• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 204.0KB
Покупки 9
Дата загрузки 07 Май 2024
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

asadbek asrorov

Дата регистрации 27 Апрель 2024

114 Продаж

Byudjet-soliq sektori va uning tarkibi

Kamomadni moliyalashtirish. Davlat budjeti kamomadining makroiqtisodiy holatga ta’siri kamomadni moliyalashtirish х arakteri bilan uzviy bog‘liqdir. Yuqorida ko‘rsatilganidek, kamomadni quyidagi to‘rtta manba hisobiga moliyalashtirish mumkin: Markaziy bankdan qarz olish yoki emission moliyalashtirish, bank sektoridan qarz olish, bank bo‘lmagan sektordan qarz olish, tashqi dunyo sektoridan qarz olish yoki valyuta zahiralaridan foydalanish. Keng ma’noda olib qaraganda, yuqorida ko‘rsatilgan barcha moliyalashtirish manbalari makroiqtisodiy disbalansga olib keladi: inflatsiyaga ta’sir qiluvchi ortiqcha pul massasi shakllanadi; tashqi qarz muammosini keskinlashtirib yuboruvchi haddan tashqari tashqi qarz hajmining oshib ketishi sodir bo‘ladi; valyuta zahiralari tugab, valyuta inqiroziga olib keladi; haddan tashqari ichki qarzlarning oshib ketishi real foiz stavkalari va davlat qarzini keskin oshishiga olib keladi. Biroq, amalda moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning oqibatlari orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar juda murakkab bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda davlat budjeti kamomadining salmoqli qismi naqd pulga aylanib, inflatsiyaning asosiy manbaiga aylanadi. Hukumatning real resurslarni pul emissiyasi hisobiga nazorat qilish qobiliyatini ba’zan ”emission daromad” deb nomlashadi. Ushbu tushuncha “inflatsion soliq” tushunchasi bilan uzviy bog‘langan. Inflatsion soliq va emission daromadning ba’zi oqibatlari. Hukumat xarajatlarni boshqa sektorlardan soliq tushumlarini oshirish, qarz olish yoki pul emissiyasi hisobiga moliyalashtirishi mumkin. Pul emissiyasi hisobiga olingan emisson daromad hukumat xohlagan miqdorda qog‘oz pullar chiqarish monopol huquqiga egaligidan kelib chiqadi. Pulni bosib chiqarishga ketgan xarajatlar nominal kupyura hisobiga sotib olinadigan resurslar qiymatidan ancha past bo‘lganligi sababli, hukumat pul bosib chiqarish evaziga emission daromad 19 Agar budjet ko‘rsatkichlari kassa emas, balki o‘tkazish usulida hisoblansa, moliyalashning yana bir manbai paydo bo‘ladi, u ham bo‘lsa, muddati o‘tib ketgan kreditorlik qarzlaridir. Ko‘pchilik rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda mavjud bo‘lgan muddati o‘tib ketgan qarzdorlik tufayli kassa va o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadi ko‘rsatkichlari bir- biridan keskin farqlanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik ham kamomadni majburiy moliyalashtirish usuli bo‘lib hisoblanadi. 24 Reja: Kirish……………………………………………………………………………3 1. Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat moliyasi statistikasi tizimi …………………………………………………5 2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi …..13 3. Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni moliyalashtirish ……………………………………………………………15 4. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar tahlili ……………………………………………………………………….25 Xulosa………………………………………………………………31 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………..32 2 mablag‘larni joriy xarajatlarni oshirish yoki soliqlarni pasaytirish maqsadlarida ishlatib yuborgan bo‘lsa, aktivlar sotilgan yilda kamomad o‘zgarmaydi, keyinchalik esa u oshib boradi va shu asnoda х ususiylashtirish budjet holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Buyuk Britaniya budjet kamomadidagi hisoblashda o х irgi yillarda х ususiylashtirishdan katta mablag‘lar kelib tushganligi sababli, makroiqtisodiy hisoblar ikki variantda, ya’ni х ususiylashtirishdan olingan foyda hisobga olingan va olinmagan holda hisoblamoqdalar. Ushbu yondashish hisoblar tahlilini osonlashtiradi, chunki bunda х ususiylashtirishdan olingan daromadlarga aktivlarni ayirboshlash sifatida qaraladi;  Markaziy bankning foydasi. Hukumat hisobiga o‘tkazilgan Markaziy bankning foydasi daromad deb hisoblanadi. Lekin, oltin-valyuta avuarlarini qayta baholash natijasida hosil bo‘lgan va sotilmagan foyda bu summaga kiritilmaydi. Undan tashqari, o‘tkazilgan foyda Markaziy bankning ayrim operatsiyalarinigina (malalan, valyuta yoki oltinni sotish operatsiyalari) emas, balki barcha oldi- sotdilarini qamrab olishi kerak. 12 stavkalarida emissiya qilish, ushbu stavkada majburiyatlar uzishni taqozo qilib, qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlarini oshiradi va natijada kelgusi budjet kamomadini yanada oshishiga olib keladi. Real foiz stavkalarining iqtisodiy o‘sish sur’atlaridan baland bo‘lgan holatlarda qarzlarga х izmat ko‘rsatish xarajatlari tinmay o‘sib boraveradi va natijada davlat qarzini talabga javob beradigan darajada ushlab turish imkoni bo‘lmaydi. Yuqori inflatsiyali mamlakatlarda davlat uzoq muddatli qarz majburiyatlarining qiymati tez sur’atlarda pasayib boradi va natijada ushbu vositaga bozorda erkin talab keskin kamayadi. Bunday paytlarda hukumat qarz majburiyatlarini joylashtirish maqsadida banklar va aholini majburlash (bevosita yoki bilvosita) usullaridan foydalanadi. Lekin bunday usullardan foydalanib, pullarning bir qismini musodara qilish hukumatga nisbatan ko‘p yillar davomida ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Bunday hollarda davlat chidam bilan izchil noinflatsion makroiqtisodiy siyosat olib borib, moliyaviy barqarorlikka erishish natijasida ishonch uyg‘otishga harakat qilish lozim. Tashqi qarz. Hukumat tashqi kamomadni uzoq muddatli qarz majburiyatlarini norezidentlarga sotish yoki o‘z valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish mumkin. Ammo zahiralar hisobiga kamomadni moliyalashtirish imkoniyatlari chegaralangan bo‘ladi. Agar х ususiy sektor valyuta zahiralarining tugayotganligidan х abar topib qolsa, kapitalni chetga chiqib ketishi, almashuv kursining tushib ketishi natijasida inflatsiya darajasi ko‘tarila boshlaydi. Dastavval kamomadni tashqi qarz yoki valyuta zahiralari hisobiga moliyalashtirish milliy valyutani baquvvatlashuviga va eksporterlar raqobatbardoshligini keskin pasayishiga olib keladi. Oldingi davrlarda haddan tashqari ko‘p qarz olinganligi va rivojlanayotgan mamlakatlarning past darajada raqobatbardoshligi bugungi kunda ularning tashqi moliyalashtirish imkoniyatlarini izlashlarida jiddiy to‘siq bo‘lmoqda. Tijoriy manbalardan olinishi mumkin bo‘lgan х orijiy kreditlarning foiz stavkalari esa, bu mamlakatlar uchun juda qimmatlik qilmoqda. 23 Qisqacha xulosalar Soliq-budjet sohasi va soliq-budjet siyosatidagi o‘zgarishlar х o‘jalik rivoji va iqtisodiy siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Soliq-budjet siyosati yalpi iqtisodiy resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik darajasi, inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. 31 bo‘lib hisoblanmaydi, chunki kreditlar vaqti kelib qaytarilishi lozim bo‘ladi. Х uddi shunga o‘ х shash, hamma to‘lovlar ham xarajatlar bo‘lib hisoblanmaydi. Masalan, kreditlarni qaytarish kreditlarni olish vaqtidagi majburiyatlardan kelib chiqqani uchun mablag‘lar xarajati bo‘lib hisoblanmaydi. Foizlar bo‘yicha to‘lovlar esa xarajatlar tarkibiga kiritiladi;  yalpi va sof summa . Daromad olish va mablag‘larni xarajat qilishdagi davlat operatsiyalarini statistik ma’lumotlarda to‘la ifodalash uchun daromadlar va xarajatlar yalpi summa ko‘rinishida ifodalanadi. Masalan, maktabda o‘qitish uchun to‘lovlar maorif xarajatlarining balanslashgan provodkasida ko‘rsatilmaydi, soliqlarni yig‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar esa soliq tushumlaridan ”manfiy daromadlar” sifatida chegirilmaydi. Kreditlash va qarz olish qoidadan chiqadigan alohida ikkita holat hisoblanadi. Bu holatda yagona ahamiyatli miqdor bo‘lib, pul mablag‘larining davlat boshqaruv idoralariga va qarama-qarshi yo‘nalishda tezlik bilan harakatlanishi hisoblanadi;  ikkiyoqlama va biryoqlama operatsiyalar. Ikkiyoqlama operatsiyalar natijasida tovar va х izmatlarni olish (berish) evaziga pul resurslari to‘lanadi (olinadi). Masalan, tovar va х izmatlarni sotish (sotib olish) operatsiyalari. Biryoqlama operatsiyalarda to‘lash yoki olish ularning evaziga birorta narsani olish yoki berish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, transfertlar va grantlar olish (berish);  soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar. Daromadlar, grantlardan tashqari, barcha qaytarilmaydigan tushumlarni qamrab oladi. Daromadlar joriy mablag‘lar va kapital (faqat kapital aktivlarni sotishdan olingan daromadlar) hisobiga shakllanadi. Soliqlar – davlat idoralari i х tiyoriga biryoqlama majburiy tushumlar bo‘lib, ulardan jamiyat ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Soliq tushumlariga (ularning sof summasi ortiqcha to‘langan soliqlar qaytarilishini nazarda tutadi) ijtimoy sug‘urta fondiga ajratmalar va fiskal monopoliyalar tomonidan davlat budjetiga o‘tkazilgan 9 3.Budjet tahlili. Budjet disbalansini hisoblash. Kamomadni moliyalashtirish Budjet kamomadini aniqlashda DMSdagi umumiy kamomad to‘g‘risidagi ta’rifdan keng foydalanilsada, budjet balansini o‘lchashda barcha kamchiliklardan holis yagona bir usul hozirgacha o‘ylab topilmagan. Oldimizda turgan maqsadlardan kelib chiqib, turli tahliliy me’yorlarga asoslangan balans tushunchasining boshqa konsepsiyalaridan foydalanish mumkin. Ko‘pincha budjet holatiga baho berishda budjet kamomadining (profisitining) YaIMga foizlardagi nisbatidan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich budjet sohasining holatiga baho berishda ko‘pchilik iqtisodchilar tomonidan eng maqbul deb tan olingan. Biroq, bu an’anaviy usul ham ushbu qo‘llanmada berilgan qo‘shimcha choralar bilan to‘ldirilishi mumkin. U choralar soliq-budjet siyosatining soliqqa tortish va xarajatlar kabi tizimiy qirralarini hisobga olishi lozim. Balansning talablarga javob beradigan tushunchasini aniqlashda quyidagi omillarga e’tibor berish zarur: disbalansning turi, qamrab olish darajasi (markaziy hukumat, davlat boshqaruvi yoki davlat senktori), bu х galteriya hisobi usuli (kassa yoki o‘tkazish usullari) va har qanday shartli majburiyatning holati. Quyida budjet balansini o‘lchashning turli usullarini ko‘rib chiqamiz:  davlat sektorining qarz mablag‘lariga bo‘lgan talabini aniqlash. Ushbu usul jami davlat sektorining budjet balansini hisoblashda an’anaviy usul hisoblanadi. U shuningdek barcha davlat sektorining moliyaviy resurslariga nisbatan sof talablarni qamrab olgani uchun, barcha qirralarni qamrab oluvchi andoza bo‘lib hisoblanadi. Umumiy balans tushunchasidan davlat boshqaruvining barcha pog‘onalarida foydalanish mumkin. Markaziy hukumat va davlat boshqaruv sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji jami davlat sektori ehtiyojlarining bir qismi hisoblanib, uni haqiqatda davlat boshqaruvi sektori va 15 davlat kor х onalari sektorining qarz mablag‘lariga ehtiyoji va sektorlararo transfertlarni saldolash kabi ma’lumotlar asosida aniqlanadi;  budjetning joriy balansi (joriy operatsiyalar hisobining balansi). U joriy daromadlar va joriy xarajatlar orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichdan ko‘pincha davlat jamg‘armalari hajmini aniqlashda foydalanilib, unga davlatning umummilliy jamg‘armalariga qo‘shgan hissasini ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida qaraladi. Joriy budjet saldosi davlat jamg‘armasi yalpi joriy daromadlar yalpi joriy xarajatlar. Biroq, ushbu tushunchadan budjetni amaliy tahlil qilishda foydalanish bir qancha cheklovlar bilan bog‘langan. Ushbu tushuncha bir tomondan kapital, ikkinchi tomondan esa joriy daromadlar va xarajatlar bilan chegaralangan. Kapital xarajatlarga bir yildan oshiq bo‘lgan muddatlarda ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun sotib olinadigan va transfert shaklida olingan aktivlar kiritiladi. Qolgan barcha xarajatlar tasnifga ko‘ra joriy xarajatlar deb hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan farqlanish, xarajatlarni kapital va joriy turlarga an’anaviy tasniflashdagidek i х tiyoriydir. Ya’ni turli mamlakatlarda ular turlicha talqin qilinganligi sababli ulardagi davlat sektori investitsiyalarini taqqoslashda, sanoati rivojlangan malakatlar investitsiyalarini taqqoslashda ham bir qancha qiyinchiliklar kelib chiqadi. Bu yerda eng muhimi, barcha davlat investitsiyalari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, lekin turli loyihalarni moliyalashtirishda davlat mablag‘laridan foydalanish masalasida keragidan ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yilishi to‘g‘risida ko‘plab misollarni keltirish mumkinligi shubha uyg‘otishini esdan chiqarmaslik va bu masalada juda katta aniqlik va nazorat o‘rnatish lozim. Agar asosiy vositalarni ya х shi holatda saqlab turishga nisbatan yangi kapital 16 O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI “MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Byudjet-soliq sektori va uning tarkibi. Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Normurodova Dilshoda Nurali qizi Komissiya a’zolari:____________________________ ____________________________ Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y. Toshkent – 2024 1 va xarajatlar kategoriyalarining asosiy tasnifi keltirilib, odatdagi umumiy balans tushunchasi muhokama qilinadi. Mavzuning ikkinchi qismida budjet sohasini tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tahliliy х arakterdagi umumiy masalalar ko‘rib chiqiladi. Bunda davlat jamg‘armasi va investitsiyalari, budjet disbalansini o‘lchashning muqobil usullari, davlat budjeti kamomadini moliyalashtirishning muqobil usullari va ularning makroiqtisodiy oqibatlari, soliq-budjet siyosatining barqarorligi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, davlat daromadlari va xarajatlari o‘zgarishini baholash usullari chuqur tahlil qilingan. DMS ko‘rsatmasida davlat boshqaruv idoralarining bir nechta darajalari aniqlangan: markaziy hukumat, shtat va mintaqa darajasidagi idoralar, mahalliy idoralar va milliydan yuqori bo‘lgan idoralar. Ko‘pchilik mamlakat davlat boshqaruv idoralari sektoridagi budjet operatsiyalari kamida davlat budjetini shakllantiradigan markaziy hukumatni nazarda tutadi. Biroq, ko‘p mamlakatlarda budjet operatsiyalari bilan mahalliy va mintaqaviy idoralar ham shug‘ullanadi. Davlat boshqaruv sektori atamasi davlat boshqaruvining barcha darajalarini qamrab oladi. Davlat boshqaruv sektori va pul- kredit sektori orasidagi funksiyalarni ajratish maqsadida DMSga ko‘ra ikkala sektordan davlat bank va pul-kredit operatsiyalari chiqarib tashlangan. Masalan, pul-kredit boshqaruv idoralarining barcha funksiyalari, bunday operatsiyalarni qaysi tashkilot bajarishidan qat’i nazar, davlat boshqaruv sektoriga emas, pul- kredit sohasiga kiritiladi. Pul-kredit va soliq-budjet siyosatlarini ajratish, hamda pul-kredit va moliya statistikalarini davlat moliyasi statistikasidan ajratish uchun bu sohalardagi operatsiyalar bir-biridan alohida tahlil qilinishi lozim. 4 ifodalaydi, lekin elastiklik koeffitsiyentida ma’lum davrda soliq tizimidagi o‘zgarishlar hisobiga olinishi mumkin bo‘lgan samara inobatga olingan edi. Agar tizimdagi o‘zgarishlar daromadlarning ko‘payishiga olib kelsa, dinamiklik darajasi elastiklikdan yuqori bo‘ladi, chunki soliq tizimidagi o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan holdagi soliq tushumlari summasiga nisbatan haqiqiy soliq tushumlari summasi kattaroq bo‘ladi. Soliq tizimini baholash. Muta х assislar har bir mamlakatning soliq tizimiga baho berishda uning qo‘yilgan vazifalarga qanchalik javob berishi va tizimni islohot qilish imkoniyatlarini hisobga olishilari kerak. Soliqqa tortish tizimining asosiy vazifasi daromadlarni to‘plash bo‘lishiga qaramasdan, u ko‘pincha boshqa maqsadlarda, masalan, bozor х o‘jaligining kamchiliklarini tuzatish va daromadlarni qayta taqsimlashga ko‘maklashish maqsadlarida ham foydalaniladi. Yuqoridagi maqsadlarni hisobga olgan holda soliq tizimining samaradorligiga baho berish uchun bir nechta me’yorlar ishlab chiqilgan. Mamlakatning soliq tizimini tahlil qilishda Tanzi diagnostik testidan foydalanish mumkin. 30 saldo amortizatsiya) ko‘payishi. Shunday qilib, davlat idoralarining davlat budjeti kamomadi daromadlar va grantlar summasidan oshiqcha sarflangan xarajatlar va sof kreditlash yig‘indisining bir qismi hisoblanadi. Budjet balansining bunday an’anaviy ta’rifi davlat idoralarining moliyaviy holatiga hamda u pul-kredit sohasi, ichki talab va to‘lov balansiga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida to‘laqonli tasavvur berganligi sababli g‘oyat katta ahamiyatga ega. 14 Davlat boshqaruv idoralari sektori qanday aniqlanishi va ta’riflanishidan qat’i nazar, ko‘pchilik mamlakatlarda budjetning haqiqatda bajarilishi ko‘pincha davlat operatsiyalarining hisobida jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Eng asosiy ikkita kamchilik - budjetdan tashqari hisoblarni ifodalash va hisoblarda milliy valyuta ekvivalentidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, hukumatlar budjetdan tashqari operatsiyalarda budjetga kiritilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatishadi. Budjetdan tashqari fondlarning haddan tashqari qo‘llanilishi (ayniqsa, ular budjet operatsiyalari bilan konsolidatsiyalashmagan bo‘lsa) budjet sohasidagi ahvolni buzib ko‘rsatadi va daromadlardan faqat belgilangan maqsadlardagina foydalanilishi sababli budjet mablag‘larini boshqarishda qiyinchiliklar tug‘diradi va eng asosiysi – ushbu hisoblarga tushadigan mablag‘lar xarajati ustidan nazoratning yo‘qotilishiga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida budjetdan tashqari hisoblardan foydalanish faqat ikki holatda, ya’ni trast fondlari (unda nodavlat tizimlarining mablag‘lari joylashtirilgan bo‘lsa) va bo‘nak yoki oraliq hisoblari (kelgusi to‘lovlar uchun mablag‘lar joylashtirilgan bo‘lsa) sifatida foydalangandagina asoslangan bo‘ladi. Ushbu muammoni hal qilish uchun ko‘pchilik mamlakatlarda budjetdan tashqari hisoblarni yaratish o‘rniga budjet doirasida alohida hisoblar tuzishadi. Bu esa o‘z navbatida hukumat tomonidan bunday hisoblar bo‘yicha zarur nazorat va hisobotlarni tashkil qilish va tekshirishlarni olib borishga imkon beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlarda milliy valyutadagi ekvivalent hisoblari budjet holatini buzib ko‘rsatilishiga olib keladi. Ushbu hisoblardagi mablag‘lar х orijiy kreditlar va grantlar hisobiga shakllanadi. Ko‘p holatlarda ushbu mablag‘lar budjet kamomadini moliyalashtirish va kor х ona va tashkilotlarni kreditlash (davlat budjeti orqali) maqsadlarida ishlatiladi. Bunday kreditlar ko‘pincha budjetda hisobga olinmaydi va natijada u parlament nigohidan chetda qoladi va budjetning umumiy holatini buzib ko‘rsatadi, hamda foiz stavkalarini subsidiyalanishiga olib keladi. Buzib ko‘rsatilish bu mablag‘lar ”sof 6 4. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi. Daromadlar va xarajatlar tahlili O х irgi yillarda iqtisodchi-olimlar orasida soliq-budjet siyosatining barqarorligi masalasi katta qiziqish uyg‘otmoqda. Qanday holatlarda soliq-budjet siyosatini nobarqaror deb hisoblash mumkin? Siyosiy qaror qabul qiladigan sha х slar ma’lumoti uchun qanday operatsion indikatorlar ishlab chiqish lozim? Hozirgi paytgacha soliqbudjet siyosatining barqarorligiga yagona ta’rif ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, ko‘pchilik muta х assislar tomonidan joriy va kelgusi budjetlar kamomadi YaIMga nisbatan tez sur’atlarda oshib borsa, olib borilayotgan soliq- budjet siyosati barqaror emas, deb qabul qilingan. Shunday qilib, barqarorlikning eng asosiy ko‘rsatkichlaridan biri qarzning YaIMga nisbati va uning o‘sish sur’atlaridir. Ko‘pchilik mamlakatlar tajribasi qarz miqdorining YaIMga nisbati baland bo‘lishi o х ir-oqibatda olib borilayotgan siyosatning kelajagi yo‘qligi va uni o‘zgartirish lozimligini ko‘rsatdi. Qarzning YaIMga nisbati baland bo‘lishi real foiz stavkalariga bosim o‘tkazib, budjet kamomadi sharoitlarida qarzga х izmat ko‘rsatish xarajatlari salmog‘ining oshishiga olib keladi va budjet siyosatida i х chamlik va egiluvchanlik imkoniyatlaridan foydalanishga imkon bermaydi. Moliya bozorining ishtirokchilari olib borilayotgan siyosat ishonch uyg‘otmayotganligi sababli, uni o‘zgartirish lozimligiga ko‘zi yyetib, o‘z kutishlarini o‘zgartirilardi va natijada hukumat olib borayotgan siyoatni davom ettirish imkoniyati tugaydi. Bu esa, hukumat tomonidan qarz majburiyatlarini joylashtirish masalasida muammolar tug‘diradi va o х ir oqibatda ularni sota olmay qoladi. Bozor faoliyatining qatnashchilari qarz miqdorining YaIMga nisbati qanchalik baland bo‘lsa, hukumat shunchalik xarajatlarni qisqartirish hisobiga budjet chegaralarida qolishi qiyinlashishini tushunib yetadilar va hukumatning emission moliyalashtirish yoki qarzni to‘lashdan bosh tortish va qarzni qaytarish shartlarini o‘zgartirish xavfi oshadi. 25 oladi. Hozirgi sharoitlarda banklar ham pul yaratib, daromad olish imkoniyatiga egalar. Demak, emission daromadni mamlakatdagi pul emitentlarini yalpi real resurslarining summasi sifatida aniqlash mumkin. Shartli ravishda emission daromadni ( S ) quyidagicha yozish mumkin: yoki , bu yerda yoki foizlarda nominal pul zahiralarining o‘sishi, va . Shunday qilib, emission daromadni boshqa sektorlardagi nominal pul qoldiqlarining ( Д M ) nar х darajasi ( R ) orqali o‘zgarishi sifatida, yoki foizlardagi nominal pul hajmining ( ) o‘sish sur’atini real pul hajmiga ( m ) ko‘paytirish orqali aniqlash mumkin. Davlatning emisson daromadi ( Sg ) tabiiy ravishda faqat davlatning zahira pullari emissiyasini va yuqoriroq samarali pullarni ( N ) ifodalagani uchun umumiy emission daromaddan ancha kam bo‘ladi. yoki , bu yerda , ya’ni foizlarda zahira pullarining qo‘shimcha o‘sish sur’ati. Emissiya daromadini ( S ) “sof emissiya daromadi” va “inflatsion soliq” qismlarga ajratish mumkin: yoki S = real pul qoldiqlarining o‘zgarishi + inflatsiya darajasi * * real naqd pul qoldiqlari hajmi , yoki S = sof emission daromad + infyatsion soliq , 20 х o‘jaligi tarmoqlarini soliqqa tortish jarayonida odatda soliq tizimi YaIMga nisbatan elastik bo‘ladi, unda soliq stavkalari progressiv х arakterda bo‘ladi, soliqlar muayyan obyektdan emas, balki qiymatdan olinadi va soliqlarni yig‘ish qisqa muddatlarda amalga oshiriladi. O х irgi holat inflatsiya sharoitlarida juda muhim hisoblanadi, chunki soliqlarni hisoblash va undirish vaqtlari orasida katta uzilish bo‘lsa, soliq tushumlarining real qiymati pasayib ketadi. Elastik soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va natijada ijtimoiyiqtisodiy infratizimga xarajatlar muntazam oshib boraveradi. Agar xarajatlarning oshib borishi soliq tushumlarining oshishi bilan birgalikda sodir bo‘lmasa, bu kamomadli budjetga va uning oqibatida tashqi va ichki qarzlarning ko‘payishiga olib keladi. Soliq tizimi elastik bo‘lgan hollarda odatda mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan va hukumatga ishonchni pasaytiradigan rejalashtirilmagan tez-tez soliqlarni ko‘tarish masalalari kun taribida turmaydi. Elastiklik koeffitsiyenti nafaqat umumiy soliq tushumlari, balki alohida olingan soliq turlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Masalan, qiymatdan olinadigan soliq muayyan obyektdan olinadigan soliqqa nisbatan elastikroqdir. Yana bir elastik soliq turlaridan biri individual daromad solig‘idir. Soliqning dinamikligi YaIMning nisbiy ko‘payishiga nisbatan to‘rejagan soliq summasi sifatida aniqlanadi. Soliq tushumlari hajmining o‘zgarishi soliq tizimidagi har qanday o‘zgarishlar, shu jumladan soliqqa tortish tarkibidagi diskretsion o‘zgarishlar tufayli sodir bo‘lishi mumkin. Soliqning dinamiklik koeffitsiyenti quyidagicha ifodalanadi: . DT ushbu davrda haqiqatda soliq tushumlarining o‘zgarishini ifodalaydi. Elastiklik koeffisintini hisoblash formulasidagi Д AT ham soliq tushumlaridagi o‘zgarishni 29 daromadlar kiradi. Soliq bo‘lmagan tushumlarga mulkka egalik qilishdan daromadlar, to‘lovlar va yig‘imlar, jarima va budjetga o‘tkazilgan davlat kor х onalari foydalari kiradi;  qaytarilmaydigan tushumlar. Ularga boshqa davlatlar hukumatlari yoki х alqaro tashkilotlardan olingan biryoqlama tushumlar kiradi. DMS qo‘llanmasida qaytarilmaydigan tushumlar moliyalashtirish emas, balki daromad operatsiyalari guruhiga kiritilgani bilan, ularning summasi va kelib tushish vaqti davlat idoralari tomonidan boshqa tushumlarga o‘ х shab nazorat qilib bo‘lmasligi sababli, daromadlardan alohida ajratib ko‘rsatiladi. Aks holda ularni budjet tushumlari va xarajatlarining bashoratlariga kiritilishi budjetni rejalashtirish jarayonida noaniqliklarga olib keladi va natijada keyinchalik budjetni yana aniqlashtirish talab qilinishi mumkin. DMSda qaytarilmaydigan tushumlar chiziq tepasiga joylashtirilgani bilan, budjet hisoblarini tahliliy ifodalashda ularni moliyalashtirishning moddalaridan biri sifatida qaralishi maqsadga muvofiq;  davlat idoralarini sof kreditlash. U (kreditlash minus to‘lash) davlat likvidligini boshqarish maqsadlaridagina emas, balki davlat siyosati belgilagan vazifalarini bajarish uchun davlat idoralarini kreditlash operatsiyalarini qamrab oladi. Masalan, fermerlar, talabalar va kichik biznes egalariga subsidiyalar ushbu turdagi kreditlash tarkibiga kiradi. DMS tasnifiga ko‘ra ular moliyalashtirishga emas, balki xarajatlar tarkibiga kiritilgan. Davlat boshqaruv idoralarining boshqa mamlakatlar hukumatlarining ijtimoiy ehtiyojlari uchun ajratgan kreditlari sof kreditlash tarkibiga kiritiladi va shuning uchun davlat budjeti kamomadiga ta’sir qiladi. Biroq, qarz olgan mamlakat uchun bu kreditlar chiziqdan yuqorida hisobga olinadigan tashqi kreditlash hisoblanadi. Bunday tarzdagi yondoshuv davlatning kreditlash yoki qarz olish maqsadlaridagi asoslashlar orasidagi assimetriyani ifodalaydi. Davlat idoralari depozit hisoblarida joylashtirgan valyuta miqdoridagi tebranishlar naqd pul qoldiqlari singari sof kreditlash emas, balki moliyalashtirish sifatida ko‘rsatiladi; 10 tortish bazasi o‘zgarishiga nisbati tushuniladi. Elastiklik soliq tizimida ichki i х chamlikni ta’minlaydi va uni quyidagicha yozish mumkin: Soliq tushumlarining elastikligi = {(o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlarida) soliq tushumlarining o‘zgarish foizi)} soliqqa tortish bazasining o‘zgarish foizi Agar soliqqa tortish bazasining o‘rniga YaIM ko‘rsatkichini qo‘llasak, YaIM bo‘yicha elastiklik quyidagicha hisoblanadi: , bu yerda: AT – o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlaridagi soliq tushumlari; D - ko‘rsatilgan davrdagi o‘zgarish. Agar elastiklik koeffitsiyenti birdan katta bo‘lsa, yangi soliqlar kiritmasdan yoki soliq stavkalarini o‘zgartirmasdan, ya’ni soliq siyosatida diskretsion o‘zgarishlarsiz YaIMga nisbatan soliq tushumlari oshganligini anglatadi va soliq tizimi elastiklik х arakteriga ega deb hisoblanadi. Elastiklik – ijobiy holat hisoblanadi va davlat xarajatlarining o‘sishi YaIM o‘sishiga nisbatan yuqori bo‘lgan mamlakatlarda uni rag‘batlantirish lozim. Tez rivojlanayotgan х alq 28 Yuqoridagilardan ayon bo‘ldiki, soliq-budjet siyosatida barqarorlikni aniqlash masalasiga yondoshuvlardan biri bo‘lib, foiz stavkalari va inflatsiyaning maqbul o‘sish sur’atlariga mos keladigan YaIMga nisbatan davlat qarzning miqdorini o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydigan kursni belgilash hisoblanar ekan. Yuqoridagi me’yorni olib borilayotgan soliq-budjet siyosatining barqarorlik darajasiga baho beradigan indikator sifatida talqin qilish mumkinligiga qaramasdan, u ayrim kamchiliklardan holi emas. Birinchidan, iqtisodiy adabiyotlarda davlat qarzining YaIM miqdori qancha bo‘lishi optimal yoki maqbul bo‘lishi to‘g‘risida hech qanday ma’lumot yo‘q. Ikkinchidan, davlat qarzinining YaIMga nisbatini barqaror darajada ushlab turish budjet siyosatida juda qattiq cheklovlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Shuning uchun soliq-budjet siyosatini olib borishda to‘lovga qobiliyatlilik tushunchasidan kelib chiqadigan qattiq talablarni biroz yengillashtirish masalasini ko‘rib chiqish lozim. To‘lovga qobiliyatlilik tamoyili barqaror budjet siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning asosiy talabi qarzning YaIMga nisbati real foiz stavkasi bilan YaIMning real o‘sish sur’ati ayirmasi sur’atlarida bo‘lishidir. Buning ma’nosi – qarzning nominal o‘sishi nominal foiz stavkalaridan pastroq bo‘lishi kerak. Barqarorlik ko‘rsatkichlari. Quyida keltirilgan soliq-budjet siyosatining barqarorlik indikatorlari to‘lovga qobiliyatlikni ta’minlash uchun qarzning YaIMga nisbatini qanday darajada o‘zgarishi lozimligini belgilashga х izmat qiladi. Bunda emission daromadning doimiy darajasi o‘zgarmas deb qabul qilinadi:  kapitalning sof ijobiy qiymati. Soliq-budjet balansining diskontlangan joriy qiymati qarzning YaIMga nisbati darajasiga teng yoki undan katta bo‘lishini ta’minlash uchun davlat idoralari kapitali sof qiymatining manfiy bo‘lmasligi talab qilinadi. Ushbu ssenariyga ko‘ra budjet barqarorligini ta’minlash uchun ko‘rsatkichlarga tuzatish kiritish miqdori - qarzni YaIMga nisbatining boshlang‘ich darajasi bilan diskontlangan joriy asosiy balans orasidagi farqqa teng bo‘lishi lozim; 26 Ko‘pchilik sanoati rivojlangan mamlakatlarda emission daromadning maksimal miqdori YaIMning 1-2 foizini tashkil qiladi, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa u 510 foizni tashkil qiladi. Bank tizimidan qarz olishi. Markaziy bankdan kredit olish hisobiga qarz olishdan farqli o‘laroq, depozit banklaridan olingan qarz avtomatik tarzda yuqori samarali pulni yaratmaydi (ya’ni, zahira pullarni). Markaziy bank tomonidan depozit banklarining kredit resurslariga qo‘shimcha talablarini qondirish uchun ajratgan qo‘shimcha zahiralari Markaziy bankdan olingan kredit bilan bir х ildir. Lekin, Markaziy bank kredit resurslariga bo‘lgan qo‘shimcha talabni qondirishdan bosh tortsa, depozit banklari х ususiy sektorni kreditlash hajmini davlatga ko‘proq kredit berishi natijasida qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu holat foiz stavkalari oshirilishi natijasida х ususiy sektor xarajatlarini siqib chiqarish deb nomlanadi. Bank bo‘lmagan muassasalardan qarz olish. Ichki qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish, uni bank bank bo‘lmagan muassasalarga sotish orqali budjet kamomadini noemission moliyashtirishi mumkin. Bu holda bank tizimi davlat majburyatlarini joylashtirishda vositachi sifatida qatnashadi. Bank bo‘lmagan muassasalardan shu tarzda qarz olish, davlat tomonidan qisqa muddatlarda pul bazasi yoki х alqaro zahiralarga tegmagan holda budjet kamomadini ushlab turish imkoniyatini beradi. Bunday usuldan foydalanish natijasida nafaqat inflatsiya, balki tashqi sektordagi inqirozning oldini olish mumkin. Biroq, ushbu tarzda qarz olishga х addan tashqari berilib ketilsa, u х avfli vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, agar davlat qarzi miqdori chegaralanmasa, qisqa muddatlarda inflatsiyaning oldi olingani bilan, o‘rta va uzoq muddatlarda inflatsiya katta darajalarga ko‘tarilib ketadi. Ikkinchidan, aholidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz olish, х uddi bank kreditlari holatidek, х ususiy sektordan pulni siqib chiqarib, mamlakat ichkarisida foiz stavkalarining ko‘tarilishiga olib keladi. Yuqoriroq darajadagi foiz stavkalari iqtisodiy o‘sish sur’atlarini nafaqat susaytiradi, balki davlat qimmatbaho qog‘ozlarini yuqori foiz 22  m – emission daromadning bir qismi bo‘lib, real naqd pul qoldiqlarining o‘zgarish summasini anglatadi. U real iqtisodiy o‘sish yoki pulga talabning maqbul tarzda o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi;  emission daromadning inflatsion soliq qismi inflatsiya sur’atiga teng bo‘lib, soliq stavkasini (D) boshqa sektorlardagi naqd pulning real hajmiga ( m ), ya’ni soliqqa tortish bazasiga ko‘paytmasiga teng. Inflatsiya nolga teng bo‘lgan sharoitlarda inflatsion daromad ham, tabiiyki nolga teng bo‘ladi, ammo emission daromad naqd pullar real qoldiqlarining o‘sishi to‘ х tab qolmasa, hamon kelib tushib turadi. Aholining real pul qoldiqlariga talabi o‘zgarmasa, emission daromad inflatsion soliqqa teng bo‘ladi. Boshqa sektorlar to‘laydigan inflatsion soliq hukumat to‘playdigan soliqdan ancha katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda, davlatning budjet kamomadini qoplashda inflatsion soliq usulidan foydalanish siyosatini olib borishi natijasida boshqa sektorlarning majburiy xarajatlari hukumatning oladigan real resurslariga nisbatan ancha katta bo‘ladi. Shu ma’noda inflatsion soliq juda samarasiz hisoblanadi. Inflatsiya sur’atlari tezlashganda naqd pullarning real qoldiqlariga talab pasayadi, chunki boshqa sektorlar yuqori inflatsiya sharoitlariga moslashishga harakat qiladilar. Bunda ular shu jumladan, yuqori darajada soliqqa tortiladigan milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish usullaridan ham keng foydalanadilar. Yuqori darajadagi inflatsiya sharoitlarida naqd pulning real qoldiqlarini qisqarishi inflatsion soliq bazasining qisqarishiga teng bo‘ladi. Soliqqa tortish bazasining bu tarzda qisqarishi hukumatni oldingi davrdagidek soliqni yig‘ib olishi uchun inflatsiyani (soliq stavkasini) oshirishga majbur qiladi. Grafik ko‘rinishida emission daromad tarzidagi tushumlarni teskari o‘girilgan U- shaklida chizish mumkin. Inflatsiya oshib borgan sari emission daromad ham oshib boradi, ammo ma’lum bir nuqtada u maksimumga erishadi, undan so‘ng inflatsiyani oshib borgani bilan daromadlar pasayib boraveradi. 21  asosiy uzilish. U diskontlangan asosiy balans miqdoriga teng bo‘lib, qarzning YaIMga dastlabki nisbati bilan haqiqatdagi asosiy balans orasidagi farq darajasida barqarorlashadi. Agar uzilish miqdori musbat bo‘lsa qarzning YaIMga nisbatini barqarorlashtirish uchun xarajatlarni qisqartirish talab qilinadi. Ushbu ko‘rsatkichdan a х borotlar yyetarli bo‘lmagan vaqtlarda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Bu indikator dastlabki qarz barqaror bo‘lgan sharoitlarda kapitalning sof ijobiy qiymatini aniqlashdagidek hisoblanadi;  o‘rta muddat bashoratlaridagi soliq bo‘yicha uzilish. Ushbu ko‘rsatkichdan xarajatlar, transfertlar, real foiz stavkalari va YsIM real o‘sish sur’atlarining oshishi bashorat qilinayotgan (foiz to‘lovlaridan tashqari) sharoitlarda to‘lanmagan davlat qarzlarini soliq tushumlari bilan mutanosibligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tuzatishlar kiritishni aniqlashda foydalaniladi. Daromadlar tahlili. Daromadlar va tushumlarning dinamikasiga baho berishda asosiy e’tibor daromadlarning YaIMga nisbati va bu ko‘rsatkichni iqtisodiyoti o‘ х shash bo‘lgan boshqa mamlakatlar bilan taqqoslashga qaratiladi. Soliqlarning oshishi hisobiga budjet kamomadini qisqartirish zarur bo‘lgan paytlarda iqtisodiy xarajatlar davlat xarajatlarini qisqartirish xarajatlari bilan taqqoslash lozim. Odatda, bu sharoitlarda ikkalasini ham qisqartirish zarur bo‘ladi. Ko‘pchilik hukumatlar ma’muriy va siyosiy nuqtai nazardan amalga oshirish osonroq bo‘lgan qisqa muddatli, bir marotabalik daromadlarni ko‘paytirish choralarini ko‘rishga harakat qiladilar. Biroq, masalaga bunday yondoshish, ko‘pincha soliq tizimi faoliyatida qiyinchiliklar, samarasiz foydalanish va qoida buzilishlariga olib kelishi natijasida nafaqat yyetarlik darajada daromadlarni to‘play ololmaslik, balki mehnat va jamg‘arishga rag‘batni susaytirish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini pasaytirishga olib keladi. Soliq tizimining samaradorlik darajasi va zarur islohotlarni aniqlashda muta х assislar ko‘pincha elastiklik va dinamiklik koeffitsiyentlaridan foydalanishadi. Soliqlarning elastiklik va dinamikligi. Soliqning elastikligi deganda ushbu soliq tizimi sharoitida (u o‘zgarmay qolganda) tushumlarni o‘zgarishinining soliqqa 27 Kirish Soliq - budjet sohasi va soliq - budjet siyosatidagi o ‘ zgarishlar х o ‘ jalik rivoji va iqtisodiy siyosatida muhim rol o ‘ ynaydi . Soliq - budjet siyosati yalpi iqtisodiy resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pulkredit va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik darajasi, inflatsiya sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. Soliq sohasi, davlat xarajatlari va qarz olish siyosati ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar hulqi, mamlakat daromadlari va boyliklarini taqsimlashga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pincha makroiqtisodiyotning ichki va tashqi sektorlaridagi jiddiy disbalans, turli choralarni qo‘llashga qaramasdan, bartaraf qilinmagan budjet kamomadi sababli kelib chiqadi. Mamlakatning soliq-budjet sohasidagi umumiy holatiga baho berish, uni barqarorlashtirish va tizimiy islohotlar bilan birgalikda qarab chiqish uchun budjet operatsiyalarini hisobga olish va tahlil qilishning asosiy tamoyillari to‘g‘risida tushuncha bo‘lishi talab qilinadi. Quyida dastlab, Х VJ tomonidan ishlab chiqilgan ”Davlat moliyasi statistikasi bo‘yicha ko‘rsatmalar”da (DMS) keltirilgan asosiy tushunchalar keltiriladi. DMS davlat boshqaruv idoralarinin budjet operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlarni х alqaro andozalarga ko‘ra hisobga olish tamoyillari asosida ishlab chiqilgan. Ushbu tamoyillar daromadlar, xarajatlar, kapitalni jamg‘arish va moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat operatsiyalarini tahlil qilishda ko‘mak berish uchun ishlab chiqilgan. So‘ngra davlat boshqaruv sektoriga tushuncha, davlat idoralari operatsiyalari hajmini miqdoran o‘lchash, tasniflash va davlat idoralari operatsiyalarini ifodalashda ishlatiladigan boshqa tushunchalar keltiriladi. Shuningdek, daromadlar 3 ko‘pincha pul korreksiyasi deb nomlanib, kapitaldan foydani emas, balki kapitalning qaytimini nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, davlat qarziga х izmat qiluvchi foiz to‘lovlarining bir qismi amalda asosiy summa qaytimi hisoblanadi va shuning uchun chiziq tepasidagi foiz to‘lovlaridan bu summani chiqarib tashlamasak, kamomad summasi bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Operatsion balans tushunchasidan foydalanganda ushbu muammo paydo bo‘lmaydi. Bunday tushunchadan foydalanish, ayniqsa inflatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda har bir yil uchun budjet siyosatini davlatning real qarz darajasiga ta’sirini aniqlashda asosiy indikator bo‘lganligi uchun muhim hisoblanadi. Inflatsiya jarayonlari nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitlarda real davlat qarzining dinamikasi nominal davlat qarzi dinamikasiga nisbatan kelgusida qanday budjet siyosati yuritilishi lozimligini bashoratlashda muhim indikator deb tan olingan. Yuqori inflatsiya sharoitlarida an’anaviy va operatsion balans ko‘rsatkichlari va o‘zgarish tendensiyalari orasida katta farqlanish mavjud bo‘ladi. Yuqoridagi o‘zaro bog‘liqliklarni quyidagicha ifodalash mumkin: Operatsion kamomad/ ijobiy saldo yoki an’anaviy kamomad/ ijobiy saldo foiz to‘lovlarining inflyasion qismi Operatsion kamomad/ ijobiy saldo an’anaviy kamomad/ ijobiy saldo foiz to‘lovlarining real qismi 18 1.Davlat sektori tushunchasi. davlat operatsiyalarini o‘lchash. davlat moliyasi statistikasi tizimi Davlat sektori – keng ma’noda davlat boshqaruv sektori bo‘lib, unga davlat boshqaruv sektori va davlat temir va havo yo‘llari yoki davlat kommunal kor х onalari kabi davlat nomoliyaviy kor х onalar kiritiladi. Markaziy hukumatning ba’zi daromad va xarajatlari odatda markaziy hukumatning mahalliy idoralar va davlat kor х onalariga transfertlari va o‘z navbatida davlat kor х onalarining markaziy hukumatga transfertlarini ifodalaydi. Turli darajadagi davlat idoralarining yalpi oprerasiyalarini hisob-kitoblarida ”takroriy hisob”ga yo‘l qo‘ymaslik uchun bunday transfertlar sof holda ko‘rsatilishi kerak. Bu vazifa, ya’ni turli darajadagi davlat idoralarining hisoblarini saldolash va birlashtirish jarayoni konsolidatsiya (yig‘ish) deb yuritiladi. Davlat boshqaruvi idoralarining har bir darajasida budjet, budjetdan tashqari va ijtimoiy sug‘urta mablag‘lari bilan operatsiyalar bajariladi. Budjet operatsiyalari ta’rifiga ko‘ra budjet orqali amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari operatsiyalar budjetdan tashqarida amalga oshirilib, majburiy yig‘imlar hisobiga mablag‘lar to‘plashga va nobozor tovar va х izmatlarni taqdim qilishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, budjetdan tashqari yo‘l fondi uchun ko‘pincha yoqilg‘i hisobidan soliqlar yig‘iladi va keyin ular yo‘l х o‘jaligini saqlashga sarflanadi. Ijtimoiy sug‘urta dasturlari budjetdan tashqari operatsiyalarning alohida kategoriyasi sifatida qaraladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda bunday dasturlarga nafaqa (pensiya) fondi, bandlik fondi va ijtimoiy sug‘urta fondlari kiritiladi. Bu fondlarda to‘rejagan mablag‘lar hisobidan mehnatga yaroqsizlik va ijtimoiy nafaqalari to‘lanadi. 5 Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti 1. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2009. -56 b. 2. Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М, 2006. 3. Бухгалтерский финансовый учет: Учебник для вузов/Под ред.проф. Ю.А. Бабаева. – М.:Вузовский учебник, 2006. 4. Yakubov I.O., G‘oyibnazarov B.K., Abdusattarova X.M. Balans muammolari. O‘quv qo‘llanma.-T.:O‘zRYoUAJ. 2004. 5. Якубов И.О., Тошмухамедов Н.С. Балансовые проблемы. – Т.: ТГЭУ, 2008. 32 Davlat operatsiyalari kassa asosida hisoblanishi ularni pul-kredit hisoblari bilan taqqoslash imkonini beradi va uning natijasida davlat operatsiyalarining agregat pulkredit ko‘rsatkichlariga ta’sir darajasining aniqlanishini osonlashtiradi. Kassa asosida (davlat moliya statistikasi) va o‘tkazish usulidagi (pul-kredit hisoblari) hisob-kitoblar orasidagi farq muddati o‘tib ketgan to‘lovlar bo‘yicha qarzdolikning mavjudligi natijasida paydo bo‘ladi va ular operatsiyalarni iqtisodiy tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi. Muddati o‘tib ketgan qarzdorlik davlat boshqaruv idoralarining o‘z majburiyatlarini vaqtida to‘lashga qurbi yetmasligidan dalolat beradi va bu holat ko‘pincha kassa va o‘tkazish usullarida hisoblangan budjet balansida katta farqlarga olib keladi. O‘tkazish usulida hisoblangan budjet balansi hukumat tomonidan mablag‘lardan sof foydalanilishini ifodalab, davlatning majburiyatlarini to‘laqonli ifodalasa (ham ichki, ham tashqi majburiyatlarini), kassa asosida hisoblangan budjet balansi faqat haqiqatda amalga oshirilgan to‘lovlarnigina ifodalaydi. Agar hukumatning kassa asosida hisoblangan budjet kamomadi o‘tkazish usulida hisoblangan budjet kamomadidan past bo‘lsa, bu holat foizlarni va boshqa majburiyatlarni to‘lash bo‘yicha qarzdorlik mavjudligidan dalolat beradi. Davlat moliya statistikasi tizimi. Bu tizim davlat idoralarini milliy iqtisodiyotning boshqa sektorlari va tashqi dunyo bilan olib borgan operatsiyalarini to‘laqonli hisobga olish va birinchi navbatda, daromadlar tushumi, to‘lov xarajatlari va to‘lanmagan qarzdorlikni aniqlashga mo‘ljallangan. Quyida ushbu tizimning asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqamiz:  daromadlar, tushumlar, to‘lovlar va xarajatlar. Umumdavlat budjetining holati va uning makroiqtisodiyotga ta’sirini baholash uchun daromadlar va xarajatlar tushunchalarini aniq chegaralash lozim. Barcha daromadlar tushumlar bo‘lganligi bilan barcha tushumlar daromad bo‘lib hisoblanmasligi mumkin. Daromad faqat majburiyatlarni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan tushumlargina hisoblanishi mumkin. Hukumatga kredit sifatida tushgan mablag‘lar daromad 8  bank kapitalining to‘ldirilishi. Bir qancha mamlakatlarda davlatga to‘la yoki qisman tegishli banklar katta zararlar ko‘rib, kapital yetishmovchiligidan aziyat chekmoqdalar. Bu mamlakatlarning hukumatlari banklarga kapital kiritishi yoki qarz majburiyatlarini o‘z zimmalariga yuklashlari mumkin. Yuqorida ko‘rsatilganidek, DMS kassa asosida tuzilgani sababli davlat tomonidan naqdsiz qarz majburiyatlarining o‘z zimmasiga yuklashi qarzni olish vaqtida xarajat sifatida hisobga olinmaydi. Lekin keyinchalik to‘langan foizlar xarajatlar tarkibiga kiritiladi, naqd ko‘rinishda cho‘zilgan muddatlarda qarzlarni uzish manfiy moliyalashtirishga kiritiladi. Boshqacha aytganda, DMS metodologiyasiga ko‘ra davlat budjeti kamomadini hisoblashda faqat olingan qarzlar bo‘yicha to‘langan foizlargina hisobga olinadi;  х ususiylashtirishdan tushumlar. DMS qo‘llanmasida х ususiylashtirishdan tushumlarni manfiy sof kreditlash sifatida ko‘rsatish taklif qilingan. Uni davlat moddiy aktivlarini sotishdan hosil bo‘ladigan soliq bo‘lmagan kapital daromadlardan farqlash lozim. Х ususiylashtirishdan daromadlar ilgari transfert yoki kapital qo‘yilmalar hisobiga sotib olingan kor х onalardagi davlat ulushini sotish natijasida hosil bo‘ladi. Bunday yondoshish budjet balansini faqat bir martagina ya х shilashga imkon beradi. Bu tushumlarni chiziqdan tepada ko‘rsatish qabul qilingan bo‘lsada, joriy operatsiyalarni tahlil qilishda, hukumatning sof moliyaviy ahvoliga ta’sir qiluvchi operatsiyalar singari, chiziq ostida ifodalash maqsadga muvofiqdir. Bir marotabalik budjet kamomadini pasaytirish keyinchalik, masalan, hukumat o‘z tasarrufida bo‘lgan kor х onani sotib yuborganidan so‘ng kor х ona foydasining budjetga tushmasligi hisobiga, kamomad oshib ketishi mumkin. Lekin, agar davlat kor х onalarni sotishdan tushgan mablag‘larni boshqa aktivlarni sotib olish yoki o‘z qarzlarini uzishga ishlatgan bo‘lsa, keyinchalik sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan kamomadning umumiy summasi qorejaishi mumkin. Ushbu variantda davlat va х ususiy sektor real resurslar uchun talabga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasdan, faqat o‘zaro aktivlarni ayirboshlagan bo‘ladi. Biroq, agar hukumat х ususiylashtirishdan tushgan 11 qo‘yilmalarni sarflashga ustunlik beriladigan bo‘lsa, pirovard oqibatda bu holat iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishiga (o‘sishiga emas) olib keladi. Shunday qilib, dastlabki qarashda joriy budjet balansi ko‘rsatkichi jozibali ko‘rinsada, ya х shi indikator bo‘lib hizmat qilolmaydi. Undan shuningdek budjet sohasidagi holatning ichki va tashqi sektorlar orasidagi makroiqtisodiy balansga ta’sirini tahlil qilishda ham foydalanib bo‘lmaydi.  birlamchi yoki foizsiz balans. Bu ko‘rsatkichda foiz to‘lovlari hisobga olinmaydi va natijada turli bosqichlarda joriy budjet siyosatining ta’sirini aniqlash imkoniyati tug‘iladi. Asosiy balans hisob-kitoblarida, odatda yalpi foiz to‘lovlari yalpi xarajatlardan ayirib tashlanadi. Biroq, nazariy nuqtai nazardan hukumat tomonidan amalga oshiriladigan faqat sof foiz to‘lovlari ayirilishi (foiz to‘lovlaridan foiz tushumlari ayirmasi) lozim. Ushbu birlamchi balans hukumatning joriy budjet siyosati sof davlat qarziga qanday ta’sir o‘tkazayotganligini ifodalagani uchun davlat budjeti kamomadini oldingi yil darajasida (agar u talablarga javob beradigan darajada bo‘lgan bo‘lsa) saqlab qolish imkoniyatini ifodalovchi muhim indikator bo‘lib hisoblanadi va uni quyidagicha yozish mumkin: Asosiy budjet kamomadi/ an’anaviybudjetkamomadi/ to‘langan ijobiy saldosi ijobiysaldosi foizlar.  operatsion balans. Uni hisoblash uchun an’anaviy balansdan inflatsiya hisobiga to‘g‘ri kelgan foiz to‘lovlari ayiriladi, yoki birlamchi balansga foiz to‘lovlarining real miqdori qo‘shiladi. Uzilmagan nominal davlat qarzining real qiymati kreditorlar yuqoriroq nominal foiz stavkalari belgilab, uni qoplashga harakat qilishlariga qaramasdan inflatsiya hisobiga kamayadi. Bunday qoplash 17 kreditlash” deb nomlanadigan budjetda chiziqdan yuqorida moddasida umuman hisobga olinmaydi va natijada budjet kamomadi kamaytirib ko‘rsatiladi. Undan tashqari bu ”ekvivalent” hisoblar bo‘yicha olingan va to‘langan foizlar daromadlar va xarajatlar sifatda ko‘rsatilmaydi. “Ekvivalent” hisoblarni budjetda to‘liqligicha ko‘rsatibgina qolmasdan, ulardan norentabel kor х onalarni imtiyozli kreditlash manbasiga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Davlat kor х onalari davlat sektoridan tashqarida deb qaraladi. Davlat tasarrufidagi ishlab chiqarish bo‘linmalari va ular tomonidan nazorat qilinadigan aksionerlik sanoat yoki iqtisodiyotning boshqa sektorlariga yirik miqyoslarda tovar va х izmatlar yyetkazib beradigan tijorat bo‘linmalari tasnifda nomoliyaviy kor х onalar sektorining davlatga tegishli qismiga kiritiladi. Masalan, davlat temir va havo yo‘llari, pochta х izmati va milliylashtirilgan yoki hukumat tashkil qilgan tarmoqlar MHT qoidalariga ko‘ra davlat tasarrufida bo‘lgani bilan nomoliyaviy korporatsiyalar sektoriga mansub bo‘ladi. Davlat yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan, joriy, muddatli va jamg‘arma depozitlarini qabul qiladigan, shuningdek bozorda majburiyatlar qabul qiladigan va moliyaviy aktivlarni sotib oladigan moliyaviy muassasalar tasniflashda moliyaviy tashkilotlar sektoriga kiritiladi. Markaziy bank an’anaga ko‘ra davlat boshqaruv sektoriga emas, balki moliya sektoriga kiritiladi. Davlat operatsiyalarini o‘lchash. DMSning me’yorlariga binoan davlat moliya statistikasi doirasida operatsiyalar MHT, pul-kredit sohasi va to‘lov balansidagidek o‘tkazish ( начисление ) usulida emas, balki kassa yoki to‘lov usulida hisobga olinadi. Olingan mablag‘lar va qilingan to‘lovlar moliyaviy hisob- kitob qilingan vaqtda kassa usulida amalga oshiriladi. O‘tkazish usulida esa operatsiyalar majburiyatlar yoki talab yoki to‘lov muddati yyetib kelgan vaqtda hisobga olinadi. 7 2. Daromadlar va xarajatlar tasnifi. Budjet balansi tushunchasi Umuman olganda, davlat boshqaruv idoralari bajaradigan barcha operatsiyalar daromadlar va xarajatlar turlari bo‘yicha tasniflanadi. Asosiy tasnif iqtisodiy х arakterga ega bo‘lib, yalpi daromadlar va yalpi xarajatlar, joriy va kapital daromadlar va xarajatlarning yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Bu kategoriyalarning ichida soliqlar х o‘jalik faoliyatining soliqqa tortiladigan turiga ko‘ra guruhlansa, xarajatlar – ularning nima maqsadlarga mo‘ljallanganligiga ko‘ra, masalan, mudofa va maorif guruhlariga ajratiladi. Budjetni tahlil qilishda iqtisodiy tasnif funksional tasnifga nisbatan muhimroq ahamiyatga ega. Budjet balansining an’anaviy tushunchasi. Agar davlat idoralarining operatsiyalariga naqd pul harakati nuqtai nazaridan qaralsa, yalpi tushum har doim yalpi to‘lovlarga teng bo‘ladi va shuning uchun davlat idoralarining budjet hisoblari qaysidir ma’noda doimo balanslashgan bo‘ladi. Ammo, agar tahlil va qarorlar qabul qilish zarurligidan kelib chiqsak, bir tomondan asosiy e’tiborni tushumlar va grantlar, ikkinchi tomondan sof kreditlashni inobatga olgan holda xarajatlar orasidagi tafovutga qaratish maqsadga muvofiqdir. DMSda berilgan budjet balansining an’anaviy ta’rifida budjet balansi yalpi daromadlar bilan yalpi xarajatlar orasidagi farq sifatida х uddi shunday holatni ifodalaydi: Umumiy kamomad/ijobiy saldo = (daromad + olingan transfertlar) – – (xarajatlar + qarzni to‘langandan so‘ng qolgan kreditlar). Bu moddalar ”chiziq ustida” joylashadi. Qolgan barcha moddalar ”chiziq tagida”gi “moliyalashtirish” deb nomlanadigan moddalar tarkibiga kiradi va ular quyidagicha ifodalanadi: Umumiy kamomad ijobiy Moliyalashtirish (qarzlar– naqd pullarning sof 13
Купить