• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 57.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 16 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Zokirjon Xolmuhammedov

Дата регистрации 14 Апрель 2025

12 Продаж

Byudjet taqchilligi

Asosiy (yillik) byudjet Davlat byudjeti yillik sikl asosida tuziladi va tasdiqlanadi. Bu byudjet davlatning bir yil davomida daromadlari va xarajatlarini rejalashtiradi. Maxsus byudjetlar Maxsus byudjetlar ma’lum bir soha yoki dastur uchun mo‘ljallangan. Masalan, harbiy byudjet, sog‘liqni saqlash byudjeti, ta’lim byudjeti kabi. Ular asosiy byudjetdan alohida yuritiladi. Moliyaviy byudjetlar Davlat moliyaviy bo‘limlari tomonidan tuziladigan byudjetlar bo‘lib, ular hukumatning umumiy moliyaviy siyosatini aks ettiradi. Favqulodda byudjetlar Favqulodda holatlar uchun ajratilgan byudjetlar bo‘lib, ular tabiiy ofatlar yoki iqtisodiy inqirozlar paytida qo‘llaniladi. Davlat xarajatlari byudjeti Bu byudjet davlat xarajatlarini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan. U davlatning investitsiyaviy, ijtimoiy va boshqa xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Byudjet balansi bo‘yicha turlar Byudjet balansi daromadlar va xarajatlar taqqoslanishiga ko‘ra: muvozanatli byudjet, ortiqcha byudjet (surplus) va taqchillikli byudjet (deficit) bo‘linadi. Byudjet tizimining asosiy xususiyatlari Markazlashtirilgan boshqaruv: Davlat byudjeti markazlashtirilgan boshqaruv mexanizmi bo‘lib, bu orqali davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari amalga oshiriladi. Qonuniylik: Byudjet tizimi qonuniy asosda faoliyat yuritadi, bu esa byudjet mablag‘larining qonun doirasida sarflanishini ta’minlaydi. Ochiqlik va shaffoflik: Byudjet jarayonlari ochiq va shaffof bo‘lishi kerak, bu esa jamiyat nazoratini ta’minlaydi. Moslashuvchanlik: Iqtisodiy sharoitlar o‘zgarishiga moslashish uchun byudjet tizimi o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishi lozim. 9 К IRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotdagi roli va uning moliyaviy vositalar yordamida amalga oshiriladigan siyosati alohida ahamiyat kasb etadi. Bu vositalarning eng muhimlaridan biri bu – davlat byudjeti hisoblanadi. Davlat byudjeti orqali iqtisodiy resurslar qayta taqsimlanadi, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar moliyalashtiriladi va iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlar yaratiladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, byudjet muvozanatini ta’minlash, ayniqsa, byudjet taqchilligi muammosini hal etish har bir mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega. Byudjet taqchilligi – bu davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiq bo‘lgan holatidir. Bunday vaziyat davlat moliyaviy barqarorligining zaiflashishiga, milliy valyutaning qadrsizlanishiga, inflyatsiyaning kuchayishiga va hatto iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Ayniqsa, global iqtisodiy o‘zgarishlar, pandemiyalar, geosiyosiy notinchliklar davrida byudjet taqchilligi muammosi ko‘plab mamlakatlar uchun dolzarb masalaga aylangan. Shu bois, ushbu kurs ishining mavzusi – byudjet taqchilligi – bugungi kunda nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda muhim hisoblanadi. Byudjet taqchilligi ko‘plab ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanadi. Ichki omillar qatoriga soliq bazasining yetarli emasligi, iqtisodiy o‘sish sur’atining pasayishi, davlat xarajatlarining samarasizligi kiradi. Tashqi omillar esa, asosan, global moliyaviy inqirozlar, eksport narxlarining pasayishi, tashqi qarz yuki kabi ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Mamlakat byudjetidagi taqchillik muammosini hal etishda to‘g‘ri soliq-byoj siyosati yuritish, davlat xarajatlarini optimallashtirish, hamda iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi strategik chora-tadbirlarni ishlab chiqish juda muhimdir. O‘zbekiston Respublikasi ham mustaqillik yillarida o‘zining byudjet siyosatini shakllantirdi va uni bosqichma-bosqich takomillashtirib kelmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatda byudjet muvozanatini ta’minlash borasida qator islohotlar amalga oshirildi. Shunga qaramay, ayrim yillarda byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining ortishi kuzatildi. Bu esa, moliyaviy intizom, soliqqa tortish tizimi, budjet xarajatlarining samaradorligi va boshqa muhim masalalarni chuqur 5 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ____________________________________________ INSTITUTI “________________________________________” FAKULTET “ ________________________________________ ” KAFEDRASI “ ___________________________________________________ ________________________________________ ” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: Byudjet taqchilligi Bajardi: ______________________________ ______________________________ Qabul qildi: ______________________________ ___________________________ Bu oddiy metod asosiy baholash mezoni hisoblanadi, ammo iqtisodiy kontekstni aks ettirish uchun yetarli emas. 2. YAIMga nisbatan byudjet taqchilligi (nisbiy baholash). Davlat byudjetining taqchilligini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan solishtirish orqali uning miqyosini aniqlash mumkin. Bu usulda taqchillik Yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan foizda ifodalanadi. Formulasi: BT% = (BT / YAIM) × 100 Bu metod xalqaro amaliyotda juda keng qo‘llaniladi, chunki u davlatlar o‘rtasida solishtirish imkonini beradi. Misol: Agar O‘zbekiston YAIMi 1200 trillion so‘m va byudjet taqchilligi 10 trillion so‘m bo‘lsa: BT% = (10 / 1200) × 100 = 0.83% Odatda, taqchillik 3% dan oshsa, bu fiskal xavf belgisi sifatida baholanadi. Masalan, Yevropa Ittifoqi “Maastricht mezonlari” bo‘yicha davlatlar uchun byudjet taqchilligini YAIMga nisbatan 3% dan oshirmaslikni tavsiya qiladi. 3. Strukturaviy va tsiklik taqchillik bahosi Byudjet taqchilligi faqatgina daromad va xarajat o‘rtasidagi tafovut emas, balki iqtisodiyotdagi holatga bog‘liqdir. Shu bois, iqtisodiy sikl ta’sirini hisobga olgan holda quyidagi turlari baholanadi: a) Tsiklik taqchillik Bu — iqtisodiy pasayish yoki inqiroz davrida, daromadlarning kamayishi, xarajatlarning ortishi hisobiga yuzaga keladigan vaqtinchalik taqchillik. Tsiklik taqchillikni hisoblashda soliq tushumlarining YAIMdan chetlanishi va avtomatik stabilizatorlar (masalan, ijtimoiy to‘lovlar) hisobga olinadi. b) Strukturaviy taqchillik Bu — iqtisodiy sikl ta’sirisiz, fiskal siyosatning zaifligi sabab yuzaga kelgan taqchillikdir. U davlat moliya tizimining barqaror emasligini ko‘rsatadi. Uni hisoblashda “normal” YAIM (ya’ni to‘liq bandlikda ishlayotgan iqtisodiyot) ko‘rib chiqiladi. Strukturaviy taqchillik = Umumiy taqchillik – Tsiklik taqchillik 14 kuchaytiradi. Aksincha, iqtisodiy o‘sish davrida soliqlardan tushum ko‘paysa, byudjet taqchilligi kamayishi yoki hatto byudjet ortig‘i yuzaga kelishi mumkin. Byudjet taqchilligini keltirib chiqaruvchi omillar Byudjet taqchilligini yuzaga keltiruvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat: Davlat xarajatlarining ortishi: Ijtimoiy to‘lovlar, pensiyalar, subsidiyalar, infratuzilma loyihalari yoki harbiy xarajatlarning ortishi. Daromad manbalarining qisqarishi: Soliq bazasining torayishi, soliq yig‘imining pasayishi yoki iqtisodiy faoliyatning sustlashuvi. Soliq imtiyozlarining ko‘pligi: Davlat tomonidan beriladigan soliq yengilliklari byudjetga tushumlarning kamayishiga olib keladi. Tashqi omillar: Global iqtisodiy inqiroz, eksport narxlarining pasayishi, valyuta kursining o‘zgarishi va boshqalar. Moliyaviy boshqaruvdagi muammolar: Davlat moliyasini rejalashtirishdagi xatolar, samarasiz xarajatlar, korrupsiya holatlari. Byudjet taqchilligining makroiqtisodiy oqibatlari Byudjet taqchilligi muayyan holatlarda ijobiy rol o‘ynashi mumkin (masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat xarajatlari orqali talabni qo‘llab-quvvatlash), biroq u uzoq muddatda salbiy oqibatlarga olib keladi: Inflyatsiya bosimini oshiradi: Ayniqsa, taqchillik pul emissiyasi orqali qoplangan hollarda. Davlat qarzining ortishi: Taqchillik qarz hisobiga qoplanadigan bo‘lsa, davlat tashqi yoki ichki qarz miqdorini ko‘paytiradi. Investitsiya muhiti zaiflashadi: Byudjet barqarorligining yetishmasligi investorlar uchun xavf signalidir. Valyuta kursining beqarorlashuvi: Byudjet muvozanati buzilganda milliy valyuta qadrsizlanishi mumkin. Byudjet taqchilligining klassifikatsiyasi Byudjet taqchilligi turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Bu tasniflar taqchillikning mohiyatini tushunish, uning sabablari va oqibatlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. 1. Rasmiy va yashirin taqchillik Rasmiy (nominal) taqchillik: Davlat moliyaviy hisobotlarida ochiq-oydin ko‘rsatiladigan taqchillik miqdori. Yashirin taqchillik: Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan yoki kechiktirilgan to‘lovlar shaklida mavjud bo‘lgan taqchillik. Bu odatda statistik manipulyatsiyalar yoki hisob-kitobdagi kechikishlar natijasida yuzaga keladi. 2. Strukturaviy va tsiklik taqchillik Strukturaviy taqchillik: Iqtisodiyotning uzoq muddatli muammolari (noto‘g‘ri soliq siyosati, samarador bo‘lmagan xarajatlar, 11 Ba’zida davlat muassasalari yoki dasturlar bir xil funksiyani takrorlaydi. Bunday holatlarni bartaraf etish xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Dasturiy taqqoslashlar asosida tanqidiy tahlil zarur. 5. Xalqaro tajriba 5.1. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari Germaniya, Niderlandiya, Shvetsiya kabi davlatlar “performance budgeting” tizimi asosida xarajatlarni natijadorlik mezonlariga ko‘ra baholaydi. Har bir xarajat qatori samaradorlik darajasi bilan bog‘langan. 5.2. Janubiy Koreya Davlat xarajatlarini real vaqt monitoring qiluvchi raqamli tizimlar joriy etilgan. Har bir vazirlik sarflagan mablag‘i bo‘yicha ommaga hisobot beradi. 5.3. Estoniya Elektron hukumat platformasi orqali barcha davlat xarajatlari ochiq va kuzatiladigan shaklda yuritiladi. Bu korrupsiyani minimallashtirishga xizmat qiladi. XULOSA Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar asosida aniqlanishicha, byudjet taqchilligi zamonaviy iqtisodiyotda eng dolzarb va murakkab moliyaviy muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat har bir davlatning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy rivojlanish istiqbollari, hamda ijtimoiy siyosatni samarali amalga oshirishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois byudjet taqchilligini ilmiy- nazariy asosda o‘rganish, uning sabablari, ko‘rsatkichlari, turlari va oqibatlarini tahlil qilish, shuningdek, uni kamaytirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Kurs ishining birinchi bobida byudjet tizimi, byudjet taqchilligi tushunchasi va uning klassifikatsiyasi, shuningdek, ko‘rsatkichlarini baholash metodlari nazariy jihatdan o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi ko‘p pog‘onali bo‘lib, unda davlat byudjeti, mahalliy byudjetlar, davlat maqsadli 32 past iqtisodiy o‘sish sur’atlari) sababli yuzaga keladi. Bu holat iqtisodiy sharoit qanday bo‘lishidan qat’iy nazar doimiy bo‘lib qoladi. Tsiklik taqchillik: Bu taqchillik iqtisodiy kon’yunkturaga bog‘liq. Masalan, iqtisodiy pasayish davrida daromadlar kamayib, taqchillik kuchayadi. Iqtisodiy o‘sish davrida esa kamayadi yoki ortiqcha byudjet paydo bo‘ladi. 3. Operatsion va sof taqchillik Operatsion taqchillik: Inflyatsiyadan tozalangan, real narxlarda ifodalangan taqchillik. U davlatning haqiqiy moliyaviy salohiyatini ko‘rsatadi. Sof taqchillik: Byudjetning barcha daromad va xarajatlaridan inflyatsiyani, qarz foizlarini chiqarib tashlagan holdagi taqchillik hisoblanadi. 4. Joriy va kapital taqchillik Joriy taqchillik: Davlatning kundalik faoliyati, ijtimoiy to‘lovlar, maoshlar va boshqa qisqa muddatli xarajatlar orqali yuzaga keladigan taqchillik. Kapital taqchillik: Investitsiyaviy loyihalar, infratuzilma, qurilish va boshqa uzoq muddatli xarajatlardan kelib chiqadigan taqchillik. 5. Ichki va tashqi byudjet taqchilligi Ichki taqchillik: Ichki manbalardan (milliy banklar, aholi omonatlari, ichki obligatsiyalar) qoplanadigan taqchillik. Tashqi taqchillik: Tashqi qarzlar, xalqaro moliyaviy institutlardan olingan kreditlar orqali qoplanadigan taqchillik. Byudjet taqchilligini o‘lchash usullari Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini aniqlash va baholashda quyidagi asosiy metodlar qo‘llaniladi: Absolyut qiymatda: Byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nominal farq. Formula: BT = Xarajatlar – Daromadlar YaIMga nisbatan foizda: Taqchillik miqdorining yalpi ichki mahsulotga nisbatan ulushi. Formula: BT% = (BT / YAIM) × 100 Bu usul xalqaro amaliyotda eng keng qo‘llaniladigan baholash mezonlaridan biri bo‘lib, turli davlatlar o‘rtasida solishtirish imkonini beradi. Shartli balanslash: Strukturaviy va tsiklik taqchillikni ajratib ko‘rsatish uchun iqtisodiy modellar asosida amalga oshiriladi. 12 ________________________________________________________ fakulteti ____________________________________________________mutaxassisligi ___kurs____________guruh talabasi______________________________ning ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan T A Q R I Z Kurs ishi rejasi____________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Grafik________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Ma’lumoti:____________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Xulosa________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ “______”________________2024 yil Taqrizchi______________________________________________________________________ (taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo) 3 13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti. 36 byudjeti taqchilligi ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi, asosiy sabablari va moliyalashtirish manbalari ko‘rib chiqiladi. 1. Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining dinamikasi O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan byudjeti taqchilligi 2019–2023 yillar davomida quyidagi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan: 2019-yil : 13,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 2,5%) 2020-yil : 26,1 trillion so‘m (YIMga nisbatan 4,5%) 2021-yil : 40,8 trillion so‘m (YIMga nisbatan 5,5%) 2022-yil : 35,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 3,9%) 2023-yil : 59,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 5,5%) 2023-yilda byudjet taqchilligi rekord darajaga yetib, 59,2 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu o‘tgan yillardagi ko‘rsatkichlardan ancha yuqori bo‘lib, fiskal siyosatning muvozanatiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 2. Byudjet taqchilligini shakllantiruvchi omillar Byudjet taqchilligining o‘sishiga bir nechta omillar sabab bo‘lgan: Ijtimoiy soha xarajatlarining oshishi : 2023-yilda davlat byudjetidan ijtimoiy sohalarga 137,2 trillion so‘m yo‘naltirilgan. Bu mablag‘lar ta’lim (61,2 trillion so‘m), sog‘liqni saqlash (31,1 trillion so‘m), nafaqalar va moddiy yordam (19,2 trillion so‘m), pensiyalar (13,8 trillion so‘m), madaniyat va sport (5,3 trillion so‘m), fan (1,7 trillion so‘m) va boshqa yo‘nalishlarga sarflangan . Energetika subsidiyalari : Tabiiy gaz narxidagi tafovut uchun 18 trillion so‘m subsidiyalar ajratilgan. Bu energetika sohasidagi xarajatlarning katta qismini tashkil etadi. Melioratsiya va suv xo‘jaligi xarajatlari : Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga 7,7 trillion so‘m, suv xo‘jaligi xarajatlariga esa 8,7 trillion so‘m sarflangan. Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar : 2023-yilda ish haqlari uchun 93 trillion so‘m, ijtimoiy nafaqalarga 21,7 trillion so‘m, grantlarga 30,7 trillion so‘m, subsidiyalarga 29,3 trillion so‘m (shundan 20,7 trillion so‘mi energetika va geologiya-qidiruvga) ajratilgan . 20 I BOB: ISTEMOL VA JAMGARISH FUNKSIYALARI VA GRAFIKLARI 1.1 Byudjet tizimi va uning tarkibi: tushuncha va turlari Davlat byudjeti va uning tizimi – har qanday davlat iqtisodiyotining markaziy moliyaviy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Byudjet tizimi orqali davlat o‘z moliyaviy resurslarini boshqaradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun kerakli xarajatlarni amalga oshiradi va soliqlar yig‘ish orqali mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli byudjet tizimini chuqur tushunish va uning tarkibini tahlil qilish makroiqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi. Byudjet tizimining tushunchasi Byudjet tizimi – bu davlat, mahalliy hokimiyatlar va boshqa byudjet tashkilotlarining daromadlari va xarajatlarini rejalashtirish, hisobga olish, nazorat qilish va boshqarish jarayonlarini o‘z ichiga olgan kompleks tizimdir. Ushbu tizim orqali davlat o‘zining ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarini amalga oshiradi, moliyaviy resurslarni taqsimlaydi, iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta’minlaydi. Byudjet tizimi faqatgina pul mablag‘larini yig‘ish va sarflash emas, balki ushbu jarayonlarni tartibga soluvchi qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar, boshqaruv mexanizmlari, moliyaviy rejalashtirish usullari va hisobot tizimlaridan tashkil topgan murakkab mexanizm hisoblanadi. Davlat byudjeti – davlat tomonidan belgilangan ma’lum bir davr (odatda yil) uchun daromadlar va xarajatlarning hujjat bilan tasdiqlangan rejasidir. Davlat byudjeti iqtisodiy siyosatning asosiy elementlaridan biri bo‘lib, davlatning ijtimoiy va iqtisodiy yo‘nalishdagi faoliyatini moliyalashtirishning asosi hisoblanadi. Byudjet tizimining asosiy vazifalari Byudjet tizimi bir qator vazifalarni bajaradi, jumladan: Moliyaviy resurslarni taqsimlash: Davlat iqtisodiyoti va ijtimoiy sohalar uchun kerakli mablag‘larni aniqlash va taqsimlash. Daromad va xarajatlarni muvofiqlashtirish: Byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanatni ta’minlash, byudjet defitsiti yoki ortiqchasining oldini olish. 7 Byudjet balansining buzilishi; Tashqi qarzlarga qaramlikning oshishi; Mablag‘lardan maqsadsiz foydalanish; Iqtisodiy samaradorlikning pasayishi. Shu sababli, xarajatlarni faqat ko‘paytirish emas, balki ularni oqilona rejalashtirish, maqsadli va natijador asosda amalga oshirish talab etiladi. 3. Davlat xarajatlarini optimallashtirish yo‘llari 3.1. Natijador byudjetlashtirish tizimini joriy etish Bu yondashuvga ko‘ra, davlat xarajatlari har bir soha, loyiha yoki dasturning natijasiga qarab rejalashtiriladi. Ya’ni, mablag‘lar sarfi emas, balki erishilgan natija muhim sanaladi. ✅ Misol: Ta’lim sohasiga ajratilgan mablag‘ni baholashda faqat sarflangan mablag‘ emas, balki bitiruvchilar ishga joylashganligi, o‘quv sifatining oshishi kabilar asos qilib olinadi. 3.2. Davlat xarajatlarining auditini kuchaytirish Davlat byudjeti mablag‘larining sarfini doimiy auditdan o‘tkazish orqali: Samarasiz xarajatlar aniqlanadi; Noqonuniy yoki keraksiz sarflar bartaraf etiladi; Ochiqlik va javobgarlik tizimi kuchayadi. O‘zbekistonda Davlat moliyaviy nazorati agentligi bu borada muhim rol o‘ynaydi. 3.3. Raqamli texnologiyalarni joriy qilish “Elektron byudjet”, “Elektron tender”, “Elektron xarid” tizimlarining joriy qilinishi orqali: Mablag‘lardan foydalanish jarayoniga real vaqtda monitoring; Korrupsion holatlarning kamayishi; Xaridlarning shaffofligi ta’minlanadi. Misol uchun, "E-xarid" platformasi orqali 2024-yil davomida 40 trln so‘mdan ortiq xarajatlar onlayn kuzatildi. 3.4. Davlat xaridlarini optimallashtirish 30 o‘rganishni talab etadi. Ayniqsa, pandemiya davridan so‘nggi iqtisodiy tiklanish jarayonida davlat moliyasini muvozanatli yuritish va byudjet taqchilligini kamaytirish ustuvor vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ushbu kurs ishining maqsadi – byudjet taqchilligi tushunchasining nazariy asoslarini yoritish, O‘zbekistonda byudjet taqchilligining holatini tahlil qilish va uni kamaytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Shu maqsadda quyidagi vazifalar belgilandi: Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning turlari, sabablari bilan tanishish; Byudjet taqchilligining iqtisodiy oqibatlarini o‘rganish; O‘zbekistonda so‘nggi yillardagi byudjet taqchilligi holatini tahlil qilish; Byudjet taqchilligini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rib chiqish; Xorijiy tajribani o‘rganish va O‘zbekiston sharoitida qo‘llash imkoniyatlarini baholash. Tadqiqot ob’ekti sifatida davlat moliyasi va byudjet tizimi faoliyati tanlandi. Tadqiqot predmeti esa – byudjet taqchilligining yuzaga kelish sabablari va uni kamaytirish mexanizmlari hisoblanadi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda nafaqat nazariy yondashuvlar, balki amaliy tahlillar asosida mavjud muammolarga yechimlar taklif etilgan. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, undagi tahlillar va takliflar O‘zbekistonning byudjet siyosatini takomillashtirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda foydali bo‘lishi mumkin. 6 taqchilligini kuchaytiradi. Makroiqtisodiy noaniqliklar: Jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar, geosiyosiy vaziyatlar va boshqa tashqi omillar byudjet daromadlari va xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi. III BOB: Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va xavflar. 3.1. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va xavflar Davlat byudjeti taqchilligi — bu byudjet xarajatlarining daromadlardan ortiq bo‘lgan holati bo‘lib, uni moliyalashtirish mamlakatning fiskal barqarorligi va iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari turli bo‘lib, har birining o‘ziga xos afzalliklari va xavflari mavjud. Ushbu bo‘limda byudjet taqchilligini moliyalashtirishning asosiy manbalari, ularning afzalliklari va xavflari tahlil qilinadi. 1. Ichki moliyalashtirish manbalari 1.1. Davlat obligatsiyalarini chiqarish Davlat obligatsiyalari — bu hukumat tomonidan chiqariladigan qarz majburiyatlari bo‘lib, ularni sotish orqali byudjet taqchilligi moliyalashtiriladi. Afzalliklari: Ichki resurslarni jalb qilish: Davlat obligatsiyalari orqali ichki bozordan mablag‘ jalb qilinadi, bu esa tashqi qarzga bog‘liqlikni kamaytiradi. Moliyaviy bozorlarga ijobiy ta’sir: Obligatsiyalar bozori rivojlanishi moliyaviy tizimning chuqurlashuviga yordam beradi. Xavflari: Foiz to‘lovlari: Obligatsiyalar bo‘yicha to‘lanadigan foizlar byudjet xarajatlarini oshiradi. Bozor xatarlariga bog‘liqlik: Obligatsiyalar bozori o‘zgaruvchan bo‘lib, foiz stavkalari va talabdagi o‘zgarishlar moliyalashtirish xarajatlariga ta’sir qiladi. 1.2. Davlat aktivlarini xususiylashtirish Davlat mulkini xususiylashtirish orqali olinadigan daromadlar byudjet taqchilligini qoplashda foydalaniladi. 24 Xarajat qismi – bu ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya, milliy xavfsizlik, transport infratuzilmasi, madaniyat va sport kabi yo‘nalishlarga yo‘naltiriladigan mablag‘larni ifodalaydi. Byudjet tuzilmasi qonunchilik asosida shakllantiriladi va unda mahalliy byudjetlar (viloyat, tuman va shahar darajasidagi), maxsus fondlar va byudjetdan tashqari mablag‘lar ham alohida ko‘rinishda ifodalanadi. 2. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromad manbalari So‘nggi yillarda mamlakat iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan islohotlar, soliq va bojxona tizimidagi liberallashtirish choralari davlat byudjetining daromad qismini mustahkamlashga xizmat qildi. Ayni paytda daromadlarning asosiy qismini quyidagilar tashkil etadi: Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) ; Yuridik shaxslarning foyda solig‘i ; Jismoniy shaxslar daromad solig‘i ; Aksiz solig‘i ; Bojxona to‘lovlari ; Ijtimoiy soliq ; Tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun yig‘imlar . Misol uchun, 2024-yilgi O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti prognozida QQS umumiy tushumlarning qariyb 35 foizini, foyda solig‘i esa 20 foizga yaqin qismini tashkil etgan. 3. Davlat byudjeti xarajatlarining asosiy yo‘nalishlari Davlat byudjeti xarajatlari iqtisodiy va funktsional tasnif asosida tahlil qilinadi. Iqtisodiy tasnif xarajatlar turiga ko‘ra: ish haqi, tovar va xizmatlar xaridi, pensiya va ijtimoiy to‘lovlar, kapital xarajatlar va boshqalarga bo‘linadi. Funktsional tasnif esa yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: Ta’lim sohasi – maktabgacha ta’lim, umumta’lim maktablari, OTMlar va ilm-fan xarajatlari. Sog‘liqni saqlash – kasalxonalar, poliklinikalar, sanitariya xizmatlari, vaksinalar xaridi. 17 Byudjet tizimining zamonaviy tendensiyalari Bugungi kunda byudjet tizimi kompleks va ko‘p darajali tuzilishga ega bo‘lib, elektron boshqaruv tizimlari va raqamlashtirish vositalaridan keng foydalanilmoqda. Shuningdek, byudjet tizimida “samaradorlik” va “hisobdorlik” prinsiplari kuchaymoqda, bu esa byudjet mablag‘larining oqilona va samarali sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Davlatlar o‘rtasida byudjet siyosatini yanada optimallashtirish va nazoratni kuchaytirish maqsadida xalqaro standartlar va tavsiyalar joriy qilinmoqda. Jumladan, O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda byudjet tizimini isloh qilish va modernizatsiya qilishga katta e’tibor qaratilmoqda. . 1.2. Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning klassifikatsiyasi Byudjet taqchilligi — bu davlat yoki mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlangan byudjetda xarajatlarning daromadlardan oshib ketishi holatini anglatadi. Bu holat davlat moliyaviy tizimining muvozanatida nomutanosiblik yuzaga kelganidan dalolat beradi. Makroiqtisodiy nuqtai nazardan qaralganda, byudjet taqchilligi davlatning o‘z moliyaviy majburiyatlarini bajarishda muayyan darajadagi moliyaviy yetishmovchilikka duch kelayotganligini anglatadi. Byudjet taqchilligi davlatning fiskal barqarorligiga, iqtisodiy o‘sishiga va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir qiladi. Byudjet taqchilligi ingliz tilidagi “budget deficit” atamasining o‘zbekchalashtirilgan shakli bo‘lib, bu holatda davlat byudjeti orqali olinadigan daromadlar (asosiy soliq tushumlari, bojxona bojlari, davlat mulkidan tushadigan daromadlar va boshqalar) xarajatlarni to‘liq qoplay olmaydi. Ya’ni, byudjet balansining salbiy farqi yuzaga keladi. Agar byudjet daromadlari 100 milliard so‘mni, xarajatlar esa 120 milliard so‘mni tashkil etsa, bu holatda 20 milliard so‘mlik byudjet taqchilligi yuzaga keladi. Bu farq davlat tomonidan ichki yoki tashqi qarz olish, rezerv mablag‘larni ishga solish, moliyaviy aktivlarni sotish orqali qoplanadi. Byudjet taqchilligi iqtisodiyotning turli holatlarida turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat fiskal siyosat orqali iqtisodiyotni rag‘batlantirish maqsadida xarajatlarni oshiradi, bu esa taqchillikni 10 Past foiz stavkalari: Xalqaro institutlar tomonidan taqdim etiladigan qarzlar odatda past foiz stavkalariga ega bo‘ladi. Texnik yordam: Ushbu institutlar moliyaviy yordam bilan birga texnik yordam ham ko‘rsatadi. Xavflari: Qarz yukining oshishi: Tashqi qarzlar umumiy qarz yukini oshiradi. Shart-sharoitlar: Xalqaro institutlar tomonidan qo‘yiladigan shartlar mamlakat ichki siyosatiga ta’sir qilishi mumkin. 2.2. Xalqaro obligatsiyalar (yevroobligatsiyalar) O‘zbekiston xalqaro moliya bozorlarida yevroobligatsiyalar chiqarish orqali mablag‘ jalb qiladi. Afzalliklari: Katta hajmdagi mablag‘lar: Xalqaro bozorlar orqali katta hajmdagi mablag‘lar jalb qilish mumkin. Moliyaviy bozorlarga kirish: Yevroobligatsiyalar chiqarish orqali O‘zbekiston xalqaro moliyaviy bozorlarga chiqadi. Xavflari: Valyuta xatarlari: Yevroobligatsiyalar xorijiy valyutada bo‘lgani uchun valyuta kurslarining o‘zgarishi qarz yukini oshiradi. Bozor sharoitlariga bog‘liqlik: Xalqaro moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar obligatsiyalarni chiqarish shartlariga ta’sir qiladi. 3. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarining tahlili O‘zbekiston 2024-yilda byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun quyidagi manbalardan foydalanishni rejalashtirmoqda: Davlat obligatsiyalari: 25,2 trillion so‘m. Davlat aktivlarini xususiylashtirish: 10 trillion so‘m. Xalqaro moliya institutlaridan qarzlar: 17,3 trillion so‘m. Yevroobligatsiyalar: 5 trillion so‘m. Budjetdan tashqari jamg‘armalar: 3 trillion so‘m. 26 Afzalliklari: Yangi daromad manbai: Xususiylashtirish orqali bir martalik katta daromad olinadi. Samaradorlikni oshirish: Xususiy sektor boshqaruvi ostida korxonalar samaradorligi oshadi. Xavflari: Barqaror daromadning yo‘qligi: Xususiylashtirish bir martalik daromad manbai bo‘lib, uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlamaydi. Ijtimoiy norozilik: Davlat mulkining xususiylashtirilishi ijtimoiy norozilikka sabab bo‘lishi mumkin. 1.3. Budjetdan tashqari jamg‘armalar Budjetdan tashqari jamg‘armalar — bu maxsus maqsadlar uchun tashkil etilgan moliyaviy resurslar bo‘lib, ular byudjet taqchilligini qoplashda foydalaniladi. Afzalliklari: Moslashuvchanlik: Ushbu jamg‘armalar tezkor moliyaviy ehtiyojlarni qoplash imkonini beradi. Ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilganlik: Jamg‘armalar aniq maqsadlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ularning samarali foydalanilishini ta’minlaydi. Xavflari: Shaffoflikning pastligi: Budjetdan tashqari jamg‘armalar faoliyati kam shaffof bo‘lishi mumkin. Nazoratning yetishmasligi: Ushbu jamg‘armalar ustidan nazorat mexanizmlari yetarli darajada bo‘lmasligi mumkin. 2. Tashqi moliyalashtirish manbalari 2.1. Xalqaro moliya institutlaridan qarzlar Xalqaro moliya institutlari, masalan, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Osiyo taraqqiyot banki, O‘zbekistonga qarz mablag‘larini ajratadi. Afzalliklari: 25 qilish imkoniyati yaratiladi. Bu esa soliqqa bo‘lgan ishonchni oshirib, soliq to‘lovlarini ko‘paytirishga xizmat qiladi . 3.3. Davlat xarajatlarini optimallashtirish va samaradorligini oshirish yo‘llari Davlat byudjeti mablag‘lari har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim moliyaviy resurslardan biridir. Ushbu mablag‘lardan oqilona va samarali foydalanish – byudjet taqchilligini kamaytirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash hamda aholi farovonligini oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Shu sababli, davlat xarajatlarini optimallashtirish va ularning samaradorligini oshirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur bo‘limda davlat xarajatlari mohiyati, ularni optimallashtirish zaruriyati, mavjud muammolar hamda xalqaro tajribalar asosida taklif etilayotgan samarali yo‘llar yoritiladi. 1. Davlat xarajatlari: mohiyati va turlari Davlat xarajatlari – bu hukumat tomonidan jamoat ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy himoyani ta’minlash, infratuzilma rivoji, xavfsizlik, ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi sohalarga yo‘naltiriladigan moliyaviy resurslar yig‘indisidir. Xarajatlar quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: Ijtimoiy xarajatlar (pensiyalar, nafaqalar, ta’lim, sog‘liqni saqlash); Kapital xarajatlar (infratuzilma, qurilish, asbob-uskunalar); Ma’muriy xarajatlar (boshqaruv organlari, sud-huquq tizimi); Xarajatlarning transfert shakllari (davlat subsidiyalari, grantlar); Foiz to‘lovlari (ichki va tashqi qarzlar bo‘yicha). O‘zbekiston Respublikasi byudjeti tarkibida ijtimoiy xarajatlar eng katta ulushni tashkil etadi. 2025-yilga mo‘ljallangan byudjetga ko‘ra, umumiy xarajatlarning 58 foizdan ortig‘i ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilishi rejalashtirilgan. 2. Xarajatlarni optimallashtirishning dolzarbligi Davlat xarajatlarining o‘sib borishi bir tomondan iqtisodiy o‘sishni ta’minlasa, ikkinchi tomondan byudjet taqchilligini kuchaytiradi. Bu esa quyidagi muammolarni keltirib chiqaradi: 29 Bu manbalar orqali umumiy 60,5 trillion so‘m mablag‘ jalb qilinishi rejalashtirilgan. 3.2. Byudjet daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy o‘sish) Byudjet daromadlarini oshirish har qanday davlatning fiskal barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi ham bu borada soliq islohotlari va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali byudjet daromadlarini ko‘paytirishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirmoqda. Ushbu bo‘limda byudjet daromadlarini oshirishning asosiy yo‘nalishlari, jumladan, soliq siyosatidagi islohotlar va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar tahlil qilinadi. 1. Soliq siyosatidagi islohotlar. O‘zbekiston Respublikasi 2025-yilga mo‘ljallangan soliq-byudjet siyosatida asosiy soliq stavkalarini o‘zgartirmaslikni belgilagan. Bu tadbirkorlik subyektlariga barqaror soliq muhitini ta’minlashga xizmat qiladi. Asosiy soliq stavkalari quyidagicha saqlanmoqda: Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – 12% Foyda solig‘i – 15% Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 12% Ijtimoiy soliq – 12% Yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i – 1,5% Aylanmadan olinadigan soliq – 4% 1.2. Soliq imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish Soliq siyosatining yana bir muhim yo‘nalishi – mavjud soliq va bojxona imtiyozlarini ularning samaradorligi va natijasiga qarab qayta ko‘rib chiqish va bosqichma-bosqich bekor qilishdir. Bu orqali byudjet daromadlar bazasini kengaytirish va soliq tushumlarini oshirish maqsad qilingan . Yashirin iqtisodiy faoliyatni qisqartirish orqali soliq bazasini kengaytirish rejalashtirilgan. Bu borada soliq imtiyozlarini bekor qilish va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish orqali soliqqa tortilmayotgan faoliyatlarni rasmiylashtirishga erishish ko‘zda tutilgan . 27 3. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari Byudjet taqchilligi quyidagi manbalar hisobiga moliyalashtirilgan: Tashqi va ichki qarzlar : 2022-yilda konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi tashqi va ichki kreditlar olish, davlat aktivlarini xususiylashtirish va davlat g‘azna obligatsiyalarini chiqarish hisobidan qoplangan . Davlat qarzining o‘sishi : 2024-yilning I choragi holatiga ko‘ra, O‘zbekistonning davlat qarzi 35,3 milliard AQSh dollariga yetgan. Shundan 29,5 milliard dollari (83%) tashqi qarz hissasiga to‘g‘ri keladi . 4. Byudjet taqchilligining iqtisodiy oqibatlari Byudjet taqchilligining o‘sishi quyidagi iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: Inflyatsiya bosimi : Davlat xarajatlarining ortishi inflyatsiya darajasining oshishiga olib kelishi mumkin. Davlat qarzining ortishi : Taqchillikni qoplash uchun olinadigan qarzlar davlat qarzining umumiy hajmini oshiradi, bu esa kelajakdagi byudjet yukini og‘irlashtiradi. Moliyaviy barqarorlikka tahdid : Byudjet taqchilligining yuqori darajada bo‘lishi moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 5. Byudjet taqchilligini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar Byudjet taqchilligini kamaytirish uchun quyidagi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda: Soliq siyosatini takomillashtirish : Soliq tushumlarini oshirish orqali byudjet daromadlarini ko‘paytirish. Xarajatlarni optimallashtirish : Davlat xarajatlarini maqbullashtirish va samaradorligini oshirish. Xususiylashtirish : Davlat mulkini xususiylashtirish orqali qo‘shimcha daromad manbalarini yaratish. Davlat qarzini boshqarish : Davlat qarzining o‘sishini nazorat qilish va uning barqarorligini ta’minlash. Xulosa 21 Davlat tomonidan amalga oshiriladigan xaridlar (tovar, xizmat va ishlar) rejalashtirilgan, aniq maqsadli va tanlov asosida amalga oshirilishi kerak. Shartnoma qiymati va sifati o‘rtasidagi muvozanat muhimdir. ✅ Taklif: Kam narxga emas, balki maksimal samaraga ega bo‘lgan variantni tanlash (value-for-money printsipi). 3.5. Mahalliy byudjetlarning mustaqilligini oshirish Viloyat, tuman va shahar darajasidagi byudjetlar o‘z daromadlari va xarajatlarini o‘zlari rejalashtirsa, ularning resurslardan samarali foydalanish mas’uliyati oshadi. Buning uchun: Mahalliy daromad manbalarini ko‘paytirish; Xarajatlarni joylarda ustuvorlik asosida belgilash zarur. 4. Davlat xarajatlari samaradorligini oshirish omillari 4.1. Strategik rejalashtirish Har bir byudjet yo‘nalishi bo‘yicha aniq maqsadlar, ko‘rsatkichlar va monitoring mexanizmlarini ishlab chiqish zarur. ✅ Masalan, sog‘liqni saqlash sohasiga ajratilayotgan mablag‘lar bo‘yicha: Kasalliklar sonining kamayishi; Profilaktik xizmatlarning kengayishi; Tibbiy muassasalar infratuzilmasining yaxshilanishi kabi mezonlar aniqlanadi. 4.2. Ijtimoiy dasturlarni nishonli rejalashtirish Aholining ehtiyojmand qatlamlariga aniq va manzilli yordam ko‘rsatish orqali: Resurslar tejab qolinadi; Ijtimoiy adolat ta’minlanadi; Yordam eng muhtojlarga yetkaziladi. ✅ O‘zbekiston tajribasi: “Ijtimoiy reyestr” joriy qilinishi orqali subsidiya va yordamlar manzilliligi oshirildi. 4.3. Samarasiz va takrorlanuvchi dasturlarni qisqartirish 31 MAVZU: Byudjet taqchilligi MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….5 Asosiy qism I BOB: BYUDJET TAQCHILLIGINING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Byudjet tizimi va uning tarkibi: tushuncha va turlari 7 1.2 Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning klassifikatsiyasi…..………………......15 1.3 Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini baholash metodlari…..………………......15 II BOB: O‘ZBEKISTONDA BYUDJET TAQCHILLIGINING HOLATI VA DINAMIKASI 2.1 O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti: tuzilmasi va xarajatlar tahlili 17 2.2 Oxirgi yillarda byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining tahlili (statistik ma’lumotlar asosida) 19 2.3 Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar (soliq tushumlari, davlat xarajatlari, tashqi qarz va b.) 19 III BOB: BYUDJET TAQCHILLIGINI KAMAYTIRISHNING SAMARALI YO‘LLARI. 3.1 Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va xavflar 27 3.2 Byudjet daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy o‘sish). 34 3.3 Davlat xarajatlarini optimallashtirish va samaradorligini oshirish yo‘llari 34 Xulosa 37 Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 39 Internet saytlar 41 4 1.3 Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini baholash metodlari Byudjet taqchilligi — bu davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi salbiy tafovutdir. Taqchillik moliyaviy jihatdan nomutanosiblikni bildiradi va mamlakatning fiskal siyosatini tahlil qilishda muhim indikatorlardan biri hisoblanadi. Byudjet taqchilligi miqdor jihatidan, iqtisodiyotga nisbatan ta’siri, uning sabablari va oqibatlarini aniqlash uchun turli metod va yondashuvlardan foydalaniladi. Ushbu metodlar orqali byudjet taqchilligini aniq, puxta va real tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. Byudjet taqchilligini baholashning asosiy maqsadi Byudjet taqchilligini baholash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: Davlat moliyaviy barqarorligini aniqlash; Fiskal siyosatning holatini tahlil qilish; Byudjet siyosatidagi xatoliklarni aniqlash; Taqchillikni kamaytirish uchun optimal choralarni ishlab chiqish; Milliy iqtisodiy xavfsizlikni baholash. Byudjet taqchilligini baholashda statistik , analitik , solishtirma va model asosidagi yondashuvlardan foydalaniladi. Quyida bu metodlar batafsil yoritiladi. 1. Byudjet taqchilligining oddiy (absolyut) ko‘rsatkichini hisoblash Eng oddiy va keng qo‘llaniladigan baholash usuli — bu absolyut qiymatda byudjet taqchilligi ni aniqlashdir. Bu yerda umumiy byudjet daromadlari va xarajatlari solishtiriladi. Formulasi: BT = X – D Bu yerda: BT – Byudjet taqchilligi (so‘mda), X – Byudjet xarajatlari, D – Byudjet daromadlari. Agar BT > 0 bo‘lsa — taqchillik mavjud; Agar BT < 0 bo‘lsa — byudjet ortig‘i (profitsit) mavjud. Misol: Agar O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti 2024-yilda 280 trillion so‘m daromad va 290 trillion so‘m xarajatga ega bo‘lsa: BT = 290 – 280 = 10 trillion so‘m (taqchillik) 13 T A S D I Q L A Y M A N _____________________________________________________ _____________________________________________________ KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA MAVZU:_______________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Ish reja:_______________________________________________________________ 1.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 2.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 3.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________ Rahbar: _______________________________________________________ ___________________ (o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo) Muddati:”___________”___________________________202__ yil 2 Davlat byudjetining shakllanishi va ijrosida shaffoflikni ta’minlash — ishonchli fiskal siyosat yuritishning muhim omillaridan biridir. O‘zbekiston hukumati byudjet ochiqligi bo‘yicha xalqaro talablar asosida islohotlar olib bormoqda: Moliya vazirligi rasmiy sayti orqali byudjet loyihalari, tahlillar, ijro holati haqida axborot berilmoqda. “Open Budget” portali orqali fuqarolar, blogerlar va nodavlat tashkilotlar byudjet harajatlarini nazorat qilmoqda. Jamoatchilik eshituvlari orqali ayrim byudjet mablag‘larining taqsimoti muhokama qilinmoqda. Bu chora-tadbirlar fuqarolik jamiyatini kuchaytiradi va byudjet mablag‘larining maqsadli sarflanishini kafolatlaydi. 7. Davlat byudjeti xarajatlari bilan bog‘liq muammolar O‘zbekiston davlat byudjetida bir qancha tizimli muammolar mavjud: Xarajatlarning ortiqcha markazlashuvi (mahalliy ehtiyojlar yetarlicha inobatga olinmasligi); Ayrim tarmoqlarda mablag‘larning noto‘g‘ri taqsimlanishi; Samaradorlik va natijadorlik mezonlarining yo‘qligi yoki yetarlicha ishlamasligi; Davlat xaridlarida shaffoflikning past darajada bo‘lishi; Ayrim xarajatlarning korrupsiya xavfiga moyilligi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun byudjet xarajatlarini rejalashtirishda raqamlashtirish, jamoatchilik nazorati, mustaqil audit tizimini kengaytirish zarur. 2.2. Oxirgi yillarda byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining tahlili (statistik ma’lumotlar asosida) O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti taqchilligi (defitsiti) mamlakatning fiskal siyosati, iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy boshqaruvining muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. So‘nggi yillarda byudjet taqchilligi miqdorining o‘sishi, uning sabablari va oqibatlari iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Ushbu bo‘limda 2019–2024 yillar oralig‘ida O‘zbekiston davlat 19 2. Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish 2.1. Yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishini ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi 2024-yilda YAIM o‘sish sur’atlarini 5,6–5,8 foiz miqdorida bo‘lishini prognoz qilmoqda. Bu o‘sish sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 6 foiz, qurilish ishlari – 6,3 foiz, qishloq xo‘jaligi – 4 foiz va bozor xizmatlari – 14,9 foizga o‘sishi hisobiga ta’minlanadi . 2.2. Investitsiyalarni jalb qilish “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida investitsiyalarni YAIMga nisbatan kamida 30 foiz darajasida ta’minlash choralari ko‘zda tutilgan. Bu orqali iqtisodiyot tarmoqlarida qiymati 18 milliard dollar bo‘lgan 309 ta yirik loyihalarni ishga tushirish rejalashtirilgan . 2.3. Eksport hajmini oshirish 2024-yilda eksport hajmini 25 foizga oshirish rejalashtirilgan. Bu orqali tashqi savdo balansini yaxshilash va byudjetga tushumlarni ko‘paytirish maqsad qilingan . 3. Byudjet daromadlarini oshirishning boshqa yo‘nalishlari 3.1. Mahalliy byudjetlarni mustahkamlash Mahalliy byudjetlar daromadini ko‘paytirish va mustaqilligini oshirish maqsadida quyidagi soliq turlari qo‘shimcha tarzda tuman va shaharlar byudjetlarida qoldiriladi: Aylanmadan olinadigan soliq, yuridik shaxslarning yer va mol-mulk soliqlari to‘liqligicha Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i tushumlarining kamida 50 foizi Davlat mulkini xususiylashtirishdan mahalliy byudjetlarga tushadigan tushumlarning 50 foizi 3.2. Byudjet ochiqligini ta’minlash Byudjet ochiqligini ta’minlash va fuqarolarning byudjetlashtirishda ishtirokini oshirish orqali byudjet daromadlarining samarali va maqsadli ishlatilishini nazorat 28 Ijtimoiy himoya – nafaqalar, yordam puli, ishsizlikni kamaytirish dasturlari. Transport va kommunikatsiya – avtomobil yo‘llari, temir yo‘l infratuzilmasi, raqamli texnologiyalar. Milliy xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish – harbiy xarajatlar, ichki ishlar va sud tizimi. Misol uchun, 2023-yilda davlat byudjetining xarajatlarida eng katta ulush ta’lim tizimiga (taxminan 24%), sog‘liqni saqlashga (15%) va ijtimoiy himoyaga (10%) to‘g‘ri kelgan. 4. Xarajatlar samaradorligini tahlil qilish zarurati Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan xarajatlar ko‘lami katta bo‘lishiga qaramay, bu mablag‘larning qanday ishlatilayotgani, iqtisodiyotda qanday natijalar berayotgani har doim ham to‘liq baholanmaydi. Xarajatlar samaradorligi deganda har bir sarflangan so‘mning qanday iqtisodiy va ijtimoiy natijalar berayotganligi nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 2022-yildan boshlab “rezultatga yo‘naltirilgan byudjet” tamoyillarini joriy etishni boshladi. Bu tizimda har bir xarajat uchun aniqlangan maqsad, mezon va ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholash olib boriladi. Misol uchun, ta’limga ajratilgan mablag‘lar nafaqat son jihatdan (mablag‘ hajmi), balki sifat jihatidan (ta’lim sifatining oshishi, o‘quvchilarning bilim darajasi) baholanadi. 5. Mahalliy byudjetlarning roli O‘zbekiston davlat byudjeti tarkibida mahalliy byudjetlar muhim o‘rin tutadi. Ular tuman, shahar va viloyat miqyosida ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etishda asosiy moliyaviy vosita bo‘lib xizmat qiladi. So‘nggi yillarda mahalliy byudjetlarning mustaqilligi oshirilmoqda. Misol uchun, jismoniy shaxslar daromad solig‘i va ayrim yengil soliq turlari to‘liq mahalliy byudjetlar ixtiyoriga o‘tkazildi. Bu orqali hududlarning o‘z iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanishi ta’minlanmoqda. 6. Davlat byudjeti ochiqligi va jamoatchilik nazorati 18 10. «O’qituvchi»,1994 11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282 b. 15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari Internet saytlari 1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali. 2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti. 4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti. 5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti. 6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti. 7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti. 8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti. 11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti. 35 2. Davlat xarajatlari va ularning ta’siri Davlat xarajatlari byudjet taqchilligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 2024-yilning birinchi yarmida davlat byudjeti jami xarajatlari 149,8 trillion so‘mni tashkil etgan. Xarajatlarning katta qismi (64,9 trillion so‘m) ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlarga ajratilgan. Shuningdek, ijtimoiy soliqlarga 12,9 trillion so‘m, gaz narxidagi tafovut uchun subsidiyalarga 9,3 trillion so‘m sarflangan. Davlat xarajatlarining o‘sishiga quyidagi omillar sabab bo‘lmoqda: Ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilgan xarajatlar: Ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya kabi sohalarga ajratilayotgan mablag‘lar yildan-yilga ortib bormoqda. Energetika subsidiyalari: Energiya resurslari narxlaridagi tafovutni qoplash uchun ajratilayotgan subsidiyalar byudjet xarajatlarini oshirmoqda. Davlat investitsiyalari: Infratuzilma loyihalari va boshqa investitsion dasturlar uchun ajratilayotgan mablag‘lar byudjet yukini oshiradi. 3. Tashqi qarz va uning ta’siri. Tashqi qarz byudjet taqchilligini moliyalashtirishda muhim manba hisoblanadi. 2022-yilda konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining 47 foizi xalqaro moliya institutlarining qarzlari va yevroobligatsiyalar chiqarish hisobidan, 18 foizi esa davlat g‘azna obligatsiyalari chiqarish hisobidan qoplangan . Tashqi qarzning o‘sishi quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: Foiz to‘lovlarining ortishi: Tashqi qarz bo‘yicha foiz to‘lovlari byudjet xarajatlarining ortishiga sabab bo‘ladi. Valyuta xatarlarining oshishi: Tashqi qarzning ko‘p qismi xorijiy valyutada bo‘lgani uchun, valyuta kurslaridagi o‘zgarishlar byudjetga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Moliyaviy mustaqillikning kamayishi: Tashqi qarzning ortishi moliyaviy mustaqillikni cheklaydi va iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda qiyinchiliklar tug‘diradi. 4. Boshqa omillar Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar quyidagilardan iborat: Inflyatsiya: Narxlar darajasining o‘sishi byudjet xarajatlarini oshiradi, ayniqsa ijtimoiy to‘lovlar va ish haqlariga ajratiladigan mablag‘lar ko‘payadi. Korruptsiya: Davlat mablag‘larining samarasiz sarflanishi va korruptsiya holatlari byudjet 23 So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlari sezilarli darajada oshgan. Bu holatning asosiy sabablari ijtimoiy soha xarajatlarining ortishi, energetika subsidiyalari va boshqa omillar bilan bog‘liq. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun tashqi va ichki qarzlar jalb qilinmoqda, bu esa davlat qarzining o‘sishiga olib kelmoqda. Ushbu vaziyatda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va byudjet taqchilligini kamaytirish uchun soliq siyosatini takomillashtirish, xarajatlarni optimallashtirish va davlat qarzini boshqarish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. 2.3. Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar (soliq tushumlari, davlat xarajatlari, tashqi qarz va boshqalar) Byudjet taqchilligi — davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi salbiy farq bo‘lib, mamlakatning fiskal barqarorligi va iqtisodiy siyosatining samaradorligini aks ettiradi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda byudjet taqchilligi hajmining ortishi bir qator ichki va tashqi omillar bilan bog‘liq. Ushbu bo‘limda byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar — soliq tushumlari, davlat xarajatlari, tashqi qarz va boshqa muhim faktorlar tahlil qilinadi. 1. Soliq tushumlari va ularning ta’siri Soliq tushumlari davlat byudjetining asosiy daromad manbai hisoblanadi. 2024-yilning birinchi yarmida O‘zbekiston davlat byudjeti daromadlari 121 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, shundan 80,6 foizi soliqlardan, 19,4 foizi esa soliqsiz tushumlar va boshqa daromadlardan iborat bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich 2023-yilning mos davriga nisbatan 18,3 foizga oshganini ko‘rsatadi . Soliq tushumlarining o‘sishiga qaramay, byudjet taqchilligi kamaymagan. Buning sabablari quyidagilardan iborat: Soliq bazasining cheklanganligi: Aholi va tadbirkorlik subyektlarining soliqqa tortiladigan daromadlari cheklangan bo‘lib, bu byudjetga tushumlarning o‘sishini sekinlashtiradi. Soliq imtiyozlari va chegirmalar: Ayrim sohalarga berilgan soliq imtiyozlari byudjet daromadlarining kamayishiga olib keladi. Soliq to‘lovlarining kamomadi: Soliq to‘lovlarining to‘liq yig‘ilmasligi, ayniqsa norasmiy iqtisodiyotning ulushi yuqori bo‘lgan sohalarda, byudjet daromadlarini kamaytiradi. 22 jamg‘armalari va boshqa moliyaviy tuzilmalar mavjud. Byudjet taqchilligi esa umumiy va nisbiy, yashirin va oshkora, strukturaviy va tsiklik ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Uni tahlil qilishda fiskal defitsit, birlamchi defitsit, joriy defitsit kabi ko‘rsatkichlar va ular asosidagi metodlar (statik, dinamik, iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq) qo‘llaniladi. Ikkinchi bobda esa O‘zbekistonda byudjet taqchilligining holati va dinamikasi o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tuzilmasi, xarajatlarining asosiy yo‘nalishlari (ijtimoiy sohalar, infratuzilma, xavfsizlik) va ularning dinamikasi statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilindi. So‘nggi yillarda ijtimoiy xarajatlarga ajratilgan mablag‘lar ortib borayotgan bo‘lsa-da, daromadlar bazasining yetarli darajada kengaymasligi byudjet defitsitiga sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, soliq tushumlari hajmi, davlat xarajatlarining hajmi va tarkibi, tashqi va ichki qarzlar hajmi byudjet taqchilligiga bevosita ta’sir etuvchi omillar sifatida ajratib ko‘rsatildi. Uchinchi bobda esa byudjet taqchilligini kamaytirishning samarali yo‘llari taklif etildi. Jumladan, taqchillikni moliyalashtirish manbalarining afzalliklari va xavflari (ichki qarz, tashqi qarz, emissiya va xususiylashtirish), byudjet daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy o‘sish, investitsiyalarni jalb etish) hamda davlat xarajatlarini optimallashtirish usullari (natijador byudjetlashtirish, elektron boshqaruv, audit tizimini kuchaytirish) batafsil yoritildi. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga asoslanib, O‘zbekiston uchun dolzarb bo‘lgan takliflar ilgari surildi. Umuman olganda, byudjet taqchilligini mutlaqo yo‘q qilish imkonsiz bo‘lsa- da, uni boshqarish va maqbul darajada ushlab turish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. Buning uchun quyidagi yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratish lozim: Soliq tizimini yanada takomillashtirish, soyadagi iqtisodiyotni legallashtirish; Davlat xarajatlarini samarali va manzilli rejalashtirish; 33 Iqtisodiy tartibga solish: Soliq siyosati va byudjet mexanizmlari orqali iqtisodiy jarayonlarni boshqarish. Ijtimoiy adolatni ta’minlash: Ijtimoiy dasturlar, ijtimoiy himoya, ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi sohalarga mablag‘ ajratish. Moliyaviy nazorat: Byudjet mablag‘larining samarali va qonuniy ishlatilishini nazorat qilish. Byudjet tizimi tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiradi: Davlat byudjeti – bu mamlakat darajasidagi byudjet hisoblanib, davlat daromadlari va xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Davlat byudjeti ko‘p qavatli bo‘lib, u federal (yoki respublika), hududiy (viloyat, shahar) va mahalliy byudjetlarga bo‘linadi. Har bir byudjet o‘ziga xos vazifalar va majburiyatlarga ega. Mahalliy byudjetlar mahalliy hokimiyatlarning moliyaviy resurslarini ifodalaydi. Ular o‘z hududlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni moliyalashtirish uchun xizmat qiladi. Mahalliy byudjet daromadlari asosan soliqlar, yig‘imlar va davlat transfertlari hisobidan shakllanadi. Byudjet tashkilotlari va muassasalari Bu tarkibiy qism davlat va mahalliy byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlar va muassasalarni o‘z ichiga oladi. Ular davlat ijtimoiy xizmatlari, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa sohalarda faoliyat yuritadilar. Byudjet qonunchiligi va normativ-huquqiy bazasi Byudjet tizimi qonunlar, qarorlar va normativ hujjatlar majmuasidan tashkil topgan. Ushbu hujjatlar byudjet jarayonlarini tartibga soladi, moliyaviy intizomni ta’minlaydi va davlat moliyasining shaffofligini kafolatlaydi. Byudjet jarayonlari Byudjet tizimi bir necha bosqichlardan iborat jarayonni o‘z ichiga oladi: byudjetni tuzish, ko‘rib chiqish va tasdiqlash, ijro etish, nazorat qilish va hisobot berish. Har bir bosqichda o‘zining qat’iy qoidalari va tartiblari mavjud. Byudjet turlarining asosiy ko‘rinishlari Byudjet turlari ko‘plab mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Quyida byudjetning eng keng tarqalgan turlari keltirilgan: 8 Raqamli texnologiyalar orqali byudjet jarayonlarining ochiqligi va nazoratini kuchaytirish; Qarz siyosatini ehtiyotkorlik bilan yuritish, tashqi qarzdan oqilona foydalanish; Mahalliy byudjetlarning moliyaviy mustaqilligini kengaytirish. Shunday qilib, olib borilgan ilmiy izlanishlar asosida byudjet taqchilligi faqat moliyaviy muammo emas, balki keng qamrovli iqtisodiy va siyosiy hodisa ekani ayon bo‘ldi. Davlat bu jarayonga kompleks yondashuv orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlagan holda byudjet taqchilligini maqbul darajada ushlab turishi mumkin. Kelgusida bu yo‘nalishda chuqur tahlillarga asoslangan strategik qarorlar qabul qilinishi mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligi uchun muhim asos bo‘ladi. Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A 2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996. 6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997. 8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: 34 8. Solishtirma tahlil: xalqaro tajriba asosida baholash Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini boshqa davlatlar bilan solishtirish orqali ham baholash mumkin. Bu: O‘zbekiston iqtisodiyoti qayerda turibdi? Taqchillikni qoplash siyosati xalqaro mezonlarga mosmi? Soliq tushumlari global darajaga nisbatan qanday? masalalarini o‘rganishga yordam beradi. Xalqaro tashkilotlar (IMF, WB, OECD) tomonidan belgilangan ko‘rsatkichlar bilan solishtirish bu yerda muhim o‘rin tutadi. II BOB: O‘ZBEKISTONDA BYUDJET TAQCHILLIGINING HOLATI VA DINAMIKASI 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti: tuzilmasi va xarajatlar tahlili O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mamlakatning asosiy moliyaviy rejasidir. U iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiluvchi, ijtimoiy sohani moliyalashtiruvchi va davlat boshqaruvining asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir davlatning iqtisodiy barqarorligi, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning amaliyotga tatbiq etilishi darajasi ko‘p jihatdan uning byudjeti va bu byudjetning tuzilmasi, ichki nisbatlari, xarajatlarning yo‘nalishi hamda samadorligiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, davlat byudjeti qonuniy tartibda qabul qilinadi va yillik asosda tasdiqlanadi. Ushbu byudjet davlatning barcha darajadagi moliyaviy resurslarini birlashtiradi va ular orqali maqsadli yo‘nalishlarda xarajatlar amalga oshiriladi. 1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining tuzilmasi Davlat byudjeti daromad va xarajat qismlaridan tashkil topgan bo‘lib, har bir qism alohida moliyaviy ko‘rsatkichlar, tushum manbalari yoki xarajat yo‘nalishlariga ega. Davlat byudjeti ikki asosiy qismdan iborat: Daromad qismi – asosan soliq tushumlari, bojxona bojlari, davlat mulkini ijaraga berishdan olingan tushumlar, jarimalar, aksizlar, foyda solig‘i, QQS va boshqa tushumlarni o‘z ichiga oladi. 16 Strukturaviy taqchillik yuqori bo‘lsa, bu davlatning doimiy ravishda ko‘p xarajat qilayotganligini anglatadi va islohotlar zarurligini bildiradi. 4. Sof va operatsion taqchillik a) Sof taqchillik Bu taqchillik hisob-kitoblarda qarz to‘lovlari (foiz to‘lovlari) chiqarib tashlangan holatda olinadi. U davlatning asosiy fiskal holatini ko‘rsatadi. Sof taqchillik = Byudjet taqchilligi – Foiz xarajatlari b) Operatsion taqchillik Bu taqchillikdan inflyatsion ta’sir chiqarib tashlanadi. U real pulda ifodalangan ko‘rsatkich bo‘lib, narxlar darajasining o‘zgarishi hisobga olinmaydi. Operatsion taqchillik davlatning haqiqiy moliyaviy salohiyatini baholashda qo‘l keladi. 5. Qarzga xizmat ko‘rsatish koeffitsienti Byudjet taqchilligi ko‘p hollarda qarz bilan qoplanadi. Shuning uchun taqchillikni baholashda qarzga xizmat ko‘rsatish darajasi ham tahlil qilinadi: Koeffitsient = (Foiz to‘lovlari / Byudjet daromadlari) × 100 Bu ko‘rsatkich davlat daromadlarining qanchasi faqat qarzga foiz to‘lashga ketayotganligini ko‘rsatadi. Agar bu koeffitsient yuqori bo‘lsa, davlat moliyaviy bosim ostida ekanligini bildiradi. 6. Taqchillikni moliyalashtirish manbalarining bahosiTaqchillikni qoplashda foydalaniladigan manbalarni ham tahlil qilish zarur: Ichki qarzlar: Davlat obligatsiyalari, milliy banklardan kreditlar. Tashqi qarzlar: Xalqaro tashkilotlar, boshqa davlatlardan qarz. Pul emissiyasi: Markaziy bank orqali yangi pul chiqarish (bu inflyatsion xavf tug‘diradi). Taqchillikni moliyalashtirishda manbalar samaradorligi, foiz stavkalari, qarzning muddati, valyutadagi farqlar baholanishi kerak. 7. Dinamik tahlil: vaqt bo‘yicha tahlil Byudjet taqchilligi bir yillik emas, balki ko‘p yillik vaqt oralig‘ida o‘rganilishi kerak. Dinamik tahlil orqali quyidagilar aniqlanadi: Taqchillikning pasayish yoki ortish tendensiyasi; Soliq siyosati samaradorligi; Xarajatlarning dinamikasi; Qarz yukining o‘zgarishi. Bu tahlil statistik ma’lumotlar asosida grafik va jadval shaklida ham taqdim etilishi mumkin. 15

Byudjet taqchilligi kurs ishi

Купить