• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 93.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 16 Март 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

22 Продаж

Byudjetning kamomati va uning vujudga kelish sabablari

M о liyaviy r е sursl а rni d а vl а t t о m о nid а n q а rzg а о lishning а s о siy sh а kli – bu d а vl а t q а rz m а jburiyatl а ri (z а yoml а ri)ni chiq а rish his о bl а n а di. Ul а rni j о yl а shtirish j а r а yonid а d а vl а t а h о li, b а nkl а r, s а vd о v а s а n оа t k о mp а niyal а rining v а qtinch а bo’sh turg а n pul m а bl а g’l а rini j а lb qil а di. D а vl а t o’z m а jburiyatl а rini n а f а q а t х ususiy s е kt о rd а j о yl а shtirishi, b а lki ul а rni M а rk а ziy b а nkd а his о bg а о lishi h а m mumkin. Bund а b а nk mu о m а l а g а pulning t о v а r h а jmining ko’p а yishi bil а n b о g’liq bo’lm а g а n qo’shimch а miqd о rini chiq а r а di. M а zkur h о ld а , d а vl а t byudj е tini m о liyal а shtirish pul mu о m а l а sig а to’g’rid а n-to’g’ri inflyatsi о n t а ’sir ko’rs а t а di. Pul m а ss а sining o’sishi j а miyat h а qiqiy b о yligining ko’p а yishi bil а n birg а b о rm а ydi. D а vl а t q а rzl а rining to’ х t о vsiz ko’p а yib b о rishi, milliy d а r о m а dni f о iz to’l о vl а ri sh а klid а , t о b о r а ko’pr о q q а yt а t а qsiml а nishg а о lib k е l а di. K а tt а byudj е t t а qchilligi v а d а vl а t m а jburiyatl а ri bo’yich а f о iz to’l о vl а ri o’sish sh а r о itid а , d а vl а t q а rzl а rini to’l а sh v а qtini imk о n d а r а j а d а cho’zishg а h а r а k а t qil а di. Buning uchun turli х il usull а rd а n f о yd а l а nish mumkin. Juml а d а n d а vl а t o’zining qisq а mudd а tli m а jburiyatl а rini, o’rt а v а uz о q mudd а tli z а yoml а rg а а lm а shtir а di. U o’zining qisq а mudd а tli m а jburiyatl а rini, а nch а yuq о ri f о iz bo’yich а yangi, uz о q mudd а tli z а yoml а r chiq а rish his о big а h а m s о tib о lish mumkin. Bund а y turd а gi t а dbirl а r qisq а d а vrli s а m а r а b е rishi v а v а qtinch а d а vl а tning m о liyaviy а hv о lini е ngill а shtirishi mumkin, chunki u о d а td а k е lgusid а f о iz st а vk а sining о shishi v а q а rzl а r umumiy miqd о rining o’sishi bil а n b о g’liq. Х o’j а lik h а yoti b а yn а lmin а ll а shuv j а r а yonl а rining t е z o’sishi, ха lq а r о kr е ditning j а d а l riv о jl а nishi n а tij а sid а d а vl а t o’zig а z а rur bo’lg а n m о liyaviy r е sursl а rni j а lb qilish uchun bo’sh pul m а bl а g’l а rining milliy ch е g а r а d а n t а shq а rid а gi m а nb а l а rid а n f ао l f о yd а l а n а di. Buning n а tij а sid а t а shqi q а rz vujudg а k е l а di. Shund а y qilib, d а vl а t o’z f ао liyatini m о liyaviy r е sursl а r bil а n t а ’minl а shd а ssud а k а pit а ll а rining h а m milliy b о z о rid а n, h а m t а shqi b о z о rid а n q а rz о lishi mumkin. 7 Natijada, kamomadni qoplashning bu usuli moliyaviy inqirozga olib keldi va uy xo'jaliklari daromadlarining keskin pasayishiga olib keldi. Boshqacha aytganda, byudjet taqchilligining tabiati va oqibatlari butunlay hukumatning harakatlariga bog'liq. Xarajatlarning daromaddan ortig'ini tashkil etuvchi moliyaviy resurslar iqtisodiyotni rivojlantirishga yo'naltirilsa, ustuvor tarmoqlarni rivojlantirishga sarflansa, ya'ni ulardan samarali foydalanilsa, kelajakda ularda ishlab chiqarish va foydaning o'sishiga olib keladi. ko'proq xarajatlarni qoplaydi va butun jamiyat bunday kamomaddan faqat g'alaba qozonadi. 40 KIRISH Byudjetning kamomadi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim va murakkab masalalaridan biri bo‘lib, davlat moliyasi tizimining barqarorligi va samaradorligini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Byudjet kamomati davlatning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasida yuzaga keladigan moliyaviy holatdir. Bu holatda davlatning xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketadi va moliyaviy resurslar yetishmovchiligi kuzatiladi. Mazkur muammo ko‘plab davlatlar uchun iqtisodiy rivojlanish jarayonida jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat qilmoqda. Byudjet kamomadi sabablari murakkab va turli omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Xususan, davlatning samarasiz moliyaviy siyosati, soliqlar yig‘imining pastligi, iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya jarayonlari va tashqi qarzning ortishi byudjet kamomati yuzaga kelishining asosiy omillaridan hisoblanadi. Shu bilan birga, aholi ehtiyojlarini qondirish maqsadida ijtimoiy dasturlarga haddan tashqari ko‘p mablag‘ ajratilishi ham byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanatning buzilishiga olib keladi. Byudjet taqchilligi - sarf-xarajatlar daromaddan oshib ketganda. Bu atama odatda hukumatlarga tegishli, biroq shaxslar, kompaniyalar va boshqa tashkilotlar kamchiliklarni bartaraf etishlari mumkin. Davomiy kamchiliklarni bartaraf etgan ko'plab tashkilotlar uchun darhol jazo choralari mavjud. Agar shaxs yoki oila shunday qilsa, ularning kreditorlari chaqiradi. Xarajatlar to'lanmaganligi sababli, ularning kredit ballari to'ladi. Bu yangi kreditni qimmatroq qiladi. Oxir-oqibat ular bankrot deb e'lon qilishlari mumkin. Xuddi shu narsa byudjet defitsiti davom etayotgan kompaniyalar uchun ham amal qiladi. Ularning obligatsiyalar reytingi pasayadi. Bunday holatlarda ular hech qanday qarz olish uchun yuqori foiz stavkalarini to'lashlari kerak. Hukumatlar boshqacha. Ular soliqdan daromad oladilar. Ularning xarajatlari soliqlarni to'layotgan odamlarga foyda keltiradi. Hukumat rahbarlari xizmat 3 taqchillik tovarlar, xizmatlar va transfertlarga sarflangan xarajatlarga, sof kreditlash minus daromad va minus rasmiy transfertlarga tengdir. Daromadning xarajatlardan oshib ketishi (ortiqchaligi) odatda ijobiy belgi bilan, kamomad esa salbiy belgi bilan ko'rsatiladi. Kamomad moliyalashtirish hisobidan qoplanadi, uning qiymati kamomadga teng, lekin teskari belgiga ega. Defitsit yoki profitsitning mavjudligi tushumlar va to'lovlarni ixtiyoriy ravishda balanslash va davlat daromadlari va xarajatlarini o'zgartirish orqali iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish uchun davlat moliyasidan foydalanish imkoniyatini tan olish bilan bog'liq. Defitsit va profitsitning hajmi va ularning YaIMga nisbati umumiy davlat sektorining asosiy moliyaviy natijalari hisoblanadi. Kamomadning mavjudligi ko'pincha kambag'al davlat moliyasining alomatidir. Kamchilikni aniqlashning muqobil usullari. Ba'zi hollarda etishmovchilikni aniqlashning muqobil usullariga ehtiyoj bor. Belgilangan maqsadlarga qarab, turli yondashuvlardan foydalanish mumkin. Hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlar summalarini hisobga olgan holda kamomadni aniqlash. Davlat va munitsipal hokimiyat organlarining tushumlari va to'lovlari naqd pul usuli yordamida, ya'ni mablag'larning haqiqiy oqimidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Shunga ko'ra, barcha darajadagi byudjetlarni tuzishda ularning hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlari bo'yicha qarzlari hisobga olinmaydi. Bunday majburiyatlarga to'lanmagan davlat buyurtmalari, xaridlar, davlat xizmatchilariga ish haqi bo'yicha qarzlar va pensiya jamg'armasiga qarzlar kiradi. Shuningdek, byudjet taqchilligiga o'z vaqtida to'lanmagan subsidiyalar va subsidiyalar kiritilmaydi, masalan, ko'mir sanoati va boshqalar. To'lanmagan majburiyatlar rasmiy ravishda belgilangan to'lov muddati bilan shartnoma majburiyatlari shaklini olmaydi. Ular ko'pincha iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan to'g'ridan-to'g'ri davlat kreditlariga ekvivalent bo'lib, byudjet taqchilligini moliyalashtirish sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Bunday hollarda kontseptual asosga muvofiq aniqlangan kamomadga to'lanmagan majburiyatlar summalarini qo'shgan holda davlat va munitsipal moliyalar byudjeti taqchilligining muqobil hisob-kitobini amalga oshirish kerak. Shunga o'xshash hisob-kitoblar 14 yaxshigina tushunchaga ega bo’lishimiz zarur. Davlat byudjeti – bu davlat daromadlari va xarajatlar hamda ularni moliyaviy qoplash manbaalari yillik rejasi hisoblanadi. Davlat byudjetining 2 tomoni bo’lib, bir tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar tarkibi va ularning manbaalari, ikkinchi tomonida esa asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topgan. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosdagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. Byudjet daromadlari – esa pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi hisoblanadi. Davat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh bo g ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkibanʻ ʻ umumdavlat (yoki markaziy) byudjeti (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yig indisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — ʻ o lka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari)ga ʻ bo linadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bog liq ʻ ʻ bo ladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni ta minlash, jamoat ʻ ʼ tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar ko rsatish va b.) ko rsatadi va bularning barchasi xarajat ʻ ʻ talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yig imlar, davlat ʻ zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag lardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan ʻ miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bog liq. Byudjet ʻ harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, ya ni kamomadi ʼ yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5% ga teng bo lishi me yoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi ʻ ʼ ʻ va uni daromad bilan ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet harajatlari ʼ ʻ 10 Biroq, ko'pincha, o'tish davridagi mamlakatlarda imtiyozli moliyalashtirish imkoniyatlari katta tashqi qarz tufayli cheklangan yoki hukumatlar tomonidan birinchi navbatda samarasiz maqsadlarda - iste'molchi subsidiyalari, pensiya to'lovlari, davlat apparatini kengaytirish va boshqalar uchun foydalaniladi. Kafolatlangan ichki qoplash manbalari yo‘qligi sababli tashqi subsidiyalar to‘xtatilsa, budjetning bunday qo‘shimcha xarajatlarini tezda qisqartirib bo‘lmaydi, bu esa byudjet va soliq sohasidagi umumiy keskinlikni kuchaytiradi. Byudjet taqchilligini tashqi qarz bilan moliyalashtirishdan foydalanish ichki foiz stavkalari darajasi jahon o‘rtacha darajasidan yuqori bo‘lganda va valyuta kursini nisbatan barqarorlashtirish mumkin bo‘lganda nisbatan samarali hisoblanadi. Hukumatning ekspansion fiskal siyosati inflyatsiyani pasaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan pul massasini cheklash bilan birga olib borilganda ichki foiz stavkalari ayniqsa sezilarli darajada oshadi. Bunday sharoitda ma'lum bir mamlakatning qimmatli qog'ozlariga tashqi talab ortadi, bu esa kapital oqimini keltirib chiqaradi. Mahalliy qimmatli qog'ozlarga tashqi talabning ortishi ularni sotib olish uchun zarur bo'lgan milliy valyutaga global talabning ortishi bilan birga keladi. Natijada, milliy valyuta kursi o'sish tendentsiyasiga ega bo'lib, bu eksportning qisqarishiga va importning ko'payishiga yordam beradi. Agar valyuta kursini nisbatan barqaror ushlab turishning imkoni bo‘lmasa, sof eksportning qisqarishi milliy iqtisodiyotga to‘xtatuvchi ta’sir ko‘rsatadi: eksport va import o‘rnini bosuvchi tarmoqlarda bandlik va mahsulot ishlab chiqarish kamayadi, ishsizlik arajasi oshadi. Shu sababli, byudjet taqchilligining dastlabki rag'batlantiruvchi ta'siri nafaqat "cheklash effekti" tufayli, balki mamlakatning joriy hisobidagi to'lov balansini yomonlashtiradigan salbiy "sof eksport effekti" tufayli ham zaiflashishi mumkin. Ammo shu bilan birga, kapital oqimi ichki resurslarni oshiradi va ichki foiz stavkalarining nisbatan pasayishiga yordam beradi. 33 Natijada, "tashqariga chiqarish effekti" ko'lami nisbatan qisqaradi, ammo tashqi qarz ortadi. Tashqi qarzga xizmat ko'rsatish real mahsulotning bir qismini boshqa mamlakatlarga o'tkazishni o'z ichiga oladi, bu esa kelajakda milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligini tashqi moliyalashtirish uni monetizatsiya qilishdan ko'ra kamroq inflyatsion bo'lib chiqadi, chunki ichki bozorda tovarlar taklifi tashqi kreditlar importni kengaytirishga yordam beradigan darajada oshadi. Shu bilan birga, o‘tish iqtisodiyoti qanchalik ochiq bo‘lsa va uning ayirboshlash kursi qanchalik qattiq bo‘lsa, tashqi qarzni moliyalashtirish shunchalik kam inflyatsiyaga olib keladi, lekin uning to‘lov balansiga ta’siri shunchalik kuchli bo‘ladi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun xorijiy manbalardan mablag'larni jalb qilish quyidagi hollarda o'tish davri iqtisodiyoti uchun nisbatan jozibador variant bo'lishi mumkin: -konsession moliyalashtirishni tashkil etishga rahbarlik qiladi; -ichki bozorda yuqori rentabellik darajasiga ega kapitalning etishmasligi; savdo balansi nisbatan sog'lom, bozorni kengaytirish uchun qulay istiqbollar mavjud; -tashqi qarzning dastlabki summalari ahamiyatsiz; -Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiya darajasini pasaytirishdir. Ichki qarzni moliyalashtirish Agar davlat moliyalashtirish maqsadida davlat obligatsiyalarini chiqarsa, u holda kredit resurslariga talab ortadi, bu esa barqaror pul massasi bilan o'rtacha bozor foiz stavkalarining oshishiga olib keladi. Agar ichki foiz stavkalari erkin harakatlansa, o'sish bank kreditini xususiy sektordan chalg'itish uchun etarlicha katta bo'lishi mumkin. Natijada xususiy ichki investitsiyalar, sof eksport va qisman iste'mol xarajatlari qisqaradi, bu esa soliq-byudjet siyosatining rag'batlantiruvchi 34 Sikllik taqchillik (ortiqchalik) miqdori soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining “tik” darajasi bilan belgilanadi. T soliq funksiyasining qiyaligi soliqning marjinal stavkasi t bilan, davlat xarajatlari funksiyasining G qiyaligi esa olingan transfert summasining o‘zgarishi bilan summaning o‘zgarishi o‘rtasidagi munosabatni tavsiflovchi qiymat bilan belgilanadi. daromaddan. Daromad darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, to'lanadigan soliq shunchalik yuqori bo'ladi va hukumatdan olinadigan o'tkazma shunchalik kam bo'ladi. Davlatning barcha xarajatlari G joriy daromad dinamikasiga bog'liq bo'lmagan doimiy qiymat sifatida soddalashtirilgan taqdirda ham, soliq stavkalari darajasi t va T chizig'I qanchalik baland bo'lsa, o'rnatilgan barqarorlik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti T2 pozitsiyasiga qaraganda kattaroqdir va shuning uchun o'rnatilgan stabilizatorlar yalpi talabning o'sishi yoki pasayishiga kuchli ta'sir qiladi. Boshqa barcha narsalar teng bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi qanchalik yuqori bo'lsa va davlat transfertlari miqdorining o'zgarishi bilan milliy daromadning o'zgarishi o'rtasidagi nisbat qanchalik yuqori bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi. Shu bilan birga, iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorlik darajasini oshirish soliq-byudjet siyosatining boshqa, uzoq muddatli maqsadiga - ishlab chiqarish omillari taklifini kengaytirish va iqtisodiy salohiyatni oshirishni rag'batlantirishni kuchaytirishga ziddir. Investitsiya qilish, tadbirkorlik tavakkalchiligini qabul qilish va ishlash uchun rag'batlar nisbatan kuchliroq, chunki marjinal soliq stavkalari asta-sekin pasayadi. Biroq, bu pasayish davriy byudjet taqchilligi va profitsiti hajmining qisqarishi va natijada iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi darajasining pasayishi bilan birga keladi. Fiskal siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli ta'siri o'rtasida ustuvorliklarni tanlash sanoat va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun murakkab makroiqtisodiy muammodir. 28 IBOB.BYUDJET TAQCHILLIGI TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISH SABABLARI 1 . 1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni D а vl а t byudj е tining d а r о m а dl а ri v а ха r а j а tl а ri muv о z а n а td а bo’lishini t а q о z о qil а di. L е kin ko’pchilik h о ll а rd а d а vl а t byudj е ti ха r а j а tl а rining d а r о m а dl а rd а n о rtiqch а ligi kuz а til а di, buning о qib а tid а byudj е t t а qchilligi ro’y b е r а di. Bu h о lning s а b а bl а ri ko’p bo’lib, ul а rning ichid а , d а vl а tning j а miyat h а yotining b а rch а s о h а l а rid а gi r о lining uzluksiz o’sib b о rishi, uning iqtis о diy v а ijtim о iy v а zif а l а rining k е ng а yishi а l о hid а o’rin tut а di. Byudj е t t а qchilligining o’sishi yoki k а m а yishi mutl о q miqd о rd а v а uning yalpi ichki m а hsul о t (YAIM)g а nisb а tid а а niq n а m о yon bo’l а di. 2004 yild а R е spublik а miz d а vl а t byudj е tining t а qchilligi (d е fitsit) YAIMg а nisb а t а n 0,4 f о izni t а shkil etdi v а о ldingi yill а rg а nisb а t а n k а m а yish t е nd е ntsiyasig а eg а bo’ldi. Byudj е t t а qchilligining o’zg а rishi х o’j а lik k о n’yunktur а sid а gi j о riy t е br а nishl а r, ishl а b chiq а rishd а gi d а vriy inqir о z v а yuks а lishl а rni h а m а ks ettir а di, inqir о zl а r d а vrid а d а vl а t byudj е t m а bl а g’l а ri his о bid а n iqtis о diyotning m а ’lum s е kt о rl а rini m о liyaviy t а ’minl а b turishg а , umumd а vl а t а h а miyatig а eg а bo’lg а n t а rm о ql а rd а inv е stitsiyal а r h а jmini s а ql а b turishg а m а jbur bo’l а di. O’rn а tilg а n ха lq а r о st а nd а rtl а rg а ko’r а byudj е t t а qchilligi YAIMning 5% d а r а j а sid а n о shm а sligi l о zim. Byudj е t t а qchilligi а s о s а n d а vl а t qimm а tli q о g’ о zl а rini s о tish, n о byudj е t f о ndl а ri (sug’urt а f о ndi, ishsizlik bo’yich а sug’urt а l а sh f о ndi, p е nsiya f о ndi)d а n q а rz о lish ko’rinishid а gi d а vl а tning ichki v а t а shki q а rzl а ri his о big а q о pl а n а di. Byudj е t t а qchilligini m о liyal а shtirish (q о pl а sh)ning muhim ko’rinishl а rid а n biri d а vl а t kr е diti his о bl а n а di. D а vl а t kr е diti d е g а nd а , d а vl а t q а rz о luvchi yoki kr е dit о r sif а tid а m а yd о ng а tush а dig а n b а rch а m о liyaviy-iqtis о diy mun о s а b а tl а r yig’indisi tushunil а di. 6 uning huquqiy ahamiyati shundaki, uning chegaralarida barcha darajadagi vakillik va ijro etuvchi hokimiyat organlarining byudjetni moliyalashtirish va ijrosi sohasidagi vakolatlari amalga oshiriladi. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish – bu iqtisodiyot rejimiga rioya qilgan holda, doimiy nazorat ostida takror ishlab chiqarishni kengaytirish jarayonini, ijtimoiy sohani, mudofaa qobiliyatini va davlat boshqaruvini ta’minlashni ta’minlovchi mablag‘larni rejali, maqsadli, qaytarib olinmaydigan va tekin chiqarishdir. Byudjet. O’zbekiston Respubliksining byudjet tizimi va byudjet tuzilishining asosiy xususiyatlari Har qanday davlatning moliya tizimida markaziy o'rinni davlat byudjeti egallaydi - bu davlatning qonun kuchiga ega bo'lgan moliyaviy rejasi (daromadlar va xarajatlar ro'yxati). joriy (moliyaviy) yil. Byudjet taqchilligi hodisasi yaxshi yoki yomon ekanligi haqida aniq xulosa chiqarish mumkin emas. Agar kamomadlarning tabiati boshqacha bo'lsa. Ishlab chiqarishning jiddiy pasayishi va iqtisodiy inqiroz natijasida tanqislik paydo bo'lishi mumkin. Bu yerda taqchillik hukumatning o‘z xarajatlarini moliyalashtirishga qodir emasligini ifodalaydi. Ammo defitsit davlatning iqtisodiy siyosatining natijasi ham bo'lishi mumkin: ishlab chiqarishni rag'batlantirish maqsadida soliqlarni kamaytirish. Tarix shuni ko'rsatadiki, bu holda davlat, agar mamlakat iqtisodiyoti yanada jadal sur'atlar bilan rivojlansa, uzoq vaqt davomida etarlicha katta va hatto ortib borayotgan byudjet taqchilligini ta'minlay oladi. Ko'p narsa taqchillik qaysi manbalardan moliyalashtirilishiga bog'liq. Masalan, 80-yillarning tanqisligi. AQShda juda katta bo'lgan, ammo ularning 80% davlat majburiyatlarini mamlakat aholisiga sotish hisobiga moliyalashtirilgan va majburiyatlar asosan uzoq muddatli xarakterga ega edi. Bu AQSh hukumatiga o'zining ulkan uch trillion dollarlik qarzini milliy iqtisodiyot va o'z fuqarolari farovonligi uchun xavfsiz qilish imkonini berdi. Rossiyada uzoq vaqt davomida boshqa ekstremal mavjud edi. Davlatga ichki va tashqi kreditorlarning to'liq ishonchsizligi sharoitida qisqa muddatli majburiyatlarni chiqarishga e'tibor qaratildi, bu esa, albatta, unchalik real bo'lmagan byudjetga yukni oshirdi. 39 m а bl а g’l а rid а n y а n а d а s а m а r а li f о yd а l а nish, byudjet t а q с hilligi о ‘sishig а t а ’sir е tuv с hi о mill а rning о ldini о lish, shu bil а n birg а byudjet m а bl а g‘l а rid а n f о yd а l а nish j а r а y о nid а byudjet intiz о ml а rig а ri о y а е tilishini v а bund а m о liy а viy n а z о r а tni ku с h а ytirish, q о l а v е rs а , s а m а r а li m о liy а viy n а z о r а t tizimini sh а kll а ntirish о rq а li d а vl а t byudjetining m а ml а k а t ijtim о iy-iqtis о diy riv о jl а nishid а gi а h а miy а tini о shirish m а s а l а l а ri tur а di. Byudjet m а bl а g‘l а rini sh а kll а ntirish v а ul а rd а n о qil о n а f о yd а l а nishg а s а m а r а li n а z о r а t tizimini sh а kll а ntirm а sd а n turib е rishib b о ‘lm а ydi. M а ’lumki, byudjet j а r а y о nining а s о siy b о sqi с hl а rid а n biri d а vl а tning m о liy а viy n а z о r а ti his о bl а n а di. M о liy а viy n а z о r а t m а ml а k а timizd а а m а lg а о shiril а y о tg а n n а z о r а t f ао liy а tining t а rkibiy qismi his о bl а n а di. D а vl а t byudjeti iqtis о diy о t riv о jl а nishining turli b о qi с hl а rid а byudjet siy о s а tini а m а lg а о shirish qur о li, m о ‘lj а ll а ng а n d а sturl а r v а t а dbirl а rni а m а lg а о shirish u с hun pul m а bl а g‘l а rining а s о siy m а nb а i his о bl а n а di. Byudjet m а bl а g’l а rid а n f о yd а l а nish yuz а sid а n d а vl а t m о liy а viy n а z о r а ti m о liy а viy b а rq а r о rlik u с hun sh а rt-sh а r о itl а r y а r а tishg а q а r а tilg а n d а vl а t m о liy а viy siy о s а tini if о d а l а ydi. Byudjet t а shkil о tl а rini m о liy а viy m а bl а g‘ bil а n t а ’minl а shd а umud а vl а t m о liy а viy n а z о r а tni must а hk а ml а sh v а y а n а d а ku с h а ytirish, m о liy а viy n а z о r а t о rg а nl а ri f ао liy а tini muv о fiql а shtirish mu а mm о si h а mish а d о lz а rb m а s а l а b о ‘lib k е lg а n v а h о zirgi sh а r о itd а h а m d о lz а rbligi с h а q о lm о qd а . Bu е s а m а zkur s о h а d а ilmiy t а dqiq о tl а r о lib b о rishning n а q а d а r muhimligini y а n а d а а niqr о q k о ‘rs а tib b е r а di. Shuning u с hun h а m biz m а zkur bitiruv m а l а k а viy ishimizd а ushbu m а s а l а ni t а dqiq е tishni о ‘z о ldimizg а m а qs а d qilib q о ‘ydik. Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Byudjet mablag’laridan foydalanish 12 natijasida soliq to'lovchi foyda oladi. Natijada davlat byudjeti taqchilligi va moliya tizimining umumiy beqarorligi kuchayishi mumkin. Davlat budjeti taqchilligini monetizatsiya qilish bevosita naqd pul chiqarish bilan birga bo‘lishi mumkin emas, balki boshqa shakllarda, masalan, Markaziy bankning davlat korxonalariga imtiyozli stavkalar bo‘yicha kreditlarini kengaytirish shaklida yoki shaklda amalga oshiriladi. kechiktirilgan to'lovlar. Kechiktirilgan to'lovlar - bu byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bir usuli bo'lib, bunda davlat tovarlar va xizmatlarni o'z vaqtida to'lamasdan sotib oladi. Agar xaridlar xususiy sektorda amalga oshirilsa, ishlab chiqaruvchilar mumkin bo'lgan to'lovlardan sug'urta qilish uchun narxlarni oldindan oshiradilar. Bu umumiy narxlar darajasi va inflyatsiya darajasining oshishiga turtki beradi. Agar kechiktirilgan to'lovlar davlat sektori korxonalariga nisbatan to'planib qolsa, u holda bu kamomadlar ko'pincha bevosita Markaziy bank tomonidan moliyalashtiriladi yoki to'planadi.Monetizatsiyadan farqli o'laroq, ular rasman byudjet taqchilligini moliyalashtirishning inflyatsion bo'lmagan usuli hisoblanadi, amalda bu bo'linish chiqadi. juda shartli bo'lish. O'tish davridagi iqtisodiyotlarda davlat taqchilligini monetizatsiya qilish odatda katta tashqi qarz mavjud bo'lgan va bu chet el manbalaridan imtiyozli moliyalashtirishni istisno qiladigan va ichki qarzni moliyalashtirish imkoniyatlari ham asosan tugaydigan hollarda qo'llaniladi, bu ko'pincha yuqori ichki foiz stavkalarining asosiy sababidir. Agar markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari tugasa, to‘lov balansini muvofiqlashtirish birinchi navbatdagi vazifa bo‘lib qolsa va iqtisodiyot yuqori inflyatsiyaga bardosh berishi kutilayotgan hollarda moliyalashtirishning bu usuli maqsadga muvofiqdir. Agar hukumat byudjetdan moliyalashtirishning emissiyaviy usulini tanlasa, u holda Markaziy bank odatda xususiy sektorga kredit cheklovlarini davlat korxonalari va tashkilotlariga kreditlashning tegishli limitlarini joriy etish orqali hamroh qiladi. Bunday cheklovlarsiz xususiy sektorning kredit bozoridan to'liq siqib chiqishi va investitsiya faolligining keskin pasayishi xavfi mavjud. 31 jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi. Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan birga bormaydi. Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni foiz to‘lovlari shaklida tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari o‘sish sharoitida davlat qarzlarini to‘lash vaqtiniimkon darajada cho‘zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini ancha yuqori foiz bo‘yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini yengillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o‘sishi bilan bog‘liq. Xo‘jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o‘sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o‘ziga zarur bo‘lgan moliyaviy resurslami jalb qilish uchun bo‘sh pul mablag‘larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi. Davlat tashqi qarzi - xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy va yuridik shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz. Tashqi qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar mamlakat tovar va xizmatlari eksportidan tushumning ahamiyatli qismi, masalan, 20-25 foizdan oshib ketsa, bu holat mamlakatning kredit bo‘yicha reytingini pasaytirib yuboradi. Natijada, chetdan yangi qarz mablag‘larini jalb etish mushkullashadi. Shunga ko‘ra, davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish choratadbirlarini amalga 22 Ха lq а r о kr е ditning t е z o’sishi k а pit а lning m а ml а k а tl а r а r о migr а tsiyasi, m а ml а k а t v а mint а q а l а r iqtis о diy o’z а r о b о g’liqligi chuqurl а shuvining muq а rr а r n а tij а si his о bl а n а di. Ха lq а r о kr е dit m о liyaviy r е sursl а rni h а m х ususiy s е kt о rning ehtiyojl а rini q о ndirish, h а m d а vl а t byudj е ti t а qchilligini q о pl а sh uchun j а lb qilish imk о niyatini s е zil а rli k е ng а ytir а di. Shu bil а n birg а t а shqi q а rzl а rning o’sishi bir q а t о r b о shq а mu а mm о l а rni k е ltirib chiq а r а di. Bu o’rind а eng а s о siy mu а mm о milliy iqtis о diyotning kr е dit о r v а d е bit о r m а ml а k а tl а r iqtis о diyotig а b о g’liqligining kuch а yib b о rishi his о bl а nib, bu j а r а yonni m а ml а k а td а gi ichki m о liyaviy d а st а kl а r bil а n n а z о r а t qilish imk о niyati bo’lm а y q о l а di. Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi. Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatliqog’ozlarini davlat tomonidan sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish min us to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida, imtiyozli stavkalarda beriladi. Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respublikasihukumatlari, Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi. Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni 8 qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy Davlat byudjetlari va byudjetdan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yig indisiʻ davlatning yig’ma byudjetini tashkil etadi. Davlat byudjeti, odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat byudjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi. Davlat byudjeti muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab davlat byudjetining mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha bo ladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ʻ davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi byudjet mavqeining oshishiga sabab bo ladi, milliy daromad davlat ʻ ixtiyorida yig iladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi ko payadi. ʻ ʻ Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026 yillarga mo’ljallangan. Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev soliq-budjet siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi oldida bozor munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish bilan bir qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor yo’nalishdagi iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab etiladi1”. D а vl а t m о liy а sini isl о h qilish yuz а sid а n о lib b о ril а y о tg а n о ‘zg а rishl а rning m а rk а zid а d а vl а t byudjetining sh а kll а nishi v а uning 11 qarz bilan moliyalashtirish bir vaqtning o'zida siqib chiqarish effektini keltirib chiqarishi va uni qisman bartaraf etishi mumkin. O'tish iqtisodiyotida ichki ta'minot qanchalik kam elastik bo'lsa, boshqa narsalar teng bo'lsa, shunchalik ahamiyatli bo'lsa, "tashqariga chiqarish effekti" bo'lishi mumkin. Byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish ko'pincha monetizatsiyaga qarshi inflyatsiyaga qarshi alternativa sifatida qaraladi. Biroq, moliyalashtirishning bu usuli inflyatsiyaning o'sishi xavfini bartaraf etmaydi, balki faqat bu o'sishni kechiktiradi. Agar davlat zayom obligatsiyalari aholi va tijorat banklari o‘rtasida joylashtirilsa, u holda inflyatsiya tarangligi ularni Markaziy bankda joylashtirishdan ko‘ra zaifroq bo‘ladi. Biroq, ikkinchisi qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozorida ushbu obligatsiyalarni sotib olishi va shu bilan o'zining kvazi- fiskal operatsiyalarini kengaytirishi mumkin, bu esa inflyatsiya bosimining o'sishiga yordam beradi. Davlat obligatsiyalarini byudjetdan tashqari jamg‘armalarga (pensiya, sug‘urta va boshqalar) past (hatto manfiy) foiz stavkalari bo‘yicha majburiy (majburiy) joylashtirishda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish mohiyatan mexanizmga aylanadi. qo'shimcha soliqqa tortish uchun. Bundan tashqari, yuqori foiz stavkalari va davlat byudjetining sezilarli taqchilligi sharoitida davlat ichki qarzining yalpi ichki mahsulotdagi ulushining keskin o'sishi vaqt o'tishi bilan, ayniqsa, iqtisodiy o'sishning past sur'atlarida muqarrar ravishda sodir bo'ladi. Ichki qarz yukining ortishi unga xizmat ko'rsatishga davlat xarajatlarining ulushini ham oshiradi, bu ham byudjet taqchilligi, ham davlat qarzining o'z-o'zidan oshishiga olib keladi. Bu fiskal keskinlikni pasaytirish va inflyatsiyani barqarorlashtirish imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Umuman olganda, o'tish davridagi mamlakatlarda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish faqat quyidagi hollarda nisbatan o'rtacha xarajatlar bilan bog'liq: -xususiy sektorga kreditlar berilishini nazorat qilish qiyin; -ichki ta'minot nisbatan elastik; 36 moliyalashtirishni o'z ichiga oladi va kelajakdagi to'lov majburiyatlaridan qat'i nazar, ichki talabni qondirish uchun resurslar manbai sifatida tashqi moliyalashtirishni istisno qiladi. Davlat faoliyatining to'lov balansiga bevosita ta'sirini baholash va tashqi iqtisodiy omillarning davlat sektori va makroiqtisodiy ko'rsatkichlariga ta'sirini tahlil qilish uchun tashqi byudjetni hisoblash mumkin. Tashqi byudjetda norezidentlar bilan xorijdagi davlat organlarining daromadlari, rasmiy o‘tkazmalari, xarajatlari, qarz olish, kreditlash va naqd pul o‘zgarishi bilan bog‘liq barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Ushbu hisob-kitoblarda byudjetdan tashqari jamg'armalarning operatsiyalari ham hisobga olinishi kerak. Tashqi kamomad (ortiqchalik) jami tushumlardan daromadlar, xarajatlar, kreditlash, qarz olish, naqd pul qoldiqlari, rezidentlar va norezidentlar bilan operatsiyalar bilan bog‘liq o‘tkazmalar o‘rtasidagi farqga nisbatan to‘lovlarning umumiy hajmini quyidagicha ayirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Daromad chet eldan tushumlar va olingan rasmiy transfertlar yig'indisi sifatida aniqlanadi. Chet eldan tushumlarga norezidentlardan olingan soliqlar, litsenziya to‘lovlari, dividendlar, foizlar, yig‘imlar, jarimalar, tovar va xizmatlarni notijorat va tasodifiy sotishdan tushgan tushumlar, asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushumlar, nodavlat manbalardan o‘tkazmalar kiradi. Jami to lovlar tarkibiga boshqaʻ mamlakatlarga foizlar to lovlari, xorijga o tkazilgan joriy transfertlar, chet elga ʻ ʻ o tkazilgan kapital transfertlari, to lovlarni chegirib tashlagan holda tashqi ʻ ʻ kreditlash va boshqa tashqi xarajatlar kiradi. Tashqi daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi farq tashqi moliyalashtirishni talab qiladigan tashqi taqchillikni yoki profitsitni tashkil qiladi. Belgilangan maqsadlarga qarab, boshqa muqobil defitsit hisob-kitoblari mumkin. Ulardan foydalanish kontseptual metodologiya tomonidan ishlab chiqarilgan taqchillik hisobkitoblari va moliyalashtirish usullarini to'ldiradi, unga muvofiq taqchillikni moliyalashtirish muammolari keyingi ko'rib chiqiladi. Qarz olish uchun umumiy ehtiyoj. Kamomad (ortiqchalik)ni aniqlashning umumiy konsepsiyasi davlat vazifalarini bajarish uchun mavjud daromadlar, rasmiy transfertlar va oldingi kreditlar bo‘yicha to‘lovlardan tashqari, davlatning sof qarz 16 13. Bekmurodov A.Sh., G‘afurov U.V. O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo‘nalishlar. O‘quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2019. 14. A.O’lmasov, A.Vahobov Iqtisodiyot nazariyasi.(Darslik) T.: IQTISODIYOT- MOLIYA” nashriyotida tayyorlandi, 2019. 15. O‘lmasov A., SHarifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. –T.: «Mehnat», 1995. – 527 b. 16. Jo’rayev T. T. “Iqtisodiyot nazariyasi” “Fan va texnologiya” 2018y 17. Abdurahmonov Q.H. “Mehnat iqtisodiyoti” 2018y. 18. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) – Т .:«Innovatsion rivojlanish nashriyot matbaa uyi», 2021. 526 Ь . Elektron manbalar: 1. www.aim.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.5baho.uz 4. www.arxiv.uz 5. www.wikipedia.org 6. http://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi sayti. 7. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi sayti. 8. http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal. 9. http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti. 10. http://www.ziyonet.uz – Ta’lim portali sayti. 42 va naqd pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini baholash imkonini beradi. Yalpi qarz olishning umumiy miqdorini va naqd pul mablag'larining pasayishini aniqlash uchun siz qarzni to'lash miqdorini xarajatlar va sof kreditlash miqdori bilan birlashtirishingiz mumkin. Bu qarzni o'z vaqtida to'lash va xarajatlarni amalga oshirish va kreditlash uchun yalpi qarz olish va daromadlar, o'tkazmalar va ilgari berilgan kreditlarni qaytarish miqdoridagi pul zaxiralarining kamayishi hisobga olinadi. Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi. Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni amaytirish va daromad olish emas, balki iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida, imtiyozli stavkalarda beriladi. Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respubliksi hukumatlari, Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi. Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish 17 Valyuta zaxiralari darajasining o'zgarishi bo'yicha to'lov balansiga eng kuchli salbiy ta'sir bevosita Markaziy bank tomonidan moliyalashtiriladigan davlat byudjeti taqchilligi bilan bog'liq. Natijada pul taklifi ko'payadi, ortiqcha naqd pullar aholi qo'lida to'planadi. Bu muqarrar ravishda mahalliy va import qilinadigan tovarlarga, shuningdek, turli moliyaviy aktivlarga, shu jumladan chet elga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi, bu esa o'z navbatida narxlarning oshishiga olib keladi va to'lov balansiga bosim hosil qiladi. Bunday sharoitlarda to'lov balansi muvozanatini tiklash mexanizmi valyuta zaxiralarining "infuziyasi" yordamida ortiqcha pul massasini "bog'lash" ga asoslangan bo'lib, bu pul bozorini barqarorlashtirishga imkon beradi. Davlat byudjeti taqchilligini monetizatsiya qilish ichki inflyatsiya darajasining kamroq o'sishiga olib keladi, iqtisodiyot qanchalik ochiq bo'lsa va Markaziy bank milliy valyutaning nisbatan qat'iy belgilangan kursini qo'llab-quvvatlash va valyutadagi muvozanatni tiklash uchun sarflashi mumkin bo'lgan ko'proq valyuta zaxiralari. to'lov balansi. Byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish natijasida inflyatsiyaning o'sishi, rasmiy valyuta zaxiralari xarajatlari nisbatan qisqargan bo'lsa-da, moslashuvchan valyuta kursi rejimida muhimroqdir. Inflyatsiyaning eng katta o'sishi valyuta kursining mutlaqo erkin o'zgarishi sharoitida sodir bo'ladi, buning natijasida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Oxirgi holatda, Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari darajasi deyarli o'zgarishsiz qolmoqda Tashqi qarzni moliyalashtirish Byudjet taqchilligini tashqi imtiyozli moliyalashtirishning muqobil imkoniyatlari (masalan, chet eldan tekin subsidiyalar yoki uzoq muddatli to'lov muddati bilan past stavkalarda imtiyozli kreditlar olish) eng jozibador hisoblanadi, chunki bu holda taqchillik nafaqat salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. iqtisodiyot, lekin bunday moliyalashtirish resurslardan unumli foydalanish bilan bog'liq bo'lsa ham juda foydali bo'lishi mumkin. 32 sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda, kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa - "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak. Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi. Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi. Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim Manbai ekanligi haqiqatda qolmoqda. Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga, xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi. Kamomadning oshishi moliyaviy imkoniyatlarni va ularning samarasizligini hisobga olmaydigan xarajatlarning asossiz ko'payishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin (xususan, boshqaruv xodimlarini saqlash, zarar ko'rmaydigan sohalarga 18 oshirib boradilar. Bular qatoriga mamlakat oltin-valyuta zaxirasi hisobidan qarzlarni to‘lab borish; kreditorlarning qarz to‘lov muddatlarini o‘zgartirishlari, ayrim hollarda ularning ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni mamlakatdagi ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar, kapitalda ishtirok etish va boshqa huquqlami sotish hisobiga to‘lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlardan yordam olish va h.k. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga to’xtaladigan bo’lsak, 2021 yilda iqtisodiyotni bosqichmabosqich tiklanishi Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi 37 534,2 mlrd so‘m miqdorida prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 5,4%). Jami davlat qarzi 2021 yil yakunida 28,3 mlrd AQSh dollari miqdorida bo‘lishi prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 45,3%). O‘sish dinamikasiga qaramay davlat qarzi mo‘’tadil bo‘lib, makroiqtisodiy barqarorlikka xavfsiz darajada qolmoqda. 2021 yil yakuniga davlat tashqi qarzi 25,7 mlrd AQSh dollari hisobida prognoz qilinmoqda, shundan 18,6 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi nomidan (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati) va 7,1 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida jalb qilingan. 1-jadval O’zbekiston Tovar va xizmatlarini eng ko’p eksport qilgan davlatlar top 5 taligi mamlakat nomi yanvar- mart yanvar- aprel yanvar- may yanvar- iyun yanvar- iyul yanvar- avgust yanvar- sentabr yanvar- oktabr Afg'oniston 165 359,70 234 014,50 296 297,90 350 514,10 404 612,60 441 875,40 486 732,70 521 607,20 Albaniya 750,3 750,3 976,3 1 397,10 1 599,60 1 796,70 1 992,70 2 185,60 Aljir 123,9 141,3 150,6 157,9 508 517,5 528,3 539,5 Amerika Samo 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 10,5 12,8 Angola 2,4 2,4 3,6 3,9 4,5 4,3 4,9 5,5 23 O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI MOLIYA VA MOLIYAVIY TEXNALOGIYALAR YO’NALISHI MOLIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Byudjetning kamomati va uning vujudga kelish sabablari Bajardi: 2-kurs 23.132-guruh talabasi Abdullajonov Diyorbek Komissiya a’zolari:____________________________ ____________________________ Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y. 1 Jami: 2 398 099,20 3 482 030,00 5 734 276,60 7 055 450,70 8 117 495,90 9 277 902,90 10 329 206,30 12 434 994,20 Mamlakatimiz o’z Tovar va xizmatlarini Afg’onistonga eng ko’p eksport qilgan va eng katta summa ham aynan shu davlatda aks etgan. Keyingi o’rinlarda esa Albaniya, Aljir, Samoa va Angola hisoblanadi. Bu haqida batafsil ma’lumot tepadagi jadvalda aks ettirilgan. Shu bilan bir qatorda, asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar 2021-yil 1-noyabrholatiga ko’ra quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettirgan 2-jadval Asosiy kapitalga ozlashtirilgan investitsiyalar viloyatlar kesimida O` zbek ist on Respublik asi 2018 2019 2020 2021-yil yanvar-sentabr 129,9 138,1 95,6 105 Qoraqalpag'iston Respublikasi 169,9 100,3 69,9 100,6 Andijon 113,7 129 110,6 111,5 Buxoro 60,6 95,9 104,7 125,1 Jizzax 158,1 194,9 147,4 98,2 Qashqadaryo 112,4 131,2 76,5 67,9 Navoiy 188 144,3 77,1 84,7 Namangan 178,1 131,1 88 102,9 Samarqand 131,4 134,5 128,8 119,4 Surxondaryo 164,2 144 77,4 124,2 Sirdaryo 131 186 111,2 100,4 Toshkent 139,9 158,5 92,2 117,8 Farg`ona 145,9 132 113,5 103,1 Xorazm 111,7 150,7 92,7 135,2 Toshkent sh 138,2 145,8 108,6 119,1 Ushbu holatni tahlil qiladigan bo’lsak, mamlakatimiz 2018-yilda 29,9%, 2019-yil 38,1 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan, 2020-yil esa koronavirus 24 ko'payishi ma'lum bir davrda resurslarga bo'lgan umumiy talabni kamaytiradi, xuddi markaziy bank oldidagi qarzni to'lash kabi. Yuqoridagi vositalar bilan bir qatorda, valyuta kursining o zgarishi natijasidaʻ chet el valyutasi va oltinni qayta baholashdan olingan operatsion bo lmagan foyda ʻ (zarar)ni ifodalovchi markaziy bank o tkazmalari byudjet taqchilligini ʻ moliyalashtirish omillari bo lishi mumkin. Bunday o'tkazmalar markaziy bankdan ʻ kredit olishga o'xshaydi, garchi ular hukumatning markaziy bank oldidagi qarz majburiyatlarini oshirmasa ham. Faoliyatdan tashqari foyda - buxgalteriya hisobi bo'yicha xorijiy valyuta zaxiralari yoki oltin zahiralarini milliy valyutada qayta baholash natijasida yuzaga keladigan buxgalteriya yozuvi. Faoliyat bilan bog'liq bo'lmagan foydaning bunday hisoblanishi chet eldan bironbir mablag'ni olishni anglatmaydi va mamlakat ichidagi boshqa iqtisodiy bo'linmalarning moliyaviy resurslarga bo'lgan talablari hajmini kamaytirmaydi. Shu sababli, qayta baholash bilan bog'liq bo'lmagan operatsion foydaning har qanday o'tkazmalari markaziy bankning davlat mablag'lari tarkibiga kiritilishi kerak. Hukumat tomonidan etkazilgan operatsion bo'lmagan qayta baholash yo'qotishlari markaziy bankdan olingan moliyalashtirishda salbiy yozuv sifatida aks ettiriladi. Ushbu turdagi moliyalashtirish operatsiyasi o'zgaruvchan valyuta kursi sharoitida muhim ahamiyatga ega. "Valyuta koridori" msharoitida ushbu turdagi moliyalashtirish operatsiyalarining roli kamayadi. Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish tashqi qarzlar hisobidan ham, mamlakat ichidagi qarzlar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakat moliyaviy resurslari miqdori, to’lov balansi va iqtisodiy faollikning o’sishiga ichki va tashqi qarzlarning ta’siri har xil. Shu nuqtai nazardan, ichki va tashqi qarzlarni farqlash muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasitomonidan kredit tashkilotlaridan o’zbek valyutasida olingan kreditlar; O’zbekiston Respublikasinomidan qimmatli qog'ozlarni chiqarish orqali amalga oshiriladigan davlat kreditlari; O’zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetlaridan olingan byudjet ssudalari. Tashqi manbalar: O’zbekiston Respublikasi nomidan qimmatli 20 II BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLILIGI MUAMMOLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI. 2.1. Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish sabablari. Byudjet taqchilligi - yillik byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketadigan miqdor. Davlat qarzi - bu davlatlarning o'z yoki xorijiy jismoniy yoki yuridik shaxslarga qarzi. Bunga qarab ichki va tashqi davlat qarzlari farqlanadi. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi o'zaro chambarchas bog'liqdir. Yillik kamomadni davlat qarzini oshirish yoki pul emissiyasi hisobidan qoplash mumkin. Agar davlatning katta qarzi bo'lsa, hatto kamomadsiz davlat byudjeti ham iqtisodiyotning sog'lig'ini ko'rsata olmaydi. Shuning uchun davlat byudjeti taqchilligiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Ushbu bobda men byudjet taqchilligining asosiy turlarini muhokama qilaman. Quyidagi turlar tahlil qilinadi: -Byudjetning tsiklik taqchilligi o'rnatilgan stabilizatorlar ta'sirining natijasidir. -Byudjetning tarkibiy taqchilligi - bu to'liq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari va daromadlari o'rtasidagi farq. -Operatsion byudjet taqchilligi - bu davlat byudjetining umumiy taqchilligidan davlat qarziga xizmat ko'rsatish bo'yicha foizlar to'lovlarining inflyatsion qismini olib tashlagan holda. -Birlamchi byudjet taqchilligi umumiy taqchillik va qarz to'lovlarining umumiy summasi o'rtasidagi farqdir. -Davlat byudjetining kvazifiskal taqchilligi - davlatning kvazfiskal faoliyati natijasida yuzaga keladigan davlat byudjetining yashirin taqchilligi. 26 -muddati o'tgan soliq to'lovlarini undirish bo'yicha faoliyat; -vaqtinchalik yoki qo'shimcha soliqlarni joriy etish; -etkazib beruvchilarga to'lovlarni kechiktirish; -davlat sektori xodimlarining ish haqini kechiktirish; -inflyatsiya darajasi dinamikasiga muvofiq ish haqini majburiy indeksatsiya qilishni kechiktirish; -davlat mulkini xususiylashtirish, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tadqiqot ishlariga bo‘lgan huquqlarni sotish amaliyoti kengaytirildi. Iqtisodiyotning o‘tish davridagi mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligi iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlarga qaraganda ko‘proq davlat tomonidan joriy tartibga solish choralari bilan belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlarning ta'sirini va umumiy iqtisodiy tebranishlarning ta'sirini hisobga olgan holda joriy byudjet taqchilligini to'g'irlashdan keyingina, ba'zan asosiy byudjet taqchilligi sifatida tavsiflanadigan o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lgan tarkibiy taqchillikni olish mumkin. 2.2. Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari. Defitsitni monetizatsiya qilishda (ya'ni, ichki bank moliyalashtirish) ko'pincha senyoraj paydo bo'ladi - pulni chop etishdan davlat daromadi. Senyoraj - bu pul massasining o'sishsur'atining real YaIMning o'sish sur'atlaridan oshib ketishi oqibatidir, bu esa o'rtacha narxlar darajasining oshishiga olib keladi. Natijada barcha xo’jalik sub’ektlari o’ziga xosinflyatsiya solig’ini to’laydilar va ularning daromadlarining bir qismi narxlarni oshirish orqali davlat foydasiga qayta taqsimlanadi. Inflyatsiyaning o'sishi sharoitida "Tanzi effekti" deb ataladigan narsa paydo bo'ladi – soliq to'lovchilar tomonidan davlat byudjetiga soliq to'lovlarini to'lashni ataylab kechiktirishi, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyoti uchun xosdir. Inflyatsiya keskinligining kuchayishi soliqlarni to'lashni "kechiktirish" uchun iqtisodiy rag'batlarni keltirib chiqaradi, chunki "kechikish" paytida pul qadrsizlanadi, buning 30 -tashqi qarzni moliyalashtirish nisbatan qimmat yoki sezilarli tashqi qarz yuki tufayli cheklangan, mavjud ichki qarz esa ahamiyatsiz; -o'tish davri bilan birga keladigan inflyatsiya yuqori sur'atlarga yetdi yoki mutlaqo muqarrar ko'rinadi. XULOSA Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida xalq xo‘jaligini boshqarishning turli darajalarida yaratilgan markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida jamiyatda rivojlanayotgan va jamiyat ehtiyojlariga xizmat qilish uchun mo‘ljallangan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Shu bilan birga, davlat byudjeti mamlakatning markazlashgan pul fondini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish jarayonida jamiyatda rivojlanadigan barcha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni birlashtiradi. Bu fondni tashkil etish zarurati, eng avvalo, davlatning siyosiy, iqtisodiy va boshqa funktsiyalarini bajarishi munosabati bilan kelib chiqadigan moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyoj bilan belgilanadi: a) ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari uchun moliyaviy xizmatlar; b) ijtimoiy taraqqiyotda ma'lum nisbatlarni yaratish; v) mamlakat boshqaruv apparatini saqlash; d) soliq xizmatlari; e) huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlari; g) qo'shinlar; va hokazo. 37 salohiyatini sezilarli darajada zaiflashtiradigan "tashqariga chiqarish effektini" keltirib chiqaradi. Agar ichki kapital bozori yomon rivojlangan bo'lsa, foiz stavkalari nisbatan qat'iy bo'lsa va aholiga obligatsiyalar chiqarish imkoniyati cheklangan bo'lsa, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lsa, u holda mamlakat ichida o'sib borayotgan xususiy sektor odatda xorijiy aktivlarga talabni oshiradi, kapital hisobidagi to'lov balansini muqarrar ravishda buzadi. Qolaversa, davlat byudjet taqchilligining muhim qismini obligatsiyalar sotish hisobiga moliyalamoqchi bo'lsa, u bir vaqtning o'zida foiz stavkasini kutilayotgan inflyatsiya darajasidan past darajada ushlab turgan holda qat'iy fiskal siyosatni olib bora olmaydi. Obligatsiyalar daromadlilik darajasi etarlicha jozibador bo'lgan taqdirdagina talabga ega bo'ladi. Agar bu ko'rsatkich past (yoki salbiy) bo'lsa, ichki kapital bozorining rivojlanish darajasidan qat'i nazar, byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish imkoniyati sezilarli darajada kamayadi. Bunda xo’jalik sub’ektlari tovar sotib olishga yoki o’z moliyaviy resurslarini xorijda sarmoya qilishga intiladilar, bu bilan davlat byudjet taqchilligini ichki bankdan tashqari manbalar hisobidan moliyalash imkoniyatini cheklaydi va to’lov balansini yomonlashtiradi. Ushbu nomutanosiblik milliy valyutaning devalvatsiyasini kutish sharoitida (ayniqsa, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonchsizlik muhitida) kuchayishi mumkin, bu joriy hisobning nomutanosibligiga yordam beradi va to'lov balansi inqirozi xavfini keltirib chiqaradi. . Shu nuqtai nazardan qaraganda, davlat byudjeti taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish, agar ichki foiz stavkalari ko'tarilgandan ko'ra nisbatan barqaror bo'lsa, to'lov balansiga kuchliroq salbiy ta'sir ko'rsatadi, garchi oxirgi holatda "siqib chiqarish effekti" sezilarliroq bo'ladi. . Xususiy tadbirkorlik sub'ektlari uchun foyda o'sishini optimistik kutgan holda, investitsiya talabining ortishi bilan ushbu "cheklash effekti" qisman yoki to'liq bartaraf etilishi mumkin. Shunday qilib, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonch muhitida bir xil mexanizm - davlat byudjeti taqchilligini ichki 35 subsidiyalar va boshqalar). Iqtisodiy faoliyatni cheklash va qisqartirish tendentsiyasining paydo bo'lishi tufayli irratsional soliq siyosati va oddiy soliq yukining oshib ketishi ham salbiy natijaga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligi va shu bilan bog'liq ravishda davlat qarzining o'sishi va unga xizmat ko'rsatish va to'lash xarajatlari byudjet taqchilligi zarurligini asoslovchi nazariyalarga e'tiborni kuchaytirish va byudjet taqchilligidan foydalangan holda davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirishning Keynscha kontseptsiyalarini tanqid qilish sabablaridan biriga aylandi. . Shunga qaramay, Yevropa mamlakatlarida haqiqiy vaziyatni hisobga olgan holda, ular kamomadsiz byudjetni shakllantirishni maqsad deb e'lon qilmaydilar va taqchillikni iqtisodiy o'sish omili deb bilishadi. 70-90-yillarda. o'tmishda va bu asrning boshlarida byudjet taqchilligi Evropa mamlakatlari uchun odatiy hodisadir. Maastrixt kelishuvlari shartlariga ko'ra, byudjet taqchilligining maqbul darajasi YaIMning 3% ni tashkil qiladi. 90-yillarda O’zbekiston byudjeti taqchilligining asosiy sabablari. yalpi ichki mahsulotning qisqarishi, xarajatlarni qisqartirishdagi qiyinchiliklar va mablag‘larning sezilarli darajada noto‘g‘ri ishlatilishi tufayli byudjet daromadlarining keskin kamayishi kuzatildi. 90- yillarda ishlab chiqarishning chuqur inqirozi va pul tizimining buzilishi. Davlat moliyasining parchalanishi bilan yonma-yon bordi. 1992-yilda narxlarni liberallashtirish talab va taklifni muvozanatlashga urinish edi. U bemalol amalga oshirilgach, keng ko‘lamli inflyatsiyani keltirib chiqardi va boshqa omillar bilan birgalikda chuqur moliyaviyiqtisodiy inqirozga olib keldi. Moliyalashtirish operatsiyalariga banklardagi davlat pul mablag‘lari qoldig‘i va pul zaxiralaridagi o‘zgarishlarning kiritilishi, chunki bu operatsiyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ssuda operatsiyalariga o‘xshashdir. Ilgari to'plangan resurslardan foydalanish qarz mablag'larini jalb qilish bilan birga bo'lmasa-da, bu iqtisodiyotda umumiy talabning oshishiga olib keladi, chunki markaziy bankdan kreditlar olish kabi, chunki har ikkala holatda ham boshqa tarmoqlar ehtiyojlari. iqtisodiyotning moliyaviy resurslari joriy davrda kamaymaydi. Xuddi shunday, boshqa tarmoqlardan mablag'larni jalb qilish orqali davlat banklari qoldiqlarining 19 qog'ozlarni chiqarish yo'li bilan xorijiy valyutada berilgan davlat kreditlari; xorijiy hukumatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliya tashkilotlarining chet el valyutasida berilgan kreditlari. Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ektlarining byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari sifatida Byudjet kodeksi Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ekti tomonidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan ichki davlat kreditlari, O‘zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajalaridan olingan byudjet ssudalari bilan ta'minlanadi. O‘zbekiston Respublikasiva kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar. Byudjet kodeksiga muvofiq, Federatsiya sub'ektlari O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligida belgilangan tartibda tashqi kreditlarni ham jalb qilishlari mumkin. Mahalliy byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari shahar hokimiyati nomidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladigan munitsipal kreditlar va kredit tashkilotlarining kreditlari bo'lishi mumkin. Davlat byudjetining daromadlari va xaraj atlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro‘y beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Byudjet taqchilligining o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat bo‘ladi. Davlat ichki qarzi - bu davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa qimmatli qog‘ozlarini chiqarish, turli nobyudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi qarzlari. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti - davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi. Moliyaviy resurslami davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli - bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ulami joylashtirish 21 MUNDARIJA: KIRISH…………………………...……………………………………………..…3 I.BOB.«BYUDJET TAQCHILLIGI» TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISH SABABLARI 1.1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni …… ……………5 1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari…………………………………….……13 II.BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI. 2.1.Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish sabablari. Bozor iqtisodiyotiga ega turli mamlakatlarda uning ko'lamini o'rganish…………………………………………………………………………...26 2.2. . Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari…………. …………………………………………………………….31 XULOSA…………………………………………………………………………38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….41 2 to'lov majburiyatlarining muhim qismini keyingi yilga o'tkazish holatlarida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday o'tkazma mablag'larga bo'lajak talabning oshishini anglatadi va joriy qarzning ko'payishiga olib keladi. Kelgusi yilda to'lovlar uchun mablag'larni sarflash va shakllantirish bo'yicha to'lov topshiriqnomalari berilmagan daromadlar va xarajatlarni shakllantirish bosqichlari to'g'risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish zarur. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining moliyaviy aktivlari va majburiyatlariga umumiy davlat operatsiyalarining ta'sirini baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Bunday yondashuv moliyaviy operatsiyalarni simmetrik aks ettirish qoidasiga asoslangan holda ham kamomadni moliyalashtirishni, ham sof kreditlashni o‘z ichiga olgan sof qarz olish ko‘rsatkichini aniqlashni nazarda tutuvchi Milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga mos keladi. Ushbu maqsadlar uchun byudjet taqchilligini moliyalashtirishga sof kreditlash, shu jumladan aktsiyalarni sotish qo'shiladi. Kredit operatsiyalari moliyaviy operatsiyalarga o'xshash tarzda ko'rib chiqilishi mumkin va shuning uchun xarajatlar bilan birlashtirilmaydi. Bu davlat organlarining moliyaviy operatsiyalarini likvidlikni ta'minlash va foyda olish, davlat sektorining iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari moliyaviy aktivlari va passivlari holatiga umumiy ta'sirini aniqlash nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini beradi. Kreditlash minus to'lov toifasini moliyalashtirish toifasi bilan birlashtirib, umumiy davlat sektorining sof moliyaviy holatini yoki boshqacha aytganda, uning aktivlari va passivlari nisbatini (moliyaviy aktivlar va passivlarning farqini) aniqlash mumkin bo'ladi. Hukumatning ichki talab va to'lov balansiga ta'sirini baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Hukumatning ichki va tashqi operatsiyalari mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, norezidentlardan tushumlar va tashqi to'lovlar miqdori sezilarli darajada buzilgan taqdirda, tashqi tushumlar hajmi import ehtiyojlarini qoplamasligi mumkin. Davlatning ichki talabga va mamlakat ichidagi pul massasi hajmiga ta'sirini baholash uchun ichki byudjet va ichki byudjet taqchilligi hajmini hisoblash mumkin. Ushbu maqsadlar uchun moliyalashtirishning umumiy miqdori faqat ichk 15 ko'rsatish orqali xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Agar ular saylashni davom ettirishni istasa, ular imkon qadar ko'proq sarflashadi. Chunki saylovchilarning aksariyati qarzning ta'siri haqida qayg'urmaydi. Har yili defitsit mamlakat suveren qarzini oshiradi . Qarz o'sishi bilan u defitsitni ikki shaklda oshiradi. Birinchidan, qarzga bo'lgan foiz har yili to'lanishi kerak. Bu esa, har qanday foyda bermasdan sarf-xarajatlarni oshiradi. Agar foizlar to'lovlari etarlicha yuqori bo'lsa, u iqtisodiy o'sishga olib keladi, chunki bu mablag'lar iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin edi. Ikkinchidan, yuqori qarz darajalari hukumat uchun mablag' to'plashni qiyinlashtiradi. Kreditorlar mamlakatning qarzlarini to'lash qobiliyatiga daxldor xavotirda. Bunday holatlarda ular yuqoriroq foiz stavkalarini ko'tarishlarini talab qilishadi, bu yuqori darajadagi xavfni ko'proq qaytarish imkonini beradi. Bu har yili kamomadni oshiradi. Jahon banki, bu mamlakatning GSYIHga nisbati qarzi 77% yoki undan yuqori bo'lgan paytlarda, bu so'nggi nuqtasi. Kurs ishining maqsadi: Byudjet kamomadi tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish, uning vujudga kelish sabablari va iqtisodiyotga ta’sirini tahlil qilish hamda byudjet kamomati muammosini bartaraf etish bo‘yicha samarali choralarni ishlab chiqishdir. Kurs ishi davomida quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi: 1. Byudjet kamomati tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish – uning iqtisodiy mohiyati, turlari va belgilovchi omillarini aniqlash. 2. Byudjet kamomati yuzaga kelishining sabablarini tahlil qilish – davlat moliyaviy siyosati, soliq yig‘imlari, iqtisodiy jarayonlar va tashqi iqtisodiy omillarni baholash. 3. Byudjet kamomadi oqibatlarini o‘rganish – davlat moliyasi, iqtisodiy barqarorlik va aholi turmush darajasiga ta’sirini o‘rganish. 4. Muammolarni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash – xalqaro tajribani o‘rganib, byudjet kamomati kamaytirishga qaratilgan samarali strategiyalarni taklif etish. Kurs ishining vazifalari: 4 1. Byudjet kamomadi tushunchasini ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish: uning iqtisodiy mohiyati, turlari va tavsifiy xususiyatlarini aniqlash. 2. Byudjet kamomadi yuzaga kelish sabablarini tahlil qilish: davlat moliyasidagi daromad va xarajatlar o‘rtasidagi nomutanosiblikka olib keluvchi omillarni o‘rganish. 3. Byudjet kamomati oqibatlarini baholash: ushbu muammoning davlat iqtisodiyotiga, moliyaviy barqarorlikka va ijtimoiy hayotga ta’sirini aniqlash. 4. Byudjet kamomati bilan bog‘liq xalqaro tajribani o‘rganish: rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar misolida samarali moliyaviy boshqaruv usullarini tahlil qilish. 5. Muammoni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish: davlat byudjetini samarali boshqarish va byudjet kamomati darajasini qisqartirishga qaratilgan chora-tadbirlar taklif etish. 6. Tahliliy usullarni qo‘llash orqali muammo miqyosini aniqlash: iqtisodiy- statistik ma’lumotlar asosida byudjet kamomati ko‘rsatkichlarini baholash. Ushbu vazifalar ijrosi kurs ishining ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi hamda davlat moliyaviy siyosatining samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishining tarkibiy qismi: Kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 -Davlat byudjetining siklik taqchilligi. Davlat byudjetining siklik taqchilligi (profisiti) iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasidir. "O'rnatilgan" (avtomatik) stabilizator - bu iqtisodiy siyosatda tez-tez o'zgarishlarga murojaat qilmasdan, bandlik va ishlab chiqarish darajasidagi tsiklik tebranishlar amplitudasini kamaytirishga imkon beruvchi iqtisodiy mexanizm. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bunday stabilizatorlar odatda progressiv soliq tizimi, davlat o'tkazmalari tizimi (shu jumladan ishsizlik sug'urtasi) va foydani taqsimlash tizimini o'z ichiga oladi. "O'rnatilgan" iqtisodiy stabilizatorlar ixtiyoriy fiskal siyosatda uzoq vaqt kechikishlar muammosini nisbatan yumshatadi, chunki bu mexanizmlar hukumatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi". Iqtisodiy fiskal siyosatga muvofiq, iqtisodiy faoliyatning pasayishi davrida yalpi talabni rag'batlantirish uchun hukumat bandlik va ishlab chiqarish darajasini oshirishga qaratilgan maxsus qarorlar qabul qiladi. Ushbu qarorlarni amalga oshirish jarayonida davlat xarajatlarining ko'payishi (masalan, yangi ish o'rinlari yaratish dasturlarini moliyalashtirish) yoki soliqlarni qisqartirish tufayli hukumat ataylab davlat byudjeti taqchilligini keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra, tiklanish davrida inflyatsiya tendentsiyalarini jilovlash maqsadida maqsadli ravishda byudjet profitsiti yaratilmoqda. Hukumatning ixtiyoriy siyosati sezilarli vaqt ichida ichki kechikishlar bilan bog'liq, chunki davlat xarajatlari yoki soliq stavkalari tarkibidagi o'zgarishlar parlamentda ushbu choratadbirlarni uzoq muhokama qilishni talab qiladi. Diskretsiya bo'lmagan fiskal siyosatda byudjet taqchilligi va profitsiti iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasida avtomatik ravishda yuzaga keladi, chunki bu mexanizmlar davlatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi". Barqarorlashtirish siyosatining ob'ektiv qiyinchiliklari tegishli soliq, pul- kredit va boshqa makroiqtisodiy boshqaruv mexanizmlarining yo'qligi bilan uyg'unlashgan o'tish davridagi mamlakatlar uchun progressiv soliqqa tortish va bandlikni sug'urtalashning samarali tizimlarini yaratish ustuvor vazifa hisoblanadi. 27 sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda, kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa - "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak. Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi. Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi. Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim Manbai ekanligi haqiqatda qolmoqda. Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga, xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarini tahlil qilishimizdan oldin davlat byudjeti haqida 9 O'rnatilgan stabilizatorlar muvozanatli YaIMning potentsial darajasi atrofida tsiklik tebranish sabablarini bartaraf etmaydi, faqat bu tebranishlarning amplitudasini cheklaydi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib, soliqbyudjet siyosati choralarining samaradorligini baholash mumkin emas, chunki tsiklik muvozanatsiz byudjetning mavjudligi iqtisodiyotni resurslar bilan to'liq bandlik holatiga yaqinlashtirmaydi, lekin har qanday vaqtda sodir bo'lishi mumkin. ishlab chiqarish darajasi. Shuning uchun, o'rnatilgan stabilizatorlar odatda ixtiyoriy moliyaviy siyosat choralari bilan birlashtiriladi. Davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi. Davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (profisiti) to‘liq bandlik sharoitidagi xarajatlar va byudjet daromadlari o‘rtasidagi farqdir. Tsikllik taqchillik ko'pincha byudjetning haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchilligi o'rtasidagi farq sifatida baholanadi. Tarkibiy taqchillikni baholash asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo'llaniladi, bu erda byudjet taqchilligi hajmi hukumatning ixtiyoriy harakatlaridan ko'ra ko'proq davriy tebranishlar bilan belgilanadi. Resurslarning to‘liq bandlik darajasini, ishsizlikning tabiiy darajasi va potentsial ishlab chiqarish hajmini aniqlashdagi qiyinchiliklar davlat byudjetining tarkibiy profitsiti va taqchilligini hisoblashni qiyinlashtirmoqda, garchi bu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi asosida samarali bo‘lsa ham. uzoq muddatli istiqbolda soliq-byudjet siyosati chora- tadbirlari baholanadi. O'tish davri iqtisodiyotida davlat byudjeti taqchilligi muammosi, qoida tariqasida, uning hajmini manipulyatsiya qilish - sun'iy ravishda ko'paytirish yoki ko'pincha byudjet taqchilligi hajmini kamaytirish keng qo'llanilishi tufayli yanada murakkablashadi. Joriy yilda. Ushbu manipulyatsiya, masalan, quyidagi vositalar yordamida amalga oshirilishi mumkin: Ilgari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlagan soliq to‘lovchilarga yig‘imning umumiy summasining ma’lum qismiga teng bo‘lgan barcha summani bir vaqtning o‘zida to‘lash imkonini beruvchi “soliq amnistiyasi”; 29 ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. О ‘zb е kist о nlik iqtis о d с hi M.M.T о ‘l а x о ‘j ае v а ning fikricha “M о liy а viy n а z о r а t - d а vl а t t о m о nid а n t а shkil е tilg а n, n а z о r а t qilish v а zif а l а ri yukl а tilg а n d а vl а t y о ki must а kil j а m оа t о rg а nl а ri t о m о nid а n xukum а t, k о rx о n а l а r, t а shkil о tl а r v а mu а ss а s а l а r f ао liy а tining s а m а r а d о rligini а niql а shg а q а r а tilg а n n а z о r а t tizimidir. D а vl а t byudjetini sh а kll а ntirish v а s а rfl а shd а gi z а xir а l а rni, m о liy а viy v а m о ddiy r е sursl а rni b о shq а rishning b а r с h а d а r а j а l а rid а о p е r а tsiy а l а rning m а qs а dg а muv о fiqligi v а s а m а r а d о rligini, q о nuniylik printsipl а rid а n с h е tg а о g‘ish v а ul а rni buzishl а rni а niql а sh n а z о r а t tizimi v а zif а sig а kir а di. N а z о r а t m а ks а di–tuz а tish с h о r а l а rini k о ‘rish, а ybd о rl а rni j а v о bg а rlikk а t о rtish v а buzishl а rning о ldini о lishd а n ib о r а t. 1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari Defitsit tushunchasi. Davlat organlarining daromadlari va xarajatlari, qoida tariqasida, muvozanatli bo'lishi mumkin. Biroq, haqiqiy hayotda bu, qoida tariqasida, sodir bo'lmaydi va etishmovchilik yoki ortiqcha bo'ladi. Naqd pul taqchilligi yoki profitsiti davlat byudjetiga nisbatan ham, byudjetdan tashqari fondlarga nisbatan ham yuzaga kelishi mumkin. Ushbu bandda muhokama qilingan davlat byudjeti taqchilligi va uni qoplash muammolari markaziy o'rinni egallaydi. Davlat budjeti taqchilligi - bu davlat organlari moliyasini shakllantirish hamda daromadlar va xarajatlarni tasniflashning belgilangan tamoyillariga muvofiq belgilanadigan xarajatlar va sof kreditlashning olingan daromadlar va rasmiy transfertlar summasidan ortib ketishi. Kamomad kontseptsiyasiga bunday kontseptual yondashuv umumiy davlat sektori o'z xarajatlarini va davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida berilgan kreditlarni daromadlar, rasmiy transfertlar va ilgari berilgan kreditlarni to'lashdan olingan mablag'lar hisobidan qoplash darajasini aniqlash imkonini beradi. qarz majburiyatlarini oshirish va likvid mablag'lar hajmini kamaytirmasdan. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda, 13 Ta'rif byudjetning uchta muhim belgisini aks ettiradi: 1) U davlat xarajatlarini qoplash uchun tuziladigan milliy mablag'lar fondi bo'lib xizmat qiladi. Byudjetning bu xususiyati rasmiy hujjatlarda va davlat ish amaliyotida byudjetdan moliyalashtirish, ayrim organlar va muassasalarni byudjet mablag'lari hisobidan saqlash, ayrim xarajatlarni byudjetga kiritish haqida gapirilganda tushuniladi. . Byudjet shunchaki mablag'lar fondi emas. Bunday fond hech qachon to'liq mavjud emas, chunki Daromad olinganda, ular rejalashtirilgan xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. Byudjet faqat mablag'larning milliy fondini shakllantirish va undan foydalanish rejasidir. Bu smeta, davlat daromadlari va xarajatlari ro'yxati bo'lib, ular hajmi bo'yicha ham, olish va foydalanish bo'yicha ham bir-biri bilan kelishilgan. 2) Byudjet davlatning moliyaviy rejasidir. 3) Bu xususiyat asosiy moliyaviy rejadir. Shu bilan birga, boshqa mustaqil moliyaviy rejalar mavjud bo'lib, u etakchi o'rinni egallaydi. Yillik byudjetlashtirish tamoyili katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Har yili Davlat byudjetini qonun bilan mustahkamlash orqali mamlakatning iqtisodiy holatini to liq hisobga olish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishningʻ indikativ rejasida (prognozida) nazarda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun resurslardan oqilona foydalanish, ustuvor tarmoqlarni va aholini moddiy ta’minlash darajasini tanlash. Og'ir iqtisodiy inqiroz va pul tizimining inflyatsiyasi sharoitida byudjetni uzoq muddatli rejalashtirish mumkin emas. Hatto yil uchun byudjetni rejalashtirish ham individual ko'rsatkichlarni davriy tuzatishni talab qiladi. Yillik tamoyilning iqtisodiy ahamiyati shundaki, u byudjet ko'rsatkichlari hisoblab chiqiladigan iqtisodiy me'yorlarning samaradorligini to'liqroq hisobga olish, xo'jalik ichidagi zaxiralarni to'liqroq aniqlash, ishlab chiqarish hajmining o'sishi yoki kamayishini tahlil qilish imkonini beradi. sabablari; qo'shimcha daromadlarni yoki yuzaga keladigan byudjet taqchilligini aniqlash. Huquqiy tamoyillar byudjetni rejalashtirishning barcha bosqichlari, byudjetga daromadlarning tushishi va byudjetdan mablag'larning sarflanishi bo'yicha byudjet intizomiga rioya qilish asosini tashkil etadi. Bu byudjet tasnifi bilan ta'minlanadi, 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2021 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh.,2021 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkentsh., 2022 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh.,2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida.Toshkent sh., 2021 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2021 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2021 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019. 12. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. - T. “Akademiya”, 2016, 92 b. 41 pandemiyasi sababli 4,4% ga pasaygan va 2021-yil yanvar-sentabr hisobiga ko’ra 5 % ga o’z holatini tiklagan va yana 5 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan. 2021 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 165 879 mlrd so‘m miqdorida tasdiqlangan, bu YaIMning 24,1 foizi miqdori tashkil etib, 2020 (20,1 foiz) yilga nisbatan qariyb 4 foizga ko‘p. Sog‘liqni saqlash sohasiga – 19 648 mlrd so‘m ajratilgan, 2021 yilda koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish va vaksina sotib olish uchun. COVID-19 pandemiyasi inqirozi barcha mamlakatlarda ijtimoiy himoya muammolarini kuchaytirdi. Aholini qo‘llab-quvvatlash choralarida ijtimoiy zaif toifalarni qo‘llabquvvatlash byudjet xarajatlarining dolzarb masalalariga aylandi. Ijtimoiy himoya xarajatlari – 10 244,7 mlrd so‘m. 2021-yilda oilalarni ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab olishning o‘sishi davom etadi. Ijtimoiy nafaqa oladigan kam ta’minlangan oilalar soni 2020-yil boshiga nisbatan 2 baravarga ko‘payadi. Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. 25

Iqtisodiyot kurs ishi 

Купить