Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 88.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

737 Продаж

Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida

Купить
Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili ................................................................................ 4 1.1. Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili .................................................................................. 4 1.2.Samarqand turizmi: Sayyohlar fikri qanday? ....................................................................................... 11 II.Bob.Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida .................................................... 13 2.1.A.Vamberining “O’rta Osiyoga Sayohat” asarida Buxoro va Samarqand shahri tarixiy- me’moriy binolari, hamda, ziyoratgohlarining tadqiq etilishi .................................................................................... 13 2.2.A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida keltirgan fikrlari ................................... 15 Xulosa ........................................................................................................................................................ 24 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 26 Kirish Mavzuning dolzarlbligi: O’zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurishni o’zining asosiy maqsadi qilib belgilab oldi. Bu ishda turizm sohasi ham yetakchi tarm oqlardan biri hisoblanadi. Turizm nafaqat o’tmishni o’rganish, o’zga xalqlar va elatlar bilan tanishish, ularning madaniy yodgorliklaridan bahramand bo’lish, shuningdek, u katta biznes hamdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida joriy yilning 22-fevral kuni videoselektorda quyidagi masalalar ko‘rib chiqildi. Unda xorijiy turistlar oqimini ko’paytirish va ichki turizmni yanada rivojlantirish, sayyohlik xizmatlarini yaxshilash va turlarini kengaytirish bo’yicha ko’rilayotgan choralar natijadorligi tanqidiy tahlil qilindi. Mamlakatimiz turizm sohasida ulkan salohiyatga ega bo’la turib, uzoq yillar bu imkoniyatdan to’liq va samarali foydalanilmadi. Turizm rivoji uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratilmadi, hamma o’z bilganicha faoliyat yuritib keldi. Turizm – bu xordiq chiqarish va dam olish sog’lomlashtirish mehmondorchilik, kasbiy va ish maqsadlarida insonlarning bo’sh vaqtida o’zlarining doimiy yashash joylaridan vaqtinchalik boshqa davlatlar yoki joylardagi vaqtinchalik xarajat qilishlaridir (tashrif buyurgan joyda haq to’lanadigan ish bilan shug’ullanmasdan). Mamlakat iqtisodiyoti va turizm bir biri bilan o’zaro bog’liq harakatdadir. Umumiqtisodiy omillar turizmga ijobiy va salbiy ta‘sir ko’rsatadi. Ijobiy ta‘sir omillariga quyidagilar kiradi: 1. Real daromadning oshishi – real daromadning oshishida iste‘molchilar o’z ixtiyorlarida katta mablag’ga ega bo’ladilar va tegishli ravishda turizmga talab ortadi; 2. Daromadning tekisroq taqsimlanishi jamiyatda daromad bir tekisda taqsimlansa, ko’proq shaxslar turistik mahsulotni xarid qilishlari mumkin bo’ladi; 3. Valyutaning barqaror holati – agarda chet el valyutasining kursi barqaror bo’lsa, aholi uni ko’p hajmda xarid qilishi mumkin. Turizmga salbiy ta‘sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi: 1. Iqtisodiy inqiroz holatlari; 2. Ishsizlikning oshishi, ish haqining kamayishi va hokazolar; 3. Valyuta bilan nobarqaror holat – agarda chet el valyutasining kursi yuqori bo’lsa, aholi uni kam xarid qiladi va natijadi mamlakat aholisining chet ellarga chiqishi qimmatga tushadi. Turizm rivojlanayotgan hudud iqtisodiyotiga katta ta‘sir ko’rsatadi. Turizmning jamiyat ta‘sirini uch asosiy yondashish bo’yicha ajratish mumkin: iqtisodiy, ijtimoiy va gumanitar. I.Bob.Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili 1.1. Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili Mamlakatimizda turizm sohasiga mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shuvchi tarmoq sifatida qaralib, tarmoqning barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida zaruriy me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Respublikada sayyohlik industri yasini jadal rivojlantirish maqsadida 2016 2022 yillar davomida O’zbekiston Respublikasi Prezi dentining quyidagi bir qator Farmon va qarorlari qabul qilindi: 2017 yil 4 maydagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ayrim farmonlariga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to’g’risi”dagi PF 5033 son Farmonda mehmonxona va turistik xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga bir nechta imti yozlar berilishi ko‘rsatib o‘tilgan; 2017 yil 16 avgustdagi “2018 2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ 3217 son qarorda “Mamlakatimiz turizm indus triyasi jadal rivojlanishi uchun qisqa muddatda eng qulay shart sharoit, iqtisodiy, ma’muriy va huquqiy muhit yaratish, … milliy turizm mahsu lotlarini jahon bozorida faol va kompleks ilgari surish” maqsad qilib olindi; 2018 yil 3 fevraldagi “O‘zbekiston Respub likasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tash kiliy chora tadbirlar to‘g‘risida”gi PF 5326 son Farmonda bir qator xorijiy mamlakatlar fuqarolari uchun O‘zbekiston hududiga kirish vizasi tartibi soddalashtirildi hamda elektron kirish vizalarini berish tizimi ishga tushirilishiga ko‘rsatma berilgan; 2018 yil 6 fevraldagi “Kirish turizmini rivo jlantirish chora - tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 3509 son qarorda kirish turizmini yanada rivojlantirish maqsadida viza rejimini yanada soddalashtirish bo‘yicha amaliy chora tadbirlar rejasi ishlab chiq ilgan; 2018 yil 7 fevraldagi “Ichki turizmni jadal rivo jlantirishni ta’minlash chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 3514 son qarori asosan ichki turizmni rivojlan tirish mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan. Shu bilan birga, O’zbekiston Respublikasi Pre zidentining 2019 yil 5 yanvardagi «O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PF–5611 son, 2019 yil 13 avgustdagi «O‘zbekiston Respub likasida turizm sohasini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi PF–5781 - son Farmonlari, 2019 yil 5 yanvardagi «Turizm tarmog‘ini jadal rivojlantirishga oid chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ 4095 son, 2020 yil 19 iyundagi «Turizm sohas ini sanitariya epidemiologik xavfsizlikning kuchay tirilgan rejimi talablariga qat’iy rioya qilgan holda rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ 4755 - son qarorlari respublikada sayyohlik industriyasini rivojlantirishga qaratilgan hujjatlar hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF 4861 sonli Farmoni soha rivojlan ishini yangi bosqichga ko‘tardi. Ushbu Farmonga binoan mamlakat iqtisodiyotining strategik tarmog‘i sifatida turizmni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy huquqiy shart sha roitlar yaratish, hududlarning ulkan turizm salo hiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish, turizm tarmog‘ini boshqarishni tubdan takomil lashtirish, milliy turizm mahsulotlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish, turizm 1-rasm. O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan sayyohlar sonining dinamikasi (ming kishi)1. sohasida O ‘ zbekistonning ijobiy qiyofasini shak llantirish maqsadida bir qator vazifalar va ularni amalga oshirishning asosiy ustuvor yo ‘ nalishlari belgilab olindi . Shundan kelib chiqqan holda , mamlakatda turizmni jadal rivojlantirish , mavjud ulkan turizm salohiyatidan yanada to ‘ liq va sama rali foydalanish , an ’ anaviy madaniy - tarixiy turizm bilan birgalikda turizmning boshqa salohiyatli tur larini rivojlantirish mamlakat oldida turgan dolzarb masala hisoblanadi . Samarqand viloyatining turistik salohiyatini tahlil qilish orqali barqaror turizm elemenlarini joriy qilish. Maqolada turizm to‘g‘risidagi xorijiy jurnal, maqola, ilmiy to‘plam va nufuzli tashkilotlarn ing yillik hisobotlaridan: Travel and Tourism Economic Impact 2019; World travel and Tour ism Council; Global Economic Impact and Trends 2020; O zbekiston ʻ Respublikasi Davlat statis tika qo‘mitasining “O‘zbekiston Respublika sida turizm va dam olish rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari” 2016 2020 yillardagi statistik byulleten ma’lumotlari; O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 fevraldagi 5326 sonli, 2018 yil 4 oktyabrdagi 5551 sonli, 2019 yil 3 - yanvardagi 5610 sonli, 2019 yil 5 yanvardagi 5611 sonli, 2019 yil 18 - martdagi 5691 sonli hamda 2019 yil 13 avgustdagi 5781 sonli Farmon lari hamda mamlakatimizdagi iqtisodchi olim lar B.A.Erkayeva, Sh.Sh.Raxmonov, M.T.Alimova, N.G.Muminovlarning ilmiy maqolalaridan foy dalanilgan. Keltirilgan tadqiqotlarga tayangan holda maz kur maqolada turizm sohasining rivojlanish tendensiyalari, respublikaning sayyohlik imkoniyatlari, hukumat tomonidan sohaga berilayotgan e’tibor hamda Samarqand viloyatining turistik salohiyat ini yuzaga chiqarish, undan yanada samaraliroq foydalanish borasida izlanishlarni amalga oshirish ilmiy va metodik ahamiyatga ega. Tadqiqot jarayonida Samarqand viloyati turistik salohiyatini o‘rganishda dialektik va tizimli yondashuv, kompleks baholash, qiyosiy va sol ishtirma tahlil, statistik va dinamik yondashuv, hamda barqaror turizm elemenlarini joriy imkoni yatlarini tahlil qilish maqsadida statistik tahlildan foydalanilgan. 2010 2020 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan sayyohlar soni dinami kasini tahlil etadigan bo‘lsak, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar natijasida O‘zbekistonga tashrif buyurgan chet ellik mehm onlarning soni 2020 yil mart oyigacha (pandemiya sababli chegaralarning to‘liq yopilguniga qadar) sezilarli darajada oshganligini kuzatishimiz mum kin. 2017 yilda 2690,0 ming xorijiy sayyoh tashrif buyurgan bo‘lib, 2016 yilga nisbatan 24,7% o‘sgan. Keyingi yillarda ham mutanosib o‘sish kuzatilgan, xususan 2018 yilda 6433,0 ming, 2019 yilda 8278,0 ming xorijiy sayyohlar tashrif buyurib, ularning 92,5% MDH davlatlaridan hamda 7,5% uzoq xorijiy davlatlardan tashrif buyurgan (1 rasm) Ta kidlashʼ lozimki, 2018 yilda (pandemiyaga qadar) mamlakatimizga tashrif buyurgan sayyoh lar oqimini o‘sishiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatgan muhim omillardan biri bu turizm salohiyatini rivo jlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora tadbirlar yani viza rejimi va mamlakatda qolish qoidalarining sod dalashtirilganligi bo‘ldi. Jumladan, dunyoning 90 ta mamlakat fuqarolari uchun 30 kunlik muddatga vizasiz, 48 ta mamlakat fuqarolari uchun tranzit sayyoh bo‘lgan holda 5 kunlik muddatga1 va 16 yoshga to lmagan xorijiy fuqarolarning O zbekiston ʻ ʻ Respublikasiga 90 kunlik muddatga vizasiz kirish iga2 ruxsat berildi . Shu bilan birga, sayyohlarga viza olishda qulay lik yaratish maqsadida 2018 yil 15 iyuldan boshlab elektron kirish vizalarini berish tizimi ishga tush irildi . 2021 yil 15 mart holatiga ko ra, ʻ elektron viza olish mumkin bo lgan ʻ mamlakatlarning umu miy soni 57 tani tashkil qildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda COVID 19 pandemiyasi oqibatlariga qaramas dan AQSH “Forbes” moliyaviy - iqtisodiy jurnali O‘zbekistonni 2022 yilda sayohat qilish uchun 50 ta eng yaxshi manzil qatoriga kiritgan . Ushbu ro‘yxatni shakllantirishda asosan davlatlarning sayyohlarni qabul qilish jarayoniga siyosiy nuqtai nazardan berilgan e’tibor, ya’ni pandemiyaga mos lashuvchanlik (chegaralarning ochiqligi) hamda xavfsiz sayohat qilish imkoniyatlariga e’tibor berilgan. Ushbu beqaror davrda turistlar oqimini ken gaytirish uchun butun jahon sayyohlik hamjami yati kabi O‘zbekiston ham sayohatchilarning salo matligi va xavfsizligini ta’minlashga jiddiy va sama rali yondashib, zarur choralarni ko‘rishni hamda samarali loyihalarni amalga oshirishni boshladi. Jumladan, “O‘zbekistan. Safe travel GARANTEED” –bunday loyihalardan biridir. Bu loyiha sayyohlarn ing O‘zbekistonning tarixiy va madaniy obidalariga tashrifi davomida xavfsizligini ta’minlashga qara tilgan xalqaro sertifikatlashtirish dasturining joriy etilishidir. “ Travel Uzbekistan ” milliy turistik veb portalidan mamlakatimizga tashrif buyurishni istagan harqanday sayyoh o ‘ ziga kerakli ma ’ lumotlarni olishi mumkin . Ayni paytda ushbu saytda respublika mizdagi xavfsiz manzillar registri ko‘rsatib beril gan. Xususan, Samarqand viloyatida joylashgan 39 ta tarixiy madaniy hamda sayyohlarga xizmat ko‘rsatuvchi ob’yektlar ro‘yxati keltirilgan. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomondan taqdim etilgan ma‘lumotlarga ko‘ra, 2020 yil 1 yanvar holatida respublikada sayyohlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan firma va tashkilotlar soni 517 tani tashkil etdi, ularn ing eng katta ulushi Toshkent shahriga (64.2%) va Samarqand viloyatiga (13.2%) to‘g‘ri keladi . Samarqand viloyatida sayyohlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan 68 ta firma va tashkilotlar, bir vaqtning o‘zida 6100 nafar mehmonni qabul qil ish imkoniyatiga ega 138 ta mehmonxona hamda 93 ta mehmon uyi faoliyat ko‘rsatmoqda. Bundan 820 nafar mehmonga bir vaqtning o‘zida aynan 93 ta mehmon uyi sifatli faoliyat ko‘rsatmoqda . Samarqand viloyat turizm va sport bosh boshqarmasi rahbari Dilshod Narziqulovning ma’lumotlariga ko‘ra viloyatda 2019-2021-yil- lar davomida Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kredit liniyasi orqali turizm infratuzilma obyektlarini rivojlantirish maqsadida 74 ta loyi-hani qamrab olgan 1311,8 milliard so mlik 44 ta manzilli dastur ishlab ʻ chiqilgan ]. Asosiy maqsad sayyohlar oqimini ko paytirish, sayyoh ʻ lar uchun yangi yo‘nalishlar, yangi xizmatlar joriy etilganini dunyo mamlakatlariga ma’lum qilish, xorijdagi sayyohlik firma va kompaniyalari bilan hamkorlik o‘rnatish, xizmat ko rsatish sifatini ʻ yanada oshirish hamda turli yirik xalqaro tadbir larni o tkazish uchun ʻ hududning har tomonlama tayyorgarligini ta’minlash. Shu sababli Samarqand viloyati hokimining turizmni rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari, viloyat turizmni rivojlantirish departamenti mas’ul xodimlari va viloyatdagi turistik kompaniya lar vakillari turli mamlakatlarda o‘tkazilayotgan xalqaro ko‘rgazma va yarmarkalarda faol ishtirok etmoqda. Jumladan, 2019 yilda Ispaniyada “FITUR 2019”, Turkiyadagi “EMITT 2019”, Rossiyadagi “MITT 2019”, Germaniyadagi “ITB BERLIN 2019”, Latviyadagi “Balttour 2019”, Birlashgan Arab Amir liklaridagi “Arabian tarvel market” xalqaro turistik ko‘rgazmalarida Samarqandning sayyohlik salohi yati va imkoniyatlari haqida taqdimotlar o‘tkazildi. Shuningdek, xorijiy davlatlarning telekanallari ijodkorlari Samarqandga kelib, maxsus ko‘rsatuvlar tayyorladi . E’tiborlisi, 2019 yilda Samarqand Jahon sayyoh lik shaharlari federatsiyasi (WTCF) a’zoligiga qabul qilindi2. Demak, endi Samarqand haqiqatdan ham dunyo turizm shaharlari orasida o‘z o‘rnini topib, yirik sayyohlik markaziga aylanishi shubhasiz. Samarqand 2023 - yilda UNWTO3 Bosh Assamb leyasining 25 sessiyasiga mezbonlik qiladi. Samarqandda yangi ochilgan “ Buyuk ipak yo ‘ li ” xalqaro turizm markazi yiliga 2 mln turistga xizmat ko ‘ rsatishi mumkin . Bu haqda prezident matbuot xizmati xabar berdi . Majmua qurilishi 2019-yili Samarqand tumanidagi eshkak eshish kanali bo‘yida, 212 gektar maydonda boshlandi. Markaz ichida “Congress Hall”, “Boqiy shahar” majmuasi, amfiteatr va ko‘plab boshqa inshootlar bor. Shu jumladan, dunyoning yetakchi mehmonxonalari ro‘yxatiga kiritilgan 22 qavatli “Samarqand Regency Amir Temur” va yana yettita mehmonxona kiradi. Markazda shu yilning kuzida O‘zbekistonda ilk bor “ Silk road literary festival ” bo‘lib o‘tadi. Yangi turizm markazi kelgusi yillarda Samarqandga keladigan xorijiy sayyohlar sonini 1,5 mlndan oshirishda muhim o‘rin tutadi. Kelgusi besh yilda keladigan sayyohlar sonini hozirgi 2 mlndan 9 mlnga yetkazish maqsad qilingan. Eng muhimi, turizm sohasida mehnat qilayotganlar soni 500 mingdan oshadi. Samarqand viloyatiga tashrif buyurishgan edi. 1. 2. Samarqand turi zmi : Say y ohlar fi k ri qanday ? Sayqali ro‘yi zamin - azim Samarqand haqida videolavhalar namoyish etildi. Biroq Samarqandga tashrif buyurgan vaqtimizda xorijlik turistlar va xalq vakillari bilan bo‘lgan suhbatimizda ular shaharning juda bebaho ekanligini, shu bilan birga u yerda mavjud bo‘lgan kichik muammolar haqida aytib o‘tishdi. O‘ylashimcha, hammasi yaxshi ketmoqda. Hech qanday muammolar mavjud emas. Restoranlar xizmati yaxshi. Shirin taomlar tanovul qilish mumkin. Mehmonxonalar shinam. Tashrif buyurish mumkin bo‘lgan joylar ko‘p. Transport xizmati juda toza, hattoki Italiyaga nisbatan ham. Ko‘chalar chiroyli. Lekin asosiy ko‘cha faoliyati yaxshi tartibga solinmagan, yer osti yo‘li yo‘q va yo‘llar chuqur o‘yiqlarga to‘la, - deydi italiyalik sayyoh Fransiyadan kelgan mehmonlar ham shuni ta'kidlashdi. Bundan tashqari, hojatxonalar kamligi muammosi ham mutasaddi tashkilotlar tomonidan hal etilishi lozim, deb aytdi turistlar. O‘sha yerda faoliyat yuritadigan Ulug‘bek rasadxonasi muzeyi xodimi Ikromiddin Sirojiddinovning fikricha, turizmda xalq uchun ham xorijlik mehmon uchun ham sharoitlar yaxshi bo‘lishi kerak. Ichki turizm vakili uchun sharoitlar uyidan chiqqandan boshlab boshlanishi kerak. Ya'ni transport qatnovi yaxshi yo‘lga qo‘yilishi lozim. Kelib tushgandan so‘ng mehmonxona masalasida umuman qiyinchiliklarga duch kelmasligi kerak. Ba'zan eshitamiz, sayyohlar joy muammosiga duch kelmoqda. Sayyohlar hojatxona muammosiga ham duch kelmoqda. Oshxonalar yetarli bo‘lib, barcha shart-sharoit yetarli va toza, ozoda bo‘lishi kerak. Samarqanddagi barcha tarixiy obidalar pokiza saqlanishi kerak. O‘zimizning fuqarolarimiz bu yerga tashrif buyurganda shevada emas adabiy tilda gaplashishi kerak. Horijlik sayyohlar yo‘l-yo‘riq so‘raganda albatta bilsak, ularning tilida javob berishimiz kerak, shunda ularning qalbiga yo‘l topamiz. Shu bilan birga xavfsizlik va tez tibbiy yordam masalasi har bir obektda o‘z vaqtida yo‘lga qo‘yilishi kerak deb ta'kidlab o‘tdilar. Rossiyadan kelgan sayyoh shunday deydi: "Bu safar hech qanday salbiy jihatlarni ko‘rmadim. Men faqat ijobiy jihatlarni sanab o‘tmoqchiman. Menga ko‘proq nimalar yoqdi? Birinchidan, tozalik. Ikkinchidan, har safar tashrif buyurganimda turistlarni jalb qiladigan binolar qayta ta'mirdan o‘tkazilmoqda. Nafaqat Samarqandda balki, Toshkent, Buxoro va Xiva shaharlarida ham. Yana ijobiy tomonlaridan hamma joyda shirin ovqatlar pishirilmoqda. Ajoyib oshxonalar. Eng katta ijobiy jihatlardan biri hamma joyda maysalar ekilib, shahar yashil libosga aylantirilmoqda. Bu safargi taassurotlarimiz ham ijobiy. Keyingi safar yana yangi do‘stlarimizni olib kelamiz". Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, turizm sohasi kun sayin vatanimizda rivojlanib bormoqda. Yutuqlarimiz talaygina. Lekin yutuqlar doim o‘zimiz bilan birga qoladi. Shu bilan birga muntazam ravishda yuqoridagi kamchiliklarni maksimal darajada kamaytirib borishimiz kerak. Axir umumiy maqsadimiz O‘zbekistonda turizm sohasini rivojlantirish emasmi?! II.Bob. Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida 2.1.A.Vamberining “O’rta Osiyoga Sayohat” asarida Buxoro va Samarqand shahri tarixiy- me’moriy binolari, hamda, ziyoratgohlarining tadqiq etilishi Buxoro azal-azaldan Buxxor (Vixar) - “ilmlar markazi” sifatida mashhur bo’lgan. Islomiyat davrida u “Buxoroyi Sharif” deb ulug’langan, “Qubbat-ul islom” unvoni bilan sharaflangan. Buxoro Markaziy Osiyodagi tarixan boy o’tmishga ega bo’lgan, Buyuk Ipak yo’lida joylashgan va jahon ilm-fani, madaniyatida o’ziga xos qiyofasi, madaniy meros obyektlari, tarixiy-me’moriy yodgorliklari bilan ajralib turadigan eng qadimiy shaharlardan biridir. Mutaxassislar tomonidan Buxoro shahriga ochiq osmon ostidagi ulkan muzey, tirik kitobdir, deya ta’rif beriladi. Shonli tariximizdagi yuksak mahoratli me’mor ustalarning binokor avlodlari tomonidan o’ziga xos me’morchilik uslublarida barpo etilgan Buxoro shahri Vatanimiz, millatimiz iftixoridir. Ikki yarim ming yildan ko’proq vaqt ichida yaratilgan yaxlit arxitektura ansambllari Buxoro me’morchilik maktabining mevasidir. Buxoroning arxitekturaviy ansambllari bir necha ming yilliklar davomida shakllangan bo’lib, ular yagona rejaviy va hajm - fazoviy kompozitsiya bilan bog’liqdir. Buxoro tarixan uzoq davr mobaynida o’zining qulay geografik sharoiti, tabiiy resurslari hamda boy madaniyati bilan Yevropa davlatlari nigohida bo’lgan. Ular o’z vakillarini ko’proq sayyoh, savdogar, elchi qiyofasida O’rta Osiyoga jo’natishdi. Shunday shaxslardan biri 1863-1865- yillarda O’rta Osiyo bo’ylab sayohat qilgan vengriyalik sayyoh A. Vamberi hisoblanadi. XIX asrda Buxoro amirligiga tashrif buyurgan xorijlik elchi va tadqiqotchilar asarlari alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o’rganilmagan bo’lsa-da, ularning esdalik va qaydnomalari o’lkamiz tarixini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. XIX asrlarda Buxoro amirligidagi chet el elchi hamda tadqiqotchilari faoliyati yoritilgan ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir: 1. Buyuk Britaniya tarixchi va ilmiy tadqiqotchilari tomonidan yozilgan asarlar. 2. Rossiyada nashr etilgan tarixiy asarlar va yozma adabiyotlar. 3. O’zbeksitonda yaratilgan tarixiy, adabiy asarlar va ilmiy tadqiqotlar. Birinchi guruh ingliz tadqiqotchilari, tarixchilari tomonidan yozilgan esdalik asarlar bo’lib, asarlarda muhim tarixiy ma’lumotlar, xususan, xonlik hamda amirlikning qal’a va shaharlari, karvon yo’llari, qadimiy inshootlar, shahardagi mavjud diniy muhit, Buxoro va Samarqanddagi ziyoratgohlarga oid ma’lumotlar o’z aksini topgan. Bu asarlarni XIX asrga oidlari asosan yurtimizda faoliyat yuritgan elchilar, turli missiya vakillari tomonidan yozilgan esdaliklar, ilmiy ma’lumotlar va boshqalar bo’lsada, keyingi davrlarda ham Britaniya tarixchilari va olimlari tomonidan inglizlarning O’rta Osiyodagi faoliyatlari, ayniqsa ingliz-rus raqobatiga bag’ishlangan asarlari, shuningdek ularning qadimiy Buxorodagi faoliyatiga bag’ishlangan asarlari va ilmiy tadqiqotlari soni ortganini ko’rishimiz mumkin. Ingliz tarixchilari bu jarayonlarni turli xil ta’riflashgan va tarixchi, yozuvchi, tadqiqotchilar tomonidan yozilgandir 1 . Arminiy Vamberi 1832-yilning 19-mart kuni Dunay orollaridan birida joylashgan kichik venger shahri Duna Sherdaxelida yahudiy oilasida tug’ilgan. 12 yoshgacha qishloq maktabida tahsil olgan, so’ngra Avliyo Georgiy gimnaziyasiga qabul qilingan. 16 yoshida u major, lotin tillaridan tashqari, fransuz, nemis, ingliz, hamda skandinaviya tillarini yaxshi bilgan, rus va boshqa slavyan tillaridan xabardor bo’lgan 2 . Dunyoga mashhur venger sayyohi Arminiy (German) Vamberi o’z asarlarida Turkistonning tarixi, geografik muhiti, madaniyati, tarixiy-me’moriy tavsifi haqida ham ma’lumotlar beradi 3 . Arminiy Vamberi 1863-yilda o’z safarini boshlaydi. Dastlab chin musulmon “hoji” sifatida Tatariyaga tashrif buyurgan tadqiqotchi Xiva orqali o’sha yilning yozida Buxoro amirligiga tashrif buyuradi. O’zini buxorolik nufuzli musulmon kishilarga Hoji Rashid afandi deya tanishtiradi va ular bilan mustahkam aloqa o’rnatishga, ular yordamida xavfsiz bo’lish, hamda shaharni tadqiq etishga harakat qilgan. Zero, ular yordamisiz ushbu vazifani bajarish tadqiqotchi (josus) uchun g’oyat mushkul bo’lar edi. Tez orada Hoji Solih va yana to’rt nafar do’stlari hamrohligida A. Vamberi shahar va bozorlarni ko’zdan kechirishga muvaffaq bo’lgan. Tadqiqotchining qaydlarida xolislik hamda vaziyatni hissiy baholash kabi xususiyatlarni ko’ramiz. Quyida keltiriladigan ma’lumotlar Vamberining esdaliklari sahifalarida keltirilgan. Sayyoh hamda josus shaharga nisbatan “garchi ko’chalar va uylarning qashshoqligi Fors shaharlaridagi eng achinarli uylar ortida yashiringan qashshoqlikdan ancha ustun bo’lsa-da, Buxoro “zodagon” nomini saqlab qolgan” deya ta’rif beradi 4 . 2.2.A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida keltirgan fikrlari A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida keltirgan fikrlari e’tirofga loyiqdir. “Uch soatga yaqin yurganimizdan so’ng, men yo’lboshchim va olijanob do’stim Hoji Solihdan meni dam olish va tetiklashadigan joyga olib borishini so’radim. Hoji Solih meni “Timche choy furushi” (choy bozori) orqali taniqli Labi hovuz Devonbegi maydoniga (ya’ni Divanbegi hovuzining qirg’og’iga) olib bordi, men uni Buxoroning eng go’zal joyi deb bilaman” 5 . Bu deyarli muntazam to’rtburchak, uning o’rtasida 100 fut uzunlikdagi va 80 fut kenglikdagi chuqur suv havzasi joylashgan 6 . Hovuzning qirg’oqlari to’rtburchak plitalar bilan o’ralgan; sakkizta qadam suv havzasi yuzasiga olib boradi. Sohil bo’ylab bir nechta chiroyli qarag’aylar ko’tarilib, ularning soyasida Rossiyada Buxoro uchun maxsus tayyorlangan ulkan samovarlari bo’lgan Buxoro choyxonalari joylashgan. Shuningdek, ushbu asarda Labi hovuz atrofidagi vaziyat, undagi ko’chma do’konlar to’g’risida ham ma’lumotlar keltirilgan. Maydonning uch tomonida chodirlar bilan soya solingan peshtaxtalarda shirinliklar, non, meva, issiq va sovuq gazaklar sotilayotganligi, yuzlab ko’chma do’konlar asalarilar singari tinmas chanqagan va och odamlar bilan o’ralganligi, bularning barchasi o’ziga xos manzara kasb etishi kabi ma’lumotlarga duch kelamiz. Sayyoh hovuzning g’arbiy tomonida masjid (Masjidi Devonbegi) joylashganligi, uning oldida, daraxtlar ostida, darveshlar va rivoyatchilar taniqli jangchilar hamda payg’ambarlar haqida hikoya va she’rlar aytishini qayd etadi 7 . A. Vamberi o’z esdaliklarida Bahouddin Naqshband majmuasiga ham biroz to’xtalib o’tib, bu yerda masjid borligi va Bohauddin qishlog’ida B.Naqshband qabridagi marmar qabr toshini Abdulazizxon 1490- yilda o’rnatishni buyurganligini aytib o'tadi. A. Vamberining asaridagi ( Путешествие по Средней Азии ) ma’lumotlar orasida Bohauddin Naqshbandning qabri haqidagi faktlar ham mavjud. “Bohauddin qishlog’i Buxorodan ikki soatlik masofada joylashgan bo’lib, ushbu qishloqda shu nomdagi ta’limot asoschisi va asosiy tashabbuskori bo’lgan mashhur Bohauddin Naqshbandning qabri bor. Ushbu ziyoratgoh Buxoroliklar uchun g’oyatda qadrli. Bohauddin, ikkinchi Muhammad kabi Turkistonning milliy avliyosi sifatida hurmat qilinishini alohida ta’kidlashimiz mumkin 8 ”. A. Vamberi mazkur ziyoratgoh haqida to’xtalib, unga borish va qaytishdagi yo’lning ahvoli hamda mahalliy transport tizimi to’g’risida axborot beradi. “Bu yerni hatto uzoq Xitoyliklar ham ziyorat qilmoqda. Buxoroda ziyoratgohga haftada bir marta kelish odat bo’lib, shahar bilan aloqa Darvaza Mozori oldida turgan va bir necha o’q (kichik mis tanga) uchun yollanishi mumkin bo’lgan 300 eshak yordamida amalga oshiriladi. Muallif esdaligida nafaqat ziyoratgoh haqida, balki hazrat Bahouddin Naqshbandning qabrlari haqida ham ma’lumotlar keltiradi. Qabr kichik bog’da, uning yonida masjid joylashgan. Bunga faqat ko’zi ojizlar va boshqa nogiron tilanchilar yashaydigan hovli orqali yetib borishingiz mumkin. Hazratning maqbarasi to’rtburchak shaklda bo’lib, balandligi 1,75 m, har bir tomoni 12 qadam uzunlikda. Mavzoleyning bir tomoniga Buxoroliklar tomonidan Sangi Murod deb ataluvchi qora tosh qo’yilgan 9 . Buxoroliklar qabrni ziyorat qilishdan oldin bu toshni qo’llari bilan silab, yuzlariga tekkizadilar Qabrning o’zida ko’plab qo’chqor shoxlari, bayroq va supurgi bor, ular uzoq vaqt davomida Makkadagi ma’badni supurish uchun xizmat qilgan. Shuningdek, Vamberi 26 ta do’kondan iborat kitob bozoriga borganini, u yerda bosma ishlar hali ham kamdan-kam uchrashini yozadi. U bu yerda va katta omborlarda joylashgan kitob sotuvchilarining uylarida Sharqni o’rganayotgan tarixchilar va filologlar uchun juda foydali bo’lgan juda ko’p xazinalarni ko’rganligini, ammo ularni olish uchun imkoni yo’qligini bir qator sabablar bilan izohlaydi. Buxoro va Samarqandning kitob bozorlarida mavjud bo’lgan, sharqshunoslidagi katta bo’shliqlarni to’ldirishi mumkin bo’lgan asarlarni tark etishga majbur bo’layotganidan afsusdaligini yozadi 10 . Kitob bozoridan chiqqach ancha uzoq bo’lgan Registonga borgani, garchi u yerda ilgari aytib o’tilgan Labi Hovuzga qaraganda ancha kengroq va ko’proq odam bo’lgan bo’lsa-da, u qadar jozibali emasligini qayd etadi. Shuningdek, bu yerda choy do’konlari (choyxonalar) bilan o’ralgan suv havzasi mavjud. Uning qirg’og’idan amirning balandlikda joylashgan qal’asini yoki saroyini (arkini) ko’rish mumkinligini aytadi 11 . “Darvoza yaqinidagi yerda 14 ta mis to’p bor edi. Ularni amir Buxoroga , Qo’qonga qarshi g’alabali yurishining sovrinlari sifatida olib kelgan”,- deb yozadi A.Vamberi. Saroydan uncha uzoq bo’lmagan yerda Shayboniy tomonidan qurilgan Buxorodagi eng katta masjid - Masjidi-Kalon ko’tarilgan. A. Vamberi esdaligida qayd etilgan ma’lumotlar orasida Buxoroning suv ta’minoti bilan bog’liq faktlar ham anchagina qimmatlidir. “Buxoro shahri suvni Zaravshondan oladi. Zaravshan daryosining suvlari Pomirning g’arbiy qismida, Qashqar-Dovonda joylashgan Iskandarko’ldan, uning asosiy yo’nalishi sifatida sharqdan g’arbga qarab, yuqori qismida Penjikent shahriga, vodiyga tomon oqadi 12 . Har tomondan baland tog’ tizmalari bilan chegaralangan, janubda joylashgan Altaba tog’lari janubi-g’arbiy tomonga qarab, asta-sekin terrasalarda daryoga tushadi. Zarafshonning suvga boy ekanligi suvni Buxoroga yetkazib berishga imkon beradi. Vaholanki suvning o’zi tabiiy ravishda Buxoroga kirib kelmaydi”. A. Vamberi bu borada to’liqroq ma’lumot keltiradi: Bu esa o’z navbatida kanallar qazishni talab etadi (masalan, Shohrud kanali). Nurato tog’idan janubga to’rtta muhim daryo quyiladi. Birinchisi, Qora-Abdal Sariq-Bel tog’ dovonidan boshlanib, Xodum-Tog’ va Qoracha-Tog’ oralig’ida oqadi. Ikkinchisi, Tursun, Uxum bulog’idan janubga oqib o’tadi va Karacha tog’lari bo’ylab to’g’ri yo’lni bosib o’tadi. Uchinchisi, Pshat (Penkent qishlog’i yaqinida), Qora-Tagning janubiy shoxlaridan biridan kelib chiqadi va Oq-Tog’ va Qoracha-Tog’ o’rtasida oqadi. Irmoqlarning suvi baland tog’larda joylashgan dalalarga ishlatiladi. Shimoldan Zarafshanga quyiladigan to’rtinchi irmoq - Jisman, Xatirchidan shimolga, Tikenlik tog’ dovoni yaqinidagi Oq-Tog’dan boshlanadi. Pshat va Jisman o’rtasida Oq-Tog’dan uchta kichik daryolar oqadi: Zerbant, Andak va Buyurgan 13 . Zarafshonga janubdan quyiladigan ko’plab mayda daryolarning eng ahamiyatlisi quyidagilar: 1) Penjikentning sharqidagi Chorvoq; 2) uchta daryodan tashkil topgan Churcha, (Penjikent yaqinida); 3) Daul qishlog’i yaqinidan shimolga oqib tushadigan Kumanik; 4) Qorasu va 5) Inom Yaxshi (Katta-Qo’rg’on yaqinida). Yozda, havo issiq bo’lgan kezlarda daryo shaharni juda kam miqdorda suv bilan ta’minlaydi. Mozor darvozasi ichidagi kanal orqali shaharga suv kiradi (u ham bo’lsa daryo sathi o’zgarishiga qarab har 8 yoki 14 kunda). O’rta Osiyo hududida o’n asr oldin ham pochta aloqasi yo’lga qo’yilganligi shubhasizdir 14 . A. Vamberi, aynan pochta aloqasi, shuningdek cho’l qismida mavjud bo’lgan yomlar haqida ham to’xtalib o’tgan. “Karmanadan quyosh botishi bilan yo’l oldik, tungi salqinlik bizning toliqqan otimizga biroz yengillik berdi. Yarim tunda biz ikki soatcha to’xtadik va ertalab, issiqlik boshlanishidan oldin, biz keyingi bekatga yetib bordik. Yo’lda, ko’p joylarda men tosh bekatlarni payqadim (tosh turkchada “tash”, bu so’z milni belgilash uchun ham ishlatiladi). Ba’zilari buzilmagan, boshqalari esa juda ta’mirtalab 15 . Bularning barchasi Amir Temur tomonidan qurilgan 16 ”, bu ajablanarli emas, chunki O’qtoy (1186-1241.11.7) - mo g ullar davlati ulugʻ ʻ ʻ qooni 17 (1229-1241.11.7) davrida Marko Polo Markaziy Osiyoda muntazam pochta aloqasi bo’lganligini ko’rsatib o’tgan. Ayni vaqtda bunday bekatlar saqlanmagan. Shuningdek A.Vamberi ushbu yomlar (bekatlar)ning XIX asrdagi holatiga to’xtalib “Buxorodan Qashqargacha bo’lgan butun yo’lda hali ham avvalgi madaniyat izlari saqlanib qolgan. Hozirgi amir ham o’zini e’tirof etishlarini xohlaydi va odamlarga yoqish uchun yo’l yaqinidagi bir necha joylarda namoz o’qish uchun maxsus joylar qurishga buyruq bergan. Bu turdagi qo’lbola masjidlar har bir o’tayotgan odamga o’z e’tiqodiy vazifasini bajarishini eslatishi kerak 18 ” degan fikrni bildiradi. Sharqshunos A. Vamberi esdaligining yana bir ilmiy jihati shundaki, unda sahro ichidan o’tuvchi yo’l hamda undagi suv resurslari haqidagi ma’lumot mavjuddir. Shuningdek, Vamberi Samarqand shahrining uzoqdan ko’rinishini, hamda o’ziga xosligini real tuyg’ular orqali ifodalaydi. “Yaqinlashayotganingizda, avval maftunkor kichkina gumbaz ko’rinadi, so’ng janubda yana balandrog’i. Birinchisi -qabr, ikkinchisi esa - Temur masjidi. To’g’ridan-to’g’ri sizning oldingizda shaharning janubi-g’arbiy chekkasida, tepalikda, qal’a joylashgan. Uning atrofida boshqa binolar, masjidlar va qabr toshlarini ko’rish mumkin. Bularning barchasini bog’larning zich ko’kalamzorlarida tasavvur qiling, shunda siz Samarqand haqida g’ira-shira fikrga ega bo’lasiz, chunki forscha maqolda shunday deyilgan: “Inson nafaqat eshitish, ko’rish, balki his etishi ham kerak 19 ”. Samarqandga tashrif sharqshunos uchun ayni muddao edi. Uning tadqiqot obyekti endi “Sayqali ro’yi zamin” 20 ga qaratiladi. “Samarqand o’zining hozirgi ko’rinishiga qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa shaharlarga qaraganda boyroq 21 ”. Uning esdaligida quyidagi arxitektura yodgorliklari haqida to’xtalib o’tilgan: Hazrati Shohi Zinda . Ushbu avliyoning asl ismi Qosim bin Abbos 22 ; U shaxs Islomni Samarqandga olib kelgan arablarning boshlig’i sifatida juda hurmatga sazovor. Uning qabri shahar tashqarisida, uning shimoli-g’arbiy qismidagi devor yonida, buyuk Temurning yozgi qarorgohi bo’lib xizmat qilgan va o’zining oldingi hashamatini saqlagan binoda joylashgan. Butun inshoot 40 ta keng marmar zina orqali chiqiladigan tepalikda joylashgan. Yuqoriga ko’tarilib, o’zingizni kichik bog’ning oxirida joylashgan binoda ko’rasiz. Bir nechta tor zallar katta xonaga olib boradi va undan o’ng tomonga tor yo’l avliyoning qadimiy qabriga olib boradi. Binoning masjid vazifasini bajargan ushbu qismidan tashqari, boshqa xonalar ham mavjud. Ularda turli rangli g’ishtlar va mozaikalar eng ajoyib ranglar bilan porlaydi, xuddi kechagina usta qurib bitkazgandek. Har bir yangi kirgan xonamizda biz ikki rakat 23 o’qishimiz kerak edi. Masjidi Temur (Temur masjidi). Ushbu masjid shaharning janubiy qismida joylashgan 24 bo’lib, uning kattaligi va hashamatli bezaklari (rangli g’ishtlar) Abbos II Isfaxonda qurishni buyurgan Masjidi Shohga juda o’xshaydi, ammo gumbaz, Fors masjididan farqli o’laroq, qovun shaklida. Qur’ondan oltin harflar bilan “sullar” yozilgan yozuvlar, men ko’rganlarning eng chiroylisidir, biroq Sultoniya xarobalaridagi yozuvlardan tashqari. Ark (qal’a). Qal’a anchagina mustahkam qurilgan bo’lib, u ikki qismga bo’linadi: ichki va tashqi 25 . Tashqi qismda xususiy kvartiralar, ichki qismda esa amir saroyi joylashgan. Garchi saroy menga avvalida ko’p jihatdan ajoyib tuyulgan bo’lsada, deyarli yuz yil muqaddam qurilgan bu oddiy uyning qiyofasida qiziq narsani topmadim. Dastlab ular menga amirning xonalarini ko’rsatdilar. Ulardan biri, Oynaxonalar. Nometall parchalari bilan ishlangan ushbu xona dunyoning ajabtori deya hisoblanadi, ammo bu menga Talari-Temur (Temurning ziyofat zali) deb nomlangan xonadan ham kamroq qiziqish uyg’otdi. Bu yopiq galereya bilan o’ralgan uzun, tor hovli. Uning old tomonida mashhur ko’ktosh, ya’ni amir uchun taxt vazifasini bajargan ko’k tosh joylashgan. Turbati Temur (Temurning qabri, maqbarasi 26 ) shaharning janubi-sharqida joylashgan. U yerda devor bilan o’ralgan, muhtasham gumbazli chiroyli maqbara mavjud. Baland darvozalarning ikkala tomonida katta gumbazlarga o’xshash ikkita kichkina devor bor va devor bilan maqbara oralig’ida daraxtlar ekilgan, u bog’ bo’lishi kerak edi, ammo hozir bularning barchasi dahshatli xarobadek ko’rinadi. Maqbara kirish qismi sharqdan, uning peshtoqi reja bo’yicha Makka (qibla) tomonga burilgan. O’rtada, gumbaz ostida, sharafli joyda, Makkaga qaragan ikkita qabr bor. Ulardan biri ikkiga bo’lingan va quyuq yashil rangli tosh ko’rinishida. (Tosh nega bo’linib ketganligi haqida turli xil hikoyalar mavjud). Bu Temurning qabri. Boshqa tomonda xuddi shu uzunlikdagi, ammo biroz kengroq qora tosh mavjud. bu Temurning ustozi Mir-Sayid Barakaning qabri, uning yoniga minnatdor ulug’ amir dafn etilishni xohlagan. Ushbu qabrlar atrofida amirning xotinlari, nabiralari dafn etilgan katta-kichik bir qancha odamlar bor, ammo, agar yanglishmasam, keyinchalik ular shaharning turli qismlaridan bu yerga ko’chirilgan. Fors va arab tillaridagi qabr toshlari, hech qanday sarlavhasiz, hatto amir qabridagi yozuv ham juda sodda, hamma joyda faqat “ko’ragon” so’zi yozilgan 27 . Maqbara ichki bezashiga kelsak, juda mukammal va yorqin moviy lazurga ega mohirona ijro etilgan arabesklar chindan ham ajoyibdir. Hammaning ko’ziga tegishi uchun turbotning 28 etagida, ko’k yuzada oq harflar bilan: “Isfahonlik Mahmudning o’g’li bechora Abdulloh tomonidan tayyorlangan” deb yozilgan. Sana topilmadi. Ushbu binodan yuz qadam narida yana bir gumbaz ko’tarilgan, me’morchiligi sodda, ammo qadimiyroq. A. Vamberining Samarqanddagi madrasalar haqidagi faktlari ham diqqatga sazovordir. “Samarqandda hali ham yaxshi saqlangan madrasalar mavjud, boshqalari bo’sh va tez orada xarobaga aylanadi. Eng yaxshi saqlanib qolgan madrasalar Sherdor va Tillakori bo’lib, ular Temur davridan ancha keyin qurilgan 29 ”. Tillakori madrasasi oltin bilan bezatilgan, shuning uchun uning nomi “oltindan qilingan” degan ma’noni anglatadi. U 1028 (1618) - yilda Islomni qabul qilgan Yalangtosh ismli boy qalmoq tomonidan qurilgan 30 . Uning “xonaqoh” deb nomlangan qismi, haqiqatan ham shu qadar boy bezatilganki, undan faqat Imom Rizoning masjidi o’tib ketishi mumkin. Ushbu madrasalar qarshisida Temurning nabirasi, astronomiyani ishtiyoqli sevuvchi, o’zining nomi bilan atashlarini buyurgan Mirzo Ulug’bek madrasasi joylashgan. Ushbu binoda dunyoga mashhur rasadxona joylashgan bo’lib, uning qurilishi 832 (1440) - yilda G’iyosiddin Jamshid, Muayyid Koshoni va Isroil olimi Silah ad-Din Bag’dodiy boshchiligida boshlanib, Ali Qushchi rahbarligida qurib bitkazilgan. A. Vamberi rasadxona, hamda, “Bibixonim” me’moriy obidasiga ham ta’rif beradi. “Menga rasadxona joylashgan joyni ko’rsatishdi, lekin men u yerdan faqat bir nechta izlarni topishim mumkin edi. Ushbu uchta madrasa Buxorodagi Registondan kichikroq, ammo do’konlar va doimiy g’uvillashgan olomon bilan to’ldirilgan Samarqandning asosiy maydonini yoki Registonni tashkil qiladi. Ulardan bir oz uzoqlikda, Darvozai-Buxoro yaqinida, Temurning rafiqasi atab qurilgan ajoyib Madrasai-Xonim (Bibixonim) joylashgan. Balandligi 100 futdan oshiq (pishtak) 31 baland ingichka frontal binoga ega xarobalar uning avvalgi ulug’vorligidan dalolat beradi”. Xulosa Ushbu tadqiqotchi faoliyatining eng ajablanarlisi shundaki, uning ingliz josusi ekanligini safari yakuniga qadar hech kim sezmaganligidir. Bu borada va Buxoro amirligining, Shuningdek, Samarqand shahrining XIX asrdagi me’moriy obidalari tavsifini yoritishda Armin Vamberi o’z iste’dod, hamda imkoniyatlarining maksimal foydalangan deyish o’rinlidir. Ushbu tadqiqot materiallari Buxoro tarixiy-me’moriy obidalariga oid risola yaratishda asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, chet el tadqiqotchilari faoliyati bilan bog’liq magistrlik va doktorlik dissertatsiyalarida o’ziga xos yo’nalish sifatida kiritilishi mumkin. Hozirgi kunda davlatimiz tomonidan turizm infratuzilmasini rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar o‘zining ijobiy natijalarini berib kelmoqda. Biroq, murakkab o‘tish davri bilan bog‘liq talaygina muammolar tufayli bu sohada ham ayrim kamchiliklar mavjud bo‘lib bular haqida keyingi bo‘limlarda atroflicha to‘xtalib o‘tamiz. Birinchidan, respublikada turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan ayrim kompaniyalarning monopollashganlik xarakteriga ega ekanligi. Ma’lum bir sabablarga ko‘ra, ushbu kompaniyalar tarkibidagi ob’yektlarning xususiylashtirilish jarayoni ancha sust amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, yangi tashkil qilinayotgan kichik turistik firmalarning ayrimlari ham yirik turistik kompaniyalarda mavjud imkoniyatlarning ko‘pchiligiga ega emas; Ikkinchidan, turizm sohasida yuqori malakali kadrlarning yetishmasligi oqibatida yangidan-yangi kichik turistik firmalarning tashkil etilishi va samarali faoliyat ko‘rsatishi ancha dolzarb muammoga aylanmoqda; Uchinchidan, respublika viloyatlari va tumanlarining ko‘pchiligida mahalliy vakillik organlarida faoliyat ko‘rsatayotgan amaldorlarning turizmni iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasini to‘g‘ri baholay olmasligi natijasida va ularning ishga eskicha tafakkurda yondashishlari turistik firmalarning tashkil etilishi, shuningdek, turizm bozoriga bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan kichik va xususiy biznes bilan shug‘ullanuvchi turistik korxonalarning ochilishiga beparvolik bilan qaralmoqda; Foydalanilgan adabiyotlar 1. Hopkirk Peter. The Great Game: On Secret Service in High Asia. London. John Murray. 2006. 2. Исматуллаев Х . Вамбери олимми , ё жосус ? // Фитна санъати . тўплам . – Тошкент : “ Фан ”, 1993. 3. Karimov B.. Vamberi-o’zbek she’riyatiga oshufta qalb, “Moziydan sado”. 2.(62).2014 y. 4. Арминий Вамбери. Путешествие по Средней Азии. -Москва.: “Восточная литература”. 2003. 5. Raximova M.. Usta sangtaroshlar, “Moziydan sado” -Toshkent.: 2(66).2015. 6. В. В. Бартольда (Сочинения. Т . II, ч . 2, M., 1964) 7. Bartold V. V. Asarlar. II jild, 2-qism, b. 444, 446 // Musulmon Uyg'onish davri. Moskva, 1966. 8. Samarqand tarixi. Toshkent. –B. 298-300. 9. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –Toshkent. 10. Saloydinov, S. Q. (2021). PAXTA TOZALASH ZAVODLARIDA ENERGIYA SARFINI KAMAYTIRISHNING TEXNIK-IQTISODIY MEXANIZMINI YARATISH. “ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES”, 2(9), 886-889. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-886-889 11. 8. Записки о Бухарском ханстве ( Отчёты П . И . Демезона и И . Виткевича ). – М ., Гл . редакция восточной литературы . Из-во «Наука».- 1983 -C. 56, -98 12. 9. В. Ханыкова «Описание Бухарского ханства», Санкт-Петербург, 1843, стр. 79-80 13. 10. И. Т. Пославского «Бухара. Топографический очерк»,- «Военный сборник», 1891, № 12, стр. 456 14. Записки о Бухарском ханстве (Отчёты П.И. Демезона и И. Виткевича). – М., Гл. редакция восточной литературы. Из-во «Наука».- 1983 -C. 56, -98 15. В. Ханыкова «Описание Бухарского ханства», Санкт-Петербург, 1843, стр. 79-80 16. И. Т. Пославского «Бухара. Топографический очерк»,- «Военный сборник», 1891, № 12, стр. 456 17. И. И. Умников «К вопросу об исторической топографии средневековой Бухары»,- «Сборник Туркестанского восточного института в честь А. Э. Шмидта», -Ташкент.: 1923, стр. 150 18. S.Sh. Nasilloyev, F.Z. Sirocheva E.K. Meyendorfning “Orenburgdan Buxoroga sayohat” asarida Buxoro tarixiy-me’moriy obidalarining tadqiq etilishi masalalari. 19. Nasilloyev S.S., Choriyeva M.R. Rus harbiy zobiti I.Vitkevich esdaliklarida Buxoro karvonsaroylari tavsifi (XIX asrning 1-yarmi manzaralari). // Интернаука: электрон. научн. журн. 2021. № 13(189)

Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida

Купить