Chizmachilik davlat ta’lim standarti bilan tanishtirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	2.8MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Chizmachilik davlat ta’lim standarti bilan tanishtirish

Sotib olish

MUNDARIJA
I Kirish………………………………………………………………3
II. Asosiy qism .........................................................................
1 Chuzmachilik davlat ta’lim standarti xaqida ma’lumot ..............................6
2. Muhokama va natijalar…………………… …………………..................8
3. O `q uvchilarni chizma standartlari bilan tanishtirish va chizmani ta x t q ilishga
o` rgatish ………………. …………………………………………...............9
4. Konstruktorlik hujjatlari yagona tizim sifati............................…….…..15
Xulosa va tavsiyalar………………………………………………. . 22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati……………………………… . 24

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Malumki, ilm-fan va texnikaning taraqqiyoti turli
tasvirlar chizishni talab qiladi. Tasvirlar chizishning asoslari chizmachilik fani
orqali o'rganiladi. O'z navbatida chizmachilik uning grammatikasi hisoblangan
chizma geometriya faniga asoslangan. Ma'lumki, chizma geometriya va
geometriya fanlarining negizi bir xil hisoblanadi. Chunki, geometriya fanida
tekislikdagi va fazodagi figuralarni matematik nuqtai nazardan nazariy o'rganilsa,
chizma geometriya fanida u figuralar tekislikda chizish yo'li bilan amaliy
o'rganiladi. Shunung uchun geometrik figuralarni avval nazariy bilim olish yo'li
bilan so'ngra, ularni amalda chizmalarini chizish orqali anglash maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Har bir konstruktor u yoki bu buyumni loyihalash jarayonida o'zining eng
yuqori darajasi-ijodiy faoliyatini ishga solib, avval geometriyadan olgan bilimlarini
hisobga olgan holda eng optimal qaror qabul qiladi. Sababi, har bir
loyihalanayotgan buyumda texnik, texnologik va iqtisodiy masalalar shartlarini
hisobga olishga to'g'ri keladi. Chunki, har qanday ixtiro qilinayotgan buyumning
avval turli chizmalari chiziladi, mustahkamligi va chidamliligi faqat uning
geomertiyasi orqali matematik modellash yo'li bilan aniqlanib, sinovdan
o'tkaziladi. Shunday qilib, chizmachilik va geometriya fanlari bir-biri bilan
chambarchas bog'langanligi sababli, oldin talabalarga geometriya fanini puxta
o'zlashtirib olishlarini so'ngra, chizmachilik fanini yuqori saviyada
o'zlashtirishlariga imkon tug'ilishi mumkinligi tushuntirllishi lozim.
Ma'lumki, maktabda ham o’quvchilar birinchi sinfdanoq o'qish jarayonida
barcha fanlardan turli ko'rinishlardagi chizmalar, grafik tasvirlardan foydalanib
bilim olishadi. Ayniqsa, mehnat darslarida o’quvchilarning o'zlari ham bajaradigan
buyumlarning chizmalarini chizishadi. Nafaqat maktab, balki, kasb-hunar
kollejlari, o'quv yurtlarining barcha ko'rinishlarida chizmachilik grafik ta'lim
beruvchi fan hisoblanadi. Xullas har bir kishi o'zining hayotida turli ko'rinishdagi
chizmalarga duch keladi va ulardan foydalanish odat bo'lib qolgan. Chizilayotgan
chizmalar turli loyihalash, tuzatishlar kiritish yo’li bilan bajariladi. Buning
2

zamirida fazoviy tasavvur qilish yotadi, natijasida ijodiy loyihalash ishlari kelib
chiqadi.
Loyihalash ishlari amalda grafik savodxonlik, texnologik bilimlar,
konstruksiyalash va texnik fantaziya qilish malakasiga hamda tajribasiga tayanadi.
Mehnat ta’limi darslarida talabalar texnikaga oid murakkab bo’lmagan modellarni
yasash bilan shug’ullanishadi. Ularni namunasi yoki chizmalari bo’yicha
tayyorlashadi. Bunday buyumlarni tayyorlash jarayonida maktabning
ustaxonasidagi shart-sharoit hisobga olinadi. Mashinasozlik chizmachiligi orqali
o’quv loyihalashda ijod elementi qatnashishi uncha murakkab bo’lmagan
konstruktorlik masalalar yechiladi. Buni biz ijodkorlik deb ham atashimiz mumkin.
Kurs ishi maqsadi. chizmachilik kursida o’qitish uslubiyotini
takomillashtirishda loyihalashni konstruksiyalashdan foydalanishning ahamiyati.
Kurs ishi vazifasi . Vazifani qo’yilishi va yechimi imkoniyatlari yagona
1 Chuzmachilik davlat ta’lim standarti xaqida ma’lumot;
2. Muhokama va natijalar;
3. O `q uvchilarni chizma standartlari bilan tanishtirish va chizmani ta x t q ilishga
o` rgatish;
4. Konstruktorlik hujjatlari yagona tizim sifati.
Kurs ishining a maliyotda tutgan o’rni. Umumiy o’rta ta’lim
maktablarida chizmachilik fanidan mashinasozlik chizmalarini o’quvchilar
o’zlashtirib olishlari qiyin kichadi. Shu sababli «O’quvchilarga buyumlar ixtirosi
va konstruktorlik hujjatlari hamda ularning turlarini o’rgatish» mavzusi kengroq
tushuntirib o’tildi va ilmiy metodik tavsiyalar bilan boyitildi . Kurs ishidan
o’quvchilar va maktab chizmachilik o’qituvchilari o’z pedagogik faoliyatlarida
foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining ob’yekti: O’rta umumiy ta’limda chizmachilik fanini o’qitish
jarayoni.
Kurs ish i ning predmeti: Mavzuni o’rganishning shakl, usul va vositalari.
3

Kurs ish i ning xajmi : Kurs ishi kirish, asosiy qism 4 bo’im, xulosa tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ishi tuzilishi va tarkibi . Ish kirish, 4 bo’lim, xulosa va tavsiyalar
adabiyo’tlar ro’yxatidan iborat.
4

CHIZMACHILIK DAVLAT TA’LIM STANDARTI XAQIDA
MA’LUMOT
O‘quvchilar chizmalarni taxt qilish uchun standartlarni mukammal
o‘zlashtirishlari muhim hisoblanadi. Chizmalarni tuzish, o‘qish, taxt
qilishstandartlar asosida amalga oshiriladi. Chizmadagi ko‘p xatoliklar ham aynan
standartlarni yaxshi o‘zlashtira omaslik oqibatida kelib chiqadi. Shuning uchun
standartlar chizmalarni taxt qilish asosiy omil hisoblanadi.
Davlat standartlar .Ishlab chiqariladigan barcha mahsulotlarning sifatini
yaxshilash ularni ma’lum o‘lchamga va sifatga ega bo‘lishini ta’minlash
maqsadida xalqaro davlat standartlari belgilangan (qisqacha GOST). Bundan
tashqari standartlarning qiyidagi turlari mavjud: OST– xalq xo‘jaligi tarmoqlari
standarti;
RST–respublika standartlari; STP– korxona standartlari. Standartlar texnika
taraqqiyotining o‘sishida, ijtimoiy mehnat unumi va xalqning turmush
farovonligini
mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. U barcha korxonalar, loyihalash
tashkilotlari va o‘quv yurtlari uchun qonun hisoblanadi. 1926 yildan boshlab
barcha
korxonalar mahsulotlarini standartlashtirish maqsadida chizmachilik kursiga
standartlar tatbiqqilingan. 1928 yilning oxirida birinchi marta mashinasozlik
chizmalari qoida va normalarining yagona sistemasi ishlab chiqildi hamda nashr
qilindi. Chizmalar uchun davlat standarti OST 350–358. Shu vaqtdan boshlab
barcha
standartlar ustida ishlash to‘xtamay davom etmoqda. 1934, 1939, 1946, 1952,
1959,
1965, 1966, 1968, 1972, 1980, 1986 va O‘DS 2006 yillarda chizmalar standarti
qayta
ko‘rib chiqildi. Standartlarning chizmachilikka tatbiq qilinishi chizmalarga bir xil
talablar qo‘yilishiga imkon yaratdi.
5

MUHOKAMA VA NATIJALAR
Standartlar chizmalar chizishni tezlatish, o‘qilishini osonlashtirish, yangiliklar
kiritish, konstruktorlarning takliflarini kiritish maqsadida o‘zgartirib boriladi. 1971
yilda «Konstruktorlik hujjatlarining yagona sistemasi» (ESKD) joriy qilindi.
Standartlar barcha loyihalash tashkilotlari, sanoat va qurilish korxonalari hamda
o‘quv yurtlari uchun majburiy bo‘lib, uni buzish va unga amal qilmaslik qat’iy
man etiladi.
Chizma formatlari. Chizma listlarining formatlari, ramka o‘lchamlari, asosiy
yozuvlar (shtamplar). Chizmalarning ma’lum tartibida saqlanishini hisobga olgan
holda ularni ixtiyoriy kattalikdagi qog‘ozga chizmasdan, aniq o‘lchamga ega
bo‘lgan asosiy formatlarga chiziladi.
Asosiy va qo‘shimcha formatlar bo‘lib, ularning o‘lchamlari GOST301–68
ga asosan olinadi. Tomonlari 1189X841 mm, yuzasi 1 m2 ga teng format asosiy
format
deyiladi. Chizmalar qanday (original, kopiya, dublikat, chizmaning asli,
ko‘chirilgan
nusxa, ikkinchi nusxa, kalkadagi chizma) bo‘lishidan qat’iy nazar ular chiziladigan
formatlar yuqorida ko‘rsatilgan GOST talabiga binoan bajariladi. Chizma
listlarining formati ingichka chiziq bilan chizilgan tashqi ramka bo‘yicha
aniqlanadi (1-shakl).
Asosiy formatlar 44, 24, 22, 12, 11 kabi belgilanadi va 44 formatning katta
tomonini ketma-ket teng ikkiga bo‘lib kichik, ya’ni 24, 22, 12, 11 formatlar hosil
qilinadi.
Asosiy formatlarning o‘lchamlari, GOST 9327–60 ga binoan ishlatilayotgan
qog‘oz
formatiga tegishli belgisi (spravka uchun) hamda formatning yuzasi (m2)
ko‘rsatilgan. Formatlarning belgisini ifodalovchi ikki raqamli sonning o‘zaro
ko‘paytmasi shu formatda 11-formatdan nechtasi borligini bildiradi.
6

1-shakl.
Masalan: 24 format, bunda 2X4=8, demak 24 format 8 ta 11 formatdan iborat.
Yoki 2 raqam formatning eni 2x297 = 594 mm ekanligini, 4 raqam esa formatning
bo‘yi 4X210 =841 mm ekanligini aniqlaydi. Bunda11 formatning haqiqiy o‘lchami
210X297 mm (210,25X297,25 mm). Agar asosiy format enining uzunligi berilgan
bo‘lsa, bo‘yining uzunligini aniqlash mumkin. Ishlab chiqarishning texnikaviy
hujjatlarida va o‘quv yurtlarida 11 formatni teng bo‘laklarga bo‘lish natijasida
hosil
bo‘lgan kichik formatlardan ham foydalanishga ruxsat etiladi. Uning belgisi –1/2-
1(ya’ni 148X210 mm). Formatlar diagonallarining kesishish nuqtasi orqali teng
ikkiga bo‘linadi. Qo‘shimcha formatlar hosil qilishda, masalan 11 formatning enini
uchga ko‘paytirilsa 13 format, to‘rtga ko‘paytirilsa 14 format va hokazo formatlar
hosil bo‘ladi. Asosiy va qo‘shimcha formatlarning hosil bo‘lish sxemasi 2-shaklda
ko‘rsatilgan.
7

2-shakl
Bunda asosiy tutash chiziq bilan asosiy formatlar, ingichka tutash chiziq bilan
qo‘shimcha formatlar tasvirlangan. Qo‘shimcha formatlarda 2.11 yoki 10.4 kabi
tomonlarining o‘lchamlari nuqta bilan ajratib belgilanadi.
Chizma qog‘ozlari 24 formatlardan biroz kattaroq qilib, ya’ni knopka qadashga
mo‘ljallab ishlab chiqariladi. Shu sababli chizma taxt bo‘lgandan so‘ng formatning
ortiqcha qismini qirqib tashlash kerak. Bilim yurtlarida ko‘pincha chizma chizish
uchun 12, 22, 24 (A1,A11,A111) formatlardan foydalaniladi.
Ramka. Odatda har bir chizma formatiga ramka chiziladi. Ramkani chizish misoli
3-shaklda ko‘rsatilgan. Qoldirilgan 20 mm masofa chizmalarni tikib albom tarzida
saqlashga moslangan. Ayrim chizma formati albomdan katta bo’lsa bu chizmani
faqat formatlar o‘lchamida buklashga ruxsat etiladi.
3-shakl
8

Asosiy yozuv. Har qanday chizmaning asosi yozuvi bo‘ladi. Asosiy yozuv ichki
ramka chizig‘iga taqab, formatning pastki o‘ng tomoniga joylashtiriladi. Agar
chizma 11 formatga (297x 210) chizilsa, asosiy yozuv hamma vaqt formatning
qisqa tomoniga joylashtiriladi (4-shakl).
Asosiy yozuv konstruktorlik hujjatlarida GOST 2.104—68 ga muvofiq bajariladi.
O‘quv chizmalaridagi asosiy yozuvlarning formasi ishlab chiqarish chizmalaridagi
yozuv formasidan farq qiladi. Shu sababli asosiy yozuvning o‘rnini to‘ldirishda
O‘ziga xos talablar qo‘yiladi. GOST 2.104—68 ga muvofiq barcha chizmalar va
sxemalar uchun hamda tekstli konstruktorlik hujjatlari uchun yozuvning formalari
mavjud. Bu formalar haqida tushunchalar, asosan, mashinasozlik chizmalari
bo‘limida beriladi. Biz geometriya, proeksion chizmachilik va qurilish
chizmachilik
bo‘yicha o‘quv chizmalarini bajarishda ishlatiladigan asosiy yozuv bilan tanishib
chiqamiz. Bunday formani chizish misoli 5-shaklda tasvirlangan.
5-shakl
9

5-shakl
Birinchi, ikkinchi, е ttinchi, sakkizinchi, to‘qqizinchi xonalardagi yozuvlarni 5-yoki
7- shriftlarda, qolgan xonalardagi yozuvlarni esa 3,5- yoki 2,5- shriftlarda yozish.
tavsiya etiladi. Chizma ramkasi va asosiy yozuv chizig‘i asosiy tutash chiziqda
asosiy yozuvning (6-shaklga qarang) ayrim chiziqlari ingichka tutash chiziqqa
chiziladi.
6-shakl
Chizma chiziqlari. Chizmani bir xil yo‘g‘onlikdagi chiziqlar bilan chizilsa, uni
o‘qish juda murakkab bo‘ladi. Chizmaning to‘g‘ri o‘qilishi, sifatli chiqishi chizma
chiziqlarini o‘z o‘rnida ishlatishga bog‘liq. GOST 2. 303–68 da tasdiqlangan
10

to‘qqiz xil chiziq ishlatiladi. Lekin bu chiziq to‘rlario‘z-o‘zidan hosil bo‘lmasdan,
ma’lum tarixiy davrni bosib o‘tgan. XVIII asrda chizmaning asosiy chiziqlari
sifatida kontur va shtrix-punktir chiziqlardan foydalanilgan. Shtrix-punktir chiziq
chizmada ko‘rinmaydigan konturlarni, uzilish joylarni, keyinchalik chizmaga
o‘lcham qo‘yish paydo bo‘lganidan so‘ng chiqarish va o‘lcham chiziqlarini
tasvirlash uchunishlatilgan. XIX asrning 40- yillaridan boshlab ko‘k rangli asosiy
tutash chiziq bilan chiziqlari tasvirlangan. Yanabir qancha o‘zgarishlardan so‘ng,
chizmani chizish va ulardannusxa ko’chirish uchun qulay bo‘lgan 6-shaklda
ko‘rsatilgan chiziq to‘rlari ishlatila boshlandi.
Asosiy tutash chiziqning yo‘g‘onligi (s) tasvirning kattaligi va murakkabligi
hamda chizma formatiga qarab tanlanadi (s=0,6 ... 1,5 mm). Bir xil masshtabda
chizilgan chizmalar uchun shu chizmadagi hamma tasvirlarning yo’g‘onligi bir xil
bo‘lishi kerak, s ning yo’g‘onligiga qarab boshqa chiziqlarning yo‘g‘onligi
tanlanadi, s ning yo‘g‘onligi 0,9 mm dan kam bo‘lmasa hamda chizma tushda
bajarilsa s yo‘g‘onlikdagi chiziqlarni ishlatishga ruxsat etiladi.
6-shakl
Eng ingichka chiziq va chiziqlar orasidagi eng kichik masofa chizmaning
formatiga binoan tanlanishi kerak. Muhandislik grafikasi fanlarda chizmalarni
11

bajarish uchun asosiy tutash chiziqlarning yo‘g‘onligini 5=0,8 ... 1 mm qilib
tanlash maqsadga muvofiq. Chizmalarda chiziqlarning ishlatilishi 7-shaklda
ko‘rsatilgan.
7-shakl
Masshtab – bu buyum tasvirini chizmada asliga nisbatan necha
martakattalashtirilgan yoki kichiklashtirilganligini ko‘rsatuvchi son yoki
buyumning haqiqiy o‘lchamlarini uning chizmasidagi (tasviridagi) o‘lchamiga
nisbatan masshtab belgilovchi nisbat oldiga M harfi qo‘yiladi.
O‘z DSt 2.302. 97 standartga muvofiq quyidagi masshtablar mavjud: M 1:1 – bu
buyumning haqiqiy kattaligini tasvirlash masshtabi.
Buyumni kichraytiruvchi masshtab: 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5; 1:10; 1:20; 1:25; 1:40;
1:50; 1:75; 1:100; 1:200; 1:400; 1:800; 1:1000.
Buyumning kattalashtirilgan masshtabi: 2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1; 10:1; 20:1; 25:1;
40:1; 50:1; 75:1; 100:1; 200:1; 400:1; 800:1; 1000:1.
Asosiy yozuvda masshtab uning uchun belgilangan grafaga yozilgan bo‘lsa M
harfi tushirilib qoldiriladi. Qolgan hollarda M 1:1, M 1:2, M 2:1,........... tartibida
yoziladi (8-shakl). Mahalliy ko‘rinish yoki ayrim xarflar yoxud raqamlar bilan
belgilangan tasvirlar masshtabi quyidagicha yoziladi:
4 :1; 2 :1 M II M A . Chizmadagi yozuvlariing ahamiyati.Barcha harf va
raqamlarning bir xil yozilishini ko‘zlab ular uchun umumiy xarakter, qiyofa
12

beradigan grafikaviy belgilar yig‘indisiga shrift deyiladi. Yozilishi, ya’ni shakli
jihatidan shriftlar turli xil bo‘ladi.
Masalan, gazeta, kitob va plakatlarni bosishda ishlatiladigan topografik shriftlar,
original badiiy shriftlar, ixtiyoriy shriftlar hamda chizma shriftlari. Texnikaning
murakkablashib o‘sib borishi, buyumlarning ko‘plab ishlab chiqarilishi XIX
asrning boshlariga kelib chizmalarga sonli o‘lchamlar qo‘yishni talab etdi. Bu
o‘lchamlar buyumlarni tayyorlash texnologiyasi va ularni yig‘ish jarayonini
tasvirlovchi yozuvlarda, o‘qilishi va yozilishi oddiy bo‘lgan harf va raqamlarda
yozilishi kerak edi. Bunga erishish maqsadida «Rondo», «Kapitalniy»,
«Kursivniy», «Relefniy» va «Kirpichniy» kabi maxsus chizma shriftlari yaratildi.
Bu shriftlar yozilishini soddalashtirish, bosmadan chiqishini yaxshilash maqsadida
1919 yilda yangi shrift joriy qilindi. Bu shriftlar OST 353 ga binoan 1926 yildan
boshlab mashinasozlik chizmachiligiga tatbiqqilindi. 1934 yilda bu shrift qayta
ishlanib, unga kichik (yozma) harflar kiritildi. 1939 yilda ayrim o‘zgarishlar
kiritilishi natijasida OST 353 o‘rniga OST 7535—39 qabul qilindi. 1946 yilda
shriftlarning yangi standarti GOST 3454—46, 1952 yilda esa GOST 3454—52 ni
tasdiqladi, 1959 yildan boshlab GOST 3454—59 joriy qilindi. 1968 yildan GOST
2304—68 shriftlari ishlatilmoqda. Standart shriftlar yozilshshshing oddiyligi,
bosmadan chiqishining sifatliligi va hokazolar bilan boshqa shriftlardan ustun
turadi. Chizma yuqori sifatli chizilib, uning o‘lchamlari, chizmaga tegishli
yozuvlar standart shrift bilan yozilmagan bo‘lsa, bunday chizmani o‘qish
qiyinlashadi va demak, bu chizma bo‘yicha tayyorlangan mahsulot brak bo‘lib
chiqadi. Shuning uchun chizmalardagi yozuvlar aniq o‘qiladigan standart shriftda
yozilishi kerak.
Konstruktiv hujjatlarda, yozuvlar O‘z DSt 2.304.97-da belgilangan chizma
shriftlar bilan bajariladi. Bu standartlarda shriftni shakli, balandligi, yo‘g‘onligi
(qalinligi), shriflar orasidagi masofa va boshqalar ko‘rsatilgan. Sanoatning hamma
tarmoqlariga oid chizmalar va texnikaviy hujjatlar, chizmalar yozuvlari uchun
chizma shriftlarini quyidagi o‘lchamlari berilgan: 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 28; 40.
Shriflarni o‘lchami deb bosh harflarning millimetr hisobidagi balandligi h
13

tushunish kerak.
Texnik chizmalarda o‘lchami h=2,5 dan h=14 gacha bo‘lgan shriftlar
qo‘llaniladi.
O‘z DSt 2.304. 97 bo‘yicha kirill, lotin, yunon alfavitlarining harflari hamda
raqamlardan iborat bo‘lgan chizma shriflari belgilangan. Bu standartlar asosan
kirill va lotin alfavitlari harflari va arab sonlari tuzilish jihatdan asosi va enli
shriftlarga bo‘linadi. Asosiy shrift hamma chizmalarda va tekstli hujjatlardagi
yozuvlarda qo‘llaniladi. Keng shriflar bir necha so‘z bilan bir qatorni to‘ldirish
kerak bo‘lgan hollarda va shuningdek, diagramma, jadval, ko‘rgazma chizmalari,
titul varaqlari va hokazolarda qo‘llaniladi. Normal shrift asosiy chiziqqa nisbatan
750 og‘ma qilib
9-shakl
Nomlarni, sarlavhalarni, asosiy yozuvdagi va chizma yuzasidagi belgilarni
qiyalatmasdan to‘g‘ri yozish mumkin. Chizmalarni kompyuter yordamida bajarish
jadal suratlar bilan rivojlanib bormoqda. Hozirgi vaqtda rus, lotin, arab, grek
alfavitlarini chizmalarda va hujjatlarda yozish uchun O‘zDSt 2.304.97- hamma
talablarini kompyuter yordamida bajarish dasturlari tuzilgan va u kompyuter
xotirasiga kiritilgan.
14

O`Q UVCHILARNI CHIZMA STANDARTLARI BILAN TANISHTIRISH
VA CHIZMANI TA X T Q ILISHGA O` RGATISH
Shizma standartlari bilan tanishtirishda o`quvchilarga standart-
lashtirish tarixi, rivojlanishi va turmushda qo`llanilishiga aloqador qiziqarli
va ishonchli misollar keltirilib o`tilishi kerak. Materialni bayon qilishni
“ standart ” so`zining ma’nosi – norma, namuna so`zlarini tushuntirishdan
boshlanadi. Standartlashtirish - bir xil vazifani bajarish uchun mo`ljallangan
har xil mahsulotlarni kam sonli namunalar ko`rinishiga keltirish demak.
Standartlashtirish prinsiplari mahsulot namunalari va uning qismlari qaerda
ishlati-lishidan qat’iy nazar bir xil xossalarga ega bo`lib, o`zaro
almashtirilishiga imkon berishini talab qiladi. Aks holda buyumlarning
ishdan chiqqan qismlarini almashtirish, ta’mirlash mumkin bo`lmay qolar edi.
Oldingi, eskirgan mahsulotlar o`rniga yangidan taklif qilinadigan va
loyihalanadigan mahsulotlarni “hayotga yo`llanma olishi uchun” maxsus
hujjatlar – standartlar ishlab chiqilgan. Standartlarda mahsulotga qo`yiladigan
barcha talablar bayon qilinadi.
Sanoat va xalq xo`jaligi turli sohalarining mahsulotlari, o`lchov
birliklari, atama va belgilashlar, ishlab chiqarish jarayonlari, sinov va o`lchov
metodlari kabilar standartlashtirish ob’ektlari hisoblanadi.
Standart hamma uchun majburiy bo`lib, unga qattiq amal qilinishi shart.
S h uning uchun ham u qonun kuchiga ega hujjat sifatida chiqariladi. Masalan:
KHYT ( konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi )ning asosiy vazifasi
konstruktorlik hujjatlari (chizmalar)ni taxt qilish, muomalaga kiritishning
yagona qoidalarini belgilashdan iborat. Standartlar bo`yicha tayyorlangan
dastlabki mashinasozlik detallari bolt va gaykalar bo`lgan. VIII a s r d a y o q
m a y d a h unarmandchilik o` rniga zavod ishlab chi q arishi keng kirib kelishi
bilan bolt va gaykalarni har bir zavod ixtiyoriy shakl va o`lchamlarda
tayyorlashi oqibatida bir mashinaning bolt hamda gaykalari ikkinchisiga
to`g`ri kelmay boshladi. Shuning uchun ham keng tarqalgan bir xil d e t a l l a r
15

( b o l t , g a y k a , s h p o n k a l a r ) u c h u n o ` l c h a m i , s h a k l i v a materialini bir xil
qilib tayyorlashga o`zaro kelishilgan, ya’ni standartlashtirilgan.
Shundan keyin o`qit uvchi o` q uvchil ar ga KHYT tom onidan chizmalarni
bajarish uchun h ar xil chiziqlar belgilanganini va ularning turlari hamda
qo`llanilishi sohalarini tushuntirishi mumkin.
K H Y T k o n s t r u k t o r l i k h u j j a t l a r i ( K H ) n i t a y y o r l a s h g a tegishli keng
ko`lamdagi masalalarni o`z ichiga oladi, U 0 dan 9 gacha bo`lgan (nuqtadan
keyingi birinchi raqam) 10 ta klassifikatsion guruhga bo`linadi.
Nolinchi guruh - DST 2.001-93 va keyingilari umumiy q oidalarni
belgilaydi.
DST 2.001- 93 davl at l ar ar o st andar t hi sobdanadi . U 12 t a M D H
d a v l a t l a r i n i n g s t a n d a r t l a s h t i r i s h , m e t r o l o g i y a v a sertifikatsiya bo`yicha
Davlatlararo Kengashi tomonidan qabul q ilingan va O` zbekiston
Respublikasida ham bevosita Davlat standarti sifatida amalga kiritilgan. U
KHYT standartlarining asosiy vazifasi K H bajarish, taxt qilish va muomalaga
kiritishning yagona, qulay qoidalarini belgilaydi. Ushbu DST tomonidan
konstruktorlik h ujjatlari mahsulotga aloqador barcha nor m at i v - huquqi y
t al abl ar ga j avob ber i shi zar ur .
B ir i nchi gur u h - DST 2 . 101.68 . ... - um um i y q o i dal ar;
i k k i n c h i g u r u h - D S T 2 . 2 0 1 - 8 0 . . . . - K H v a m a h s u l o t l a r - n i n g
b e lgila nishi;
uchi nchi gur u h - DST 2.301- 68 . ... - ch i zm a l ar ni baj ar i shni ng u m u m i y
q o i d a l a r i ;
t o ` r t i n c h i g u r u h - D S T 2 . 4 0 1 . . . . - m a h s u l o t l a r c h i z m a l a r i n i ba j ari sh
q o idal ari ;
b e shinchi guru h - DST 2.501-88 . ... – K Hni h is o bga o lish va f o ydalanish;
o l t i n c h i g u r u h - D S T 2 . 6 0 1 - 6 8 . . . . - e k s p l u a t a t s i o n v a
ta’mirlash h ujjatlari;
e t t i n c h i g u r u h - D S T 2 . 7 0 1 - 8 4 . . . . - s x e m a l a r n i b a j a r i s h q o idalari;
s a k k i z i n c h i g u r u h - D S T 2 . 8 0 1 - 7 4 . . . . - l o y i h a l a s h n i n g m a k e t
16

m e t o d i ; D ST 2 . 8 5 0 - 7 5 . . . . - t o g` gr a f i k a s i x u j j a t l ar i ;
t o` q q i z i n c h i g u r u h – b o s h q a s t a n d a r t l a r .
C h i z m a c h i l i k k ur s i d a a s o s a n u c h i n c h i g ur u h s t a n d a r t l a r i , b i r i n c h i ,
t o` r t i n c h i v a e t t i n c h i g u r u hl a r d a n a y r i m s t a n d a r t l a r t a n l a b o ` r g a n i l a d i .
K i s h i l a r n i n g m e h n a t f a o l i y a t i o b ’ e k t l a r i n i s t a n d a r t d a s h t i - r i s h g a
b o` l g a n i n t i l i s h l a r i q a d i m z a m o n l a r d a n b osh la n gan. Q adimgi Misrda o`q
yo y va o`q lar standartlashtirilgan, s t a n d a r t o ` l c h a m d a g i t o s h l a r d a n
p i r a m i d a l a r b u n y o d q i l i n g a n .
O ` t k a z i l g a n a r x e o l o g i k t a d q i q o t l a r , q a d i m i y q o ` l y o z m a l a r
O ` z b e k i s t o n h u d u d i d a b u n d a n 2 0 0 0 - 2 5 0 0 y i l i l g a r i h a m st an-
dartl asht ir ish yuksak darajada b o` lganl i gi dan da l ol at ber adi. Era-mizgacha
bo`lgan birinchi ming yillik boshida, ayniqsa er.avv. 7 -6 asrlarda hozirgi
O` zbekiston hududida shahar qurilishi va me’morchilik yuksak darajada
rivojlangan.
Mamlakatimiz h ududidagi ilk davlatchilik shakli - qadimiy Xorazm
davlatining shakllanishini ham tadqiqotchilar shu davrga bog`l aydi lar. Abu
Rayhon Ber uniyni ng ma’lumot beri shicha Aleksandr Make-donskiyning O`rta
Osiyoga yurishi davrida (er.avv. IV asr) Qadimiy Xorazmda markazlashgan
davlat shakllanib u o`zining davlat tili va yil hisobiga ega bo`lgan.
Aleksandr Makedonskiy qo`shinlari O`rta Osiyoda paydo bo`lgan davrda,
Q adimiy Xorazmda mahalliy kalendar (taqvim)ga asosan X asr h ukm
surayotgan edi ( B eruniy. – “Qadimiy xalqlar yodgorliklari”).
E s k i T e r m i z , Q a d i m i y S o ` g ` d v a X o r a z m n i n g “ o ` l i k ” vohalaridagi
qal’alarda o`tkazilgan arxeologik q azilmalar ko`sati-shicha, eramizdan
avvalgi 4-asrdan boshlab shaharlar aniq to`g`ri to`rtburchak ko`rinishida
bo`lib, o`zining mudofaa devorlariga, uy-joylarning va ko`chalarning tartibli
rejalashtirilishiga ega b o ` l g a n . U s h b u d a v r d a g i q u r i l i s h t e x n i k a s i h a m
y e t a r l i c h a r i v o j l a n g a n . D e v o r l a r 4 0 x 4 0 x 1 0 s m . o ` l c h a m d a g i y i r i k l o y
g ` i s h tlardan ko`tarilgan.
O`zbekiston hududida standartlashtirishning rivojlanishi dastlab qurilish,
17

irrigatsiya inshootlarini barpo qilishda yaqqol ko`zga tash-lansa, keyinchalik; u
xalq hunarmandchiligi sohalari va q ur o l - a s l a h a t a y y o r l a s h g a h a m k i r i b
b or g a n , m a s a l a n m i l l i y do`ppilar, cholg`u asbob lari, gilamchilik, o`q -yoy va
shunga o`xshash ko`plab mahsu-lotlar h unarmandlar tomonidan qat’iy belgilab
tayyorlangan qoliplar va o`lchamlar asosida tayyorlangan. Lekin bu
standartlashtirish nisbatan shartli bo`lib, kishilarning turmush tarzi hamda
ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga bog`liq holda har bir h ududda o`ziga xos
xususiyatta ega bo`lgan va o`zgarib turgan.
1798 yilda fabrikant Uitni AQSH kongressi yig`ilishiga 10 ta miltiqni olib
kelib, ularni qismlarga ajratib aralashtirib tashlaydi va ularni qaytadan yig`ib
sifatini tekshirib ko`rishni t aklif qiladi. Ushbu sana standartlashtirishning eng
zarur qismi bo`lgan o`zaro almashuvchanlik ka asos solingan kun
hisoblanadi.
Chiziq turlari bo`yicha olingan bilimlarni mustahkamlash maq-sadida
o`quvchilarga 29-shakldagi chizmani ish daftarida bajarib, ko`rsatilgan
jadvalni to`ldirishni taklif qilish mumkin.
Format, chizma hoshiyasi va asosiy yozuv – O`q uvchilar hamma
chizmalar standartlarda ko`rsatilgan belgilangan formatdagi chizmachilik
qog`ozlarida bajarilishini yaxshi bilishlari kerak. Maktab amaliyotida A4
(297x210) formatli chizmachilik qog`ozi qo` llaniladi. A 3 (297x 4 20)
formatdan ham foydalanish mumk in.
C h i z i q t u r l a r i n i t u s h u n t i r i s h d a o ` q i t u v c h i o ` q u v c h i l a r e’tiborini
quyidagi holatlarga qaratib o`tishi zarur:
Agar chizmadagi hamma chiziqlar, masalan, ko`rinar va ko`rinmas kontur
chizi q lari, shtrixlash chiziqlari, o`q, o`lcham va chiqarish
18

№ Chiziq turlari Chiziq nomi Chiziqning qalinligi
1
2
29-shakl. Chiziq turlaridan o`quvchilar uchun topshiriq na`munasi
chiziqlari bir xil shakl va qalinlikda chizilsa, bunday chizmani o`q ish
imkoniyati bo`lmas edi. Xuddi shunga o`xshab har bir chizmakash
( k o n s t r u k t o r ) b i r x i l o ` r i n d a h a r x i l c h i z i q l ar d a n , m a s a l a n ularning biri
o`q chiziqlarni shtrixpunktir chiziqlar bilan, konturning ko`rinmas
chiziqlarini esa shtrix chiziqlar bilan, i kkinchisi esa teskari tartibda bajarsa,
bunday chizmalarni o`qishda katta qiyinchiliklar tug`ilar edi. S h uning uchun
ham chizma bajarish bo`yicha dastlabki standartlar ichida “C h izma
chiziql a ri ” qabul qilingan. Ushbu tushuntirishni o`qituvchi oldindan tayyorlangan
2-3 ta ko` r gazm al i pl akat (30- shakl ) yor dam i da bayon qi l sa o` q uvchi - l ar da
chi zi q t ur l ar i va ul ar ni ng aham i yat i haqi dagi t ushuncha m ust ahkam
shakllanadi.
19

Sinfda bajariladigan grafik ishlar uchun o`quvchilarni oldindan t al ab
qi l i ngan f or m at l i chi zm achi l i k qog` ozi ga chi zm a hoshi yasi ni chizib
tayyorlab kelishga o`rgatish zarur.
30 -shakl. C h iziq turlarini o`rganish
bo`yicha topshiriq variantiga misol
Sinf doskasida yoki plakatda
o`quvchilarga asosiy yozuv qanday
bajarilishi va uning joylashtiriladigan
o`rni tushuntiriladi.
Chizma shriftlari haqida ma’mumot. O`quvchilarni bir nechta darsda
yozuvlarni shriftda to`g`ri bajarishga o`rgatish mumkin emas va buning iloji
ham yo`q. Shuning uchun o`quvchilarni shrift yozish bo`yicha doimiy mashq
bajarib borishga undash kerak. Shu y erda ularga kishi dastxati ko`rinishi
chizma shriftlarini egallashga hech qanday bog`liq emasligi tushuntiriladi.
Yozuvlar (raqamlar, shartli belgilar, so`z va gaplar) chizmaning ajralmas qismi
bo`lib ularni bajarishga katta e’tibor berish kerak.
Maktab o`quvchilari uchun shtrift turini tanlashda yozuvlar va o`lcham
qo`yish uchun ko`proq q ulay bo`lgan standartlardagi B tipdagi og`ma
shriftlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Umumta’lim maktablaridagi
chizmachilik dasturi shriftlari chuqur o`rganishni t a l a b q i l m a y d i . S h u n i n g
u c h u n h a m y o z u v l a r n i n g s h a k l i standartlarga yaqinlashsa kifoya.
Masshtablar - Bu bilan o`quvchilar boshlang`ich sinflardayoq tanishganlar.
Shuning uchun o`qituvchi masshtablar, ularning turlari va ishlatilish sohalari
20

haqida qisqacha ma’lumot bersa y etarli.
Bizning atrofimizdagi narsalar juda katta o`lchamlarda (turar-joylar,
samolyotlar, ekskavatorlar va ho kazolar) yoki juda kichik (radioapparatura
detallari, o` lchov asboblari va hokazolar) ekanligiga o`quvchilar e’tiborini
qaratish maqfsadga muvofiq. Ba’zan ularning ikki turini ham chizmada
haqiqiy o`lchamlarida tasvirlash qiyin, ko`pincha iloji ham yo`q.
Chizma formatlari va boshqa konstruktorlik hujjatlarini stan dartlashtirilishi
konstruktorlik stoli, chizmakashlik doskasi, papka, shkaf va stellajlarni ma’lum
bir o`lchamda tayyorlash – unifikat-siyalash imkonini beradi.
Chizmalarni oldindan belgilangan o` lchamdagi qog` ozlarga bajarish
ko`pincha ortiqcha qog`oz sarflanishiga sabab bo`ladi. Lekin yagona standartlar
belgilanishi natijasidagi yuqorida ko`rsatib o`tilgan afzalliklar chizma
formatlari bo`yicha standartlarni chizmachilikdagi eng asosiy standartlar
qatoriga kiritadi.
B u y u m l a r n i c h i z m a d a k a t t a l a s h t i r i b y o k i k i c h r a y t i r i b tasvirlash
uchun masshtab lardan foydalaniladi. Chizmada detal q anday masshtabda
tasvirlanganidan qat’iy nazar unga haqiqiy o`lchamlar qo`yilishi shartliliga
o`q uvchilar e’tiborini qaratish kerak.
Buyum haqida yaqqol tasavvurga ega bo`lish hamda uning alohida
el em en t l ar i , o` l ch am l a r i n i s ba t i h aq i d a t o` g` r i t a sa vv ur h os i l bo` l i sh i
uc hu n bu yu m ch i z m a da m a ’ l u m m a ss ht ab da t a sv i r l a ni sh i k e r a k . A yr i m
h o l l ar d a t a s v i r l a n a y o t g a n b u y u m y a q q o l l i g i n i ta’minlash maqsadida
masshtabdan “chekinish”ga ham yo`l qo`yiladi. Masalan, juda kichik bo`lgan
qiyalik va konuslikni maxsus ravishda kattalashtirib tasvirlanadi. Bir xil
elementlar, masalan, ikkita teshik yoki o`yiq o`lchamlari farq juda kam bo`lgan
hollarda ularni masshtabga rioya qilmasdan (o`lchamlardagi farqni orttirib) chizish
mumkin.
Ba’zan buyumning hamma qismini masshtab bo`yicha tasvirlash
imkoniyati yoki, unga zaruriyat ham bo`lmasligi mumkin. Masalan uzun
det al l ar ( si m , val ni ng bi r xi l di am etr l i uzun qi sm l ar i , o` q ,...) odatda
21

chizmada uzib tasvirlanadi. Ayrim chekinishlarga q a r a m a s d a n c h i z m a l a r
h a m i s h a q a t ’ i y r a v i s h d a D a v l a t stan-dartlarida belgilangan masshtablar
bo`yicha bajarilishi shartligini o`quvchilarga tushuntirish kerak.
KONSTRUKTORLIK HUJJATLARNING YAGONA TIZIMI
Konstruktorlik hujjatlari O‘zbekiston Respublikasidagi barcha korxona va
tashkilotlarda Davlat belgilagan qoidalarga asoslanib rasmiylashtiriladi.
Bu qoidalar Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi (KXYaT) da to‘liq
aksini topgan, unda buyumlarning turlari, konstruktorlik xujjatlarning ko‘rinishi,
tarkibi hamda ularni taxt qilish uchun ma’lumotlar mujassam bo‘lgan.
KXYaT standartlari ikkinchi sinfga mansub bo‘lib, quyidagi tarkibga ega:
Guruhdagi standartlar mazmuni Standart raqami
Umumiy qoidalar DS 2.001-70...DS 2.004-83
Asosiy qoidalar DS 2.101-68...DS 2.124-85
Buyumlarning konstruktorlik hujjatlaridagi
klassifikasiyasi va belgilanishi DS 2.201-80
Chizmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha umumiy
qoidalari DS 2.301-68...DS 2.32-84
Mashinasozlik va asbobsozlik buyumlari
chizmalarini taxt qilish qoidalari DS 2.401-68...DS 2.430-85
Konstruktorlik hujjatlari bilan muomala qilish
(hisob, saqlash, nusxa olish, o‘zgartirish kiritish)
qoidalari DS 2.501-68...DS 2.505-82
Ekspluatasiya va ta’mirlash hujjatlarini taxt qilish
qoidalari DS 2.601-68...DS 2.609-85
Sxemalarni taxt qilish qoidalari DS 2.701-76...DS 2.797-81
Qurilish va kemalar qurish hujjatlari taxt qilish
qoidalari DS 2.801-74...DS 2.857-75
22

Boshqa standartlar
XULOSA VA TAVSIYALAR
23

Mashinasozlik chizmachiligi orqali o’quv loyihalashda ijod elementi
qatnashishi uncha murakkab bo’lmagan konstruktorlik masalalar yechiladi. Buni
biz ijodkorlik deb ham atashimiz mumkin.
Ijodkorlik - insonning borliqni bilish va o’zgartirishga qaratilgan ongli,
maqsadga yo’natilgan faoliyati bo’lib, uning natijasida yangi, o’ziga xos, ilgari
mavjud bo’lmagan moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratiladi 1
.
Talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini hisobga olgan holda o’qituvchi
loyihalash (konstruktorlik)ga oid topshiriq (mashq)lar tanlashi lozim. Ular
quyidagilar.
1. Fazoviy tasavvuri yaxshi rivojlanganlarni tanlash.
2. Standartga muvofiq mashinasozlik chizmalarni barcha talablar bilan
bajarish.
3. Zamonaviy mashinasozlikda qo’llaniladigan turdosh detallar assortimentini
yaxshi tanigan va ularni o'zaro birlashtira olishni o'rgangan.
4. Turdosh uzatmalar va mexanizm harakatlarini qayta shakllantirish
usullarini qo'llashni biladigan.
5. Zamonaviy mashinasozlikdagi afzal texnologik jarayonlar haqida
ma’lumotga ega bo’lish.
6. Detallarning mustahkamlililik asoslari haqida bilish (konstruksiyaning
mustahkamligi, detal shaklining tuzilishi uni ekspluatatsiya davrida ravon ishlashi
kabilar).
Yuqorida qayd etilganlar talabalarning konstruktorlik masalalarni yechishda
hisobga olinishlari lozim.
Har qanday mutaxassislikka o'rgatish zarur bo'lganidek konstruktorlikka ham
o'rgatish lozim.
Konstruktorlik - texnologik masalalar :
1. Detalni berilgan shartiga muvofiq uning konstruksiyasini loyihalash.
2. Bitta konstruksiyadan boshqa konstruksiyaga ishlash prinsipini olib o'tish.
1
Ш.С.Сафаров. Касб-ҳунар таълими тизимида ўқувчилар ижодкорлик қобилятларини ривожлантириш
узлуксизлиги. Монография. Т.2005 й. Фан. 129 бет.
24

3. Konstruksiyadagi yetishmaydigan zvenosini aniqlab uni loyihalash.
4. Berilgan konstruksiyaning sxemasini loyihalash.
5. Berilgan texnikaviy talabga binoan detalni konstruksiyalash.
6. O’zining fikriga asoslanib biror narsani loyihalash.
Ushbu qayd qilinganlarni konstruksiyalash (loyihalash)ga o'rgatayotgan
umumiy berilganlarga aniqlik kiritish talab qilinishi mumkin.
Ularni ikki guruhga ajratish lozim.
1. Texnikaviy masalalar:
a) detalni vazifasiga ko'ra uni loyihalash;
b) berilgan shart asosida detallarni o'zaro biriktirilishini loyihalash;
c) berilganlari to'liq bo'lmagan buyumni qayta loyihalash yoki to'ldirish;
d) konstruksiyani mukammalshtIrish;
e) Mexanizmlarni konstruksiyalash;
2. Texnologik masalalar:
a) detalni tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
b) detalni tayyorlash texnologik jarayonini mukammallashtirish;
c) yig'ish davridagi texnologik jarayonni mukammalashtirish.
d) xomaki buyumni optimal razmetka (belgilash) lash usulini
takomillashtirish
Yuqorida keltirilgan ijodiy loyihalash ishlari asosan talabalarning fazoviy
tasavvurini oshirishga, ijodiy izlanishlar olib borishga undasada, shu bilan birga
turli ixtirolar, yangiliklar, fantaziyalar yaratishga boshlang’ich qadam bo’lib
xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI.
25

1. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o`quv dasturi. Mehnat
ta’limi, Tasviriy san’at, Chizmachilik, Musiqa madaniyati, Jismoniy
tarbiya (1-9 sinflar). T.: 2010
2. Rahmonov I. Chizmachilik (umumiy o`rta ta’lim maktablarining 9-
sinf o`quvchilari uchun darslik). T.: O`zbekiston, 2010. – 104 b.
3. Rahmonov I. Chizmachilik 9. O`qituvchi kitobi (maktab
o`qituvchilari uchun metodik qo`llanma). T.: O`zbekiston, 2010. –
80 b.
4. Vinogradov V.N. CHerchenie. Uchebnoe posobie dlya 9 kl.
obsheobrazovateln ы x uchebn ы ix zavedeniy. - Minsk, Natsionalniy
institut obrazovaniya. 2008. – 224 s.
8. Ro’ziyev E.I. ,Ashirboyev A.O. “Muxandislik grafikasini o’qitish
metodikasi” T.: “ Yangiasravlodi ”, 2010. – 252 b.
9. Ro`ziyev E.I., Ro`ziyev G.E. Arxitektura-qurilish chizmachiligi.T.:
“ Yangiasravlodi ”, 201 4 . – 332 b.
10. Ro`ziyev E.I., Ro`ziyev G.E. Arxitektura-qurilish chizmachiligi.T.:
“ Yangi asr avlodi ”, 201 4 . – 180 b.
Internet saytlari.
1. www.ziyonet.uz
2. www.nbgf.intal.uz
3. www.tdpu.uz
4. www.pedagog.uz
.
26

Chizmachilik davlat ta’lim standarti bilan tanishtirish

Sotib olish