Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	66.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

Choʻlponning «Kecha va kunduz» asari tahlili

Shu bois, «Kecha va kunduz» romani milliy adabiyotimizda yangi bosqichni
boshlab bergan asar hisoblanadi. Bu asarni tahlil qilish orqali biz nafaqat
Cho‘lponning ijodiy mahoratini, balki o‘z davrining ma’naviy va ijtimoiy
muammolarini ham chuqur anglash imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanini chuqurroq o‘rganish uchun uning
yaratilish davri, yozuvchining maqsadi va jamiyatdagi holatlar bilan yaqindan
tanishish muhimdir. Asar 1920-yillarda yozilgan bo‘lib, bu davr o‘zbek xalqining
ijtimoiy-siyosiy hayotida keskin o‘zgarishlar davri edi. Turkiston o‘lkasida jadidlar
harakati kuchayib, xalqni ilm-ma’rifat va ozodlikka chorlash jarayoni jadallashgan
edi. Cho‘lpon aynan shu davrda xalqning ma’naviy uyg‘onishi uchun yozuvchi va
mutafakkir sifatida o‘z hissasini qo‘shgan.
Romanning badiiy qimmati nafaqat uning syujetida, balki asarning tilida va
tasvir vositalarida ham o‘z aksini topgan. Cho‘lpon asarning har bir qahramonini
chuqur psixologik tahlil qilish orqali o‘quvchiga o‘z davrining murakkab hayotini his
etishga imkon yaratgan. Oyhon va Anvarning ichki dunyosi orqali millatning
intilishlari, Otabek obrazi orqali esa eski an’analar va yangi davr o‘rtasidagi
ziddiyatlar tasvirlangan.
Asarda «kecha» va «kunduz» tushunchalari hayotning murakkabligi va ikki
tomonliligini aks ettiradi. 4
«Kecha» faqat zulmat va qiyinchiliklarni emas, balki
insonning qiyin davrdagi sabr-toqati va kurashlarini ham anglatadi. «Kunduz» esa
ozodlik, baxt va milliy uyg‘onishni ramziy ma’noda tasvirlaydi. Bu ikki tushuncha
orqali Cho‘lpon xalqning tarixiy yo‘lini va milliy maqsadini o‘quvchiga yetkazadi.
Shuningdek, romanda o‘z davrining dolzarb muammolaridan biri bo‘lgan
ayollar masalasi ham ko‘tarilgan. Oyhon obrazi orqali yozuvchi o‘zbek ayollarining
erksizlikdan ozod bo‘lishini, ularning ta’lim olish va jamiyatdagi o‘rnini
mustahkamlash zaruratini ilgari suradi. Bu, ayniqsa, jadidchilik g‘oyalarining asosiy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan va asarda muhim o‘rin egallagan.
4
Ibrohimov, N. "Cho‘lponning badiiy tafakkuri va dunyoqarashi." Toshkent: Akademnashr, 2005.
4

Roman g‘oyasining yana bir muhim jihati, milliy o‘zlikni anglash va
qadriyatlarni saqlash zarurligi masalasidir. Cho‘lpon asarda, milliy o‘zlikni anglash
va uni saqlashga bo‘lgan ehtiyojni asosiy g‘oya sifatida kiritadi. U, o‘zining ijtimoiy
va badiiy nuqtai nazaridan, milliy qadriyatlarni saqlash, ularni rivojlantirish va yangi
davrga moslashtirishni ta’kidlaydi. 11
Bu, asar orqali milliy o‘zlikni anglashning,
qadriyatlarni saqlash va rivojlantirishning zarurligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga,
Cho‘lpon, yangi davrning talablariga mos keladigan, jamiyatni rivojlantiradigan
yangiliklarni ham o‘rganish va ularga e’tibor berish zarurligini bildiradi.
«Kecha va kunduz» asari o‘zining zamonaviy g‘oyalari, milliy qadriyatlarni
saqlashga bo‘lgan urg‘usi, ijtimoiy-siyosiy masalalarga yangicha yondashuvi bilan
bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qoladi. Cho‘lpon, o‘z asari orqali, insonning ruhiy
va ijtimoiy izlanishlari, zamonaviylik va an’anaviylik o‘rtasidagi ziddiyatlarni
ko‘rsatish orqali, zamonaviy adabiyotga yangi yondashuvlarni taklif etadi.
«Kecha va kunduz» asaridagi g‘oya, nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki umumiy
adabiyotshunoslikda muhim o‘rin tutadi. Cho‘lpon asarida kecha va kunduz
ramzlarini qo‘llash orqali, jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarning qanday ichki
kurashlar, shaxsiy va ijtimoiy muammolarni yuzaga keltirishi haqida chuqur tahlil
olib boradi. Asar, eski va yangi o‘rtasidagi ziddiyatlarni kengaytirib, insonning o‘z-
o‘zini anglash, ijtimoiy adolat va tenglikni ta’minlashdagi kurashini tasvirlaydi.
Cho‘lponning asarida zamon bilan o‘zgarayotgan qadriyatlar va an’analar
o‘rtasidagi tafovutlar orqali yozuvchi o‘z zamonining barcha ijtimoiy qatlamlariga
qarshi kurashni aks ettiradi. Bu kurashda, jamiyatning tarixi, siyosiy o‘zgarishlar va
qadriyatlar o‘zaro bog‘langan holda, asarning har bir qahramoni o‘z ichki izlanishlari
orqali bu o‘zgarishlarga moslashishga harakat qiladi. Bu masala, nafaqat o‘sha davr,
balki hozirgi kunda ham o‘zining dolzarbligini yo‘qotmaydi, chunki zamonaviy
jamiyatda ham o‘zgarishlar va yangiliklar bilan bog‘liq qarama-qarshiliklar mavjud.
Asarning g‘oyasi, yoshlarning kelajagi va ularning o‘z o‘rinlarini topishiga oid
ijtimoiy va ma’naviy masalalarni ham yoritadi. Cho‘lpon, o‘z asarida, yosh avlodni
11
. Abduganiyev, M. "Adabiyotshunoslikning asosiy yo‘nalishlari." Toshkent: Adabiyot, 2004.
20

Asarda kecha va kunduz orasidagi farq, ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlarning
zarurligini va yangi imkoniyatlarga bo‘lgan ehtiyojni ta’kidlaydi. Kecha – bu o‘tgan
davrning salbiy tomonlari, o‘zgarishga bo‘lgan ehtiyoj, kunduz esa, yangilik, erkinlik
va taraqqiyotning ramzidir. 29
Kecha va kunduz tushunchalari o‘rtasidagi ziddiyatlar,
asarda, ijtimoiy islohotlar va taraqqiyotning kerakligini ko‘rsatadi. Bu ikki tushuncha
o‘rtasidagi kurash, yangi jamiyat va yangi qadriyatlarni yaratishning ehtiyojini aks
ettiradi.
Shu tarzda, kecha va kunduzning hayotiy va ijtimoiy talqini, Cho‘lponning
«Kecha va kunduz» asarida nafaqat vaqt va tabiat hodisalari sifatida ishlatilgan, balki
ularning badiiy ramz sifatida qo‘llanishi orqali asar ma'naviy va ijtimoiy izlanishlar,
o‘zgarishlar va taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyojni ko‘rsatadi. Kecha va kunduz
o‘rtasidagi ziddiyatlar asar davomida ijtimoiy islohotlar va o‘zgarishlar zarurligini va
yangi jamiyatni tuzishga bo‘lgan ehtiyojni aks ettiradi.
2.2. Ramziylikning badiiy asardagi o rni.ʻ
Ramziylik badiiy asarlarda ko‘plab ijtimoiy, ma’naviy va psixologik g‘oyalarning
ifodalanishida muhim ahamiyatga ega. Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asarida
ham ramziylik badiiy ifodalarning asosiy vositalaridan biri sifatida ishlatiladi.
Ramzlar, asarda o‘zining chuqur ma’nosi bilan o‘quvchini jalb qiladi, muayyan
tushunchalar va obrazlarning keng qamrovli tahlilini taqdim etadi. Ramziylik
yordamida yozuvchi nafaqat voqealarning tashqi ko‘rinishini, balki ularning ichki
mohiyatini, ma’naviy va psixologik holatlarini ham o‘quvchiga taqdim etadi.
Cho‘lpon asarida ramzlar vaqtning, o‘zgarishlarning va ijtimoiy jarayonlarning
ramzi sifatida ishlatiladi. «Kecha» va «kunduz» tushunchalari, ramz sifatida,
insoniyatning ichki kurashlarini, uning o‘zgarishlarga bo‘lgan munosabatini aks
ettiradi. Kecha ramzi, qorong‘ulik, o‘tgan vaqtdagi noxush holatlar, eski, eskirgan
tizimlarni anglatadi. 30
Kunduz esa, yangi imkoniyatlar, o‘zgarishlar va rivojlanishni
29
Umarov, J. "Cho‘lponning ijtimoiy tasvirlari." Toshkent: O‘qituvchi, 2012.
30
Qosimov, M. "Adabiyotshunoslik va Cho‘lponning falsafiy g‘oyalari." Toshkent: Sharq, 2007.
32

Foydalanilgan saytlar ro‘yxati
1. www.uzbeksovet.tj – O‘zbek adabiyoti va Cho‘lponning asarlari haqida
ma'lumotlar.
2. www.fan.uz – O‘zbekiston Fanlar akademiyasi saytida adabiyotshunoslik va
Cho‘lponning badiiy uslubi haqida ilmiy maqolalar.
3. www.shoir.uz – Cho‘lpon va uning asarlari, shuningdek, o‘zbek adabiyoti tarixi
haqida resurslar.
4. www.uzbekistan24.uz – O‘zbekiston madaniyati va adabiyoti haqidagi maqolalar
va yangiliklar.
5. www.adabiyot.uz – O‘zbek adabiyotining yirik mualliflari va ularning asarlari
haqidagi ma'lumotlar.
6. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim tizimi va adabiy tahlillar bilan bog‘liq
materiallar.
7. www.tashkent.org – Toshkent shahrining madaniy va ilmiy resurslari.
8. www.sharq.uz – O‘zbek adabiyoti va madaniyati haqida ilmiy tadqiqotlar va
maqolalar.
9. www.badiiyat.uz – Badiiy adabiyotning rivoji va Cho‘lponning o‘rni.
10. www.muslim.uz – Cho‘lponning ma'naviy va diniy qarashlari haqida maqolalar.
11. www.adabiyot.uz – O‘zbek adabiyotidagi muhim asarlar va ularning ta’siri
haqida ma'lumotlar.
12. www.cultural.uz – O‘zbek madaniyati va adabiyoti bo‘yicha o‘quv materiallari.
13. www.uzbekacademy.uz – O‘zbekiston akademiyasi tomonidan e'lon qilingan
adabiyotshunoslik va Cho‘lpon haqidagi maqolalar.
14. www.uza.uz – O‘zbekistondagi madaniyat va adabiyot yangiliklari.
15. www.uzbek-literature.uz – O‘zbek adabiyoti va uning rivoji haqida materiallar.
43

yangiliklarini va bu yangiliklarning o‘z-o‘zini anglash jarayonidagi roli haqida fikr
bildiradi. U, zamon o‘zgarishi bilan birga insonlarning psixologik holatini, shaxsiy
qarashlarini, ma’naviy izlanishlarini ham qayd etadi. Shuningdek, zamonaviylikning
ijtimoiy va madaniy sohalarda qanday izlanishlar va o‘zgarishlarga olib kelayotganini
tasvirlaydi.
Asarda o‘zgarishlarning jamiyat uchun ijobiy va salbiy tomonlari bir-biriga
qarama-qarshi keltirilgan. Kecha ramzi eski tizim va an’analarni, kunduz esa yangi
tizim va yangiliklarni bildiradi. Bu qarama-qarshiliklar, asarda, odamning ichki
dunyosiga qanday ta’sir qilayotganini ko‘rsatadi. Kecha va kunduz o‘rtasidagi
ziddiyatlar, insonning o‘zligini topishdagi qiyinchiliklarni tasvirlaydi va asar
davomida bu kurashning qanday amalga oshirilishi, qanday o‘zgarishlarga olib
kelishi ko‘rsatiladi.
Shuningdek, Cho‘lponning asari ijtimoiy-siyosiy masalalarga ham katta e’tibor
qaratadi. O‘zgarishlar va yangilanishlar o‘rtasidagi muvozanatni topish jarayonidagi
insonning o‘zi uchun qanday qarorlar qabul qilishi, qanday xatolar va yutuqlarni
amalga oshirishi asar g‘oyasining muhim qismlaridan biridir. 10
«Kecha va kunduz»
romani nafaqat bir shaxsning ichki izlanishlarini aks ettirib qolmaydi, balki umuman
jamiyatdagi o‘zgarishlarning insonlar hayotiga qanday ta’sir qilishini ham ochib
beradi.
Asar orqali Cho‘lpon, yangi g‘oyalar va qadriyatlarning ijtimoiy sohada
qanday qiyinchiliklar yaratishi, eski va yangi qarashlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni,
ularning bir-biriga bo‘lgan ta’sirini ko‘rsatadi. Bu ziddiyatlar nafaqat shaxsiy, balki
jamiyat darajasida ham katta ahamiyatga ega. Kecha va kunduz ramzlari orqali,
Cho‘lpon asarda, jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy, siyosiy va madaniy inqirozlarni
yoritishga harakat qiladi. U, o‘z asari orqali, insonning ichki kurashini va tashqi
dunyo bilan o‘zaro aloqalarini ifodalash orqali, ijtimoiy adolat va tenglikka bo‘lgan
talabni kuchaytiradi.
10
Jumaniyozov, R. "Cho‘lponning badiiy uslubi va tasvir vositalari." Toshkent: Ma’naviyat, 2007.
19

zarurligini ko‘rsatadi. 39
Bu ramzlar yordamida Cho‘lpon, o‘zining g‘oyaviy tuzilishini
yaratib, o‘quvchini o‘zgarishlarga, yangilikka intilish va rivojlanishga undaydi.
«Kecha va kunduz» asarida kecha va kunduz tushunchalari o‘rtasidagi farq,
jamiyatning ijtimoiy o‘zgarishlarini tasvirlashda juda muhim rol o‘ynaydi. Kecha va
kunduzning ma’nosini jamiyatning hayotiy rivojlanish jarayoniga va ijtimoiy
islohotlarga nisbatan talqin qilish mumkin. Cho‘lpon kecha va kunduzni vaqtning va
jamiyatning har ikki holatini ifodalash uchun ramz sifatida ishlatadi. Kecha, o‘tgan
davrning va eski jamiyatning barcha yomonliklarini, nohaqliklarni, ijtimoiy
bo‘hronlarni, zaruriy o‘zgarishlar amalga oshmaganligini tasvirlaydi. Kunduz esa,
yangi davrning boshlanishi, ijtimoiy islohotlar va taraqqiyot ramzi sifatida, jamiyatda
yangi imkoniyatlar va umidlarni aks ettiradi.
Kecha va kunduz tushunchalari, insonlarning ichki dunyosidagi qarama-
qarshiliklarni ham ifodalaydi. 40
Kecha, shaxsning ichki tortishuvlari, o‘zini
anglashdagi qiyinchiliklari, kelajakka bo‘lgan umidsizlikni ramzlashadi. Kunduz esa,
ichki tinchlik, ishonch, va yangi boshlanishlarning ramzidir. Asar davomida kecha va
kunduzning ziddiyati insonlarning o‘zgarishlarga, yangi hayotga intilishini, eski
tizimdan voz kechishni, ma’naviy yangilanishni talab qiladi. Bu ziddiyat, faqat tashqi
jamiyatda emas, balki har bir insonning ichki ruhiyatida ham mavjud bo‘lgan
qarama-qarshiliklarni ko‘rsatadi.
Ijtimoiy talqinda kecha va kunduz tushunchalari o‘rtasidagi ziddiyat,
o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojni aks ettiradi. Cho‘lpon o‘z asarida eski tizimni, eski
qadriyatlarni, jamiyatdagi illatlarni tasvirlaydi va bu tizimni o‘zgartirish uchun yangi
umidlarni, ijtimoiy islohotlarni anglatadi. Kecha – bu eski, eskirgan jamiyatni,
ijtimoiy bo‘hronlarni va iqtisodiy inqirozni anglatadi. Kunduz esa, yangi jamiyatning
yuzaga kelishi, yangi imkoniyatlarning ochilishi va taraqqiyot ramzi sifatida qaraladi.
Bu tushunchalar o‘rtasidagi ziddiyat, o‘quvchiga ijtimoiy o‘zgarishlar zarurligini
tushuntiradi va yangi jamiyat qurishga bo‘lgan ehtiyojni ifodalaydi.
39
Shodiev, A. "O‘zbek adabiyotining tarixi va rivojlanishi." Toshkent: O‘qituvchi, 2007.
40
Bayqulova, L. "Cho‘lpon va uning g‘oyalari." Toshkent: Ma’naviyat, 2014.
38

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM,ʻ ʼ
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O ZBEK TILI VA ADABIYOTI
ʻ
UNIVERSITETI
O zbek filologiyasi fakulteti 303-guruh talabasi
ʻ
Bolqiboyeva Chehrozaning
O zbek adabiyoti tarixi
ʻ fanidan
« Cho lponning «Kecha va kunduz» asari tahlili
ʻ »
Mavzusida yozgan
KURS ISHI

Cho‘lponning badiiy uslubi va tasvir vositalarining o‘ziga xosligi, uning
asarining nafaqat estetik jihatdan, balki g‘oyaviy jihatdan ham yuksakligini
ta’minlaydi. Yozuvchi asarida ishlatilgan tasvirlar, metaforalar, simvollar va stilistik
vositalar orqali o‘zining murakkab g‘oyalarini va insoniyatning chuqur psixologik
holatini yanada aniqroq va ta’sirchanroq tarzda aks ettiradi. Bu esa o‘quvchiga asarni
chuqurroq anglash, qahramonlarning ichki va tashqi kurashlarini tushunish imkonini
yaratadi.
1.3. Obrazlar tizimi va xarakterlar tahlili.
«Kecha va kunduz» asarida obrazlar tizimi va xarakterlar tahlili asarning chuqur
ma'nosini ochishda muhim o‘rin tutadi. Cho‘lpon o‘zining asaridagi qahramonlar
orqali jamiyatning turli qatlamlarini, uning ichki dunyosini va ijtimoiy ziddiyatlarini
aks ettiradi. Har bir obraz o‘zining o‘ziga xos dunyoqarashi, ruhiy holati va
maqsadlari bilan ajralib turadi. Yozuvchi, har bir qahramonning ichki kurashini,
uning o‘zi bilan bo‘lgan jangini, shaxsiy va ijtimoiy umidlarini tasvirlashga muvaffaq
bo‘ladi.
Asardagi bosh obrazlardan biri – Yusuf. 19
U o‘zining ichki qarama-qarshiliklari va
tashqi dunyo bilan bo‘lgan kurashlari orqali o‘quvchiga chuqur psixologik portretni
taqdim etadi. Yusuf – o‘zining zamonasining qahramoni, uning hayotdagi yuksak
maqsadlari va shaxsiy izlanishlari mavjud. 20
U, o‘zini ijtimoiy va ma’naviy
o‘zgarishlarga tayyorlashga harakat qiladi, lekin bu jarayon uning ichki kurashlarini
keltirib chiqaradi. Yusufning obrazida, eski va yangi, an’ana va yangilik o‘rtasidagi
ziddiyatlar aks etadi. U o‘zini yangilanish va rivojlanish istagida, lekin bu jarayon
uning ruhiyatiga ta’sir qiladi va uni ichki noaniqliklar va izlanishlarga olib keladi.
Yusufning xarakteri, uning maqsadlari va o‘zgarishlarga bo‘lgan intilishi, asarning
markaziy g‘oyalarini tashkil etadi.
Boshqa bir muhim obraz – Malika. U Yusufning qarshi tarafidagi obraz sifatida,
uning hayotidagi muammolarni va ziddiyatlarni ko‘rsatadi. Malika, ko‘proq tashqi
19
Raxmatullayev, R. "Kecha va kunduz: Cho‘lponning badiiy tajribalari." Toshkent: Sharq, 2010.
20
O‘rmonov, I. "Adabiyotda modernizm va realizm: Cho‘lpon va boshqa adiblar." Toshkent: O‘zbekiston, 2006.
26

faqat jamiyatdagi an’anaviy normativlarga mos keladigan xulq-atvorni qabul qilishga
emas, balki yangiliklarga ochiq bo‘lishga, ma’naviy va madaniy rivojlanishning
yangi yo‘llarini izlashga chaqiradi. Bu g‘oya, yoshlarni ijodiy izlanishlarga, o‘z orzu
va maqsadlarini amalga oshirishga, ijtimoiy muammolarni hal qilishga da’vat etadi.
Bunda, Cho‘lpon yoshlarni faqat jismoniy emas, balki ma’naviy va ruhiy jihatdan
ham rivojlanishga undaydi.
Shuningdek, asarda Cho‘lponning ayollarning jamiyatdagi o‘rni va tenglik
masalasiga e’tibor qaratishi, g‘oyaning yana bir muhim jihatidir. Ayollar, romanda
o‘z mustaqil va erkin shaxs sifatida ko‘rsatilgan. Cho‘lpon, ayollarning jamiyatdagi
teng huquqliligi, ularning erkinligi va baxti uchun kurashayotganini aks ettirgan. Bu
g‘oya, o‘z vaqtida jiddiy ijtimoiy muammo bo‘lgan ayollarning o‘z huquqlarini talab
qilishiga, jamiyatda tenglikni ta’minlashga qaratilgan.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari, o‘z zamonining eng muhim ijtimoiy
va madaniy masalalarini yoritgan. 12
U, yozuvchi sifatida, o‘z asarida faqat tarixiy va
siyosiy o‘zgarishlarni emas, balki insonlarning ichki dunyosini, ularning psixologik
va ma’naviy holatini ham tasvirlagan. Asar, kecha va kunduz ramzlari orqali, eski va
yangi hayot o‘rtasidagi o‘tkir ziddiyatlarni, shaxsiy va ijtimoiy kurashlarni aks
ettiradi. Cho‘lpon, o‘z asari orqali, o‘tmish va kelajak o‘rtasida ziddiyatlar,
zamonaviylik va an’anaviylik, yoshlar va avlodlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
Bu jarayonda, yozuvchi insonning ruhiy holati, uning o‘z-o‘zini anglash va jamiyatga
moslashishdagi kurashlarini chuqur tahlil qiladi. Asar o‘zining g‘oyasi, obrazlari va
badiiy uslubi orqali, faqat o‘sha davrni emas, balki hozirgi zamondagi insonning
psixologik holatini, jamiyatdagi o‘zgarishlar bilan moslashish jarayonini tasvirlaydi.
Shu bilan birga, Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari, bugungi kunda ham
dolzarb bo‘lib qoladi. Asar, ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlar, insonning o‘zligini
izlash va jamiyatdagi o‘rni haqidagi g‘oyalarni o‘zida mujassam etadi. O‘zgarishlar
va yangiliklar o‘rtasidagi ziddiyatlar, shaxsiy va ijtimoiy kurashlar asar g‘oyasining
12
Mirzaev, F. "O‘zbek adabiyoti va uning zamonaviy rivoji." Toshkent: O‘qituvchi, 2001.
21

II BOB: Asardagi kecha va kunduz ramziyatining tahlili.
2.1. Kecha va kunduz tushunchalarining ma’nosi.
«Kecha va kunduz» asarida Cho‘lpon kecha va kunduz tushunchalarini nafaqat
vaqt va tabiat hodisalari sifatida, balki badiiy ramz sifatida keng ishlatadi. Kecha va
kunduz tushunchalari asarda hayotdagi ikki qarama-qarshi tushuncha, ijtimoiy
tizimlarning ikki ziddiyatli holati sifatida talqin etiladi. Bu tushunchalar
Cho‘lponning asarida nafaqat vaqt va tabiat hodisalari, balki jamiyatdagi o‘zgarishlar,
ijtimoiy beqarorlik va taraqqiyot jarayonlarining ramzlari sifatida qaraladi.
Kecha — bu qorong‘u, o‘tgan davrning ramzi bo‘lib, eski jamiyatni, inqirozga yuz
tutgan tizimni anglatadi. Kecha, o‘tgan zamonning zulm, nohaqlik, ijtimoiy
beqarorlik va boshqaruvning zaifligini ifodalaydi. Bu tushuncha, o‘sha davrda
insonlarning ma’naviy va ijtimoiy ziddiyatlar ichida yashashini, ular duch kelgan
qiyinchiliklarni aks ettiradi. 22
Cho‘lpon kecha ramzini ishlatib, eski tizimning
adolatsizliklari, repressiyalarini, avtoritar boshqaruvini ko‘rsatadi. 23
Kecha – bu
yovuzlik va zulmning ramzi, eski, eskirgan va rivojlanishdan to‘xtagan tizimning
tasviridir. Bu, o‘sha davrning tumanli, zulmatli, nohaq jamiyatining obrazidir. Kecha
– bu ham ichki kurashlar, shaxsiy azoblar va qarama-qarshiliklarning ramzi sifatida
ham ko‘rsatiladi.
Kunduz esa, o‘z navbatida, yangi davr, yangi boshlanishlar va yangilikni
ramzlaydi. Kunduz yorug‘ligi, yangi hayotga umid, ijtimoiy islohotlar va taraqqiyot
ramzi sifatida qo‘llaniladi. Asarda kunduz, yangi zamonning kelishini, yangilanish va
o‘zgarishlarni, shuningdek, ma’naviy va ijtimoiy yangilikka intilishning ramzi
sifatida ishlatiladi. Kunduz, kechadagi zulmatdan chiqish, yangilik va erkinlikni
anglatadi. 24
Kunduz, eski tizimning qabul qilinmasligi, yangi jamiyatning, yangi
qadriyatlarning yuzaga kelishini anglatadi. Bu tushuncha asarda ijtimoiy islohotlarga
bo‘lgan ehtiyojni, erkin va teng imkoniyatlar yaratishni ifodalaydi.
22
Ziyodov, K. "Cho‘lpon va o‘zbek adabiyoti." Toshkent: O‘qituvchi, 2000.
23
Murodov, A. "Badiiy asar tahlili: Cho‘lponning ijtimoiy masalalari." Toshkent: O‘zbekiston, 2009.
24
. Tursunov, J. "O‘zbek adabiyotida ijtimoiy realizm." Toshkent: Sharq, 2005.
28

«Kecha va kunduz» asarida Cho‘lpon, kecha va kunduz tushunchalarini nafaqat
badiiy ramz sifatida, balki hayotiy va ijtimoiy talqinda ham chuqur ishlatadi. Bu
tushunchalar, asarda, jamiyatning o‘zgarishlari, insonlarning hayotdagi kurashlari va
ijtimoiy rejalarning amalga oshirilishi jarayonlarini anglatadi. Kecha va kunduzning
ziddiyatli tasviri, nafaqat o‘tgan va kelajakni, balki jamiyatdagi harakatlarni, yangilik
va eski qadriyatlarning o‘zaro ta’sirini ham aks ettiradi.
Kecha – bu qorong‘ulik, o‘tgan davrning badiiy ramzi sifatida, eski jamiyat
tizimining noxush va muammoli holatini ifodalaydi. O‘tgan zamonning ijtimoiy va
ma’naviy qiyinchiliklari, avvalgi rejimning oppoq zulm va adolatsizligi kecha
tasvirida namoyon bo‘ladi. 37
Cho‘lponning asarida kecha ramzi, eskirgan jamiyatning
har tomonlama ziddiyatli holatini ko‘rsatadi, u jahonning qora tomonini, orqaga
ketish va noaniqlikni ramzlashadi. Jamiyatda nohaqlik, poraxo‘rlik, adolatsizlik kabi
holatlar kechaning qorong‘u obrazlari orqali aks ettiriladi. Shu bilan birga, kecha – bu
shaxsning ruhiy azoblari, ichki kurashlari va kelajak uchun umidsizlik ramzi sifatida
ham ko‘riladi. Bu tasvirlar orqali Cho‘lpon ijtimoiy tizimdagi adolatsizliklarni ochib
beradi va ularning xalq hayotiga ta’sirini tasvirlaydi.
Kunduz esa, yangi imkoniyatlar, kelajak, taraqqiyot va ijtimoiy o‘zgarishlarni
ramzlashadi. Kunduzning yorug‘ligi, yangi boshlanishlar, umid va ijtimoiy islohotlar
bilan bog‘liq. Kecha va kunduz orasidagi ziddiyat, eski va yangi jamiyat o‘rtasidagi
doimiy kurashni aks ettiradi. Kunduz ramzi, yangi ijtimoiy tartibning paydo bo‘lishi,
eski tizimning o‘zgarishi, jamiyatning yangilanishini ifodalaydi. Kunduz, yangi va
rivojlanishga intilgan jamiyatning ijtimoiy islohotlarga bo‘lgan ehtiyojini, umidni,
shuningdek, yangilikka intilishni ramzlaydi. Bu ramz orqali Cho‘lpon o‘zining
ijtimoiy g‘oyasini bildiradi: yangi zamon kelishi, eski tizimning yangilanishi kerak.
Bu ziddiyatli tushunchalar, jamiyatning transformatsiya jarayonlarini, yangi
jamiyatning o‘rnashishini aks ettiradi.
Kecha va kunduzning o‘zaro munosabati ijtimoiy talqinda ham ko‘plab
ma’nolarga ega. Kecha, ko‘plab ijtimoiy muammolarni, o‘tgan davrning
37
. Ruhiy, K. "Cho‘lponning zamonaviy adabiyotdagi o‘rni." Toshkent: O‘zbekistan, 2008.
36

3. Romanning psixologik va falsafiy jihatlarini o‘rganish. Asarda tasvirlangan
qahramonlarning ichki dunyosini, ruhiy izlanishlarini va ularning o‘zgarishlarini
chuqur tahlil qilish. Shuningdek, asarda aks ettirilgan zamonaviylik va
an’anaviylik o‘rtasidagi ziddiyatlarni o‘rganish.
4. Cho‘lponning adabiy merosini va «Kecha va kunduz» romani orqali o‘z
zamonining ijtimoiy-siyosiy muhitini tahlil qilish. Cho‘lponning adabiyotga
qo‘shgan hissasini baholash va uning asarining adabiy rivojlanishdagi o‘rnini
aniqlash. Romanning ijtimoiy va madaniy ahamiyatini tahlil qilish.
5. Roman va uning obrazlari orqali Cho‘lponning badiiy uslubini va yozuvchilik
texnikasini o‘rganish. Asar va uning personajlari orqali Cho‘lponning badiiy
san’atini, uslubiy xususiyatlarini va badiiy tasvirlash usullarini tahlil qilish.
6. Asar orqali milliy qadriyatlar va ma’rifatparvarlik g‘oyalarining zamonaviy
jamiyatdagi ahamiyatini ko‘rsatish. Cho‘lponning romanidagi qadriyatlar va
g‘oyalar, ayniqsa, bugungi kun jamiyatida qanday aks etayotganini o‘rganish va
tahlil qilish.
7. Romanning tarixiy va adabiy kontekstini o‘rganish. Asar yaratigan davrni, adabiy
muhitni va uning tarixiy sharoitini o‘rganish. «Kecha va kunduz» romanining
boshqa o‘zbek adabiy asarlari bilan bog‘liqligini aniqlash.
8. Asar tahlili orqali adabiyotshunoslik ilmiga qo‘shgan yangi yondashuvlar va
metodlarni ishlab chiqish. Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani orqali o‘zbek
adabiyotshunosligiga yangi ilmiy yondashuvlar va tahlil metodlarini qo‘llash.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 6ta reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar, foydalanilgan saytlar.
16

ma’rifatga, qoloqlikdan taraqqiyotga intilishini yoritadi. Bu g‘oyalar bugungi kun
uchun ham ahamiyatli bo‘lib, yosh avlodning ma’naviy tarbiyasi va milliy ongini
shakllantirishda katta o‘rin tutadi.
Roman jamiyatdagi ayollar mavqeini ko‘tarish, ularning ta’lim olish va teng
huquqli bo‘lish masalalarini ilgari surgan. Bu jihatlar bugungi gender tengligi
masalalari bilan hamohangdir. Oyhon obrazi orqali Cho‘lpon ma’rifatli ayolning
namunaviy timsolini yaratib, o‘z davrining ilg‘or fikrlarini tarannum etgan. Ushbu
kurs ishida asardagi bu mavzuni o‘rganish zamonaviy jamiyat uchun ahamiyatli
xulosalar chiqarishga yordam beradi.
Asarda til va badiiy uslubning boyligi, tasvir vositalarining o‘ziga xosligi,
ramziy ma’nolarning chuqurligi milliy adabiyotimizning taraqqiyotida muhim qadam
bo‘lgan. «Kecha» va «kunduz» ramzlari orqali inson hayotidagi zulmat va yorug‘lik,
jaholat va ma’rifat o‘rtasidagi kurashning falsafiy talqini berilgan. Ushbu ramzlarni
tahlil qilish orqali jamiyatning madaniy va ma’naviy rivoji to‘g‘risida qimmatli
ma’lumot olish mumkin.
Bundan tashqari, asar xalqning milliy o‘zligini anglash, ma’rifatga intilishga
chorlovchi kuch sifatida e’tirof etilgan. 6
Cho‘lpon o‘z davrining murakkab ijtimoiy
muhitida millatni uyg‘otishga xizmat qilgan asarni yaratgan. Bugungi globalizatsiya
sharoitida milliy qadriyatlarni asrash va rivojlantirish masalalari dolzarb ekanini
hisobga olsak, «Kecha va kunduz» romanining o‘rganilishi milliy ongni
mustahkamlashga katta hissa qo‘shadi.
Kurs ishining ahamiyati shundaki, u nafaqat Cho‘lpon ijodiy merosini chuqur
tahlil qilishga imkon beradi, balki milliy adabiyotimizning badiiy va falsafiy
asoslarini o‘rganish orqali o‘zbek madaniyatining ma’naviy ildizlarini anglashga
yordam beradi. Bu ish orqali asardagi g‘oya va qarashlarning nafaqat adabiy, balki
ijtimoiy va madaniy ahamiyati ham ochib beriladi. Shu tariqa, «Kecha va kunduz»
asarining milliy va zamonaviy dolzarbligini yoritish, uni keng ommaga tanishtirish,
6
Toshpulatov, J. "Cho‘lpon va uning asarlaridagi ijtimoiy mavzular." Toshkent: Ma’naviyat, 2003.
7

Uchinchidan, asarda badiiy ijod va til masalalari ham dolzarbdir. Cho‘lpon
“Kecha va kunduz” orqali o‘zbek badiiy nasrini yangi bosqichga olib chiqdi. Roman
tilining ravonligi, jonli va obrazli ifoda vositalari o‘zbek adabiyoti imkoniyatlarini
kengaytirgan. Bugungi kunda o‘zbek tilining imkoniyatlarini rivojlantirish, uni
xalqaro miqyosda targ‘ib qilish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois,
romanning tahlili bu boradagi tadqiqotlar uchun ham qimmatlidir.
To‘rtinchidan, asar mazmunida xalqning ma’naviy uyg‘onish yo‘li
tasvirlangan. Kecha va kunduz tushunchalari orqali Cho‘lpon o‘zbek xalqining
qoloqlik va ma’rifatga intilish o‘rtasidagi murakkab jarayonini ramziy tarzda ochib
bergan. Bu jarayon hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, chunki
millatning ma’naviy rivoji doimiy jarayon hisoblanadi.
Bundan tashqari, romandagi kecha va kunduz ramziyligi, inson va jamiyat
o‘rtasidagi ziddiyatlar, ma’rifatga intilishning o‘rni kabi masalalar hozirgi global
muammolar bilan hamohangdir. Ilm-ma’rifat, taraqqiyot va erkinlik masalalari
bugungi jamiyat uchun ham eng dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Shu nuqtai
nazardan, kurs ishida asarning chuqur tahlil qilinishi va undagi masalalarning
zamonaviyligi ochib berilishi muhimdir.
Cho‘lponning “Kecha va kunduz” asari o‘z davridagi ijtimoiy-ma’naviy
masalalarni aks ettirgan bo‘lsa-da, undagi g‘oyalar va ramziy mazmunlar bugungi
kun uchun ham ahamiyatli va dolzarbdir. Asarning tahlili orqali biz nafaqat o‘zbek
adabiyotining buyuk namunalaridan birini, balki milliy taraqqiyot yo‘lini ham
o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Kurs ishi ahamiyati :
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari nafaqat o‘z davridagi, balki bugungi
jamiyat uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishi bu roman orqali
milliy adabiyotimizning yangi bosqichga ko‘tarilganini, o‘zbek nasrining badiiy
imkoniyatlari qay darajada kengayganini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Roman o‘zbek
milliy uyg‘onish davrining badiiy aksidir. Asar mazmuni millatning jaholatdan
6

Bundan tashqari, romandagi zamonaviylik va an’anaviylik, shuningdek, milliy
qadriyatlar va yangi g‘oyalar o‘rtasidagi ziddiyatlar ham obyekt sifatida tahlil
qilinadi. Cho‘lpon o‘z asarida, o‘zining adabiy uslubida, zamonaviy ijtimoiy muhitda
o‘zgarishlarni ko‘rsatgan va bu o‘zgarishlarning inson hayotiga ta’sirini badiiy tarzda
aks ettirgan. Shu tariqa, «Kecha va kunduz» romani ijtimoiy, ma’naviy va madaniy
masalalarni tahlil qilishni talab qiladigan bir manba bo‘lib, asar davomida ko‘tarilgan
o‘zgarishlar va ularning ijtimoiy ta’siri kurs ishining obyektini tashkil etadi.
Romanning obyektiga kiritiladigan boshqa muhim jihatlar qahramonlarning
qiyinchiliklar va tashvishlar bilan kurashi, ularning o‘zgarishlarni qabul qilish va
yangi ijtimoiy tartibga moslashish jarayoni bilan bog‘liq. Bu jihatlar, shuningdek,
asarda keltirilgan psixologik va falsafiy g‘oyalar bilan uzviy bog‘liqdir.
Shu tariqa, kurs ishining obyektini tahlil qilish orqali asar ichidagi ijtimoiy,
madaniy va badiiy masalalarning chuqurroq tahlili amalga oshiriladi. Cho‘lponning
«Kecha va kunduz» romani nafaqat o‘z davrining adabiy manbai sifatida, balki u
zamonaviy adabiyot va ijtimoiy rivojlanish haqidagi ko‘plab masalalar uchun
qimmatli ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘zining tahliliy yondashuvi, asardagi
badiiy obrazlar va ramzlarning chuqur ma’nosi, shuningdek, romandagi jamiyat va
shaxs o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish orqali biz yangi ilmiy natijalarga
erishishimiz mumkin.
Kurs ishi maqsadi :
Kurs ishining maqsadi Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanini chuqur
tahlil qilish orqali o‘zbek adabiyotidagi ijtimoiy, madaniy va ma’naviy masalalarni
o‘rganishdan iboratdir. Asar orqali o‘z zamonining ijtimoiy-siyosiy va madaniy
muhitini tahlil qilish, Cho‘lponning badiiy uslubi, ramziy obrazlar va qahramonlar
o‘rtasidagi ziddiyatlarni o‘rganish, shuningdek, asarda ko‘tarilgan milliy o‘zlikni
anglash, ma’rifatparvarlik g‘oyalari va ayollar mavqei kabi masalalarning
ahamiyatini yoritish maqsad qilingan.
13

«Kecha va kunduz» romani, o‘zining ijtimoiy-psixologik va badiiy mazmuni
bilan, nafaqat adabiyotda, balki ijtimoiy hayotda ham o‘zgarishlarni aks ettiradi. Shu
sababli, kurs ishining maqsadi, asardagi obrazlar va ramzlarni, shuningdek, ularning
zamonaviy kontekstdagi ahamiyatini o‘rganishdir. Asarda tasvirlangan qarama-qarshi
kuchlar, ziddiyatlar va ularning insoniyat hayotiga bo‘lgan ta’siri o‘z o‘rnida muhim
ilmiy ahamiyatga ega.
Shu tarzda, kurs ishining maqsadi faqat adabiy tahlil qilish bilan cheklanmaydi,
balki asar orqali o‘z zamonining ijtimoiy, madaniy va falsafiy masalalarini o‘rganish,
ularning bugungi kunda qanday aks etayotganini ko‘rsatishdir. Asar tahlili yordamida
Cho‘lponning milliy adabiyotga qo‘shgan hissasini aniqlash, uning
adabiyotshunoslikda tutgan o‘rnini baholash va yosh avlodga o‘zbek adabiyotining
ahamiyatini tushuntirish ham kurs ishining maqsadi sifatida belgilangan.
Kurs ishining maqsadi, shuningdek, adabiyotshunoslik ilmiga yangi
yondashuvlar va tahliliy metodlarni qo‘llash, Cho‘lponning «Kecha va kunduz»
romani orqali adabiyotning ijtimoiy-psixologik ahamiyatini o‘rganish va badiiy
san’atning insonni shakllantirishdagi rolini yoritishdir.
Kurs ishi vazifasi: Cho‘lponning romanidagi qadriyatlar va g‘oyalar, ayniqsa,
bugungi kun jamiyatida qanday aks etayotganini o‘rganish va tahlil qilish.
1. Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanini badiiy va falsafiy nuqtai nazardan
tahlil qilish. Romanning asosiy g‘oyalarini, badiiy uslubini, ramziy obrazlar va
syujetini o‘rganish. Asar ichidagi kecha va kunduz ramzlarining falsafiy
ma’nosini aniqlash va ularning asar davomida qanday shakllanayotganini
o‘rganish.
2. Romanda aks ettirilgan ijtimoiy masalalarni tahlil qilish. Asarda ko‘tarilgan milliy
o‘zlikni anglash, ma’rifatparvarlik g‘oyalari, ayollar mavqei va jamiyatdagi o‘rni
kabi ijtimoiy masalalarni o‘rganish. Asar ichidagi qahramonlarning ijtimoiy va
shaxsiy kurashlarini tahlil qilish.
15

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Cho‘lpon, Abdurauf. «Kecha va kunduz.» Tahririyat, 1985.
2. Ruhiyat, S. «O'zbek adabiyoti tarixining muhim davrlarida Cho‘lponning roli.»
Tashkent: Fan, 2000.
3. Xudoyberdiyev, M. «O'zbek adabiyoti va Cho‘lpon.» Toshkent: O‘qituvchi, 2010.
4. Ibrohimov, N. «Cho‘lponning badiiy tafakkuri va dunyoqarashi.» Toshkent:
Akademnashr, 2005.
5. Shamsiev, R. «O'zbek adabiyotida realizm va modernizm.» Toshkent: Adabiyot,
1998.
6. Toshpulatov, J. «Cho‘lpon va uning asarlaridagi ijtimoiy mavzular.» Toshkent:
Ma’naviyat, 2003.
7. Zaripov, N. «Badiiy tahlil metodlari va Cho‘lponning asarlariga yondashuv.»
Toshkent: Sharq, 2006.
8. Khamraev, M. «Abdurauf Cho‘lpon va uning asarlaridagi falsafiy g‘oyalar.»
Tashkent: O‘qituvchi, 2012.
9. Bekturdiyev, K. «Cho‘lponning hayot va ijodi.» Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
10. Jumaniyozov, R. «Cho‘lponning badiiy uslubi va tasvir vositalari.» Toshkent:
Ma’naviyat, 2007.
11. Abduganiyev, M. «Adabiyotshunoslikning asosiy yo‘nalishlari.» Toshkent:
Adabiyot, 2004.
12. Mirzaev, F. «O‘zbek adabiyoti va uning zamonaviy rivoji.» Toshkent: O‘qituvchi,
2001.
13. Sodiqov, A. «Cho‘lpon va uning davri.» Toshkent: Sharq, 2009.
14. Aliyev, Z. «Adabiyot va jamiyat: Cho‘lponning asarlaridagi ijtimoiy obrazlar.»
Toshkent: Fan, 2008.
15. Ergashev, S. «O‘zbek klassik adabiyoti: Cho‘lpon asarlarining o‘rni.» Toshkent:
Akademnashr, 2011.
16. Nazarov, O. «Tahlil va badiiy adabiyot: Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari.»
Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
17. Qodirov, S. «Cho‘lponning badiiy til va uslubi.» Toshkent: O‘zbekiston, 2004.
18. Pirov, A. «O‘zbek adabiyoti tarixi.» Toshkent: Fan, 2002.
19. Raxmatullayev, R. «Kecha va kunduz: Cho‘lponning badiiy tajribalari.» Toshkent:
Sharq, 2010.
20. O‘rmonov, I. «Adabiyotda modernizm va realizm: Cho‘lpon va boshqa adiblar.»
Toshkent: O‘zbekiston, 2006.
42

turli xil qatlamlar va ma’nolarni aniqlash imkonini beradi. Kecha va kunduzning
ramzi sifatida ishlatilishi, asar ma’naviy jihatdan boyitib, ijtimoiy va shaxsiy
o‘zgarishlarni ko‘rsatish uchun qulay vosita sifatida xizmat qiladi. Shu tariqa,
Cho‘lponning ramziylik uslubi nafaqat badiiy asarning tasviriy yondashuvini, balki
uning ma’naviy mazmunini va g‘oyaviy tuzilishini yaratadi.
Ramziylik badiiy asarlarda asarlarning chuqur ma’nosini, ruhiy va ijtimoiy
qarama-qarshiliklarni ifodalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Cho‘lponning
«Kecha va kunduz» asarida ramzlar yordamida nafaqat vaqtning o‘zgarishini, balki
insonlarning ma’naviy holatlarini, ularning ijtimoiy o‘zgarishlarga bo‘lgan
munosabatlarini ham aks ettirish mumkin. Asarda ishlatiladigan ramzlar – kecha va
kunduz – zamonning ikki qarama-qarshi qutbini ifodalab, o‘quvchiga jamiyat va
shaxslarning o‘zgarish jarayonlarini chuqurroq anglash imkonini beradi. Kecha,
qorong‘u va noaniqlikni ramzlash orqali, o‘tgan zamonning muammolarini, adolatsiz
tizimni va o‘zgarishga bo‘lgan ehtiyojni ko‘rsatadi. Kunduz esa yorug‘lik, umid va
o‘zgarishlarni ifodalaydi, yangi imkoniyatlar va ijtimoiy rivojlanishni ramzlash bilan
o‘quvchiga kelajakka bo‘lgan ishonchni va yangilikka intilishni taqdim etadi.
Ramzlar orqali Cho‘lpon o‘z asarida ijtimoiy va psixologik ziddiyatlarni aks
ettiradi. 33
Kecha, eski va eskirgan tizimlarning ramzi sifatida, muammolarni va
qarama-qarshiliklarni ko‘rsatadi. Kunduz esa, yangilik, umid va taraqqiyot ramzi
sifatida, ijtimoiy va ma’naviy rivojlanishni anglatadi. Bu qarama-qarshiliklar orqali
Cho‘lponning maqsadi, o‘quvchiga o‘tgan zamonning xatolaridan xabardor qilish va
kelajakda amalga oshirilishi kerak bo‘lgan o‘zgarishlarga bo‘lgan ishonchni
uyg‘otishdir. Ramzlar yordamida Cho‘lpon o‘zining g‘oyaviy mazmunini yanada
chuqurlashtiradi va o‘quvchiga nafaqat tashqi voqealar, balki ularning ichki mazmuni
haqida ham ma’lumot beradi.
Ramzlarning ma’naviy mazmuni asar davomida ko‘plab ijtimoiy va psixologik
holatlar orqali ochiladi. Masalan, kecha ramzi, shaxsning o‘z-o‘zini anglashdagi
qarama-qarshiliklarni, o‘zgarishlarga bo‘lgan qo‘rquv va umidsizlikni ifodalaydi.
33
Azizov, K. "O‘zbek adabiyotidagi realizm." Toshkent: O‘qituvchi, 2006.
34

Kurs ishining maqsadi, shuningdek, romanda aks ettirilgan zamonaviylik va
an’anaviylik o‘rtasidagi ziddiyatlarni, yangi g‘oyalar va qadriyatlar o‘rtasidagi
kurashni o‘rganishdir. Asar orqali Cho‘lponning ijtimoiy-psixologik va falsafiy
g‘oyalarini, shuningdek, romandagi asosiy qahramonlarning ichki izlanishlarini,
o‘zgarishlar va jamiyatga moslashish jarayonlarini tahlil qilish rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, kurs ishining maqsadi Cho‘lponning «Kecha va kunduz»
romani orqali o‘zbek adabiyotining rivojlanish yo‘nalishlarini o‘rganish, ularning
zamonaviy ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga qanday ta’sir qilganini aniqlash, milliy
qadriyatlarni saqlash va rivojlantirish borasida yozuvchining qo‘shgan hissasini ochib
berishdan iboratdir.
Kurs ishining maqsadi, shuningdek, roman tahlili orqali o‘zbek adabiyotining
ilmiy salohiyatini rivojlantirish va yosh avlodni milliy madaniyatga, adabiyotga, va
uning badiiy qiymatini tushunishga rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Bu ish orqali
adabiyotshunoslik, ijtimoiy va psixologik tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish
ham muhim maqsadlardan biridir.
Kurs ishining maqsadi, shuningdek, Cho‘lponning «Kecha va kunduz»
romanini tahlil qilish orqali, uning asarida aks ettirilgan ma’naviy-axloqiy
masalalarni, inson va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishdan iboratdir.
Asarda yoritilgan kecha va kunduz ramzlari orqali insonning ichki kurashi va tashqi
dunyo bilan o‘zaro aloqasi qanday shakllanishini o‘rganish, shuningdek, asarda
tasvirlangan shaxsiy va ijtimoiy inqirozlarning insonning hayotiga ta’siri tahlil
qilinadi.
Bundan tashqari, kurs ishining maqsadi Cho‘lponning o‘z davrida amalga
oshirgan adabiy yangiliklarini va uning adabiyotga qo‘shgan hissasini chuqur tahlil
qilishdir. Romanda ilgari surilgan ma’rifatparvarlik g‘oyalarining milliy qadriyatlar
bilan uyg‘unligini, ularning zamonaviy ijtimoiy hayotga ta’sirini o‘rganish ham kurs
ishining asosiy maqsadlaridan biridir.
14

bildiradi. Bu tushunchalar asarda insonning o‘zgarishga bo‘lgan intilishi, ruhiy
izlanishlari va ma’naviy rivojlanishini ramz sifatida ishlatiladi.
Ramzlar, shuningdek, asarda ijtimoiy va ma’naviy qarama-qarshiliklarni,
jamiyatdagi o‘zgarishlarni tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi. Kecha va kunduz
o‘rtasidagi ziddiyat, eski jamiyatning muammolari va yangi jamiyatning islohotlarga
bo‘lgan intilishini ko‘rsatadi. Bu ramzlar orqali Cho‘lpon o‘zining g‘oyaviy
maqsadlarini ifodalaydi: eski jamiyatning eskirgan qadriyatlarini va yangi
jamiyatning taraqqiyotga intilishlarini. Kecha va kunduzning o‘zaro bog‘liqligi,
ularning ziddiyatli, lekin bir-birini to‘ldiruvchi xarakteri, asarning ma’naviy
tuzilishini tashkil etadi.
Ramzlar yordamida Cho‘lpon qahramonlarning ichki dunyosini ham chuqurroq
tasvirlaydi. Masalan, Yusuf obrazining kechasi – bu uning ichki qarama-qarshiliklari,
o‘zgarishlarga bo‘lgan qo‘rquvlari va noaniqliklarini aks ettiradi, kunduz esa uning
umidi va yangi hayotga bo‘lgan ishonchini ifodalaydi. Bu ramzlar orqali
qahramonning ruhiy izlanishlari, o‘zgarishlar va yangi boshlanishlarga bo‘lgan
ishonchi ko‘rsatiladi. 31
Cho‘lponning ramziylikdan foydalanishi, o‘quvchiga nafaqat
qahramonlarning tashqi kurashlarini, balki ularning ichki kurashlarini ham ochib
beradi.
Ramziylik, shuningdek, asarning ma’naviy va g‘oyaviy mazmunini
chuqurlashtiradi. Kecha va kunduz, eski va yangi dunyoqarashlar, an’ana va yangilik,
qorong‘u va yorug‘lik o‘rtasidagi doimiy ziddiyatlarni tasvirlash orqali asar o‘zining
ijtimoiy ahamiyatini oshiradi. Ramzlar, ayniqsa, ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlar
jarayonida o‘zini anglagan va yangilanish istagida bo‘lgan qahramonlarning ichki
kurashini ko‘rsatadi. Asarda bu ramzlar, qahramonlarning o‘zgarishlari va
yangilanishlarga bo‘lgan ishonchini aks ettiruvchi badiiy vositalar sifatida ishlatilgan.
Cho‘lponning ramziylik yondashuvi, shuningdek, badiiy asarlarning o‘ziga
xosligini va chuqurligini yaratadi. 32
Ramzlar, o‘quvchiga yanada kengroq tahlil qilish,
31
Aliyev, R. "Cho‘lponning shaxsiyatini yorituvchi maqolalar." Toshkent: O‘zbekiston, 2013.
32
Xasanov, T. "Kecha va kunduzning zamonaviy talqini." Toshkent: Akademnashr, 2015.
33

Cho‘lpon, kecha va kunduz tushunchalarini jamiyatning o‘zgarishiga,
insoniyatning yangi boshlanishiga bo‘lgan ehtiyojga talqin etadi. Kecha, qora va
qorong‘u bo‘lgan, yomon va adolatsiz jamiyatning ramzi sifatida o‘quvchiga o‘tgan
davrning muammolarini yodga soladi. 41
Kunduz esa, yangi jamiyat, yangilik, umid va
taraqqiyotni aks ettiradi. Bu o‘zgarishlar ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalarda
bo‘lishi kerak. Asarda kecha va kunduz orasidagi ziddiyat, o‘quvchiga ijtimoiy
islohotlarni amalga oshirish, eski tizimni to‘xtatish va yangi imkoniyatlarni yaratish
zarurligini anglatadi. Hayotiy talqinda kecha va kunduz, vaqtning va jamiyatning
ijtimoiy jarayonlaridagi ikki ziddiyatli nuqtani ifodalaydi. Kecha, o‘tgan davrning
jamiyatdagi muammolarini, ijtimoiy beqarorlikni va islohotlarga bo‘lgan ehtiyojni
ramzlashadi. Kunduz esa, yangi imkoniyatlar va taraqqiyot, ijtimoiy o‘zgarishlar va
kelajakka bo‘lgan umidni ko‘rsatadi. Bu tasvirlar orqali Cho‘lpon jamiyatni
o‘zgartirish va yangilash kerakligini, ijtimoiy islohotlar va yangi boshlanishlarni talab
qilishini ochib beradi.
Kechadan kunduzga o‘tish, ijtimoiy va ma’naviy islohotlarning zarurligini, eski
tizimlarning o‘zgarishini, yangi qadriyatlarning yuzaga kelishini anglatadi. Bu
jarayon, insonlarning ma’naviy uyg‘onishini, o‘zgarishlarga bo‘lgan intilishlarini
ham ifodalaydi. Cho‘lpon, kecha va kunduzning ziddiyatini ishlatib, o‘quvchiga
o‘zgarishlarga, yangilikka intilish va taraqqiyotning zarurligini ko‘rsatadi. Bu
o‘quvchiga nafaqat tashqi jamiyatning o‘zgarishini, balki uning ichki dunyosidagi
o‘zgarishlarni ham anglatadi.
41
Xolmatov, B. "O‘zbek adabiyotidagi klassik va zamonaviy yo‘nalishlar." Toshkent: O‘zbekiston, 2005.
39

markaziy jihatini tashkil etadi, bu esa uni har bir zamon uchun muhim adabiy
merosga aylantiradi.
1.2. Badiiy uslub va tasvir vositalari.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asaridagi badiiy uslub va tasvir vositalari
asarning chuqur g‘oyaviy ma’nosini ochishda muhim rol o‘ynaydi. Yozuvchi
o‘zining badiiy ifodalash uslublarini turli vositalar orqali, asarining mazmunini
boyitishda ishlatadi. Asarda simvolizm, metafora, tasviriylik, monologlar va dialoglar
kabi badiiy vositalar keng qo‘llaniladi, bu orqali Cho‘lpon o‘zining g‘oyalarini
o‘quvchiga aniq yetkazish bilan birga, psixologik va ijtimoiy qatlamlarni ifodalaydi. 13
Kecha va kunduz ramzlari orqali yozuvchi eski va yangi dunyo, an’anaviylik va
zamonaviylik, qorong‘ilik va yorug‘lik o‘rtasidagi ziddiyatni ko‘rsatadi. Bu
ziddiyatlar nafaqat tashqi ijtimoiy muammolarni, balki insonning ichki kurashlarini
ham aks ettiradi. Kecha va kunduz ramzlari orasidagi doimiy ziddiyat asar bo‘ylab
o‘qiladigan ichki va tashqi konfliktlarni ifodalaydi. Bu ramzlar orqali Cho‘lpon,
o‘zining zamonasi va umuman insoniyatdagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. Metafora va
simvollardan foydalanish orqali yozuvchi o‘zining fikrini kengaytiradi. Masalan,
kecha va kunduz obrazlari shaxsning ruhiy holatlarini, ijtimoiy va ma’naviy
o‘zgarishlarini, o‘z-o‘zini anglash jarayonini aks ettiradi. 14
Bu obrazlar asarda nafaqat
zamonning o‘zgarishini, balki jamiyatdagi psixologik, ma’naviy va siyosiy
kurashlarni ifodalashda yordam beradi. Shuningdek, asarda qo‘llaniladigan tasvirlar
va detallarga alohida e’tibor qaratilgan. Cho‘lpon, qahramonlarning tashqi
ko‘rinishlari, ularning harakatlari va fikrlari orqali ularning ichki dunyosini chuqur
tasvirlaydi. Kichik detallarga, masalan, qahramonlarning kiyingan kiyimlari, yuz
ifodalari, atrof-muhitdagi holatlar orqali ularning ruhiy holati tasvirlanadi. Bu
tasvirlar orqali o‘quvchi qahramonlarning hissiyotlarini, ularning ichki izlanishlarini
yanada yaxshiroq tushunishi mumkin. Tasvir va detal orqali yozuvchi, asarda mavjud
13
Sodiqov, A. "Cho‘lpon va uning davri." Toshkent: Sharq, 2009.
14
Aliyev, Z. "Adabiyot va jamiyat: Cho‘lponning asarlaridagi ijtimoiy obrazlar." Toshkent: Fan, 2008.
22

MUNDARIJA:
Kirish…………………………..…………………………..…………………… ... 2
I BOB: «Kecha va kunduz» asarining badiiy xususiyatlari………………....... 16
1.1. Asarning mavzusi va g oyasiʻ ……………………… …………………………. 16
1.2. Badiiy uslub va tasvir vositalari………………..………………...................... 21
1.3. Obrazlar tizimi va xarakterlar tahlili……………..…………………………... 25
II BOB: Asardagi kecha va kunduz ramziyatining tahlili……………………. 27
2.1. Kecha va kunduz tushunchalarining ma’nosi………………………………... 27
2.2. Ramziylikning badiiy asardagi o rni…………..……………………………...
ʻ 31
2.3. Kecha va kunduzning hayotiy va ijtimoiy talqini………………..…………... 35
Xulosa. …………………………..…………………………..…………………… 39
Foydalanilgan adabyotlar . …………………………..………………………… .. 41
Foydalanilgan saytlar…………………………..……………………………….. 42
2

I BOB: «Kecha va kunduz» asarining badiiy xususiyatlari.
1.1.Asarning mavzusi va g oyasi.ʻ
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari, o‘z zamonining ijtimoiy va madaniy
muhitini, insonning ichki kurashi va tashqi dunyo bilan aloqasini chuqur tasvirlashga
qaratilgan. Romanning mavzusi insonning o‘z-o‘zini anglash, ijtimoiy va ma’naviy
o‘zgarishlarni qabul qilish va o‘zgarishlarga moslashish jarayonidagi kurashlarini
yoritishga asoslanadi. 8
Asar, shuningdek, o‘z zamonining ijtimoiy-siyosiy muhitini
aks ettiradi, jamiyatdagi ziddiyatlarni, shaxsiy va ijtimoiy inqirozlarni tasvirlaydi.
Cho‘lponning asarida, kecha va kunduz, an’anaviylik va zamonaviylik o‘rtasidagi
qarama-qarshiliklar markaziy mavzuni tashkil etadi. Kecha ramzi eski, urf-odatlar va
an’anaviy hayotni, kunduz esa yangi g‘oyalar va o‘zgarishlarni ifodalaydi. Asar, shu
tarzda, insonning ikki xil dunyo o‘rtasidagi kurashini, o‘zligini izlashdagi
qiyinchiliklarni ko‘rsatadi.
Asarning g‘oyasi asosan, insonning ichki izlanishlari, o‘zining o‘tmish va
kelajak o‘rtasidagi ziddiyatlar, shaxsiy va jamiyat o‘rtasidagi kurashlarini
tasvirlashga qaratilgan. G‘oya, insonning o‘zini anglashdagi, zamonaviylikka
moslashishdagi va ijtimoiy inqirozlar bilan yuzlashishdagi kurashlarini yoritadi.
Cho‘lpon asari orqali ijtimoiy-siyosiy muhitni va insonning ruhiy holatini aks ettiradi.
Asarda, milliy o‘zlikni anglash va ma’rifatparvarlik g‘oyalari, ayollarning
jamiyatdagi o‘rni va tenglik masalasi kabi dolzarb ijtimoiy masalalar ko‘tariladi.
Asar orqali yozuvchi, kecha va kunduz ramzlarini, zamonaviylik va
an’anaviylik o‘rtasidagi ziddiyatni tasvirlaydi. Shu bilan birga, Cho‘lpon, o‘z
zamonining ijtimoiy muammolarini va yoshlarning kelajakdagi roli haqida chuqur
fikrlar bildirib, milliy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydi. U,
shu orqali, o‘z zamonidagi o‘zgarishlar va yangilanishlar, qadriyatlar va ijtimoiy
normalar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni ifodalashga harakat qiladi.
8
Khamraev, M. "Abdurauf Cho‘lpon va uning asarlaridagi falsafiy g‘oyalar." Tashkent: O‘qituvchi, 2012.
17

Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asarini kurs ishida o‘rganish uning milliy va
zamonaviy ahamiyatini ochib berishga, milliy adabiyotning rivojlanish
yo‘nalishlarini anglashga va asarda ko‘tarilgan ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy
masalalarni hozirgi jamiyat bilan bog‘lashga imkon beradi. Shu sababli, ushbu ish
o‘zbek adabiyoti va milliy ong rivojiga katta hissa qo‘shuvchi ilmiy tadqiqot sifatida
baholanadi.
Kurs ishi predmeti:
Kurs ishining predmeti Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani asosida
o‘zbek adabiyotidagi ijtimoiy va badiiy masalalarni tahlil qilishdan iborat. Unda asar
orqali milliy uyg‘onish davri o‘zbek jamiyatining ijtimoiy, madaniy va ma’naviy
jarayonlarini o‘rganish maqsad qilingan. Roman syujetidagi voqealar,
qahramonlarning xarakterlari, ulardagi o‘zgarishlar va asarda ko‘tarilgan dolzarb
masalalar kurs ishining asosiy tahlil obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek,
asardagi kecha va kunduz ramzlarining badiiy va falsafiy talqini, milliy o‘zlikni
anglash masalalari, ayollar mavqeining aks etishi va ma’rifatparvarlik g‘oyalarining
badiiy ifodasi kurs ishining predmeti sifatida ko‘riladi.
Bu asar o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy voqelikni, xususan, xalqning jaholatdan
ma’rifatga o‘tish jarayonlarini badiiy shaklda aks ettirgani uchun uning ijtimoiy
mazmunini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, Cho‘lponning o‘ziga
xos badiiy uslubi, til xususiyatlari va ramziy obrazlar yaratish mahorati kurs ishining
predmetiga kiradi. Asarning mazmunidan kelib chiqib, milliy adabiyotdagi
modernizm yo‘nalishining shakllanish jarayonlarini va asarning milliy madaniyat
rivojiga ta’sirini o‘rganish ham kurs ishining predmeti sifatida belgilangan.
Bundan tashqari, romandagi ayollar obrazlari orqali gender tengligi va ularning
jamiyatdagi o‘rnini o‘rganish, shuningdek, Cho‘lponning milliy uyg‘onish davrida
adabiyotga qo‘shgan hissasini aniqlash kurs ishining asosiy yo‘nalishlaridan biridir.
Asarda ko‘tarilgan ma’naviy va ma’rifiy g‘oyalar, milliy qadriyatlar va zamonaviylik
o‘rtasidagi ziddiyatlarni o‘rganish ham predmetning muhim qirralarini tashkil etadi.
9

Kecha va kunduzning hayotdagi va ijtimoiy talqinlari chuqurramz sifatida
ishlatilgan. 26
Cho'lponning asarida kecha va kunduz o'rtasidagi ziddiyat ijtimoiy,
siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy sohalarda o'zgarishlarga bo'lgan ehtiyojni ko'rsatadi.
Kecha, eski tartiblar va tizimlarni, ularning nohaqliklarini aks ettiradi. Asarda kecha
– ijtimoiy sinfiy kurash, yolg‘on, hiyla-nayrang, faqat o‘z manfaatlari uchun
yashovchi shaxslarning ta'siri ostidagi jamiyat ramzi sifatida ko‘rsatiladi. Kunduz
esa, adolat, barqarorlik, erkinlik va taraqqiyotning ramzidir. Kunduz orqali
o‘zgarishlar, yangi hayot, yangi umidlar, ma’naviy uyg‘onish ifodalanadi.
Bu farq, aslida, asarda keyingi davrning ijtimoiy islohotlar va yangi qadriyatlarni
qabul qilish zarurligini aks ettiradi. Kecha va kunduz, ham jamiyatdagi va
shaxsiyatdagi qarama-qarshiliklarning ramzi sifatida xizmat qiladi. Cho'lpon bu
ziddiyat orqali o‘quvchini o‘zgarishlarga, yangilanishga bo‘lgan ehtiyojni anglashga
chaqiradi. Asar davomida kecha va kunduzning o‘zaro munosabati, bir-biriga
qarama-qarshi bo‘lganidek, vaqtning, jamiyatning, ma'naviyatning, ijtimoiy-hukukiy
o‘zgarishlarning zarurligini bildiradi.
Kecha va kunduz tushunchalari, asarda shaxsning ruhiy holatini, o‘zgarishlarga
bo‘lgan intilishini ham ifodalaydi. Kecha, insonning ichki azob-uqubatlarini, o‘ziga
ishonchsizlik va qarama-qarshiliklarini anglatadi. Kunduz esa, ichki xotirjamlik,
erkinlik va umidlarni ramzlaydi. Cho'lpon bu tasvirlarni ishlatib, har bir insonning
ichki kechinmalarini va o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojini tasvirlaydi. Kecha va
kunduzning ziddiyatlari, har ikki tomonning birlashuvi, ijtimoiy va ruhiy
uyg‘onishlarning boshlanishi sifatida tasvirlanadi.
Cho'lpon «Kecha va kunduz» asarida bu ikki tushuncha orqali o‘tkazgan davrning
qarama-qarshiliklarini, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy o'zgarishlar
zarurligini ko‘rsatadi. Kecha va kunduz o'rtasidagi ziddiyat, jamiyatning o'zgarishiga
intilish, taraqqiyot va yangi qadriyatlar yaratishga bo'lgan ehtiyojni ifodalaydi.
«Kecha va kunduz» asarida kecha va kunduz tushunchalarining ma’nosi,
Cho‘lpon tomonidan nafaqat vaqt va tabiiy hodisalar sifatida, balki badiiy ramz
26
Abduvaxitov, S. "O‘zbek shoirlari va ularning badiiy tafakkuri." Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
30

Asarda kecha va kunduz orasidagi qarama-qarshilik, bir tomondan, ijtimoiy va
siyosiy o‘zgarishlarning zarurligini ta’kidlaydi, boshqa tomondan esa, shaxsiyatning
ichki inqirozlari va ma'naviy uyg‘onish jarayonini yoritadi. Cho‘lpon kecha va
kunduzni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib, eski tizimning salbiy tomonlarini va yangi
jamiyatning imkoniyatlarini ajratadi. Kecha, zulmat, kamsitish, adolatsizlik va
repressiya bilan bog‘liq bo‘lsa, kunduz, yangilanish, erkinlik va ma'naviy uyg‘onish
bilan bog‘lanadi.
Bu qarama-qarshilik, asarda insonning ichki o‘zgarishlarini, yangi qadriyatlar
va maqsadlar sari qadam qo‘yishini ko‘rsatadi. Cho‘lpon kecha va kunduzni nafaqat
tashqi jamiyatda, balki shaxsiyatning ichki dunyosida ham namoyon qilgan. Kecha,
insonning ichki azoblari, shubhalari, o‘zini anglashdagi to‘siqlarini ifodalasa, kunduz
esa, o‘zini anglash, tinchlik va kelajakka bo‘lgan umidning ramzi sifatida ishlatiladi.
Asarning xulosa qismi sifatida, kecha va kunduz tushunchalari orqali Cho‘lpon
insonning ruhiy izlanishlari, ijtimoiy islohotlarga bo‘lgan ehtiyoj va jamiyatning
yangi bosqichga o‘tishini ta’kidlaydi. Kecha va kunduz o‘rtasidagi ziddiyatlar asarda
nafaqat zamonaviy ijtimoiy tizimlarni, balki insonning ichki o‘zgarishlarini, yangi
qadriyatlar va ma'naviyatni yaratishga bo‘lgan intilishlarini ko‘rsatadi. Bu asar,
o‘zgarishlar va taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyojni anglatadi va shuning uchun bugungi
kunda ham ahamiyatini yo‘qotmaydi. Cho‘lponning asari, kecha va kunduzning
ramzlari orqali, adolat va tenglikka erishish uchun ijtimoiy islohotlar zarurligini,
shuningdek, ma'naviy uyg‘onish va yangi hayot sari qadam qo‘yishning muhimligini
ta’kidlaydi.
41

Xulosa
«Kecha va kunduz» asari Cho‘lponning badiiy mahoratini, zamonaviy
jamiyatni tushunishdagi chuqur qarashlarini va shaxsiy daxldorlikni ifodalaydi. Asar
orqali yozuvchi nafaqat o'z davrining siyosiy va ijtimoiy haqiqatlarini, balki inson
ruhiyatining chuqur qatlamlarini ham yoritadi. Kecha va kunduz tushunchalari orqali
Cho‘lpon eski va yangi jamiyat tizimlarining o‘rtasidagi qarama-qarshilikni, ijtimoiy
o‘zgarishlar va taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyojni ko‘rsatadi.
Kecha, avvalo, ijtimoiy va ma'naviy zulmatni, qarama-qarshiliklarni va
beqarorlikni ifodalovchi tasvir sifatida qo‘llaniladi. Kunduz esa, o‘z navbatida,
yangilik, rivojlanish va yangi imkoniyatlar uchun peshqadam bo‘lgan ma'naviy
uyg‘onishning ramzi sifatida ishlatiladi. Asarda kecha va kunduz o‘rtasidagi qarama-
qarshilik orqali Cho‘lpon ijtimoiy-siyosiy islohotlarga bo‘lgan ehtiyojni,
o‘zgarishlarga intilish va yangi qadriyatlarni qabul qilish zarurligini ta’kidlaydi.
«Kecha va kunduz» asari nafaqat o‘z zamonasi, balki bugungi kunda ham
o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojni, jamiyatning yangilanishini ko‘rsatuvchi ajoyib
badiiy asardir. Asar Cho‘lponning o‘zgarishlarga, taraqqiyotga bo‘lgan ishonchini,
yangi umidlarni qidirishga bo‘lgan intilishlarini aks ettiradi. Kecha va kunduzning
ziddiyatlari, jamiyatning ijtimoiy, siyosiy va ma'naviy o‘zgarishlarga bo‘lgan
ehtiyojini anglatadi va bu asarni faqat o‘z zamonining emas, balki kelajak avlodlari
uchun ham dolzarb qilib qo‘yadi.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asari nafaqat o‘z davrining ijtimoiy va
siyosiy tizimlarini yoritadi, balki insonning ma'naviy izlanishlari, o‘z-o‘zini anglash
va yangi qadriyatlarni kashf etish jarayonlarini ham chuqur tasvirlaydi. Bu asar,
asosan, kecha va kunduz tushunchalari orqali yozilgan, bu tushunchalar orqali
insonning ichki kurashlari va jamiyatdagi o‘zgarishlar ko‘rsatiladi. Kecha, bu o‘tgan
davrning zulm va qorong‘ulik ramzi sifatida talqin etilgan bo‘lsa, kunduz –
yangilanish va taraqqiyotning ramzi sifatida namoyon bo‘ladi.
40

Shu tariqa, kurs ishining predmeti Cho‘lponning “Kecha va kunduz”
romanidagi adabiy, ijtimoiy, madaniy va falsafiy masalalarni tahlil qilish orqali, asar
yuzasidan ilmiy natijalarga erishish, uning o‘zbek adabiyotidagi o‘rni va ahamiyatini
yoritishdan iboratdir. Bu orqali nafaqat o‘zbek adabiyotini, balki butun jamiyatni
o‘zgarishlar va rivojlanishlar nuqtai nazaridan chuqurroq anglash imkoniyati yuzaga
keladi.
Kurs ishi obyekti :
Kurs ishining obyektini tanlashda Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani
asosiy manba sifatida o‘rganiladi. Roman asosan ijtimoiy, madaniy va ma’naviy
masalalarni o‘z ichiga olgan badiiy asar bo‘lib, unda o‘z zamonasining o‘zgarishlari
va insoniyatning yangi g‘oyalariga bo‘lgan intilishi yoritilgan. Asar o‘z davrining
ijtimoiy hayotini, insonlarning ichki dunyosini va ularning atrofidagi muhitga
nisbatan qarashlarini chuqur tasvirlaydi. Bu yerda jamiyatning taraqqiyot yo‘lidagi
kurashlar, yangi g‘oyalar va qadriyatlar, milliy o‘zlikni anglash, shuningdek,
zamonaviylik va an’anaviylik o‘rtasidagi ziddiyatlar o‘rganiladi.
Romanning obyekti sifatida asar ichidagi asosiy qahramonlar, ularning ichki
dunyosidagi o‘zgarishlar, fikr va his-tuyg‘ulari, shuningdek, asarda tasvirlangan
jamiyatning ijtimoiy tuzilishi tahlil qilinadi. Asar vaqti-vaqti bilan ruhiy izlanishlar
va ichki nizolarni aks ettiradi, bu esa asarni faqat badiiy emas, balki psixologik va
falsafiy nuqtai nazardan ham o‘rganishni talab etadi. Asarda ilgari surilgan ayollar
mavqeini yuksaltirish, ularning teng huquqliligini ta’minlash masalalari ham
markaziy o‘rin tutadi.
Romanning obyektini shakllantiradigan yana bir muhim jihat – uning badiiy
uslubi va yoritilgan masalalarning chuqurligi. Cho‘lponning stilistik xususiyatlari,
ramziy obrazlar va syujetning rivojlanishidagi o‘zgarishlar ham obyekt sifatida ko‘rib
chiqiladi. Asar orqali keltirilgan ramzlar, masalan, «kecha» va «kunduz» tasvirlari,
insoniyat hayotining qarama-qarshi kuchlari va ziddiyatlarini ifodalaydi. Bu
11

Kirish
Cho‘lpon (Abdurauf Fitrat) o‘zbek adabiyotining yorqin namoyandalaridan biri
bo‘lib, uning «Kecha va kunduz» asari milliy adabiyotimiz tarixida o‘ziga xos o‘rin
tutadi. Bu asar 20-asr boshlaridagi o‘zbek milliy uyg‘onish davrining eng muhim
badiiy yodgorliklaridan biri hisoblanadi. 1
Jadidchilik g‘oyalari ta’siri ostida
yaratilgan ushbu roman o‘z davrida xalqni ilm-ma’rifatga chorlovchi kuchli asar
sifatida e’tirof etilgan. «Kecha va kunduz» asari o‘zining ijtimoiy-siyosiy mazmuni,
ramziy ma’nosi va badiiy ko‘rkamligi bilan nafaqat o‘zbek, balki dunyo adabiyotida
ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Asarning nomi uning asosiy g‘oyasini mujassamlashtiradi. «Kecha» – jaholat,
zulm va qoloqlikning ramzi bo‘lsa, «Kunduz» – ma’rifat, erkinlik va milliy
uyg‘onishni anglatadi. Cho‘lpon bu ramziy ma’nolar orqali xalqning jaholatdan
yorug‘likka, qullikdan ozodlikka o‘tish yo‘lini tasvirlaydi. 2
Romanning asosiy
qahramonlari Oyhon, Otabek va Anvar obrazlari orqali millatning intilishlari,
kurashlari va maqsadlari aks ettirilgan.
Cho‘lpon o‘z asarida nafaqat o‘sha davrning ijtimoiy hayotini tasvirlagan, balki
insoniyatning umumiy muammolarini ham ko‘tarib chiqqan. Bu asar orqali yozuvchi
xalqni bilim olishga, o‘z huquqlari uchun kurashga undagan. Ayniqsa, ayollarning
jamiyatdagi o‘rnini tiklash, ularni ma’rifatli qilish masalalari asarda asosiy
o‘rinlardan birini egallaydi. 3
Oyhon obrazi buni yaqqol namoyon qiladi.
«Kecha va kunduz» romanining yana bir muhim jihati – undagi badiiy til va
uslub. Cho‘lponning o‘ziga xos poetik ifoda vositalari asarni nafaqat qiziqarli qiladi,
balki o‘quvchini chuqur mushohadaga undaydi. Roman xalqning o‘sha davrdagi
hayotini, turmush tarzini va ijtimoiy munosabatlarini jonli tasvirlash orqali
o‘quvchiga yetkazadi.
1
Cho‘lpon, Abdurauf. "Kecha va kunduz." Tahririyat, 1985.
2
. Ruhiyat, S. "O'zbek adabiyoti tarixining muhim davrlarida Cho‘lponning roli." Tashkent: Fan, 2000.
3
Xudoyberdiyev, M. "O'zbek adabiyoti va Cho‘lpon." Toshkent: O‘qituvchi, 2010.
3

repressiyalarini va adolatsizliklarini anglatadi. Kunduz esa, yangi imkoniyatlar,
yangiliklar va rivojlanish uchun bir qadam oldinga yurish, o‘zgarishlarni amalga
oshirishni ramzlaydi. 38
Bu ramzlar o‘zaro kurashuvchi ikki kuch sifatida tasvirlanadi
va o‘quvchiga ijtimoiy o‘zgarishlarning muhimligini ta’kidlaydi. Cho‘lpon asarida
kecha va kunduz orasidagi ziddiyat, nafaqat tashqi voqealar, balki insonlarning ichki
kurashlarini ham aks ettiradi. Ijtimoiy o‘zgarishlar, yangi jamiyatning shakllanishi,
eski jamiyatni qayta qurishning zarurligi, o‘quvchiga kecha va kunduz obrazlari
orqali yetkaziladi.
Hayotiy talqin sifatida kecha va kunduzning o‘rtasidagi ziddiyat, har bir shaxsning
ichki kurashini ham ko‘rsatadi. Kecha – bu shaxsning ichki qarama-qarshiliklari,
umidsizlik va qo‘rquv ramzi bo‘lsa, kunduz – bu yangi boshlanishlar, ishonch,
shaxsiy o‘zgarish va maqsadlarga erishish uchun yangi imkoniyatlarni ramzlaydi.
Ijtimoiy talqinda, kecha – eski ijtimoiy tartib, repressiya va zulmni, kunduz esa –
yangi ijtimoiy tizim, erkinlik, barqarorlik va rivojlanishni aks ettiradi. Bu ziddiyat,
jamiyatda yashayotgan har bir shaxsning o‘zgarishlarga bo‘lgan munosabatini,
ularning ichki kurashlarini tasvirlaydi. Shuningdek, kecha va kunduz, vaqtning
o‘zgarishlarini ham ifodalaydi. Kecha ramzi, o‘tgan zamonning noxushligini, eski
tizimlarning yomonligini, o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojni bildiradi. Kunduz esa,
yangi davrning boshlanishini, imkoniyatlar va islohotlarni, yangilikka intilishni
ramzlashadi. Bu tushunchalar, asarda jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy
o‘zgarishlarning bir qismi sifatida ko‘rsatiladi. Kecha va kunduzning talqini,
jamiyatning har tomonlama rivojlanishini, yangi hayotga bo‘lgan ishonchni aks
ettiradi.
«Kecha va kunduz» asarida Cho‘lpon kecha va kunduz tushunchalarini nafaqat
badiiy ramz sifatida, balki hayotiy va ijtimoiy talqinda ham chuqur ishlatadi. Bu
ramzlar orqali asar o‘zining g‘oyaviy va ijtimoiy mazmunini yanada chuqurroq
ifodalaydi, o‘quvchiga ijtimoiy va shaxsiy o‘zgarishlarni anglash imkonini beradi.
Kecha va kunduzning ziddiyatli tasviri, ijtimoiy tizimning yangilanishi va taraqqiyoti
38
Sultanmurodov, H. "O‘zbek adabiyotida tarjima va tarjimonlik." Toshkent: Sharq, 2009.
37

Kunduz esa, o‘zgarishga bo‘lgan intilish va yangi imkoniyatlarga bo‘lgan ishonchni
aks ettiradi. Ramzlar, qahramonlarning ichki dunyosini va ularning ijtimoiy holatini
tasvirlashda muhim ahamiyatga ega. Cho‘lpon bu ramzlar yordamida o‘zining
ma’naviy va g‘oyaviy mazmunini o‘quvchiga to‘g‘ri va chuqur etkazadi.
Shuningdek, ramziylik yordamida Cho‘lpon o‘z asarida o‘ziga xos badiiy uslubni
yaratadi. Ramzlar, asar tahlilini yanada boyitib, o‘quvchiga ko‘proq fikr va ma’lumot
beradi. 34
Kecha va kunduz, o‘zaro ziddiyatli, lekin bir-birini to‘ldiruvchi ramzlar
sifatida ishlatilib, asarning tuzilishini va uning ijtimoiy-ma’naviy mazmunini
yaratadi. Bu ramzlar o‘quvchiga qahramonlarning ichki dunyosini va ularning
jamiyatdagi o‘rni haqida kengroq tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Shuning
uchun, ramziylik badiiy asarda o‘zining badiiy va g‘oyaviy ahamiyatiga ega bo‘lib,
asarning ruhiy va ma’naviy chuqurligini yaratadi.
Ramziylik orqali Cho‘lpon o‘z asarida zamon, jamiyat va shaxslar o‘rtasidagi
qarama-qarshiliklarni chuqur tasvirlaydi. Kecha va kunduz tushunchalari o‘rtasidagi
ziddiyat, insoniyatning o‘zgarishlarga bo‘lgan ishonchi va ijtimoiy islohotlarga
bo‘lgan ehtiyojini ko‘rsatadi. 35
Ramzlar yordamida Cho‘lpon nafaqat o‘quvchiga asar
voqealarini tushuntiradi, balki ularning ma’naviy va ijtimoiy mazmunini yanada
chuqurroq tahlil qilish imkonini yaratadi. Bu yondashuv, asarni yanada boyitib,
o‘quvchiga yangi qarashlarni ochib beradi.
Shunday qilib, «Kecha va kunduz» asarida ramzlar yordamida Cho‘lpon zamon va
insoniyatning o‘zgarishlarini, ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlarni, shuningdek,
qahramonlarning ichki dunyosini chuqurroq tasvirlaydi. 36
Ramziylik, asar tahlilini
yanada boyitib, o‘quvchiga nafaqat voqealar, balki ularning ma’naviy mazmunini
ham anglash imkonini yaratadi. Bu ramzlar orqali asarning ma’naviy va g‘oyaviy
tuzilishi yanada kuchayadi va o‘quvchiga chuqur ma’lumot beradi.
2.3. Kecha va kunduzning hayotiy va ijtimoiy talqini.
34
Beknazarov, D. "Cho‘lpon va uning davrining ijtimoiy haqiqatlari." Toshkent: Sharq, 2009.
35
Qodirnazarov, D. "Adabiyotshunoslikka kirish." Toshkent: Fan, 2004.
36
Mavlonov, R. "Adabiyot va siyosat: Cho‘lponning pozitsiyasi." Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
35

Cho‘lponning asarida tildan foydalanishning ustalik bilan ishlatilgani alohida
e’tiborga loyiq. Yozuvchi o‘zining tilida tasviriy va stilistik vositalarni birlashtirib,
har bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini, atrofdagi dunyo bilan aloqasini
shakllantiradi. Bu tilda ishlatilgan stilistik vositalar, masalan, taqqoslash, metafora,
ta’riflar orqali yozuvchi o‘zining xohlagan ta’sirini o‘quvchiga etkazishga muvaffaq
bo‘ladi. Shu bilan birga, tabiat va ijtimoiy holatlarning tasvirlari orqali insonning
ichki kurashlari va rivojlanishini ta’kidlashda badiiy uslubning ahamiyati katta.
Badiiy tasvirning boshqa bir shakli – simvolizm – Cho‘lpon asarida o‘z o‘rniga
ega. Kecha va kunduz ramzlari asarda nafaqat vaqt o‘tishini, balki insoniyatning
tarixiy, ma’naviy va ijtimoiy holatini aks ettiradi. 17
«Kecha» va «kunduz» kabi
ramzlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik yozuvchi tomonidan turli ijtimoiy va shaxsiy
mojarolarni aks ettirishda ishlatiladi. Kecha va kunduz obrazlari o‘z ichiga o‘tmish va
kelajak, eski va yangi g‘oyalar, qorong‘ilik va yorug‘likni olib keladi. Ular nafaqat
real zamonning tasvirlanishi, balki inson hayotining har bir bosqichida mavjud
bo‘lgan qarama-qarshiliklarni ham aks ettiradi. Badiiy uslubning yana bir muhim
elementi – detallarning o‘rni – Cho‘lponning asarida ustalik bilan qo‘llaniladi.
Detallar, qahramonlarning o‘zgarishlari va ularning ichki dunyosidagi jarayonlarni
tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, biror qahramonning xatti-harakatlari yoki
yuz ifodasi uning ruhiy holatini yoki qarorlarini aniq aks ettiradi. Yozuvchi, bunday
detallarga qarab, qahramonning xarakterini shakllantiradi va uning ichki kurashlari
haqida o‘quvchiga ko‘proq ma’lumot beradi.
Shuningdek, asarda tasvirlangan monologlar va dialoglar ham badiiy uslubning
ajralmas qismidir. Cho‘lpon monologlar orqali qahramonlarning ichki holatini va
ularning fikrlarini aniq ifodalashga muvaffaq bo‘ladi. Dialoglar orqali esa, yozuvchi
o‘quvchini qahramonlar o‘rtasidagi munosabatlarga, ularning qarashlari va
dunyoqarashlariga jalb qiladi. 18
Asardagi har bir so‘z va gap, har bir monolog va
dialog, o‘ziga xos badiiy ifoda tarzida, qahramonlarning dunyoqarashini, ijtimoiy
holatini va psixologik holatini yoritishda xizmat qiladi.
17
Qodirov, S. "Cho‘lponning badiiy til va uslubi." Toshkent: O‘zbekiston, 2004.
18
Pirov, A. "O‘zbek adabiyoti tarixi." Toshkent: Fan, 2002.
25

«Kecha va kunduz» romani faqat bir davrning tarixi emas, balki o‘zbek
xalqining ma’naviy o‘sish yo‘lini aks ettiruvchi badiiy asardir. Cho‘lpon bu asar
orqali o‘zbek adabiyotining imkoniyatlarini kengaytirib, uni yangi bosqichga olib
chiqdi. Shu bois bu roman nafaqat adabiy, balki ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga ham
ega bo‘lib, har tomonlama o‘rganishga arziydi.
Kurs ishi dolzarbligi :
Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romani o‘zbek adabiyotining eng muhim
badiiy meroslaridan biri hisoblanib, uning dolzarbligi bir necha omillar bilan
belgilanadi. Birinchidan, asar o‘z davridagi ijtimoiy va ma’naviy muammolarni
ko‘tarib chiqqan bo‘lsa-da, unda yoritilgan mavzular va masalalar bugungi kunda
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Inson erkinligi, ma’rifatga intilish, millatning
ma’naviy uyg‘onishi kabi masalalar har qanday jamiyat uchun muhim bo‘lib
qolaveradi.
“Kecha va kunduz” asarining dolzarbligi, avvalo, uning tarixiy va ijtimoiy
mazmunida namoyon bo‘ladi. Roman 20-asr boshlaridagi o‘zbek jamiyatining
murakkab ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini aks ettiradi. Bu davrda Turkistonda milliy
uyg‘onish harakati jadallashgan, jadidlarning ma’rifatparvarlik g‘oyalari kuchaygan
edi. 5
Cho‘lpon asar orqali xalqni jaholatdan xalos bo‘lishga, ilm-ma’rifatga intilishga
undagan. Bugungi kunda ham o‘zbek jamiyati ma’naviy yuksalish va taraqqiyot sari
intilmoqda. Shu sababli, romandagi g‘oyalar bugungi kun bilan hamohangdir.
Ikkinchidan, asardagi ayollar mavzusi dolzarbligi bilan ajralib turadi. Cho‘lpon
o‘z asarida ayollarni ilm-ma’rifatga chorlash, ularning huquq va erkinliklarini targ‘ib
qilish masalasini o‘rtaga tashlagan. Oyhon obrazi orqali yozuvchi o‘z davrining
ma’rifatli, mustaqil fikrlaydigan ayolini gavdalantiradi. Bugungi kunda jamiyatda
gender tengligi, ayollarning jamiyat hayotidagi o‘rni va roli dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, romanning bu jihati zamonaviy o‘quvchi uchun
ham qimmatli.
5
Shamsiev, R. "O'zbek adabiyotida realizm va modernizm." Toshkent: Adabiyot, 1998.
5

Kecha va kunduzning ziddiyatli talqini asar davomida o‘zgarishlarning zarurligini
va yangi jamiyatning ehtiyojini ko‘rsatadi. Kecha – bu eski tizimning ramzi, kunduz
esa yangi tizimning ramzidir. Cho‘lponning asarida kecha va kunduzning ziddiyati,
o‘tgan davrning zulmi va kelajakdagi taraqqiyotning o‘rtasidagi kurashni ko‘rsatadi.
Asarda kecha, ijtimoiy beqarorlikni, zulmni, rejimni ifodalasa, kunduz – yangi
imkoniyatlarni, taraqqiyot va ijtimoiy islohotlarni ko‘rsatadi. Bu, ikki qarama-qarshi
tushuncha o‘rtasidagi kurashni, jamiyatning yangilanishi va rivojlanishini tasvirlaydi.
Kecha va kunduz tushunchalari, Cho‘lponning asarida nafaqat vaqt va tabiatning
oddiy tasvirlaridan iborat emas, balki jamiyatning ichki va tashqi ziddiyatlarini,
ijtimoiy o‘zgarishlarning zarurligini, yangi boshlanishlarga bo‘lgan ehtiyojni
ramzlashadi. Kecha – o‘tgan davrning qora tomonini, kunduz esa yangi hayotga umid
va yangilanishni anglatadi.
«Kecha va kunduz» asarida kecha va kunduz tushunchalarining ma'nosi yanada
chuqurlashadi. Kecha va kunduz orasidagi farq nafaqat vaqtning kechishi va
o'zgarishi, balki insoniyatning ma'naviy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishining
ramzidir. Cho'lpon bu tushunchalarni jamiyat va shaxsiyat darajasida ham talqin
etadi. Kecha – bu qarama-qarshiliklar, adolatsizliklar, jamiyatdagi beqarorlikning
ifodasi bo'lib, asarda jahonqarashning eskirganini, zulm va oppressiyani anglatadi. 25
Kecha, o'zining qorong'uligi bilan, eski va tartibsiz jamiyatni, insoniyatning haqiqiy
erkinlikka erishishga bo'lgan intilishining yo'qligini aks ettiradi.
Kunduz esa, teskari ravishda, yangi boshlanish, yangi imkoniyatlar va
erkinlikning ramzi sifatida ko'rsatiladi. Bu, tabiiy ravishda, xalqning ruhiy
uyg'onishini va ijtimoiy o'zgarishlarga tayyorligini tasvirlaydi. Kunduz, kechadan
keyin keladigan yorug'lik, insoniyatning rivojlanishi, yangilanishi va yangicha
jamiyat tuzishning boshlanishi sifatida ko'rinadi. Cho'lpon kunduz orqali insonlarning
o'z maqsadlariga erishish uchun kurashayotganini, yangi ideallarni, zamonaviy
qadriyatlarni qabul qilish zarurligini ifodalaydi.
25
G‘afforov, N. "Xudoyberdiyev va Cho‘lponning asarlaridagi modernizm." Toshkent: Akademnashr, 2007.
29

Kurs ishining predmeti o‘zbek adabiyotining rivojlanishidagi yangi bosqichni
anglatgan Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanini tahlil qilishda, asarning
yozilish davri, uning ijtimoiy va madaniy kontekstini ham o‘z ichiga oladi. Roman
orqali Cho‘lpon o‘zining zamonasi va jamiyatdagi qiyinchiliklarga qarshi kurashini
ifodalaydi. Asarda ko‘tarilgan masalalar, ya’ni millatni uyg‘otish, ma’rifatparvarlik
va diniy-ijtimoiy o‘zgarishlar kurs ishining markaziy yo‘nalishlari sifatida ko‘riladi.
Shuningdek, asarning tahlili orqali Cho‘lponning badiiy va falsafiy qarashlari,
uning adabiy uslubi va dildan yozilgan obrazlari tahlil qilinadi. Asarda keltirilgan
ramzlar, masalan, «kecha» va «kunduz» o‘rtasidagi qarama-qarshilik, hayotning
dualist tabiatini ochib beradi. 7
Ushbu ramzlarni o‘rganish orqali romandagi asliyatni
chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi.
Kurs ishining predmeti, shuningdek, «Kecha va kunduz» romani orqali
Cho‘lponning o‘z davrida amalga oshirgan adabiy islohotlari va adabiyotga qo‘shgan
hissasini ham o‘z ichiga oladi. Bu ishda Cho‘lponning o‘ziga xos stilistik
xususiyatlari, dialog va monolog orqali qahramonlarning ichki dunyosiga chuqur
kirib borish uslubi tahlil etiladi.
Roman mazmunidagi o‘zgarishlar va qahramonlarning jamiyatdagi o‘rnini
aniqlash orqali o‘zbek adabiyotidagi yangi yo‘nalishlarning qanday shakllanganini va
bu jarayonlarning adabiy rivojlanishga ta’sirini tushunishga yordam beradi. Kurs
ishida asar davomida ko‘tarilgan ma’rifatparvarlik va milliy uyg‘onish g‘oyalarining
bugungi jamiyatda qanday aks etishini o‘rganish ham muhim.
Bundan tashqari, «Kecha va kunduz» asarining tahlili yordamida adabiyotdagi
yangi janrlar va uslubiy o‘zgarishlarning qanday namoyon bo‘lgani, zamonaviy
yozuvchilarga qanday ta’sir qilgani, romanning o‘zbek milliy adabiyotidagi o‘rni
aniqlanadi. Asar orqali yosh avlodning ma’naviy va ma’rifiy tarbiyasini shakllantirish
masalalariga ham alohida e’tibor qaratiladi.
7
Zaripov, N. "Badiiy tahlil metodlari va Cho‘lponning asarlariga yondashuv." Toshkent: Sharq, 2006.
10

ramzlarning badiiy va falsafiy talqinlari, ularning asardagi o‘rni ham kurs ishining
obyektini tashkil etadi.
Shuningdek, «Kecha va kunduz» romani nafaqat Cho‘lponning adabiy merosi
sifatida, balki uning zamonasi va jamiyatining adabiy aks-sadosi sifatida ham
o‘rganiladi. Asardagi milliy qadriyatlar, ma’rifatparvarlik g‘oyalari va ularning
ijtimoiy ta’siri tahlil qilish uchun obyektga aylanadi.
Kurs ishining obyektini «Kecha va kunduz» romanining badiiy, ijtimoiy,
madaniy va psixologik masalalari tashkil etadi, ularning zamonaviy hayotdagi aksini
o‘rganish va ilmiy tahlil qilishga qaratilgan.
Kurs ishining obyektini yanada chuqurroq tahlil qilishda, Cho‘lponning
«Kecha va kunduz» romani, o‘zining badiiy va ma’rifiy mazmuni bilan, asrning
ijtimoiy-siyosiy muhitini aks ettiruvchi adabiy asar sifatida o‘rganiladi. Asar, o‘zbek
milliy uyg‘onish davrining bir qismi sifatida, milliy o‘zlikni anglash,
ma’rifatparvarlik va ta’lim olishning ahamiyatini yoritishda alohida o‘rin tutadi.
Romandagi asosiy qahramonlar orqali milliy qadriyatlar va zamonaviy g‘oyalar
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, bir tomondan, o‘z zamonining ijtimoiy-siyosiy
realitetini, boshqa tomondan, insonlar orasidagi ruhiy va falsafiy kurashni aks
ettiradi.
Romanning obyektiga kiradigan yana bir muhim jihat – asarda taqdim etilgan
voqealar va qahramonlarning rivojlanishi orqali millatning ma’naviy o‘zgarishlari va
ijtimoiy tuzilishi o‘z aksini topgan. O‘rganilayotgan masalalar qatorida,
qahramonlarning ichki izlanishlari, ulardagi hissiyotlar va shaxsiy qarorlar,
shuningdek, ularning jamiyatdagi o‘rni va ularning shaxsiy hayotiga ta’sir qilayotgan
omillar o‘rganiladi. Asarda ko‘tarilgan ahamiyatli ijtimoiy mavzularning biri,
ayniqsa, ayollarning jamiyatdagi o‘rni va ular uchun tenglikni ta’minlash masalasi
bo‘lib, bu masala hozirgi gender tengligi va feministik g‘oyalarning tasviriga juda
mos keladi.
12

bo‘lgan konfliktlarni va ularning yechimini ko‘rsatadi. Qahramonlarning ichki
kurashlari va tashqi dunyo bilan bog‘liq qarama-qarshiliklari bu vositalar orqali
aniqroq va chuqurroq ifodalanadi. Cho‘lponning badiiy uslubi, uning tasviriy
vositalardan, metaforalar va ramzlardan foydalanishi asarni nafaqat estetik jihatdan
boyitadi, balki uning mazmunini yanada chuqurlashtiradi. Yozuvchi, o‘zining
o‘quvchiga etkazmoqchi bo‘lgan fikrlarini, bu vositalar yordamida yanada boyroq va
aniqroq tarzda ifodalashga muvaffaq bo‘ladi.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asarida badiiy uslubning shakllari,
shuningdek, stilistik vositalar ham katta ahamiyat kasb etadi. Yozuvchining asaridagi
stilistika o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 15
U o‘zining murakkab fikrlarini va
murakkab ijtimoiy muammolarni o‘quvchiga tushunarli va ta’sirchan tarzda yetkazish
uchun turli tilda boyliklardan foydalanadi. Cho‘lponning badiiy uslubida, nafaqat
tafsilotlar va tasvirlar, balki so‘zning ovozlari, ritmi va ohanglari ham muhim o‘rin
tutadi. O‘zining maxsus ifodalash vositalari orqali yozuvchi asarining atmosfera va
ruhini yaratadi, shu bilan birga qahramonlarning ruhiy holatlarini aniq ifodalashga
yordam beradi.
Tasvir vositalaridan biri sifatida Cho‘lpon, qahramonlarning ruhiy va hissiy
holatlarini ko‘rsatish uchun tabiat tasvirlariga juda ko‘p murojaat qiladi. Tabiyat
tasvirlari orqali u qahramonlarning ichki holatlari bilan bog‘liq paralel obrazlar
yaratadi. Masalan, yomg‘ir, qor, yoki quyosh nurining tasvirlari qahramonlarning
o‘ylari, his-tuyg‘ulari va o‘zgarishlarni aks ettiradi. Bu tasvirlar nafaqat tashqi dunyo
bilan bog‘liq, balki shaxsning ichki kurashlari va ijtimoiy holatini ham o‘z ichiga
oladi.
Shu bilan birga, Cho‘lpon o‘zining asarida psixologik tasvirlarni kuchli
ishlatadi. Asar ichidagi qahramonlarning ichki dunyosini, ularning ichki monologlari,
o‘z-o‘zini anglash jarayonini ko‘rsatishda psixologik tasvirlar yordamida
ta’sirchanlik yaratadi. Bu tasvirlar o‘quvchiga qahramonlarning o‘zi bilan
15
Ergashev, S. "O‘zbek klassik adabiyoti: Cho‘lpon asarlarining o‘rni." Toshkent: Akademnashr, 2011.
23

dunyo va jamiyatga bog‘liq tarzda yashaydi. U, o‘zining ichki o‘zgarishlari va
maqsadlari haqida ko‘p o‘ylamaydi, aksincha, jamiyatning undan talab qilgan rollarni
bajarishga intiladi. Uning obrazida, ijtimoiy va ma’naviy qarama-qarshiliklar mavjud,
ammo u bu ziddiyatlarni chuqur anglamaydi. Malikaning xarakteri, asarda
ko‘rsatilgan o‘zgarishlarga qaramay, eski jamiyatning qadriyatlari va an’analariga
rioya qilishga intilish bilan bog‘liq. Bu esa, uning psixologik rivojlanishini to‘xtatadi
va asosiy ziddiyatni yaratadi.
Shuningdek, asarda boshqa ko‘plab ikkinchi darajali obrazlar ham mavjud. Ular
asar bosh qahramonlariga qarshi kurashayotgan, ularning ichki dunyosini aks
ettirayotgan va ijtimoiy ziddiyatlarni namoyon etayotgan obrazlardir. 21
Bu obrazlar
orqali Cho‘lpon o‘zining ijtimoiy qarashlarini va odamlarning ruhiy holatlari bilan
bog‘liq o‘zgarishlarini o‘quvchiga taqdim etadi. Asarda tasvirlangan obrazlar tizimi
o‘zining murakkabligi bilan ajralib turadi. Cho‘lpon har bir obrazni yaratishda, uning
ijtimoiy holatini, psixologik holatini va ma’naviy izlanishlarini chuqur ko‘rsatadi. Bu
obrazlar, faqat tashqi ko‘rinishlari bilan emas, balki ularning ichki holatlari, o‘z-
o‘zini anglash jarayonlari va qarorlaridan ham shakllanadi. Har bir qahramonning
rivojlanishi, o‘zgarishi va qaysi yo‘ldan borishi, asarining markaziy g‘oyasini
ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Cho‘lponning obrazlar tizimi nafaqat o‘zining
ijtimoiy muammolarini, balki insoniyatning chuqur psixologik holatlarini ham aks
ettiradi. Har bir obraz o‘zining ichki kurashini, o‘zgarishlarga bo‘lgan munosabatini
va jamiyatdagi o‘rnini aniq ko‘rsatadi. Yozuvchi, turli obrazlar orqali o‘zining
g‘oyaviy va badiiy maqsadlarini o‘quvchiga aniq yetkazishga muvaffaq bo‘ladi.
Asarda keltirilgan qahramonlar o‘rtasidagi ziddiyatlar, ularning ichki holatlari, tashqi
dunyo bilan bo‘lgan aloqalari va o‘zgarishlarga bo‘lgan munosabati, asarning badiiy
va g‘oyaviy mazmunini chuqurlashtiradi.
21
Xolmatov, B. "O‘zbek adabiyotining rivojlanish bosqichlari." Toshkent: Ma’naviyat, 2003.
27

«Kecha va kunduz» asaridagi g‘oya, faqat o‘tmish va hozirgi zamonning
qarama-qarshiligini tasvirlab qolmaydi, balki bu qarama-qarshiliklarning insonning
ichki dunyosiga qanday ta’sir qilayotganini ham ko‘rsatadi. Kecha va kunduz
ramzlari orasidagi kurash, asarda odamning o‘zligini anglashdagi jiddiy kurashning
simvoli sifatida qaraladi. Bu kurashda insonning o‘zining ichki olami va tashqi dunyo
bilan uyg‘unlikka erishish istagi yotadi. Cho‘lponning asarida, shuningdek, vaqt
o‘tishi bilan yuz beradigan o‘zgarishlar, ularning insonlarning ichki izlanishlari va
jamiyatdagi o‘rni bilan qanday bog‘liq ekani tasvirlanadi.
Asar g‘oyasining yana bir jihati, milliy o‘zlikni anglash va o‘zbek xalqining
tarixiy va madaniy merosini saqlashning zarurligidir. Cho‘lpon, o‘z asarida, o‘z
vaqtining ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlariga qarshi kurashayotgan shaxslar orqali,
milliy qadriyatlarni saqlash va yangi zamon bilan moslashish zarurligini ko‘rsatadi.
Shu tarzda, roman nafaqat o‘z zamonining adabiy asari sifatida, balki o‘sha davrda
yashayotgan odamlar uchun ijtimoiy va axloqiy dars ham bo‘ladi.
Shu bilan birga, asarning g‘oyasida ayollar mavqei, ularning jamiyatdagi roli
va tenglik masalasi ham muhim ahamiyatga ega. 9
Cho‘lpon, ayollarni faqat o‘zi
uchun emas, balki jamiyatning rivojlanishi uchun zarur shaxslar sifatida tasvirlaydi.
Ayollarning jamiyatdagi teng huquqliligi, ularning erkinligi va baxti, asar g‘oyasining
muhim qismini tashkil etadi.
Bundan tashqari, Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asarining g‘oyasi,
yoshlarni, o‘zlarining ma’naviy izlanishlari, jamiyatdagi o‘rinlarini aniqlashga, yangi
g‘oyalar bilan an’anaviy qadriyatlar o‘rtasidagi muvozanatni topishga chaqiradi.
Asarda o‘tkazilgan ziddiyatlar va insonning ichki kurashlari, bugungi kunda ham
yoshlar uchun dolzarb masalalarni ko‘rsatadi.
Asarning g‘oyasi, shuningdek, vaqt o‘tishi bilan yuz beradigan o‘zgarishlar va
ular insonlarning hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatishini ko‘rsatishga harakat qiladi.
Cho‘lpon o‘zining romani orqali, zamonaviylikning jamiyatga olib kelgan
9
Bekturdiyev, K. "Cho‘lponning hayot va ijodi." Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
18

sifatida ishlatilgan. 27
Bu tushunchalar, asarda jamiyat va insonning ruhiy holatlari,
ma'naviy izlanishlari va o‘zgarishlarining tasviri sifatida ko‘rsatiladi. Kecha va
kunduzning o‘rtasidagi farq, aslida, insoniyatning ichki va tashqi qarama-
qarshiliklarini ifodalaydi.
Kecha, asarda, ko‘pincha ma’naviy va ijtimoiy izolyatsiya, o‘tgan davrning salbiy
tomonlari sifatida talqin qilinadi. U jamiyatdagi adolatsizlik, zulm va repressiya
timsoli sifatida ishlatiladi. Kechada yuzaga kelgan zulmat, bir vaqtning o‘zida
nafaqat jismoniy va tashqi zulmni, balki ichki azoblarni ham aks ettiradi. Bu
tushuncha, ayniqsa, individning o‘z maqsadlarini amalga oshirishdagi to‘siqlari va
qarama-qarshiliklarini ko‘rsatadi. Kecha – bu umidsizlik, shubha va ruhiy xiralik
ramzi bo‘lib, o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojni bildiradi.
Kunduz esa, kechaga qarama-qarshi ravishda, yangilanish, taraqqiyot va erkinlikni
anglatadi. Kunduzda yorug‘lik, hayot va umidni ko‘rish mumkin. Bu tushuncha, o‘z
navbatida, yangilikka intilish, yangi imkoniyatlarni kashf qilish va ijtimoiy
islohotlarni amalga oshirishning ramzi sifatida ko‘rsatiladi. 28
Kunduz, kechadagi
zulmatdan chiqish, yangi hayot, adolat va ma’naviyatni tiklashni ifodalaydi.
Cho‘lpon kunduz orqali jamiyatda ijtimoiy tizimning yangilanishini, o‘zgarishlarga
tayyorlikni va yangi qadriyatlarni yaratishni ko‘rsatadi. Kunduz – bu yangilanish,
taraqqiyot, ijtimoiy yaxshilanish va tenglikka bo‘lgan umidni aks ettiradi.
«Kecha va kunduz» asarida bu tushunchalar shaxsiyat va jamiyat o‘rtasidagi
o‘zgarishlarning ramzlari sifatida ishlatiladi. Kecha va kunduzning ziddiyatlari,
nafaqat tashqi dunyodagi o‘zgarishlar, balki ichki ruhiy izlanishlar va o‘zgarishlar
bilan ham bog‘liq. Kecha – bu ichki izolyatsiya, ijtimoiy va ma’naviy siqilish, o‘zini
anglashdagi qiyinchiliklarning ramzi bo‘lsa, kunduz esa, ruhiy uyg‘onish, yangi
maqsadlar va kelajakdagi umidlarni bildiradi. Bu farq, asar davomida o‘zgarishlarga
bo‘lgan ehtiyojni va taraqqiyotga bo‘lgan intilishlarni ko‘rsatadi.
27
Khamrayeva, D. "O‘zbek adabiyotidagi badiiy tafsiflar." Toshkent: Fan, 2004.
28
Bo‘riyev, B. "Cho‘lponning asarlaridagi siyosiy va ma’naviy temalar." Toshkent: Adabiyot, 2010.
31

yosh avlodni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash uchun zarur ilmiy asoslar yaratish
mumkin.
Bundan tashqari, «Kecha va kunduz» asarining tahlili orqali o‘zbek
adabiyotidagi modernizm tamoyillarini o‘rganish imkoniyati mavjud. Cho‘lpon o‘z
davrida yangi adabiy yo‘nalishlarni milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirib, o‘ziga
xos uslub yaratgan. Roman syujeti, qahramonlarning ichki dunyosini ochib berish
usullari va ramzlarning keng qo‘llanilishi modern adabiyotning ko‘p qirraliligini
namoyish etadi. Ushbu jihatlarni tadqiq qilish orqali milliy adabiyotimizning xalqaro
miqyosda tutgan o‘rni va ahamiyatini ham tahlil qilish mumkin.
Roman mazmunidagi boshqa muhim masalalardan biri – jamiyatdagi eskilik va
yangilik o‘rtasidagi kurashdir. Cho‘lpon o‘z davrida millatning ma’naviy va madaniy
rivojlanishi uchun qadimiy urf-odatlarni tanqid qilar ekan, ularni yangi davr
talablariga moslashtirish zaruratini ilgari surgan. Bu masala bugungi kun uchun ham
ahamiyatli bo‘lib, milliy qadriyatlar va zamonaviylik o‘rtasida muvozanat saqlashni
talab etadi. Shu bois, kurs ishida romandagi bu jihatlarni o‘rganish, ularning
zamonaviy hayotdagi aksini ochib berish muhimdir.
Shuningdek, «Kecha va kunduz» romanining ijtimoiy-falsafiy tahlili orqali
millatning taraqqiyot yo‘lidagi yutuq va qiyinchiliklarini chuqurroq anglash mumkin.
Roman o‘z davridagi yuksalish va tanazzul jarayonlarini ifoda etgan. Bu esa, o‘z
navbatida, har qanday millatning ma’naviy tarixini o‘rganishda muhim ilmiy manba
sifatida xizmat qiladi. Kurs ishi davomida asarning bu qirralarini ochib berish milliy
g‘urur va o‘zlikni anglash tuyg‘usini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kurs ishining yana bir ahamiyati shundaki, u o‘zbek adabiyotining eng yuksak
namunalaridan biri orqali yosh avlodga o‘qish va tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirishga yordam beradi. Asardagi badiiy tasvirlar, ramzlar va qahramonlar
o‘rtasidagi ziddiyatlarni o‘rganish talabalarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Bu esa ularning nafaqat adabiyot sohasidagi bilimlarini boyitadi, balki
boshqa sohalardagi mahoratini ham oshiradi.
8

kurashayotgan ruhiy holatlarini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Yozuvchi,
shuningdek, qahramonlarning his-tuyg‘ularini tasvirlashda stilistik vositalar, masalan,
metafora va taqqoslashlardan keng foydalanadi. Bu usullar orqali, qahramonlarning
ruhiy holatlari yanada aniqroq va ta’sirchan tarzda ko‘rsatiladi. Asarda ishlatilgan
badiiy uslublar va tasvir vositalari asarining o‘quvchi uchun qiziqarli va ma’noli
bo‘lishini ta’minlaydi. Cho‘lpon o‘zining tasviriy uslubida va stilistik vositalarida
nafaqat o‘z zamonining, balki har qanday davrning ijtimoiy va ruhiy holatini
tasvirlashda muvaffaqiyatli yondashgan. U turli badiiy vositalarni birlashtirib,
asarining g‘oyaviy maqsadini mukammal tarzda ifodalaydi. Asarda keltirilgan
ramzlar, metaforalar, tabiat tasvirlari va psixologik detallar yozuvchining badiiy
tasvirlashdagi yuksak ustaligini ko‘rsatadi, shu bilan birga, asarning mazmunini
kengaytiradi va o‘quvchiga chuqur ma’nolarni anglash imkonini yaratadi.
Cho‘lponning «Kecha va kunduz» asarida badiiy uslub va tasvir vositalari
yozuvchining zamonasi, ijtimoiy muammolari va inson ruhiyatidagi o‘zgarishlarni
o‘ziga xos tarzda aks ettirishga yordam beradi. 16
Yozuvchi, psixologik tasvirlar va
detallarga juda katta ahamiyat beradi, bu orqali o‘quvchining qahramonlarning ichki
dunyosiga chuqurroq kirib borishini ta’minlaydi. Cho‘lponning badiiy uslubida,
tasvirlarning real va fantastik elementlar bilan uyg‘unlashganligi, uning uslubining
boyligi va xilma-xilligini ta’minlaydi.
Tasviriy vositalar orqali Cho‘lpon insoniyatning eng chuqur his-tuyg‘ularini,
ijtimoiy faollikni, orzu va istaklarni, o‘zgarishlarni ko‘rsatadi. U nafaqat tashqi
dunyoni, balki qahramonlarning ichki dunyosini, ularning his-tuyg‘ulari va ruhiy
holatini keng tasvirlaydi. Asar davomida ishlatilgan tasvirlar va detallarda
qahramonlarning ichki kurashlari, ma’naviy izlanishlari, tashqi muhit bilan
uyg‘unlashish jarayonlari aks ettiriladi. Bu tasvirlar, o‘quvchiga qahramonlarning
o‘zgarishlarini, ularning qarorlarining psixologik asoslarini tushunishga yordam
beradi.
16
Nazarov, O. "Tahlil va badiiy adabiyot: Cho‘lponning "Kecha va kunduz" asari." Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
24

Choʻlponning «Kecha va kunduz» asari tahlili

Купить