Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	65.6KB
Покупки	6
Дата загрузки	12 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

Cho’lponning “Kecha va kunduz” asarini obrazlar tizimi orqali tahlil qilish

turishadi. Ularning zamonaviy qarashlarga bo’lgan munosabati, bir
tomondan, jamiyatning kelajagi haqida o’ylashni, ikkinchi tomondan esa,
eski qadriyatlarni saqlashni talab qiladi. Bu qarama-qarshilik ijtimoiy
o’zgarishlarni anglatadi va qahramonlarning ichki kurashlarini aks ettiradi.
4. Qarama-qarshilikning ramziy ma’nolari
Zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi qarama-qarshilik romanda ramziy
ma’nolarni ham o’zida aks ettiradi. Asar davomida bu ikki dunyoqarash o’rtasidagi
to’qnashuv insonning o’zligini topishga, yangi dunyoqarashni qabul qilishga va
ruhiy erkinlikka erishishga bo’lgan intilish sifatida ramzlashadi.
 Zulayho va Yusufning ramziy roli : Zulayho an’anaviy qadriyatlarning
ramzi sifatida, Yusuf esa zamonaviylik va erkinlikning ramzi sifatida
tasvirlanadi. Ularning o’rtasidagi munosabatlar orqali roman zamonaviylik
va an’anaviylik o’rtasidagi ziddiyatni ko’rsatadi.
 Milliy qadriyatlar va o’zgarishlarning ramzi : Asarda milliy qadriyatlar,
o’zgarishlar va yangi fikrlar o’rtasidagi to’qnashuvlar ramziy tarzda
yoritilgan. Bu qarama-qarshilik asar davomida jamiyatdagi o’zgarishlarni,
yangi davrni va shaxsning erkinligini ifodalaydi.
"Kecha va Kunduz" romanida zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi
qarama-qarshiliklar asarning markaziy motivlaridan biridir. Cho’lpon, ushbu
qarama-qarshiliklarni nafaqat ijtimoiy, balki shaxsiy darajada ham tahlil qiladi.
Qahramonlarning ichki kurashlari, ularning qarorlari va o’zaro munosabatlari
zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyatlarni yoritishda katta
ahamiyatga ega.
3.3. Obrazlar tizimida muallifning falsafiy qarashlari
"Kecha va Kunduz" romanida Cho’lponning falsafiy qarashlari, asarning obrazlar
tizimi orqali chuqur ifodalangan. Muallifning falsafiy qarashlari, jamiyatdagi
o’zgarishlar, shaxsning o’zini anglash va uning ichki kurashlari, shuningdek,

Erkak va ayol qahramonlarning xarakterlari hamda ramziy ma’nolari orqali
Cho’lpon o’z davrining murakkab ijtimoiy va ma’naviy masalalarini yoritadi.
Ularning o’zaro munosabatlari va ichki kechinmalari orqali roman o’quvchini
inson ruhiyatining chuqur qatlamlariga olib kiradi va zamonaviylikka intilish
yo’lini ko’rsatadi. Bu asar erkak va ayol qahramonlarning o’zaro bog’liqligi va
ularning birgalikdagi kurashlari orqali milliy uyg’onish falsafasini tasdiqlaydi.
2.3. Erkak va ayol qahramonlarning xarakteristikasi va ularning ramziy
ma’nolari
"Kecha va Kunduz" romanidagi erkak va ayol qahramonlar o’rtasidagi
munosabatlar, ularning xarakteri va ramziy ma’nolari romanning markaziy tahlil
nuqtalaridan biridir. Cho’lpon erkak va ayol qahramonlarini nafaqat ijtimoiy, balki
ma’naviy va psixologik jihatdan ham tahlil qilib, ular orqali jamiyatdagi
qadriyatlar, ziddiyatlar va insoniyatning ruhiy holatlarini ko’rsatadi.
1. Erkak qahramonning xarakteristikasi: Yusuf
Yusuf romanining asosiy erkak qahramoni bo’lib, u zamonaviylikni, erkin
fikrlashni va o’zgarishni ifodalaydi. Uning xarakteri, o’ziga xos ichki kurashlari va
jamiyat bilan bo’lgan munosabati asar davomida o’zgara boshlaydi. Yusufning
xarakteristikasi quyidagi jihatlar orqali yoritiladi:
 Zamonaviy fikrlar va erkinlik : Yusufning asosiy xususiyati – u zamonaviy
fikrlarga ega, qadimiy qadriyatlarni va jamiyatning noxolis tizimini tanqid
qiladi. U erkinlikni, ijtimoiy tenglikni va ilm-fan taraqqiyotini orzu qiladi.
 Ichki kurash va ikkilanishlar : Yusufning xarakterida kuchli ichki
ziddiyatlar mavjud. U o’z orzulari va jamiyatning talablariga moslashishga
uringanida ko’plab ikkilanishlar va ruhiy tugunlarga duch keladi. Ushbu
ichki kurashlar uning o’zligini topishga bo’lgan intilishlarini aks ettiradi.
 Ramziy ma’no : Yusuf, romanda, o’zining zamonaviylik va o’zligini izlash
orqali yangi fikrlarni, o’zgarishlarni va ilg’or dunyoqarashni ramziy

Foydalanilgan saytlar ro yxatiʻ
1. www.adabiyot.uz – O’zbek adabiyoti va Cho’lpon haqida materiallar.
2. www.fan.uz – Cho’lpon va uning asarlari haqida ilmiy maqolalar va
tadqiqotlar.
3. www.uzb.uz – O’zbekistonning adabiy merosi va zamonaviy adabiyotga oid
ma’lumotlar.
4. www.kitob.uz – O’zbekistonning mashhur adiblarining asarlari va ularning
tahlillari.
5. www.tdpu.uz – Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti adabiyotshunoslik
bo’yicha ilmiy ishlari.
6. www.sharq.uz – Sharq nashriyoti va Cho’lponning badiiy merosi haqida
ma’lumotlar.
7. www.uzbekistan24.uz – O’zbekiston madaniyati, adabiyoti va tarixiga oid
sayt.
8. www.ijod.uz – Cho’lponning ijodi va uning adabiy merosi haqida saytlar.
9. www.kitobxon.uz – O’zbek adabiyotining turli janrlari, jumladan,
Cho’lponning asarlari haqida maqolalar.
10. www.biblioteka.uz – O’zbek adabiyotiga oid manbalar, kitoblar va ilmiy
ishlar.
Bu saytlar kurs ishingizda foydalanish uchun tavsiya etilgan resurslardir. Agar
qo’shimcha yoki aniq ma’lumotlar kerak bo’lsa, internet orqali ko’proq manbalar
topish mumkin.

erkinlik va shaxsiy o’zlik uchun kurashadi. Uning ichki kurashlari va tashqi
to’qnashuvlari dramatik voqealarning rivojlanishiga zamin yaratadi.
3. Zulayho va Yusufning uchrashuvi
Zulayho va Yusuf o’rtasidagi uchrashuv va ularning bir-birlariga bo’lgan
munosabatlari asarning syujeti uchun markaziy ahamiyatga ega. Ularning
bir-biriga bo’lgan his-tuyg’ulari ijtimoiy me’yorlar va shaxsiy intilishlar
o’rtasidagi ziddiyatlarni yanada kuchaytiradi.
4. To’sqinliklar va qarama-qarshiliklar
Yusuf va Zulayho bir-birlarini sevsa-da, ularning yo’lida ko’plab to’siqlar
mavjud. Zulayho an’anaviy jamiyatning qattiq qo’llari ostida o’z erkinligi
uchun kurashadi, Yusuf esa yangi dunyoqarashni qabul qilish yo’lida
murakkab tanlovlarga duch keladi.
5. Dramatik burilishlar
Romanda bir necha dramatik burilishlar mavjud. Zulayhoning o’z hayoti
uchun qilgan jasoratli qarorlari, Yusufning jamiyatga qarshi chiqishi va
ularning hayotiy yo’llaridagi fojeali holatlar syujetni yanada dramatik qiladi.
6. Climactic voqealar
Zulayho o’z hayotidagi eng muhim qarorlarni qabul qiladi. Bu qarorlar
uning erkinligi va shaxsiyatini anglash yo’lidagi eng muhim qadamlar
bo’ladi. Shu bilan birga, Yusufning ham o’zining ichki dunyosida kechgan
kurashlari nihoyasiga yetadi.
Syujetning dramatik momentlari
 Zulayhoning o’z oilasidan ajralishi : Zulayho jamiyatning qattiq
me’yorlariga bo’ysunmaslikka qaror qilganida, bu uning hayotida dramatik
burilish yasaydi.
 Yusufning ijtimoiy qarshiliklarga qarshi chiqishi : Yusuf jamiyatdagi
adolatsizliklarga qarshi chiqib, erkinlik uchun kurashadi.

Bu dramatik momentlar, ayniqsa, ular muhim hayotiy qarorlar qabul qilishda
boshlarida yuzaga keladi.
2. Asosiy qahramonlarning ruhiy o’zgarishlari
Syujetda qahramonlarning ruhiy o’zgarishlari, ularning ichki kurashlari va
o’zligini anglash jarayoni katta dramatik momentlarni tashkil qiladi. Bu
o’zgarishlar ko’pincha ularning munosabatlari va jamiyatga bo’lgan
qarashlariga ta’sir ko’rsatadi.
3. Biroq, ba’zi qahramonlarning oxirgi qarorlari
Romanning oxiriga kelib, qahramonlarning tanlovlari va jamiyat bilan
bo’lgan munosabatlari pirovardida katta bir dramatik zirihni tashkil qiladi.
Bu qarorlar asar davomida olingan barcha ichki kurashlar va tashqi omillarni
yakunlab, asar mohiyatini aniqlaydi.
Bu dramatik momentlar syujetni jonlantiradi va roman o’quvchisini tinimsiz
ravishda qahramonlarning taqdiri va ular qabul qilgan qarorlarga qiziqtiradi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romani o’zining boy syujeti, kutilmagan
dramatik lahzalari va qahramonlarning ruhiy kechinmalari bilan o’quvchini o’ziga
jalb qiladi. Asarning syujeti asosan Zulayho va Yusufning hayoti, ularning ichki
kurashlari, jamiyatdagi o’z o’rni uchun olib borgan harakatlari orqali rivojlanadi.
Syujet chizig’i romantik, ijtimoiy va psixologik elementlarni o’zida mujassam
etgan.
Asosiy syujet nuqtalari
1. Zulayhoning oilaviy muhitidagi tanglik
Romanning boshlanishida Zulayhoning oilasi tasvirlanadi. U o’zining
an’anaviy oilaviy muhitida katta bo’ladi, ammo bu muhitda ayollarga
nisbatan zulm va erksizlik hukm suradi. Zulayho o’zining ichki kechinmalari
va ruhiy iztiroblari orqali hayotning boshqa bir tomoni borligini his qiladi.
2. Yusufning erkinlikka intilishi
Yusufning shaxsiy hayoti va uning jamiyatdagi o’zgarishlarga nisbatan
qarashlari syujetning muhim qismidir. U yangi dunyoqarashni qabul qilib,

I Bob. Asar syujeti va badiiy makon
1.1. "Kecha va Kunduz" romanining mavzusi va asosiy g’oyasi
"Kecha va Kunduz" romani asosan o’zbek jamiyatining 20-asr boshlaridagi
ijtimoiy, madaniy va ma’naviy o’zgarishlarni aks ettiradi. Asar ikki asosiy
mavzuni o’z ichiga oladi: inson va jamiyat, shuningdek, qadriyatlar tizimidagi
qarama-qarshiliklar. Romanda yoshlar va ularning orzu-umidlari, qarorlar va
tanlovlar qilishdagi qiyinchiliklar, an’anaviy va zamonaviy dunyoqarashlar
o’rtasidagi ziddiyatlar yoritiladi.
Asosiy g’oya:
Asar orqali Cho’lpon insoniyatni o’zligini topishga undaydi va zamonaviylik bilan
an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi muvozanatni saqlash zarurligini ta’kidlaydi.
Romanning asosiy g’oyasi – insonning ichki kechinmalari, uning o’zi bilan va
jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari orqali ma’naviy erkinlikka erishishidir. G’oya
roman orqali yangi fikrlar, ijtimoiy va psixologik muammolarni chuqur tahlil
qilishga qaratilgan bo’lib, shu bilan birga, adibning jamiyatga bo’lgan tanqidiy
yondashuvini ham ko’rsatadi.
Bundan tashqari, asarda qadriyatlar inqirozi, erk va erkinlikni izlash, insonlarning
ichki kurashlari va ularning muhit bilan o’zaro munosabatlari asosiy mavzular
sifatida ko’tariladi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romani o’zbek adabiyotida milliy uyg’onish
davri ruhini aks ettiruvchi eng muhim asarlardan biri hisoblanadi. Asar o’z
davrining ijtimoiy, madaniy va ma’naviy muammolarini chuqur yoritadi.
Romanning mavzusi an’anaviy va zamonaviy qadriyatlarning to’qnashuvi, milliy
ongning uyg’onishi, shaxs erkinligi hamda ma’naviy o’sish bilan bog’liq
masalalarni o’z ichiga oladi.
Mavzu
Asarda jamiyat hayotidagi muhim muammolar, xususan:

Kirish
1. Cho’lpon ijodiy merosi va uning o’zbek adabiyotidagi o’rni
Cho’lponning adabiy va madaniy hayotdagi faoliyati, uning o’zbek modern
adabiyotiga qo’shgan hissasi haqida qisqacha tavsif.
2. "Kecha va Kunduz" romanining o’zbek adabiyotidagi ahamiyati
Asarning yozilish tarixi, unda yoritilgan mavzular va ularning o’zbek milliy
hayotidagi aks-sadosi.
3. Roman tahlilida obrazlar tizimining o’rni va dolzarbligi
Obrazlar tizimining asar tahlilida tutgan o’rni, uning badiiy va ma’naviy
mazmunni ochib berishdagi ahamiyati.
Kurs ishi dolzarbligi
" Kecha va Kunduz " romani o ’ zbek adabiyotida milliy va madaniy o ’ zlikni anglash
jarayonini yoritishda muhim o ’ rin tutadi . Asarda inson ruhiyati , ijtimoiy
munosabatlar va milliy qadriyatlarning o ’ zaro aloqasi obrazlar tizimi orqali chuqur
badiiy tahlil qilingan . Shu bois:
1. Adabiy tadqiqotlar uchun ahamiyati : Obrazlar tizimini tahlil qilish orqali
romandagi ijtimoiy va psixologik muammolarni chuqurroq anglash
imkoniyati yaratiladi.
2. Zamonaviylik va universallik : Asardagi masalalar hozirgi zamon
o’quvchisi uchun ham dolzarb bo’lib, qadriyatlar, erkinlik va inson
huquqlari masalalarini ko’taradi.
3. Cho’lpon ijodini o’rganishda yangi yo’nalishlar : Bu tahlil orqali
Cho’lpon ijodining yangi qirralarini ochib berish va o’zbek adabiyotida
obrazlar tizimining o’rni haqida kengroq tasavvur hosil qilish mumkin.
Ushbu kurs ishida asarning obrazlar tizimi chuqur tahlil qilinib, uning bugungi
kundagi ahamiyati yoritiladi.
Kurs ishi ahamiyati

kurashlarini va o’zini topish yo’lidagi izlanishlarini aks ettiradi. U yangi
dunyoqarashni qabul qilishga intilsa-da, milliy qadriyatlar bilan bog’lanishni
unutmadi. Bu orqali Cho’lpon, insonning ichki erkinligini topish, o’z-o’zini
anglash va shaxsiyatning rivojlanishining muhimligini ko’rsatadi.
 Insonning ichki kechinmalari va ruhiy holati : Cho’lpon, obrazlar orqali
insonning ichki kechinmalarini va ruhiy holatini chuqur tahlil qiladi.
Zulayho va Yusuf o’rtasidagi qarama-qarshiliklar, ularning o’zlarining ichki
dunyosidagi kurashlarni aks ettiradi. Zulayho, oilaviy qadriyatlarni saqlashni
xohlagan holda, o’zining ma’naviy qiymatini ham yo’qotmaslikka harakat
qiladi. Yusuf esa yangi fikrlarni qabul qilish orqali, o’zining ichki erkinligini
topishga intiladi. Ularning ruhiy holatlari orqali Cho’lpon, insonning ichki
kurashlarini va uning qarorlaridagi falsafiy nuqtalarni tasvirlaydi.
 Jamiyat va inson o’rtasidagi ziddiyat : Cho’lponning obrazlari, jamiyat va
shaxs o’rtasidagi ziddiyatlarni ham ifodalaydi. Zamonaviy fikrlar va
an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi to’qnashuv, insonning shaxsiy hayotidagi
qarorlarini shakllantiradi. Cho’lpon, zamonaviylikni va erkinlikni qidirgan
shaxslarning jamiyatdagi an’anaviy tuzumlarga qarshi turishini tasvirlaydi.
3. Obrazlar tizimi va Cho’lponning falsafiy qarashlarining o’zaro aloqasi
Muallifning falsafiy qarashlari, obrazlar tizimida o’zining mohiyatini chuqurroq
ochib beradi. Cho’lponning har bir obrazida, bir tomondan, o’zini anglashga
bo’lgan intilish, boshqa tomondan esa jamiyat va uning qadriyatlariga bo’lgan
munosabat aks etadi. Asar davomida obrazlarning ruhiy holati, xatti-harakatlari va
qarorlari orqali Cho’lponning falsafiy dunyoqarashi ochib beriladi.
 Zulayho va Yusufning ramziy ma’nolari : Zulayho va Yusufning
xarakterlari, bir tomondan, jamiyatdagi qadriyatlar, oilaviy hayot va
ma’naviyatni ifodalasa, boshqa tomondan, shaxsning o’zini anglash va yangi
fikrlarni qabul qilishdagi kurashni aks ettiradi. Ularning o’rtasidagi ziddiyat,
Cho’lponning falsafiy qarashlarida insonning ruhiy erkinligini topish va o’z-
o’zini anglash jarayonidagi kurashni ko’rsatadi.

tarbiyalangan bo’lsa-da, Zulayho bu an’analar va shaxsiy erkinlik o’rtasidagi
qarama-qarshiliklarni boshdan kechiradi.
 Oiladagi mavqei : Zulayho jamiyatda ayollarning cheklangan erkinligini
ramziy aks ettiradi. U o’z taqdirini boshqarish imkoniyatiga ega bo’lish
uchun kurashadi.
 Munozaralarga sabab bo’lgan shaxs : Zulayho jamiyatdagi mustahkam
qoidalarga qarshi chiqib, shaxsiy erkinlik va o’zligiga intilish uchun yangi
yo’l qidiradi.
Yusuf va uning ijtimoiy mavqei
Yusuf jamiyatning zamonaviy qarashlarga moyil bo’lgan qismi vakilidir. U o’z
davrining ilg’or fikrlaydigan yoshlaridan biri sifatida an’anaviy jamiyatdagi
adolatsizliklarga qarshi chiqadi.
 Jamiyatdagi roli : Yusuf millatning ma’naviy uyg’onishi uchun kurash olib
boradi. Uning erkin fikrlashi va qarorlari Zulayho bilan o’zaro
munosabatlarida ham namoyon bo’ladi.
 O’zaro ta’sir : Yusuf Zulayhoni zamonaviy qarashlarni qabul qilishga
ilhomlantiruvchi kuch sifatida ko’rsatilgan.
Ikki qahramonning o’zaro munosabatlari
Zulayho va Yusuf o’rtasidagi munosabatlar sevgi, hurmat va o’zaro tushunish
asosida rivojlanadi, ammo ular bir vaqtning o’zida jamiyatdagi keskin ziddiyatlarni
ham ochib beradi:
 Ijtimoiy cheklovlar : Zulayho va Yusuf o’rtasidagi munosabatlar ijtimoiy va
oilaviy an’analar sababli murakkablikka duch keladi. Bu cheklovlar
jamiyatning qat’iy patriarxal tuzilishini aks ettiradi.
 Ularning o’zaro ta’siri : Yusuf Zulayhoni erkinlikka intilishga, o’z
shaxsiyatini anglashga chorlaydi, Zulayho esa Yusufni o’z his-tuyg’ularini
anglashga undaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1. Cho’lpon, "Kecha va Kunduz" . Toshkent, 2000.
2. Nur, S. "Cho’lponning badiiy dunyosi" . Toshkent: Fan, 1999.
3. Muhammad, S. "Cho’lpon va uning asarlari" . Toshkent: Sharq, 2005.
4. Xolmatova, Z. "Cho’lpon va zamonaviy adabiyot" . Tashkent:
O’zbekiston, 2003.
5. Karimov, I. "O’zbekistonning adabiy merosi: Cho’lpon" . Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2010.
6. Akhmedov, M. "Adabiyot va falsafa" . Toshkent: O’zbekiston, 2007.
7. Sattarov, B. "Xalq adabiyotidagi qadriyatlar" . Toshkent: Ma’naviyat,
2006.
8. Tursunov, F. "Adabiyotshunoslik va madaniyat" . Toshkent: G’afur
G’ulom nomidagi adabiyot instituti, 2009.
9. Zokirova, M. "Zamonaviy adabiyotda ijtimoiy mavzular" . Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2011.
10. Abdullaeva, S. "Adabiyot va tarbiya" . Toshkent: Fan va texnologiya,
2008.
Bu ro’yxat kurs ishida foydalanilgan asarlardan namunadir. Agar sizga aniq
manbalar yoki boshqa adabiyotlar kerak bo’lsa, ularni alohida qo’shish mumkin.

Ushbu predmetni o’rganish orqali roman mazmun-mohiyatini va uning adabiy
ahamiyatini yanada chuqurroq tushunish imkoniyati yaratiladi.
Kurs ishi obyekti
Kurs ishining obyekti Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanidir. Ushbu roman
doirasida quyidagilar tadqiqot uchun asosiy ob’ekt sifatida tanlanadi:
1. Asarning obrazlar tizimi : Asardagi bosh va ikkinchi darajali
qahramonlarning xarakterlari, ularning badiiy vazifalari va o’zaro
bog’liqligi.
2. Roman syujeti va muhit : Qahramonlarning o’ziga xos xatti-harakatlari va
ularning ijtimoiy hamda madaniy kontekst bilan bog’liqligi.
3. Muallifning badiiy uslubi : Obrazlar orqali aks ettirilgan muallif falsafasi va
ijtimoiy qarashlari.
Ushbu ob’ektni o’rganish orqali roman tahlilida obrazlar tizimining o’rni va
ahamiyatini ochib berish maqsad qilingan.
Kurs ishi maqsadi
Kurs ishining maqsadi Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanidagi obrazlar
tizimini tahlil qilish orqali quyidagi jihatlarni o’rganishdan iborat:
1. Obrazlar tizimining tahlili : Asardagi bosh va ikkinchi darajali
qahramonlar, ularning xarakteristikasi, o’zaro munosabatlari va badiiy
funksiyalarini aniqlash.
2. Milliy qadriyatlar va madaniy temalar : Roman orqali milliy qadriyatlar,
ijtimoiy muammolar va ularning zamonaviy talqini haqida xulosalar
chiqarish.
3. Cho’lponning adabiy qarashlari : Muallifning obrazlar orqali o’zining
ijtimoiy, falsafiy va ma’naviy qarashlarini qanday ifodalashini o’rganish.

qadriyatlar, ayniqsa, turmush qurish, oilaviy hayot, o’zaro hurmat va adolatni o’z
ichiga oladi.
 Oilaviy qadriyatlar : Romandagi oilaviy qadriyatlar an’anaviy tarzda
o’zining salbiy va ijobiy jihatlari bilan tasvirlanadi. Zulayho, o’z o’rnida,
oilaning mustahkamligini saqlashga intiladi, shu bilan birga, oiladagi noxolis
muhitni tanqid qiladi. Yusuf esa oilaviy qadriyatlarni qadrlasa-da,
jamiyatdagi o’zgarishlarni va insonning erkinligini izlashga intiladi.
 Jamiyat va qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyat : Milliy qadriyatlar va
an’analar, romanda jamiyatda o’zgarishlarga qarshi kurashishning ramzi
sifatida aks etadi. O’zgarishlarga intilish, yangi dunyoqarashlarni qabul
qilish milliy qadriyatlar bilan to’qnashadi. Bu esa, qahramonlarning ichki
kechinmalarini va ruhiy holatlarini shakllantiradi. Yusuf va Zulayho
o’rtasidagi munosabatlar orqali milliy qadriyatlar va yangi qarashlar
o’rtasidagi ziddiyat ko’rinadi.
3. Milliy qadriyatlar va ramziy ma’no
 Zulayhonig an’anaviy qadriyatlarni saqlashga bo’lgan ishtiyoqi :
Zulayho o’zining an’anaviy qadriyatlariga sodiq qoladi. Uning oilasi,
farzandlar, oila ichidagi o’zaro munosabatlar, ulug’langan qadriyatlar -
hammasi uning milliy madaniyatini aks ettiradi. Zulayho, bir tomondan, o’z
zamonasining ayoliga xos va jamiyatdagi o’z o’rnini topishga harakat qilsa,
ikkinchi tomondan, milliy qadriyatlar bilan bog’lanishni saqlaydi.
 Yusufning modernizmga bo’lgan intilishi : Yusuf, o’zining zamonaviy
fikrlarini, ilm-fan va san’atni qadrlashni xohlagan holda, milliy qadriyatlarni
ham unutmaydi. Uning shaxsiy izlanishlari, yangi dunyoqarashni qabul
qilishga intilishi, milliy qadriyatlar bilan birga, uning ruhiy o’zgarishlarini
ramziy tarzda ko’rsatadi.
"Kecha va Kunduz" romanidagi milliy qadriyatlar, Cho’lponning obrazi orqali,
jamiyat va shaxs o’rtasidagi doimiy ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni aks

 Yusufning makonlararo harakatlari : Yusufning qishloq va shahar
o’rtasida kechgan harakatlari uning ichki qarama-qarshiliklarini
kuchaytiradi.
Makondagi ramziy ma’nolar
Cho’lpon makonni ramziy ma’no yuklab tasvirlaydi:
 Qishloq – milliy qadriyatlar va madaniy an’analarning saqlanadigan joyi.
 Shahar – zamonaviylik, o’zgarishlar va erkinlikning ramzi.
 Yo’l – har ikki makon o’rtasidagi bog’lovchi element sifatida shaxsning
ruhiy va ma’naviy sayohatini aks ettiradi.
Badiiy makon roman voqealarining chuqurroq anglashiga xizmat qiladi. Zulayho
va Yusufning makonga bo’lgan munosabati ularning ichki dunyosini ochib
beruvchi muhim vositadir. Makon orqali Cho’lpon jamiyatdagi o’zgarishlar,
qadriyatlar o’rtasidagi qarama-qarshilik va shaxsning ichki kurashlarini yoritadi.
Shu sababli, makon roman obrazlarining xarakterini to’ldiruvchi va ularning
harakatlariga ma’no beruvchi muhim unsurlardan biridir.

Xulosa
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romani o’zining chuqur badiiy va
falsafiy ma’nolari bilan o’quvchini o’ylantiradigan asar hisoblanadi. Asar,
zamonaviylik va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyatlarni, shaxsning ichki
kurashlarini va ruhiy holatini yoritishda muhim rol o’ynaydi. Cho’lponning
obrazlar tizimi, nafaqat xarakterlarni, balki ijtimoiy va ma’naviy o’zgarishlarni
ham aks ettiradi.
Romanning asosiy qahramonlari – Zulayho va Yusuf – o’zaro ziddiyatli shaxslar
sifatida tasvirlanadi, ular o’zlarining ruhiy dunyosida va ijtimoiy me’yorlar bilan
bog’liq qarorlarida muallifning falsafiy qarashlarini ko’rsatadi. Zulayho an’anaviy
qadriyatlar va oilaviy me’yorlarga sodiq qolishga harakat qiladi, Yusuf esa erkinlik
va yangi dunyoqarashni izlaydi. Ularning o’rtasidagi munosabatlar orqali
Cho’lpon, shaxsning o’zini anglash va o’zgarishlarga bo’lgan ehtiyojini aks
ettiradi.
Roman, shuningdek, milliy qadriyatlar, zamonaviylik va an’anaviylik o’rtasidagi
qarama-qarshiliklarni ham yoritadi. Cho’lponning falsafiy qarashlari obrazlar
orqali, asar davomida yangi fikrlarni qabul qilishning qiyinchiliklari, shaxsning
o’zligini topishdagi kurash va jamiyatdagi o’zgarishlarning murakkabligini
ko’rsatadi. Obrazlar tizimi orqali muallif, insonning ichki dunyosidagi izlanishlarni
va uning jamiyat bilan bo’lgan o’zaro munosabatlarini chuqur tahlil qiladi.
"Kecha va Kunduz" romani Cho’lponning badiiy mahorati, insoniyat,
ma’naviyat, ijtimoiy va shaxsiy qadriyatlar o’rtasidagi murakkab munosabatlarni
ko’rsatishdagi yuksak darajadagi asar bo’lib, o’quvchini o’ziga jalb qiladi. Bu asar,
o’z zamonasi va jamiyatidagi o’zgarishlarni anglashda, adabiyot va falsafaning
birlashgan nuqtasini ochib beradi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" asari insoniyatning asosiy qadriyatlari —
erkinlik, sevgi, adolat va milliy o’zlik masalalarini ko’taradi. Obrazlar tizimi,

qahramonlarning ichki dunyosi, o’z-o’zini anglash, qaror qabul qilish jarayonlari
va ularning ruhiy holatlari markaziy o’rin tutadi.
1. Ichki kechinmalar va ruhiy kurashlar
Qahramonlarning ichki kechinmalari va ruhiy holatlari ularning qarorlariga va
ijtimoiy munosabatlariga ta’sir qiladi. Asosiy qahramonlar, ayniqsa, Yusuf va
Zulayho o’rtasidagi munosabatlar orqali ularning psixologik holatlari ochiladi.
 Yusuf : Yusufning ichki kechinmalari roman davomida asosiy psixologik
ziddiyatlarni aks ettiradi. U o’zining shaxsiy orzu-umidlarini amalga
oshirishda, zamonaviylik va an’anaviy qadriyatlar o’rtasida tanlov qilishda
ikkilanishlarni boshdan kechiradi. Uning ruhiy holati ko’pincha o’z-o’ziga
bo’lgan ishonchsizlik, qaror qabul qilishdagi noaniqlik va ijtimoiy tizimga
nisbatan tanqidiy qarashlar bilan ifodalanadi.
 Zulayho : Zulayhonig psixologik portreti uning ichki dunyosining
murakkabligini ko’rsatadi. U an’anaviy qadriyatlar bilan bog’liq, biroq
o’zining erkinlikka intilishi va zamonaviy fikrlarni qabul qilishga harakat
qiladi. Uning ruhiy holati ko’pincha o’ziga bo’lgan ishonch va ichki qarama-
qarshiliklar bilan to’la bo’ladi. Zulayho o’zining o’zi bilan va jamiyat bilan
bo’lgan munosabatlarida doimiy psixologik kurashni boshdan kechiradi.
2. Ichki monologlar va ruhiy o’zgarishlar
Asarda qahramonlarning ichki monologlari ularning ruhiy holatini tushunishga
yordam beradi. Ular o’zlarini anglash jarayonida ko’pincha ichki dialoglar
o’tkazadilar, bu esa ularning ichki kechinmalarini ko’rsatadi.
 Ichki monologlar orqali qahramonlar o’zlarining his-tuyg’ularini,
tashvishlarini va orzularini aks ettiradilar. Bu momentlar ularning ruhiy
holatini, ichki kurashlarini ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Misol uchun,
Yusufning o’z orzulari va haqiqat o’rtasidagi ziddiyatlari, Zulayhonig yangi
dunyoqarashni izlashdagi kurashlari ichki monologlar orqali yaxshi aks
ettiriladi.

asrab-avaylash va jamiyatdagi o’zgarishlarga moslashish kabi masalalarni qamrab
oladi.
Cho’lponning romanida badiiy tasvir vositalari, personajlarning murakkab ichki
dunyosi va dramatik voqealar orqali asosiy mavzu va g’oya chuqur ochib berilgan.
Shu sababli, "Kecha va Kunduz" o’zbek adabiyotining nafaqat milliy uyg’onish
davri, balki insoniyatning umumiy ma’naviy izlanishlarini ifoda etuvchi noyob
asar sifatida e’tirof etiladi.
1.2. Syujetning asosiy nuqtalari va dramatik momentlari
Syujetning asosiy nuqtalari:
1. Qahramonlarning ichki kurashlari
Romanda syujet asosan asosiy qahramonlarning ichki kechinmalari, orzu va
qarashlarining o’zgarishi orqali rivojlanadi. Bu ichki kurashlar, ayniqsa, ular
o’zlarining hayotiy tanlovlarini qabul qilishda yuzaga keladi.
2. Erkak va ayol qahramonlar o’rtasidagi munosabatlar
Asarning markazida erkak va ayol o’rtasidagi murakkab munosabatlar joy
oladi. Bu munosabatlar orqali romanning asosiy g’oyasi – zamonaviy va
an’anaviy qadriyatlar, shuningdek, erkak va ayolning o’z o’rinlarini topishga
bo’lgan urinishlari tasvirlanadi.
3. Ijtimoiy ziddiyatlar va qahramonlarning jamiyatga bo’lgan munosabati
Qahramonlar ijtimoiy tizim va uning talablariga mos kelish yoki ulardan
chiqib ketish borasida kurashadi. Bu ziddiyatlar, ayniqsa, ijtimoiy adolat,
erkinlik va muayyan qadriyatlar o’rtasidagi tafovutlar orqali yuzaga keladi.
Dramatik momentlar:
1. Qahramonlarning tanlovlar qilishdagi ikkilanishlari
Roman davomida asosiy qahramonlar o’zlarining hayotiy tanlovlarini
amalga oshirishda katta ikkiyuzlamachilik va ikkilanishga duch kelishadi.

Shunday qilib, tashqi makon (masalan, tabiat, shahar yoki qishloq)
qahramonlarning ruhiy holatini ifodalaydi. Qahramonlarning ichki dunyosi
tashqi makonda aks etib, ularning xarakterini ochib beradi.
3. Tashqi makonning obrazlar rivojlanishiga ta’siri
Badiiy makon, ayniqsa, qahramonlarning o’zaro munosabatlariga, ularning
jamiyatdagi o’rni va o’zligini anglashlariga ta’sir ko’rsatadi. Misol uchun,
qahramonlar shahar yoki qishloqda joylashgan makonlarda o’zlarining
individual va ijtimoiy kimliklarini aniqlashda turli holatlarni boshdan
kechirishadi. Bu makon, ular orasidagi ziddiyatlarni va qarorlarni
shakllantiradi.
4. Makonda voqealar rivojining simvolizmi
Badiiy makon asarda ramziy ma’nolarni ham anglatadi. Cho’lpon romanida
makon faqat geografik joy sifatida emas, balki ruhiy, ma’naviy va falsafiy
o’lchamda ham ishlatilgan. Misol uchun, kechki va kunduzgi vaqtlar
o’rtasidagi qarama-qarshiliklar qahramonlarning ichki kurashlarini aks
ettiradi, va bu o’z navbatida, obrazlar tizimiga chuqur ta’sir ko’rsatadi.
Badiiy makon "Kecha va Kunduz" romanida nafaqat voqealar sodir bo’ladigan
joyni ifodalab, balki qahramonlarning ichki holatlari, ularning tashqi muhit bilan
o’zaro aloqalari, va o’zlarini anglash jarayonlariga ta’sir qiladi. Badiiy makon
orqali Cho’lpon obrazlar tizimini yanada boyitib, romanning mazmunini
chuqurlashtiradi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanida badiiy makon nafaqat voqealar
rivojini belgilovchi fon sifatida, balki asardagi obrazlar tizimini shakllantiruvchi
muhim unsur sifatida xizmat qiladi. Muallif makonni qahramonlarning ruhiy
kechinmalari, ijtimoiy mavqei va dunyoqarashlarini ochib berishda faol
foydalanadi.
Badiiy makonning o’ziga xosligi
Roman makoni ikki asosiy qismga bo’linadi:

zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyatlar orqali ko’rinadi.
Cho’lponning obrazlari nafaqat xarakterlar, balki o’zaro munosabatlar, ichki
kechinmalar va ruhiy holatlar orqali muallifning falsafiy dunyoqarashini aks
ettiradi.
1. Falsafiy qarashlar va obrazlarning o’zaro munosabatlari
Cho’lponning romanidagi obrazlar bir-biri bilan o’zaro munosabatda bo’lib,
o’zlarining ichki dunyosida muallifning falsafiy qarashlarini aks ettiradi.
Obrazlarning o’zaro munosabatlari orqali shaxsiy erkinlik, ma’naviyat, insoniy
qadriyatlar va jamiyatdagi o’zgarishlar kabi mavzular yoritiladi.
 Zulayho va Yusuf o’rtasidagi munosabatlar : Zulayho va Yusuf
o’rtasidagi munosabatlar, asarda muallifning falsafiy qarashlari va insonning
ichki kurashlarini aks ettiradi. Zulayho, an’anaviy qadriyatlar va oilaviy
me’yorlarga sodiq qolish orqali, o’zining ma’naviy qadrini saqlashga
harakat qiladi. Yusuf esa zamonaviy dunyoqarashga intilib, shaxsiy
erkinlikni qidiradi. Ularning munosabatlari orqali Cho’lpon, insonning
o’zligini anglashdagi ikki xil yondashuvni ko’rsatadi: biri an’anaviy
qadriyatlar bilan bog’liq, ikkinchisi esa erkinlik va o’zgarishga bo’lgan
ehtiyojni ifodalaydi.
 Ijtimoiy qarama-qarshiliklar : Cho’lpon, ijtimoiy tizimdagi qarama-
qarshiliklarni ham obrazlar orqali ifodalaydi. Roman davomida shaxsning
jamiyatdagi o’rni, uning ichki dunyosi va o’zgarishlarga bo’lgan munosabati
tahlil qilinadi. Obrazlar tizimi orqali muallif, o’zgarishlarni va yangi
qarashlarni qabul qilishning qiyinchiliklarini, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar
o’rtasidagi tafovutlarni ko’rsatadi.
2. Cho’lponning falsafiy qarashlarining markaziy yo’nalishlari
 Shaxsning erkinligi va o’zini anglash : Cho’lponning obrazlar tizimida
shaxsning erkinligi va o’zini anglashga bo’lgan intilishi asosiy motivlardan
biridir. Yusufning zamonaviy fikrlar va erkinlikka intilishi, uning ichki

tomondan, ijtimoiy, ma’naviy va psixologik ziddiyatlar bilan to’lgan. Ular
o’zlarining ichki kechinmalarini, orzularini va qarashlarini tasvirlashda bir-
birlarini to’ldirib, asar davomida o’zgarishlarga olib keladi.
 Ramziy ma’no : Ularning munosabatlari, ramziy jihatdan, jamiyatdagi
qadriyatlar inqirozini va o’zgarishlar ehtiyojini ifodalaydi. Zulayho va Yusuf
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, bir tomondan, jamiyatdagi yuksak
ma’naviy qadriyatlarning saqlanishiga, ikkinchi tomondan esa, yangilik va
o’zgarishlarning zarurligini ko’rsatadi.
Erkak va ayol qahramonlarning xarakterlari va ularning ramziy ma’nolari "Kecha
va Kunduz" romanining asosi sifatida xizmat qiladi. Cho’lpon, ularning orqali
zamonaviylik, an’anaviy qadriyatlar va ma’naviy izlanishlarni aks ettiradi.
Qahramonlarning ichki kechinmalari, o’zaro munosabatlari va ramziy ma’no orqali
asar jamiyatdagi o’zgarishlarni, qadriyatlar inqirozini va insoniyatning ruhiy
holatini chuqur tahlil qiladi.

3. Psixologik o’zgarishlar va rivojlanish
Roman davomida qahramonlar ichki psixologik o’zgarishlarni boshdan
kechiradilar. Ular o’zlarining ichki dunyosini tushunishga harakat qiladilar va bu
jarayon o’zgarishlarga olib keladi. Bunda psixologik rivojlanishning turli
bosqichlari o’z aksini topadi:
 Yusuf o’zining ichki kurashlarini yengib o’tgach, yangi fikrlarni qabul
qilishga va o’z hayotini yangi yo’nalishda shakllantirishga harakat qiladi.
 Zulayho esa o’zining ichki qarama-qarshiliklarini yengib, shaxsiy erkinlik
va o’ziga bo’lgan ishonchini tiklashga harakat qiladi.
4. Ruhiy holatlar va tashqi muhit o’rtasidagi bog’liqlik
Qahramonlarning ruhiy holatlari va tashqi muhit o’rtasidagi bog’liqlik asarda aniq
ifodalangan. Tashqi makon, tabiat va ijtimoiy vaziyatlar qahramonlarning ichki
ruhiy holatiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Yusuf va Zulayho o’rtasidagi
munosabatlar, qahramonlarning ruhiy holatiga muhit va ijtimoiy sharoitlarning
ta’siri orqali shakllanadi.
"Kecha va Kunduz" romanidagi qahramonlarning psixologik tahlili ularning ichki
kechinmalarini va ruhiy holatlarini chuqurroq tushunishga imkon beradi.
Qahramonlarning ichki dunyosi, ularning qaror qabul qilishdagi kurashlari va o’z-
o’zini anglash jarayonlari romanning markaziy mavzularini tashkil etadi. Bu tahlil
orqali asarning mazmuni va uning obrazlar tizimining chuqurligi ochiladi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanida qahramonlarning psixologik tahlili
chuqur badiiy tasvir vositalari orqali yoritiladi. Ularning ichki kechinmalari, ruhiy
holatlari va qarama-qarshiliklari asar syujetining dinamikasini ta’minlab,
o’quvchini ularning ichki dunyosiga yaqinlashtiradi.

III Bob. Obrazlar tizimida milliy va madaniy qadriyatlar
3.1. Milliy qadriyatlar aks etgan obrazlar
"Kecha va Kunduz" romanida milliy qadriyatlar va an’analar o’zining markaziy
o’rin tutishini ko’rish mumkin. Cho’lponning asarida, milliy qadriyatlar nafaqat
tashqi ko’rinishda, balki qahramonlarning ichki dunyosida ham aks etadi. Asar
orqali milliy identitet, qadriyatlar tizimi, insonning jamiyatdagi o’rni va uning
ma’naviy qadr-qimmati ko’rsatiladi. Romandagi obrazlar milliy qadriyatlar va
an’analarni o’z ichiga olgan holda, o’z vaqtida ijtimoiy va madaniy o’zgarishlarga
ham ishora qiladi.
1. Milliy qadriyatlarni ifodalovchi qahramonlar
 Zulayho : Zulayho, romandagi asosiy ayol qahramonlardan biri, milliy
qadriyatlarni eng chuqur his qilgan va ularni o’z hayotiga tatbiq etishga
harakat qilgan obraz sifatida taqdim etiladi. U o’zining xulq-atvori,
qadriyatlari va ma’naviy dunyosida an’anaviy o’ziga xosliklarni saqlaydi.
Zulayho o’zining ma’naviy qadriyatlari orqali ayollarning jamiyatdagi o’rni,
oila va oilaviy qadriyatlar, oilaga bo’lgan hurmatni ifodalaydi. Uning xatti-
harakatlarida, mulohazalarida milliy an’analar va qadriyatlar chuqur joy
oladi.
 Yusuf : Yusufning xarakteri ham milliy qadriyatlarni ifodalashda o’ziga
xosdir. U zamonaviy fikrlar va ilm-fanni qadrlaydi, lekin shu bilan birga, o’z
milliy madaniyatiga, tarixiga va qadriyatlariga hurmat bilan qaraydi.
Yusufning shaxsiy izlanishlari, o’zligini anglash va zamonaviylikka bo’lgan
intilishi uning milliy qadriyatlar bilan bog’liq bo’lgan ichki kechinmalarini
aks ettiradi. U, o’zicha, yangi dunyoqarashni qabul qilishga intilsa-da, milliy
an’analar bilan bog’lanishni unutmadi.
2. Milliy qadriyatlarning jamiyatdagi o’rni va aks etishi
Milliy qadriyatlar "Kecha va Kunduz" romanida asosan qahramonlarning
xarakterlari, o’zaro munosabatlari va ijtimoiy pozitsiyalarida aks etadi. Ushbu

O’zaro munosabatlar:
1. Sevgi va qiziqishlar
Qahramonlar o’rtasidagi asosiy o’zaro munosabatlar sevgi va romantik
bog’lanishlarga asoslangan. Yusuf va Zulayho o’rtasidagi munosabatlar, bir
tomondan, sevgi va istaklarni, ikkinchi tomondan esa, jamiyatdagi
o’zgarishlarni aks ettiradi. Ularning o’rtasidagi munosabatlar roman
davomida ijtimoiy ziddiyatlar va shaxsiy qiyinchiliklar orqali rivojlanadi.
2. Jamiyatga qarshi kurash
Romaning asosiy qahramonlari o’zlarining ijtimoiy mavqelarini yoki
ijtimoiy tizimni qabul qilishga tayyor emaslar. Ularning o’zaro
munosabatlari, ayniqsa, zamonaviylik va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi
kurashga bog’liq. Yusuf va Zulayho bu kurashni o’zlarining munosabatlari
orqali aks ettiradilar, va bu munosabatlar ijtimoiy tizimni tanqid qilishga
olib keladi.
Qahramonlarning ijtimoiy mavqei va o’zaro munosabatlari "Kecha va Kunduz"
romanida asar tahlilining markaziy jihatlaridan biridir. Ularning o’zaro aloqalari,
ijtimoiy ziddiyatlari va qarama-qarshiliklari orqali roman muhim ijtimoiy
masalalarni ko’taradi va o’quvchiga insoniy o’zgarishlar, ijtimoiy tartiblar
o’rtasidagi bog’liqlikni chuqur tushunish imkoniyatini beradi.
Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanida qahramonlarning ijtimoiy mavqei
va o’zaro munosabatlari asardagi asosiy g’oya va mavzuni yoritishda muhim
ahamiyatga ega. Ularning har biri jamiyatning turli qatlamlariga mansub bo’lib,
o’zaro munosabatlari orqali asardagi ijtimoiy va madaniy ziddiyatlar tasvirlanadi.
Zulayho va uning ijtimoiy mavqei
Zulayho jamiyatning an’anaviy qoidalari va patriarxal tuzumi doirasida yashashga
majbur bo’lgan yosh qizdir. Uning oilasi o’zbek milliy an’analari asosida

ravishda ifodalaydi. U yengilmas ruh, yangilikka intilishning ramzi sifatida
tasvirlanadi.
2. Ayol qahramonning xarakteristikasi: Zulayho
Zulayho romanining asosiy ayol qahramoni bo’lib, uning xarakteri an’anaviy
qadriyatlar va zamonaviy o’zgarishlar o’rtasidagi ziddiyatni aks ettiradi. Uning
xarakteri va psixologiyasi roman davomida muhim o’zgarishlarga yuz tutadi.
Zulayhonig xarakteristikasi quyidagi jihatlar orqali ko’rsatiladi:
 An’anaviy qadriyatlar va ma’naviy izlanishlar : Zulayho, jamiyatdagi
qadriyatlar va o’z o’rnini anglash jarayonida, o’zini an’anaviy qadriyatlar
bilan bog’laydi. Uning xatti-harakatlari, fikrlari va qarorlari, shu bilan birga,
uning o’zini zamonaviy dunyoqarashga yaqinlashtirish intilishlarini aks
ettiradi.
 Ichki kurash va o’zlikni anglash : Zulayho o’zining ichki dunyosida
o’zligini izlashga harakat qiladi, lekin o’zaro ziddiyatlar va jamiyatning
talablariga moslashishdagi qiyinchiliklar uni ruhiy jihatdan iztirobga soladi.
U o’zining haqiqiy o’rnini topish uchun kurashadi.
 Ramziy ma’no : Zulayho ramziy jihatdan qadriyatlar inqirozini, erkinlikka
bo’lgan ehtiyojni, shuningdek, zamonaviylik va an’anaviylik o’rtasidagi
tug’ilgan ziddiyatni ifodalaydi. U yangi o’zgarishlarni qabul qilishdagi
noaniqlik va ikkiyuzlamachilikni ramziy tarzda namoyon qiladi.
3. Erkak va ayol o’rtasidagi munosabatlar va ramziy ma’nolar
Yusuf va Zulayho o’rtasidagi munosabatlar romanning markaziy mavzularidan
biridir. Ularning o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, ichki kechinmalar, va orzu-
umidlar, ayniqsa, zamonaviylik va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyatni aks
ettiradi. Ularning munosabatlari orqali roman jamiyatdagi ijtimoiy va ma’naviy
o’zgarishlarni ko’rsatadi.
 Ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar : Yusuf va Zulayho o’rtasidagi
munosabatlar, bir tomondan, sevgi va o’zaro hurmatni aks ettirsa, ikkinchi

4. Romanning adabiy va ma’naviy ahamiyatini aniqlash : "Kecha va
Kunduz" romanining o’zbek adabiyotidagi o’rni va uning hozirgi kunda
o’qilishi, talqinlari haqida umumiy xulosalar chiqarish.
Bu maqsad orqali asarning badiiy tuzilishini va uning obrazlar tizimining adabiy
ahamiyatini kengroq tushunish imkoniyati yaratish nazarda tutilgan.
Kurs ishi vazifasi
Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. "Kecha va Kunduz" romanidagi obrazlar tizimini tahlil qilish : Asardagi
asosiy va ikkinchi darajali qahramonlarning xarakterlarini, ularning o’zaro
munosabatlarini va badiiy roli bilan bog’liq jihatlarni o’rganish.
2. Obrazlar orqali milliy va madaniy qadriyatlarni o’rganish : Roman
orqali aks etgan milliy qadriyatlar, ijtimoiy va psixologik masalalar va
ularning zamonaviy talqini haqida xulosalar chiqarish.
3. Cho’lpon ijodining falsafiy va ma’naviy mazmunini aniqlash :
Muallifning ijtimoiy, falsafiy va ma’naviy qarashlarini obrazlar tizimi orqali
qanday ifodalashini tahlil qilish.
4. Romanning adabiy va ma’naviy ahamiyatini baholash : Asarning o’zbek
adabiyotidagi o’rni, uning o’quvchilar uchun dolzarbligi va adabiy
merosdagi ahamiyatini aniqlash.
5. Roman tahlilini zamonaviy yondashuvlar bilan bog’lash : Cho’lponning
asaridagi masalalarni zamonaviy ijtimoiy va madaniy kontekstda o’rganish.
Ushbu vazifalar orqali asarning badiiy tuzilishini, uning mazmuni va ahamiyatini
kengroq tushunish maqsad qilingan.

Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanida erkak va ayol qahramonlar bir-
biridan farq qiluvchi, ammo bir-birini to’ldiruvchi obrazlar sifatida gavdalanadi.
Ularning xarakterlari va ramziy ma’nolari asardagi ijtimoiy, ma’naviy va falsafiy
g’oyalarni yoritishda muhim o’rin tutadi.
 Zulayho o’zining ichki kechinmalari, kurashga to’la hayoti bilan ayol
ozodligining, erkinlik uchun intilishning ramzi hisoblanadi. U an’anaviy
jamiyatdagi ayollarning cheklangan holatini ifodalaydi va shu bilan birga,
yangi davrda o’z shaxsiyatini anglashga intiluvchi ayol obrazini
gavdalantiradi. Zulayho milliy qadriyatlar va zamonaviy fikrlashning
uyg’unligini aks ettiradi.
 Yusuf esa erkaklarning jamiyatdagi mas’uliyatini va milliy uyg’onish ruhini
ifodalovchi obrazdir. U jamiyatdagi adolatsizliklarga qarshi chiqadi va
shaxsiy baxtidan ko’ra, ijtimoiy adolatni ustuvor qo’yadi. Yusuf millatning
kelajak sari intilishini, erkaklarning o’z xalqiga bo’lgan fidoyiligi va
mas’uliyatini ramziy tarzda ifodalaydi.
Erkak va ayol qahramonlarning munosabatlari
Zulayho va Yusufning o’zaro aloqalari sevgi va tushunish asosida qurilgan bo’lsa-
da, ular bir vaqtning o’zida jamiyatdagi ziddiyatlarni ham ochib beradi. Bu
munosabatlar orqali asar erkak va ayol o’rtasidagi tenglik, hurmat va hamkorlikka
e’tibor qaratadi.
Ramziy ma’nolar
 Zulayho va Yusufning xarakterlari milliy uyg’onish, erkinlik va
zamonaviylik kabi g’oyalarning ramzidir.
 Zulayho o’z erkinligini izlayotgan millatning ayol timsoli bo’lsa, Yusuf esa
erkaklikning jasorat va fidoyilik timsoli sifatida tasvirlangan.
 Ularning sevgisi jamiyatda ijtimoiy uyg’unlik va insoniy qadriyatlarning
ahamiyatini ta’kidlaydi.

Zulayhoning psixologik portreti
Zulayho asarning markaziy obrazlaridan biri sifatida ichki kechinmalari bilan
alohida ajralib turadi. U an’anaviy jamiyatning qattiq qoidalari bilan o’z erkinlik
istagi o’rtasida ichki ziddiyatlarni boshdan kechiradi.
 Ichki kurashlari : Zulayho o’z his-tuyg’ularini tushunishga va hayotida
yangi yo’l topishga harakat qiladi. Uning ruhiy holati qattiq shubha va
qo’rquvdan ilhom va jasoratga qadar rivojlanadi.
 Ruhiy tanglik : Uning jamiyat va oilaviy an’analar bilan bo’lgan kurashlari
Zulayhoni tinimsiz o’ylash va o’zini anglash yo’liga olib boradi.
 Sevgi va jasoratning uyg’unligi : Zulayho Yusufga bo’lgan sevgisi orqali
yangi kuch va o’z hayotini o’zgartirishga qobiliyat topadi.
Yusufning psixologik tahlili
Yusufning obrazida shaxsiy erkinlik uchun intilish va ijtimoiy muammolarni hal
qilishga bo’lgan ehtiyoj yaqqol ko’zga tashlanadi.
 Ichki ziddiyatlar : Yusuf milliy qadriyatlarni hurmat qilish bilan birga,
zamonaviy fikr va erkinlikka intiladi. Bu uning ichki dunyosidagi
ziddiyatlarni oshiradi.
 Maqsad sari intilish : Yusuf ijtimoiy adolatsizlikka qarshi kurashda o’z
hayotini fido qilishga tayyor bo’lgan, qat’iyatli shaxs sifatida tasvirlanadi.
 Sevgi va mas’uliyat : Yusuf Zulayhoni sevadi, ammo uning hayotidagi
ijtimoiy va siyosiy maqsadlar ushbu munosabatlarni murakkablashtiradi.
Ikkala qahramonning ruhiy yaqinligi
Zulayho va Yusufning ruhiy holatlari ko’p hollarda bir-birini to’ldiradi:
 Zulayho Yusufdan ilhom olib, o’z hayotini o’zgartirishga harakat qiladi.
 Yusuf esa Zulayhoning nozik ruhiy holatini tushunib, unga nisbatan hurmat
va mehrni oshiradi.

MUNDARIJA:
Kirish............................................................................................................ 3
I BOB. Asar syujeti va badiiy makon…………………………………….. 7
1.1 "Kecha va Kunduz" romanining mavzusi va asosiy g’oyasi…………… 7
1.2 Syujetning asosiy nuqtalari va dramatik momentlari…………………… 9
1.3 Badiiy makon va uning obrazlar tizimiga ta’siri………………………… 12
II BOB. Asardagi ijtimoiy va psixologik obrazlar……………………… 16
2.1 . Qahramonlarning ijtimoiy mavqei va o’zaro munosabatlari………….. 16
2.2 . Obrazlarning psixologik tahlili: ichki kechinmalar va ruhiy holatlar….. 19
2.3 Erkak va ayol qahramonlarning xarakteristikasi va ularning ramziy
ma’nolari………………………………………………………………… 25
III BOB. Obrazlar tizimida milliy va madaniy
qadriyatlar………………. 28
3.1 Milliy qadriyatlar aks etgan
obrazlar…………………………………….. 28
3.2 Asardagi zamonaviy va an’anaviy qadriyatlarning qarama-
qarshiligi…… 30
3.3 Obrazlar tizimida muallifning falsafiy qarashlari……………………… 32
Xulosa……………………………………………………………………… 36
Foydalanilgan adabyotlar ro’yhati……………………………………….. 38
Foydalanilgan sayitlar ro’yhati………………………………………….. 39

ularning ichki kechinmalari va jamiyatdagi o’rni orqali yozuvchi o’z davrining
ijtimoiy va ma’naviy muammolariga yuksak badiiy mahorat bilan yondashadi.
1. Shaxs erkinligi va tanlov huquqi : Zulayho va Yusufning hayotiy
kurashlari o’quvchini erkinlikning ahamiyati va insonning o’z taqdirini
belgilashdagi roli haqida o’ylashga undaydi.
2. Milliy uyg’onish va qadriyatlar : Asar milliy an’analar va zamonaviylik
o’rtasidagi muvozanatni izlaydi va o’zbek millatining o’zligini anglash
yo’lida muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
3. Falsafiy mazmun : Cho’lpon obrazlar tizimi orqali hayotning murakkabligi,
shaxsning jamiyatdagi o’rni va inson his-tuyg’ularining universalligini
yoritib beradi.
 Zulayho va Yusufning obrazlari faqat milliy qahramonlar emas, balki
universallikka ega bo’lgan inson timsollari sifatida gavdalanadi.
 Ularning hayotiy tanlovlari jamiyatning o’zgaruvchanligi va qadriyatlarning
o’zaro ta’sirini tushunishga yordam beradi.
"Kecha va Kunduz" nafaqat o’z davrining muammolarini yoritadi, balki bugungi
jamiyat uchun ham muhim saboqlar beradi. Inson huquqlari, shaxsiy erkinlik,
milliy qadriyatlar va jamiyatdagi adolat masalalari hanuz dolzarbdir.
Cho’lponning ushbu romani adabiy va falsafiy jihatdan o’zbek milliy
adabiyotining eng sara durdonalaridan biri bo’lib, o’quvchini jamiyatdagi ijtimoiy
masalalar haqida o’ylashga, o’z shaxsiy va milliy qadriyatlarini qayta anglashga
undaydi. Asar bugungi kunning hamohang muammolarini aks ettirib, insoniyatning
abadiy qadriyatlariga yuksak hurmat ko’rsatadi.

 Ijtimoiy o’zgarishlarning ramzi : Cho’lpon, ijtimoiy o’zgarishlarni, yangi
fikrlarni va erkinlikni qabul qilishning qiyinchiliklarini obrazlar orqali
ko’rsatadi. Obrazlar, jamiyatdagi o’zgarishlarga qarshi kurashayotgan
shaxslar sifatida, muallifning falsafiy dunyoqarashini taqdim etadi.
"Kecha va Kunduz" romanidagi obrazlar tizimi, Cho’lponning falsafiy qarashlarini
yoritishda katta ahamiyatga ega. Asarda shaxsning erkinligi, ma’naviyat, ijtimoiy
o’zgarishlar va insonning ichki kechinmalari orqali muallifning falsafiy
dunyoqarashi aniq ifodalangan. Cho’lpon, obrazlar orqali, insonning o’zini
anglashdagi kurashini, shaxsiyatning rivojlanishini va jamiyat bilan bo’lgan o’zaro
ziddiyatlarni chuqur tahlil qiladi.

1. Adabiyotshunoslikda yangicha yondashuvni rivojlantirish
Ushbu ish "Kecha va Kunduz" romanidagi obrazlar tizimini tahlil qilish
orqali o’zbek adabiy tanqidchiligiga yangi ilmiy yondashuvlarni olib kiradi.
Obrazlarni kompleks tahlil qilish orqali asarning badiiy va falsafiy
qirralarini ochib berishga xizmat qiladi.
2. Milliy va madaniy qadriyatlarni o’rganish
Roman orqali milliy qadriyatlar, ijtimoiy munosabatlar va ularning
modernistik talqini yoritiladi. Bu o’z navbatida o’zbek adabiyotining milliy
o’zligini anglashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
3. Zamonaviy o’quvchilar uchun dolzarb xulosalar chiqarish
Asarda ko’tarilgan masalalar bugungi kun ijtimoiy va ma’naviy muammolari
bilan hamohang bo’lib, zamonaviy o’quvchilar uchun qadriyatlar va
insoniylik borasida muhim xulosalar beradi.
4. Cho’lpon merosini keng targ’ib qilish
Kurs ishi Cho’lpon ijodining keng qamrovli o’rganilishiga va uning
asarlarining yangi talqinlariga yo’l ochadi. Shu orqali adibning asarlaridan
ta’lim va ma’naviyat sohasida foydalanish imkoniyatlarini oshiradi.
Kurs ishi predmeti
Ushbu kurs ishi Cho’lponning "Kecha va Kunduz" romanidagi obrazlar tizimini
o’rganishga qaratilgan. Asarda qahramonlar xarakteri, ularning ijtimoiy va
psixologik jihatlari, milliy va madaniy qadriyatlarni aks ettirishdagi o’rni kurs
ishining asosiy tadqiqot obyekti hisoblanadi.
Predmet sifatida quyidagilar o’rganiladi:
1. Obrazlar tizimi : Asardagi asosiy va ikkilamchi qahramonlarning o’zaro
munosabatlari va badiiy vazifalari.
2. Milliy va universal qadriyatlar : Obrazlar orqali aks etgan milliy madaniyat
va umumiy insoniy masalalar.
3. Muallif pozitsiyasi : Cho’lponning qahramonlar orqali jamiyatga bo’lgan
munosabatini ifodalash usullari.

Asardagi boshqa qahramonlarning psixologiyasi
 Zulayhoning oilasi : Ularning ruhiy holati an’analar va qattiq qoidalarga
asoslangan. Bu qahramonlar Zulayho uchun ijtimoiy bosimni ramziy
ifodalovchi obrazlar sifatida gavdalanadi.
 Jamiyatdagi boshqa shaxslar : Ularning psixologiyasi orqali Cho’lpon
ijtimoiy va madaniy ziddiyatlarni yoritadi. Ular orasida Zulayho va
Yusufning qarashlariga qarshi chiqadigan, ularga yordam beradigan yoki
ular bilan hamfikr bo’lganlar bor.
Psixologik tahlilning badiiy vositalari
 Tush va xotiralar : Zulayho va Yusufning orzulari va xotiralari ularning
ichki dunyosini ochib beradi.
 Dialog va monolog : Qahramonlarning so’zlari va ichki fikrlari orqali
ularning psixologiyasi chuqurroq yoritiladi.
 Tashqi va ichki voqealar uyg’unligi : Qahramonlarning ichki holatlari
ko’pincha voqealardagi keskinlik va dramatizm bilan mos keladi.
Psixologik tahlilning ahamiyati
Cho’lpon qahramonlarning ichki kechinmalarini chuqur tasvirlash orqali inson
ruhiyatining murakkabligini, qaror qabul qilish jarayonidagi ziddiyatlarni va
shaxsiy o’sishni ochib beradi. Zulayho va Yusufning psixologik portretlari
jamiyatdagi muammolarni va o’zgarishlarga bo’lgan ehtiyojni yorituvchi kuchli
vosita sifatida xizmat qiladi.
Obrazlarning psixologik tahlili orqali roman hayotiy voqealarning chuqurroq
anglashiga yordam beradi. Zulayho va Yusufning ichki kurashlari, ularning
jamiyatdagi roli va bir-birlariga bo’lgan munosabatlari orqali o’quvchi insoniy
hissiyotlarning universalligini tushunadi. Bu tahlil "Kecha va Kunduz" asarining
estetik va falsafiy qiymatini oshiradi.

 Ayol erkinligi va jamiyatdagi o’rni;
 Milliy qadriyatlar va madaniy an’analarning saqlanishi;
 Shaxsning ma’naviy yetukligi va ichki dunyosining o’zgarishi;
 Oila va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning murakkabligi kabi masalalar
ko’tarilgan.
Roman qahramonlari – Zulayho va Yusuf – o’z hayot yo’llarida o’ziga xos
qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Ularning har biri turli xil sharoitlar va
qarorlar orqali jamiyatdagi mavjud tartibotga munosabat bildiradi va o’z hayotiy
pozitsiyasini belgilab boradi.
Asosiy g’oya
Asarning asosiy g’oyasi – inson erkinligini ulug’lash, milliy o’zlikni anglash va
shaxsiyat shakllanishi uchun kurashni ta’kidlashdir. Cho’lpon jamiyatdagi
an’anaviy va zamonaviy qarashlar o’rtasidagi kurashni tasvirlar ekan, yangi
avlodni milliy qadriyatlarni saqlagan holda zamonaviy dunyoga moslashishga
chaqiradi.
 Zulayho obrazi orqali – milliy va diniy qadriyatlarni hurmat qilgan holda
shaxsiy erkinlikni anglash g’oyasi yoritiladi. U o’zining ruhiy holatlari va
qarorlarida ichki mustaqillikka erishishga intiladi.
 Yusuf obrazi orqali – yangi dunyoqarash, jamiyatdagi o’zgarishlarga
moslashish va shaxsiy erkinlikka bo’lgan ehtiyoj ifodalanadi. U jamiyatdagi
yangi tendensiyalarni qabul qilishga tayyor bo’lsa-da, o’zining ichki
ziddiyatlarini ham his qiladi.
Dolzarbligi
Roman o’z davrining o’tkir muammolarini ko’tarib chiqqan. O’zbekiston ijtimoiy
va madaniy hayotida milliy uyg’onish jarayonlari faollashgan bir paytda yozilgan
bu asar, an’analar va zamonaviylik o’rtasidagi kurashni yoritadi. Bu mavzular
bugungi kunda ham dolzarb bo’lib, shaxsning erkinligi, ma’naviy qadriyatlarni

 Zulayho va Yusufning fojeali ajrashi : Ularning hayotiy yo’llarining
ajralishi va his-tuyg’ularining kuchli iztiroblari asar kulminatsiyasining
asosiy dramatik nuqtasidir.
Syujetning ma’naviy va ijtimoiy ahamiyati
Romanning syujeti jamiyatdagi ijtimoiy ziddiyatlarni, shaxsiy erkinlik uchun
kurashni va qadriyatlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni yoritadi. Syujetning
rivojlanishi davomida o’quvchi inson ruhining chuqur ichki kechinmalari va
ma’naviy yuksalishini his qiladi.
"Kecha va Kunduz" romanining syujeti insoniyatning universalligi, jamiyatning
o’zgaruvchan tabiati va shaxsning ichki kurashlarini aks ettiruvchi mukammal
badiiy asardir.
1.3. Badiiy makon va uning obrazlar tizimiga ta’siri
Badiiy makon — bu asar voqealari sodir bo’ladigan joy, vaqt va ijtimoiy muhitni
anglatadi. "Kecha va Kunduz" romanida badiiy makonni tahlil qilish orqali asar
mazmunining yanada chuqurroq anglash imkoniyati yaratadi, chunki Cho’lpon
voqealarni faqat geografik yoki tarixiy makonda emas, balki qahramonlarning
ruhiy, ma’naviy holatlari va ichki dunyosida ham ko’rsatadi.
Badiiy makonning obrazlar tizimiga ta’siri:
1. Zamonaviy va an’anaviy dunyoqarashlar o’rtasidagi ziddiyat
Roman voqealari ikki xil dunyoqarashni — an’anaviy qadriyatlar bilan
zamonaviy fikrlarni aks ettiruvchi makonda sodir bo’ladi. Bu makon
o’zining ikki qarama-qarshi tomonini, ya’ni qishloq va shahar muhitini
o’zida mujassamlashtiradi. Shahar makoni, o’z navbatida, zamonaviylik va
yangi fikrlarni ifodalasa, qishloq makoni an’anaviy qadriyatlar va
jamiyatning eski tuzilishini aks ettiradi.
2. Ichki va tashqi makon o’rtasidagi bog’lanish
Badiiy makon roman davomida qahramonlarning ichki ruhiy holatini,
ulardagi kechinmalar va ichki kurashlarni ko’rsatish uchun ishlatiladi.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA
ADABIYOTI UNIVERSITETI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTET
Cho’lponning “Kecha va kunduz” asarini
obrazlar tizimi orqali tahlil qilish

Zamonaviy qadriyatlar roman orqali yangilikka, o’zgarishga va ijtimoiy erkinlikka
intilish sifatida aks ettiriladi. Ular an’anaviy qadriyatlar bilan ziddiyatda bo’lib,
o’zgarishlarni va yangi dunyoqarashlarni ifodalaydi. Quyidagi jihatlar zamonaviy
qadriyatlarni ko’rsatadi:
 Erkinlik va shaxsiy huquqlar : Yusufning zamonaviy qarashlari, uning
o’zining va boshqalarning huquqlarini qadrlashga intilishi, yangi fikrlarni
qabul qilishga bo’lgan ehtiyojini aks ettiradi. U jamiyatdagi mavjud qat’iy
me’yorlarga qarshi chiqadi va shaxsiy erkinlikni ustun qo’yadi.
 Ilm-fan va taraqqiyot : Zamonaviy qadriyatlar ilm-fan va taraqqiyotga
asoslanadi. Yusuf, ilm-fan va madaniyatni qadrlaydi, yangi bilimlarni
olishga intiladi va jamiyatdagi an’anaviy tizimlarga qarshi kurashadi. U,
shuningdek, yangi dunyoqarashni o’rganishga va o’zining ruhiy erkinligini
topishga harakat qiladi.
3. Qarama-qarshilik va uning ifodalanishi
Asarda zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarning
ko’plab misollari mavjud. Bu qarama-qarshiliklar qahramonlarning ichki
kechinmalarini va o’zaro munosabatlarini shakllantiradi. Ularning bir-biri bilan
to’qnashuvi ijtimoiy va ma’naviy o’zgarishlar haqida chuqur fikr yuritishga imkon
beradi.
 Yusuf va Zulayho o’rtasidagi ziddiyat : Yusufning zamonaviy fikrlari va
erkinlikka bo’lgan intilishi bilan Zulayhonig an’anaviy qadriyatlar va oilaviy
me’yorlarga bo’lgan sadoqati o’rtasida kuchli ziddiyat mavjud. Zulayho o’z
oilasini va jamiyatning qadriyatlarini saqlashga harakat qilsa, Yusuf yangi
dunyoqarashlarni qabul qilishni va zamonaviylikni qidiradi. Ularning
munosabatlaridagi bu qarama-qarshiliklar ularning ruhiy holatlarini va
qarorlarini shakllantiradi.
 Ijtimoiy me’yorlarga qarshi kurash : Asarda an’anaviy jamiyatda
yashovchi qahramonlar yangi fikrlar, yangiliklar va o’zgarishlarga qarshi

ettiradi. Milliy qadriyatlar, ayniqsa, qahramonlarning xarakterlarida, ularning
o’zaro munosabatlarida va hayotdagi qarorlarida muhim o’rin tutadi. Roman orqali
milliy qadriyatlar va an’anaviylikning zamonaviy dunyoqarashlar bilan
to’qnashuvi chuqur tahlil qilinadi.
3.2. Asardagi zamonaviy va an’anaviy qadriyatlarning qarama-qarshiligi
"Kecha va Kunduz" romanida zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi
qarama-qarshilik asar davomida asosiy motivlardan biri sifatida namoyon bo’ladi.
Cho’lpon, ushbu ikki dunyoqarashning o’zaro to’qnashuvini, inson shaxsining
o’zligini anglashdagi kurashini va ijtimoiy o’zgarishlar muammolarini tasvirlaydi.
Roman orqali zamonaviy va an’anaviy qadriyatlar o’rtasidagi ziddiyatlarning
insoniyat hayotiga, uning qarorlariga, ichki kechinmalariga qanday ta’sir qilishini
ko’rsatadi.
1. An’anaviy qadriyatlar va ularning ifodalanishi
An’anaviy qadriyatlar romanda ko’pincha oilaviy, ijtimoiy va ma’naviy
me’yorlarga asoslanadi. Ular uzoq vaqt davomida shakllangan va jamiyatda
o’zining mustahkam o’rniga ega bo’lgan qadriyatlarni aks ettiradi. Quyidagi
jihatlar an’anaviy qadriyatlarni ifodalaydi:
 Oilaviy qadriyatlar : Asarda oilaning roli va qadriyatlari juda muhim o’rin
tutadi. Zulayho, o’zining oilaviy vazifalarini ado etishga, oilani
mustahkamlashga, jamiyatning an’anaviy me’yorlariga rioya qilishga
harakat qiladi. Uning xatti-harakatlari va qarorlari oilaga nisbatan an’anaviy
hurmatni va sadoqatni namoyish etadi.
 Ma’naviy qadriyatlar : Milliy madaniyat va ma’naviyat, asarda qadrlanadi.
Qahramonlar, ayniqsa, Yusuf va Zulayho, o’zlarining ma’naviy holatini
saqlashga harakat qilishadi. O’z-o’zini anglash, o’zgarmas qadriyatlar,
vatanparvarlik va milliy an’analar ustuvor bo’ladi.
2. Zamonaviy qadriyatlar va ularning ifodalanishi

1. Shahar makoni – ijtimoiy ziddiyatlar, yangi dunyoqarashlar va zamonaviy
o’zgarishlar ifodalangan joy.
2. Qishloq makoni – an’anaviy qadriyatlar, milliy urf-odatlar va ma’naviy
sokinlikni aks ettiruvchi joy.
Har ikki makon obrazlar xarakterining shakllanishiga turlicha ta’sir ko’rsatadi.
Zulayho uchun qishloq makoni himoya va barqarorlik ramzi bo’lsa, Yusuf uchun
shahar makoni yangi imkoniyatlar va ozodlikning timsoli hisoblanadi.
Makondagi ijtimoiy qatlamlar
Badiiy makon orqali Cho’lpon qahramonlar yashayotgan davrdagi ijtimoiy
tengsizliklarni ham ochib beradi.
 Boy xonadonlar – ijtimoiy ziddiyatlar va yolg’onchilik manbai sifatida
tasvirlanadi.
 Kambag’al mahallalar – oddiy xalqning haqiqiy hayoti va ijtimoiy
qiyinchiliklarni ko’rsatadi. Bu qarama-qarshiliklar makon tasvirini yanada
jonlantirib, syujetni chuqurlashtiradi.
Makonga obrazlarning moslashuvi
 Zulayho va qishloq makoni : Zulayho uchun qishloq makoni – an’anaviy
qadriyatlarning saqlangan joyi. Bu joy uning ichki osoyishtaligi va oila
muqaddasligini aks ettiradi. Ammo Zulayho bu makondan tashqaridagi
erkinlikni ham his qiladi, bu esa uning ichki ziddiyatlarini oshiradi.
 Yusuf va shahar makoni : Yusuf shaharda o’zining erkinlikka intilishi va
shaxsiy o’zgarishlarini ko’rsatadi. Shahar uning ruhiy o’sishi va jamiyatdagi
o’ziga xos o’rinni qidirish jarayonining maydoni hisoblanadi.
Badiiy makon va dramatik voqealar
Romanning dramatik burilishlari ko’pincha makon o’zgarishi bilan bog’liq:
 Zulayhoning qishloqdan shaharga kelishi : Bu uning ruhiy va jismoniy
erkinlikka intilishining ramzidir.

Qahramonlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklar
Ularning munosabatlarida faqat uyg’unlik emas, balki ichki va tashqi ziddiyatlar
ham mavjud:
 Ichki ziddiyatlar : Zulayho va Yusuf o’z his-tuyg’ulari va jamiyatning
qattiq qoidalari o’rtasida kurashadilar.
 Tashqi qarshiliklar : Ularning sevgi munosabatlariga jamiyatdagi an’anaviy
qarashlar va Zulayhoning oilasi to’sqinlik qiladi.
Asardagi boshqa qahramonlar va ularning o’zaro munosabatlari
Romandagi boshqa qahramonlar ham turli ijtimoiy mavqelarga ega bo’lib, Zulayho
va Yusufning hayotiga bevosita ta’sir ko’rsatadi:
 Zulayhoning oilasi : Patriarxal jamiyatni ramziy aks ettiruvchi xonadon
sifatida tasvirlanadi. Ular Zulayhoning erkinlikka bo’lgan intilishlariga
to’sqinlik qiladi.
 Yusufning atrofidagilar : Uning zamonaviy dunyoqarashlarini tushunishga
harakat qilgan yoki ularga qarshi chiqqan shaxslar asardagi qarama-
qarshiliklarni kuchaytiradi.
Qahramonlarning ijtimoiy mavqei va o’zaro munosabatlari romandagi ijtimoiy,
madaniy va ma’naviy ziddiyatlarni yoritishda markaziy o’rin tutadi. Zulayho va
Yusuf o’z munosabatlari orqali jamiyatdagi cheklovlar va shaxsiy erkinlik uchun
kurashni aks ettiradi. Bu munosabatlar orqali Cho’lpon o’z davrining ijtimoiy
muammolariga e’tibor qaratib, yangi avlod uchun ozodlik va ma’naviy uyg’onish
yo’llarini ko’rsatadi.
2.2. Obrazlarning psixologik tahlili: ichki kechinmalar va ruhiy holatlar
"Kecha va Kunduz" romanida qahramonlarning psixologik portreti va ruhiy
holatlari ularning xarakterlarini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Cho’lpon
obrazlarni nafaqat tashqi harakatlari orqali, balki ularning ichki kechinmalari, ruhiy
holatlari va psixologik kurashlarini tahlil qilish orqali yoritadi. Roman davomida

II Bob. Asardagi ijtimoiy va psixologik obrazlar
2.1. Qahramonlarning ijtimoiy mavqei va o’zaro munosabatlari
Qahramonlarning ijtimoiy mavqei:
"Kecha va Kunduz" romanidagi qahramonlar turli ijtimoiy tabaqalarga mansub
bo’lib, ularning ijtimoiy mavqei va jamiyatdagi o’rni asar davomida markaziy
o’rin tutadi. Cho’lpon qahramonlarini jamiyatda o’z o’rinlarini topishga harakat
qilayotgan shaxslar sifatida tasvirlaydi.
1. Bosh qahramonlar (Yusuf va Zulayho)
Yusuf va Zulayho romanning asosiy qahramonlari bo’lib, ular o’zlarining
ijtimoiy mavqeiga qarab, turli ijtimoiy qatlamlarga mansubdirlar. Yusuf, bir
tomondan, ilm-fan va san’atni qadrlovchi ijtimoiy faol, o’zgarishlarni
xohlagan shaxs sifatida tasvirlanadi. Zulayho esa o’zining an’anaviy
qadriyatlar bilan bog’langan, jamiyatda ustun mavqega ega bo’lgan ayol
sifatida ijtimoiy jihatdan yuqori turadi. Ularning o’rtasidagi munosabatlar
ijtimoiy qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklarga asoslanadi.
2. Ijtimoiy ziddiyatlar va o’zaro munosabatlar
Qahramonlarning ijtimoiy mavqei ularning o’zaro munosabatlarini
shakllantiradi. Masalan, Yusuf va Zulayho o’rtasidagi munosabatlar, bir
tomondan, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar o’rtasidagi ziddiyatni aks ettiradi,
ikkinchi tomondan esa, ular o’zlarining shaxsiy ehtiyojlari va orzu-
umidlarini amalga oshirishga intilishadi. Bu munosabatlar roman davomida
rivojlanib, qahramonlarning o’ziga xos qarorlar qabul qilishiga ta’sir
ko’rsatadi.
3. Qahramonlarning ijtimoiy pozitsiyasi va uning o’zgarishi
Ijtimoiy mavqe o’zgarishlari, ayniqsa, o’zgarmayotgan ijtimoiy tuzumlarga
qarshi kurashayotgan qahramonlar orqali namoyon bo’ladi. Ularning har biri
o’z mavqeini yaxshilash, yangi ijtimoiy pozitsiyalarni egallashga harakat
qiladi, lekin jamiyatning mavjud qadriyatlari va normalaridan kelib chiqqan
holda ular o’zlarining ichki ziddiyatlari va kurashlarini boshdan kechiradilar.

Cho’lponning “Kecha va kunduz” asarini obrazlar tizimi orqali tahlil qilish

Купить