Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024
336 SotishChumchuqsimonlar turkumi vakillari va ularning tarqalishi
![Tadqiqot predmeti. Chumcuqsimonlar turkumiga mansub to’qimachilar
oilasidan ikkita tur - dala chumchug’i (Passer montanus) va hind chumchug’i
(Passer indicus) , chug’urchuqlar oilasidan bitta tur - mayna (Acridothores tristis
L.) kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Tadqiqot metodi. Kurs ish uchun material kuzatishlar asosida to’plandi.
Qushlarning uya ekologiyasi umumiy qabul qilingan uslubiyat asosida olib borildi
[18]. A.Novikov uslubiyatiga (1953) muvofiq holda olib borildi. Bu uslubiyatni u
1953 yilda tavsiya etgan. Bundan tashqari kuzatish davomida marshrut va
statsionar metodlardan foydalanildi.
Ishning aprobatsiyasi. 2018 – 2019 yillarda bo’lib o’tgan zoologiya
to’garaklarida, Termiz davlat universitetida “Talabalarning an’anaviy 45 – ilmiy
amaliy konferensiyasi” da hamda “Yosh Faunist” ilmiy to’garaklarida ushbu
bititiruv malakaviy ishi mavzusi bo’yicha ma’ruzalar qilingan.
. Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 3ta bob, xulosa,
takliflar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 27 ta rangli
rasmlar bilan boyitilgan. Kurs ish bet kompyuterda terilgan ma’lumotdan iborat
bo’lib, 38 ta adabiyotdan foydalanilgan, bundan tasi chet el adabiyotidir.
I bob. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon qushlarning sistematik va
faunistik tahlili
1.1. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon qush turlarining sistematik
tahlili
Tip. Xordalilar – Chordata
~ 5 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_5.png?v=1)
![qismi kulrang oq tusda bo’ladi. Tanasi pat bilan qoplangan, oldingi oyoqlari
qanotga aylangan bosh suyagi bitta ensa o’simtalari, yuragi 4 kamerali.
Dala chumchug’i deyarli butun Yevropa, Urta Osiyo, Turkiya, Afg’oniston,
Xitoy va Shimoliy Afrikada keng tarqalgan. O’zbekiston hududida dala
chumchug’i Orol dengizi sohillarida, Qizilqumda, Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida
butun madaniy landshaftlar bo’ylab Chotqol tog’ tizmasining g’arbiy etaklarigacha
Zarafshon, Turkiston, Xisor va Nurota tog’ tizmalarida uchraydi. U ayniqsa
madaniy landshaftlarda va daryolar yoqalarida keng tarqalgan [25].
Dala chumchug’i turli biotoplarda hayot kechiradi. U asosan binolarning
devorlaridagi bo’shliqlarda, tomlarning tirqishlarida, ba’zan jarliklarda ham uya
quradi.
Ivanovning ma’lumotiga (1969) ko’ra dala chumchuqlari o’z uyalarini turli
kovaklariga, shuningdek daraxt shoxlarining ayri joylariga qurishadi. Termiz
shahri hududlarida mazkur qush uyalarini ko’proq koloniya bo’lgan holda quradi.
Uya qurish joylari bo’lib esa asosan yangi qurilgan imoratlarning yoriq tirqishlari
cherdaklar osti, jarliklar, boshqa qushlar tomonidan qurilgan inlar va kamdan-kam
hollarda daraxtlar xizmat qiladi. Dala chumchug’i uyasini juda pishiq bo’lib, uya
kirish teshigidan boshlanadi. Uyalari ichki qismi quruq va yashil o’tlardan va
patlar kabi momiq materiallardan tuziladi (3.3-rasm).
Dala chumchug’i uya materiallari sifatida ko pincha yovvoyi o’tchil‟
o’simliklarning poyalari, darxtlarning barglari, qushlarning par va patlari, o’simlik
ildizlari ildiz po’stloqlari, g’alladoshlar oilasiga mansub o’simlilarning barglari va
poyalari, paxta, qog’oz va polietilen parlardan foydalaniladi [21].
Dala chumchug’i aprel oyi boshlarida to’liq juftlashib, koloniya bo’lib uchib
yurishib uya qurishga kirishdi. Dala chumchug’i uyasi o’lchamlari keltirilgan.
Unga ko’ra o’rtacha uyaning yerdan balandligi 330 sm, uya diametri 156.2 mm,
uya balandligi 93 sm, uya kosachasi chuqurligi 81 mm, uya kosachasi diametri
85.5 mm, uyada kirish teshigi 66 mmni tashkil etdi.
Uya qurib tayyorlagandan so’ng dala chumchug’i tuxum qo’yishga kirishadi.
Adabiyotlarda qayd qilinishicha [3] mazkur qush Toshkent va Namangan
~ 31 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_31.png?v=1)
![va kunduzgi kapalaklar chumolilar, termitlar, o’simlik bitlari va hokazolar bilan
oziqlanadi.
Dala chumchug’i gala bo’lib uchib, ayniqsa polaponlari uchirma bo’lgan
davrda don - mevachilik xo’jaliklariga ziyon yetkazadi, ular hosildorligini
kamaytiradi. Lekin qishloq xo’jalik zararkunanda hasharotlari va ularning
lichinkalarini terib yeb foyda keltiradilar. Ularning zarari unchalik katta emas
ya’ni uy chumchug’i va qora tomoq chumchuqlar zararidan ancha kam.
22-rasm. Dala chumchug’I inining ko’rinishi (Jarqo’rg’on tumani,
Mehnatobod mahallasi, Maorifchilar ko’chasi 15-uy).
2.2 . Hind chumchug’i –Passer indicus.
O’zbekistonda hind chumchug’ining kenja turi Passer indicus bakterianus
uchraydi. Hind chumchug’i uy chumchug’iga shunchalik o’xshab ketadiki, uni
ko’pchilik hollarda bu qushning kenja turi deb hisoblaydilar. Lekin uning
biologiyasida o’ziga xos tomonlar bo’lib bu uni alohida tur deb hisoblashga asos
bo’ladi [11].
~ 34 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_34.png?v=1)
![uyalar shu qadar
zich joylashadiki, xudi shoxlarda xashak uyumlari osilib turgandek tuyiladi [21].
D.Yu. Kashkarov va P.N. Puzankovalarning ma’lumotlariga ko’ra, hind
chumchug’i asosan tabiiy landshaftlarda va vohalarda yashab, ularning uya
kaloniyalari daraxtlarda, tom bo’g’otlarida va boshqa joylarda joylashadi.
E.I.Gavrilovning (1975) ma’lumotlariga ko’ra hind chumchug’i odamlardan uzoq
joylarda yashaydi. Yashash joylari buzilgandagina odamlarga yaqin joylarda
yashashi mumkin. Yashash joylarining eng xarakterli tomonlaridan biri, ular
yashaydigan joylar yaqinida oziq yig’ish mumkin bo’lgan ochiq joylarning
bo’lishidir. Odatda ular gala hosil qilgan holda yashaydi.
Hind chumchug’lari galasida bir necha juftdan ikki-uch mingtagacha juft
qushlar bo’lishi mumkin. Ular jarliklarga uya qurganda uyalar orasidagi masofa bir
metrni tashkil etadi. Hind chumchug’lari o’rmonlarda, daraxtzorlarda daraxt va
uylar kovaklarida uya qurishadi. Bunday joylarda uyalar orasidagi 10 metrni
tashkil etadi. Shuningdek hind chumchug’i tomlarning bo’g’otlariga, eski
binolarning devorlaridagi yoriqlarga uya qurishadi. Jarliklar va quduqlarning
devorlarida yashovchi hind chumchuqlari boshqa qushlarning uyalarini ham
egallab oladi.[7].
Hind chumchuqlari Buxoro viloyati sharoitida ko’pincha inson tomonidan
qurilgan imoratlarda va daraxtlarning kovaklari va yoriqlarida uya quradi. Uyalar
shakli har xil, xashaklardan mustahkam qilib quriladi. Daraxtlarning kovaklarida,
tomlarning tirqishlarida, shiftlarning tirqishlarida va jarliklardagi inlarda uya
quradi va uyalarda kovaklar to’liq uya materiali bilan to’ldiriladi va uyaning ichki
qismi sharsimon shaklga ega bo’ladi.
Mazkur qush o’z uyalarini qurishda uya materiali sifatida asosan bir yillik
yovoyi o’tchil o’simliklarning poyalari, paxta, mato parchalari, parrandalarning
parlari va patlari, qog’oz parchalari, polietilen bo’laklari, sut emizuvchilarning
junlari va hokazolardan foydalanadi.
Hind chumchug’ining uya davri boshqa chumchuqlar uya devoriga nisbatan
ancha davomli bo’ladi. May oyining oxiri, iyun oyining boshlarida ba’zi hind
~ 36 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_36.png?v=1)
![chumchuqlari endi uya qurishga kirishgan bo’lsa, boshqalari esa allaqachon tuxum
qo’yib bo’lib, uni bosib yotgan bo’lishlari mumkin. Bu vaqtda boshqa bir uyalarda
mazkur qush polaponlari tuxumdan allaqachon chiqqan bo’ladi.
Adabiyotlardan olingan ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra hind chumchuqlari
odatda kulrang yoki qo’ng’irsimon quyuq dog’lari bo’lgan 5-8 ta ola-bula tusli
tuxumlar qo’yishadi [3].
D.Yu. Kashkarov va R.N. Puzankovalarning (1974) fikri va ma’lumotiga
ko’ra hind chumchuqlarining uyalarida ko’pincha 4-7 tagacha va juda kamdan-kam
hollarda 3 tadan 9 tagacha tuxumlar bo’ladi. Tuxumlarning uzunligi 19,5-23,5 mm,
o’rtacha 21,5 mm, kengligi 14-16 mm, o’rtacha 15 mm, og’irligi 1,88-3,06 gramm,
o’rtacha 2,5 gramm bo’ladi.
Hind chumchug’i tuxumlarining shakli to’g’ri tuxumsimon, tuxum
po’chog’ida jigarrang – qo’ng’ir rangdagi dog’lari bo’ladi. Bu dog’lar tuxumning
to’mtoq qismida zich joylashadi. Hind chumchuqlari tuxum bosish jarayonida har
ikkala qush ham ishtirok etishadi. Lekin ushbu jarayonda urg’ochi hind
chumchug’ining ko’proq ishtirok etishi yaqqol namoyon bo’ladi. Mazkur qush
tuxumlarini to’liq qo’yib bo’lishidan 1-2 kun oldin tuxum bosishga kirishadi.
Ularning tuxum bosish jarayoni 12-13 kun davom etadi (Kashkarov, Tuzankova,
1974).
Bu borada T.Z. Zohidov va R.N. Meklenbursevlarning (1969)
ma’lumotlariga ko’ra hind chumchuqlari tuxumlarini bosib yotishida faqat
urg’ochi qush ishtirok etadi va tuxum bosish davri 11-13 kun davom etadi. Tuxum
bosish davrining oxirlariga borib tuxumlar o’z tarkibidagi suvni yo’qotish,
og’irligining 11% miqdorini yo’qotadi. Tuxumdan polaponlarining chiqishi 1-2
sutka davom etadi. Shuning uchun ham uyadagi polaponlarning yoshlari orasidagi
farq 1-2 sutkani tashkil etadi.
Hind chumchug’i endigina tuxumdan chiqqan palaponlarining terisi
yalang’och, ko’zlari va eshitish yo’llari yopiq bo’ladi. Bu vaqtda uning vazni
o’rtacha 3,5 grammni tashkil etadi. Rivojlanishining uchinchi kuniga borib
palaponlarining ko’zlari ochila boshlaydi. Ular hayotining beshinchi kunida
~ 37 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_37.png?v=1)
![ko’zlari va quloq teshiklari to’liq ochiladi, qanotlarida qoquv patlari qalamchalari
paydo bo’la boshlaydi. Polaponlar hayotining yettinchi kunida qanotlarida qoquv
patlari o’sa boshlaydi. To’qqiz kunligida qoquv patlarining yelpig’ichlari deyarli
to’liq ochilib boradi, tanasining orqa tomoni qoplovchi patlar bilan qoplanadi. O’n
bir kunligida palaponlar qoquv patlari va dum patlarida yelpig’ichlar to’liq ochilib
bo’ladi. O’n uch kunlik palaponlar o’z uyalarini tark etishadi va bu davrda ular
og’irligi o’rtacha 22-23 grammni tashkil etadi.(3.6--jadval).
Voyaga yetmagan hind chumchuqlari o’z palaponlarini asosan hasharotlar va
ularning lichinkalari Bilan boqadilar. Polaponlarning ovqat tarkibida chigirtkalar,
turli mayda qo’ng’ilar, ninachilar, kapalaklar va ularning qurtlari asosan o’rinni
egallaydi [15].
Shuni ham qayd qilish lozimki hind chumchuqlari palaponlarini boqish
jarayonida ertalabki va kechki paytlarda kunning issiq vaqtlarida nisbatan ancha
jadal holda palaponlariga «ancha» oziq keltirishdi.
Bundan tashqari ularning palaponlarini boqish jadallii polaponlarining
yoshiga ham bog’liq bo’ladi. Rivojlanishining oxirgi bosqichlarida polaponlar
katta yoshdagi qushlardan palaponlar katta yoshdagi qushlardan polaponlar katta
yoshdagi qushlardan rivojlanishining dastlabki bosqichlaridai nisbatan ko’proq
qabul qiladilar.
Hind chumchuqlari polaponlarining rivojlanishining 12-14 kunliklarida o’z
uyalarini tark etishadi. Shundan so’ng ular katta yoshdagi qushlar bilan katta- katta
galalarga hosil qilib bir joydan ikkinchi joyga ko’chib hayot kechiradilar.
Tabiatda mutloq foydali va mutloq zararli turlar mavjud emas. Shu nuqtai
nazardan qaraganda to’qimachilar oilasining vakillaridan dala chumchugi va hind
chumchuqlari kop sonli va ommaviy qushlardan hisoblanadi. Shuning uchun ham
ularning biotsenozdagi ahamiyati alohida e’tiborga loyiq.
O’rta Osiyo va Janubiy Qozoqiston aholisiga chumchuqlar tomonidan
qishloq xo’jaligiga yetkaziladigan zarar juda yaxshi ma’lum. Chumchuqlar gala
bo’lib don, mevachilik xo’jaliklariga zarar yetkazadi, hosildorlikni pasaytiradi.
~ 38 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_38.png?v=1)
![Bundan tashqari chumchuqlar turli zararkunanda va kasalliklarni tarqatuvchilar
bo’lib hisoblanadi.
Chumchuqlarning zararli faoliyatining o’ziga xosligi shundan iboratki, ular
ozuqa mo’l bo’lgan joyda tez va yengil uchib kelishadi, oziqlanish joyining bir
joyidan ikkinchisiga erkin uchib o’tishadi. Chumchuqlar boshoqli, dukkakli mevali
dalalarga va urug’ ekilgan maydonlarga uchib borishadi, lekin bu qisqa muddatda
qushlar katta zarar yetkazadi [6].
Dala chumchug’i xilma-xil ovqat ob’ekti bilan ovqatlanadi. Uning ovqati
tarkibida o’simlik oziqalari asosiy o’rinni egallaydi. Bundan tashqari uning ovqat
tarkibida insonning va chorva mollarining ovqat chiqindilari va qoldiqlari ham
uchraydi.
D.Yu. Kashkarov, D.N. Puzankovalar (1974) dala chumchug’ining
oziqlanishini o’rganib, uning oziqasi tarkibidagi oziqlarni uch guruxga ajratish
mumkin. Bular: asosiy, ikkilamchi va kamdan-kam uchraydigan oziqlar
guruxlaridir. Asosiy oziqlarga itqo’noq, sho’ra, grechixa (4 tur); ikkinchisi
oziqlarga bug’doy, kurmak, qiyoq, jo’xori va hasharotlar (chigirtkalar,
uzuntumchuq qo’ng’iz, tangacha qanotlilarning lichinkalari); kamdan-kam
uchraydigan oziqlarga g’umoy, sholi ba’zi g’alladoshlar, tut va uzum mevalari,
ituzum va boshqalar kiradi. Shunday qilib dala chumchug’ining ovqat tarkibida
yovvoyi o’simliklar urug’i, turdagi oziqalar, xususan madaniy ekinlar mevalari va
urug’lariga nisbatan ko’proq uchraydi.
Hind chumchug’ining oziqlanishi yashash joyi va yil mavsumlariga qarab
har xil bo’ladi. Umuman olganda uning ovqat tarkibida 11 turdan ortiq o’simliklar
va taxminan 19 tur hasharotlar kiradi. Ularning ovqat tarkibida ko’pincha
o’simliklardan itqo’noq, yumshoq bug’doy va boshqalar: hasharotlardan
chigirtkalar, kapalak qurtlari, uzun tumshuqli qo ng izlar uchraydi [15]. ‟ ‟
Yil bo’yi hind chumchug’ining ovqat tarkibida hasharotlar(chigirtkalar,
tangacha qanotlilar, ularning qurtlari, lichinkalari va uzuntumshuqli qo’ng’izlar va
uzun tumshuqli qo’ng’izlar uchraydi. Bahorda hind chumchug’i asosan turli
o’simliklar urug’ini terib yeydi. Hasharotlardan uning tarkibida kichik qo’ng’izlar
~ 39 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_39.png?v=1)
![uchraydi. Yozda hind chumchug’i nuqul hasharotlar chigirtkalar, qo’ng’izlar, ikki
qanotlilar, arilar chumolilar bilan oziqlanadi. Kuz oylarida hind chumchug’i ovqat
tarkibida hasharotlar deyarli uchramaydi. Bu davrda ular asosan yovoyi holda
o’suvchi va madaniy o’simliklarning urug’lari va mevalari bilan oziqlanadilar [15].
Hind chumchuqlari polaponlari uyadan uchirib chiqarganlaridan keyin katta-
katta galalar hosil qilib qishloq xo’jalik ekin maydonlariga hujum qiladilar.
Bundan tashqari ular palaponlarini boqish davrida ularni palaponlarini boqish
davrida ularni ko’pincha bug’doy dalalari yaqinida bo’lsa donlari bilan boqishadi
va dehqonchilikka katta zarar keltirishadi. Umuman olganda dala va hind
chumchug’lari tabiatda bioxilma-xillikni saqlashda va zararkunanda hashoratlarni
terib yeb foyda keltirsalar, polaponlarini boqish davrida va ular uchirma
bo’lganidan so’ng qishloq-xo’jalik ekinlarini va mevalarini yoppasiga terib yeb
qishloq xo’jaligiga zarar keltirishadi.
Uyasining shakli yarimsharsimon, ba'zan silindrsimon, tubi dumaloqlanib
kelgan. Lub tolalari asosiy qurilish materiali hisoblanadi. Uyaning yupqa ichki
qatlamini cho‘ziluvchan o‘tpoyalar va lub tolalaridan quradi. Uyasi shoxlarga
yaxshiroq mahkamlanishi uchun tanqi tomonidan yopishqoq o‘rgimchak ini
tutamlari bilan tortib qo‘yilgan bo‘ladi. Uyasining balandligi 50—97mm,
chuqurligi 41—50mm, eni 73—92mm, teshigining diametri 58— 63 mm bo‘ladi.
20 maydan boshlab tuxum qo‘ya boshlaydi. Uyasida kattaligi 26X20 mm
keqladigan 4—5 ta tuxum bo‘ladi. Tuxumining po‘sti kam seziladigan pushtinamo
tus aralash oq, qizg‘ish-jigar rang siyrak xollar bilan qoplangan. Hasharotlar bilan
oziqlanadi, bularni asosan uchib ketayotgan vaqtida tutib olishadi. Yosh
qushchalar qurtlar, chumolilar va o‘rgimchaklarni topib yeydi.
~ 40 ~](https://docx.uz/documents/4f4d0ea6-ca11-4672-a24c-dd5912932d77/page_40.png?v=1)
CHUMCHUQSIMONLAR TURKUMI VAKILLARI VA ULARNING TARQALISHI