Hayvonlarning ko’payishi va rivojlanishi - Zoologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	2.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Zoologiya

Sotuvchi

Dilshodbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Mart 2025

2 Sotish

Hayvonlarning ko’payishi va rivojlanishi

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ____-GURUH TALABASI
_________________________________NING
ZOOLOGIYA FANIDAN “ Hayvonlarning ko’payishi va
rivojlanishi ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

HAYVONLARNING KO’PAYISHI VA RIVOJLANISHI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
1. HAYVONLARNING KO’PAYISHI VA RIVOJLANISHI…………………5
2. URG‘OCHI HAYVONLARNING KO`PAYISH ORGANLARI
SISTEMASI ..........................................................................................................9
3. QUSHLARNING KO`PAYISHI VA KELIB
CHIQISHI……………..............................................………....………………..19
4. HAYVONLARNI GELMINTOLOGIK TEKSHIRIS GELMINTLARNI
YIG’ISH VA ANIQLASH USULLARI ...............................................................24
XULOSA………………………………………………………………………...36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Hayvonlar olamining turli xil turlarida ko'payish
va jarayonlari biologik tizimlar uchun juda oson. Bu jarayonlar hayvonlarning o'z-
o'zini saqlab qolishiga va avlodlarini davom ettirishga yordam beradi. Ko'payish va
oziqlantirish har bir turi o'ziga xos xususiyat ega va hayvonlar turining ekologik
sharoitlariga moslashadi. Ko'payish jarayoni organizmlarning genetik
ma'lumotlarini keyingi avlodlarga o'tkazishda muhim rol o'ynaydi, ishlab chiqarish
uchun asosiy organizmlarning tug'ilishidan to to'liq hosilgacha bo'lgan.
Hayvonlarning ko'payish va rivojlanishiga oid ilmiy izlanishlar biologiya va
ekologiya sohalarida muhim o'rin tutadi. Hayvonlarning turli usullarda ko'rish
(seksual, asex) va rivojlanish (embriyoualnik, metafosis) muhim biologik
hodisalar. Ushbu jarayonlar, genetika, va muhit bog'liq holda turli shakllarda
namoyon bo'ladi
Bu kurs ishi hayvonlarning ko'payish va rivojlanishining asosiy jarayonlarini tahlil
qilish, turli turlarda bu jarayonlarning qanday kechishini o'rganish va tekshirish
ekologik va biologik ahamiyatini ko'rish Hayvonlarning ko'rinishi va rivojlanishi
biologik olamda eng muhim jarayonlardan biridir.
Bu jarayonlar hayvonlarning avlodlarini saqlab qoladi, yangi avlodlarning
dunyoga kelishini ta' va shu bilan birga ekologik qurilmalarda hayvonlar
turlarining avlodni saqlab qoladi. Hayvonlar turli xil ko'payish va usullarga ega
bo'lib, bu usullar organizmlarning ekologik muhitga va biologik xususiyatlari
qarab farqlanadi. Ko'payish jarayoni organizmning genetik ma'lumotlarini
avlodlarga o'tkazishda muhim rol o'ynaydi, ishlab chiqarish asosiy organizmni
Hayvonlarning ko'plab rivojlanishi va rivojlanishiga oid ilmiy tadqiqot
ekologiya, genetika va biologiya sohalarida katta korxona ega. Buning
jarayonlarini osonlashtirish, hayvonlar turlarining xavfsizligini ta'minlash, yashash
muhiti va ekologik tizimlar bilan bo'lgan munosabatlarini yaxshi anglashga
3

yordam beradi. Ishlash, ko'payish va jarayonlarni o'rganish hayvonlar dunyosining
qanday qilib diversifikatsiyalashgan.
Ushbu kurs ishi hayvonlarning ko'payish va jarayonlarini o'rganish va tahlil
qilish qobiliyati. Ish ishlab chiqarish ko'payish va boshqarishning turli usullari, har
bir usulning biologik va ekologik jihatdan foydali, bu jarayonlarning muhitga
moslashuvdagi ahamiyati chuqur tahlil qilish. Ko'payish seksual va asexual
holatning, o'zgartirishning o'ziga xos jarayonlari, masalan, embriyonik ishlab
chiqarish, metamorfosis va boshqa o'zgarishlari haqidadir.
4

1. HAYVONLARNING KO’PAYISHI VA RIVOJLANISHI
Jinssiz ko‘payish umurtqasiz hayvonlarning birmuncha sodda vakillarida
kuzatilib, bunda yangi avlod somatik hujayradan rivojlanadi. Jinsiy ko‘payish –
jinsiy (reproduktiv) organlarda hosil bo‘ladigan gametalarning qoshilishi bilan
boradi. Erkaklik gametalari – spermatozoidlar deyilib, urug‘donlarda yetiladi.
Urg‘ochilik reproduktiv organi – tuxumdonlarda tuhum hujayralar hosil bo‘ladi.
Gametalar qo‘shilib zigota hosil bo‘ladi.Undan esa ota va ona irsiy belgilariga ega
bo‘lgan yangi organizm rivojlanadi.
1-rasm
Jinsiy ko‘payishi noqulay sharoitda amalga oshadi. Tanasining sirtida kichik
bo‘rtmachalar paydo bo‘lib, ularning ayrimlarida bitta yirik, soxta oyoqli tuxum
hujayra, ayrimlarida ko‘p miqdorda mayda, harakatchan spermatozoidlar yetiladi.
5

Spermatozoidlar suv orqali borib tuxum hujayrani urug‘lantiradi va zigota hosil
bo‘ladi. Zigotaning sirti qalin qobiq bilan o‘raladi va qishlab qoladi, gidra nobud
bo‘ladi. Bahorda zigotadan yangi gidralar rivojlanadi.
2-rasm. Yomg‘ir chuvalchangi – germafrodit hayvon
O‘rgimchak – ayrim jinsli hayvon bo‘lib, urg‘ochisi erkagiga nisbatan
yirikroq bo‘ladi.Ular faqat jinsiy usulda ko‘payadi. Erkak o‘rgimchak oldingi
oyog‘ida joylashgan maxsus o‘simtalar yordamida spermatozoidlarin i
urg‘ochisining reproduktiv sistemasiga yuboradi. Shu tariqa ichki urug‘lanish
kuzatiladi. Urg‘ochisi urug‘langandan so‘ng pillaga bir qancha tuxum qo‘yadi.
Qishda o‘rgimchaklar nobud bo‘ladi. Tuxumlari pilla ichida qishlab qolib, bahorda
ulardan yosh o‘rgimchaklar chiqadi.
6

3-rasm Hashoratlar
Hasharotlar–ayrim jinsli hayvonlardir. Ular faqat jinsiy usulda
ko‘payadi.Erkak hasharotlar urg‘ochilaridan tashqi tuzilishiga nisbatan kichikroq
va xipcha, mo‘ylovlari kuchli rivojlangan , hidni yaxshi sezadi. Reproduktiv
organlari qorin bo‘shlig‘ida joylashgan.Urg‘ochilarida bir juft tuxumdon,
erkaklarida bir juft urug‘don bo‘ladi. Hasharotlarda ichki urug‘lanish kuzatiladi.
Yashash muhitidan kelib chiqib hasharotlar urug‘langan tuxumlarini turli
muhitlarga qo‘yadilar.
7

4-rasm hashorotlarning ko`payishi.
Amfibiyalarning ko‘payishi. May va aprelning iliq kunlarida
amfibiyalarda ko‘payish instinktlari kuzatiladi. Erkak baqalar baland ovozda
“sayray” boshlashadi. Buning uchun ularda mahsus ovoz chiqaradigan organ
rezanatorlari mavjud. Reproduktiv sistemasi huddi baliqlarnikiday, urg‘ochilarida
tana bo‘shlig‘ida joylashgan bir juft tuxumdon, erkaklarida buyrak yaqinida joy
lashgan bir juft urug‘dondan iborat. Yetilgan tuxum hujayralar tuxum yo‘lida
shilimshiq qobiq bilan o‘ralib kloakaga ,u yerdan tashqariga chiqariladi.
Amfibiyalarda tashqi urug‘lanish kuzatiladi. Urug‘langan tuhumlar suv yuzasida
to‘p-to‘p bo‘lib qalqib yuradi.Tuxumlarning ustki qismi qoramtir tusda
bo‘lganidan quyosh nuri tasirida yaxshi isiydi.
8

6-rasm. Amfibiyalar
Qushlarning ko‘payish davri tuxumdan chiqadigan jo‘jalar uchun oziqaning
mo‘l -ko‘l bo‘lishiga bog‘liq. Erkak qushlarda bir juft urug‘don va bir juft urug‘
yo‘li bo‘lib, u kloakaga ochiladi. Urg‘ochilarida bitta tuxumdon va tuxum yo‘li
bo‘lib, tuxum hujayra tuxum yo‘lida urug‘lanadi. Urug‘langan tuhum ohak
po‘choq bilan o‘ralib, kloaka orqali tashqi muhitga chiqariladi. Qushlar tuxum
hujayrasida sariqlikning miqdori ko‘p, metamorfozsiz rivojlanadi. Jinsiy ko‘payish
bilan bog‘liq bo‘lgan instinktlar yaxshi rivojlangan. Tuxumidan chiqqan
jo‘jalarning tuzilishiga qarab : jo‘ja ochadigan va jish bola ochadigan qushlarga
bo‘linadi. Jo‘ja ochadigan qushlarning tuxumidan chiqqan jo‘jalarining tanasi par
bilan qoplangan va ko‘zi ochiq bo‘ladi, jo‘jalar ko‘p otmay onasi orqasidan
yugurib ketadi(qirg‘ovul, bedana, o‘rdak, g‘ozva tovuq) Jish bola ochadigan
qushlarning jo‘jalari ko‘zi yumuq, quloq teshigi yopiq, yalang‘och tanasi siyrak
mayin patlar bilan qoplangan. Ularni ota-ona qushlar boqadi (kaptar, qaldirg‘och,
chumchuq, qarg‘a, musicha, laylak hamda yirtqich qushlar)
9

2. URG‘OCHI HAYVONLARNING KO`PAYISH ORGANLARI
SISTEMASI
Mamlakatda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish
hisobiga oziqovqat xavfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarishning zamonaviy
usullarini keng joriy etish, bu orqali qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish,
korperatsiya munosabatlarini rivojlantirish, chorvachilik sohasi va uning
tarmoqlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, mazkur sohada
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ilm-fan yutuqlaridan
samarali foydalanishni tashkil etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasida
chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022-2026
yillarga mo‘ljallangan dasturni tasdiqlash to‘g‘risida prizedident qarori qabul
qilindi. Ushbu qaror ijrosini ta’minlash va chorvachilik sonini ko‘paytirish uchun
ulardan nasl olishga e’tibor qaratish lozim.
Shunday ekan ko‘payish va nasl olishda hayvonlarning ko‘payish organlari
anotomofiziologik korsatgichlarini bilib olish zarur. Urg’ochilik ko’payish
organlari sistemasiga tuxumdon, tuxum yo’li yoki Follipiyev naychasi, bachadon,
bachadon shoxlari, bachadon bo’yni, qin, qin dahlizi, klitor, tashqi uyat lablar
kiradi. Tuxumdon.Tuxumdon uzunchoq, chetlari aylanasimon, buyrak yoki loviya
shaklida bo’lib, o’rta markazida chuqurchasi bo’ladi. Bunday oval shaklidagi
tuxumdonlar epiteliyning davomi bo’lgan bir qavatli kubsimon Hujayralardan
tuzilgan biriktiruvchi zich to’qimalardan tashkil topgan. Tuxumdonlar tashqi
po’stloq va ichki qon tomirli mag’iz qismi qon tomirlarga boy-retikulyar to’qima,
po’stloq qavati esa kollegen tolalarga boy bo’lib, orasida chegaralovchi qatlami
bo’lmaydi. Biyalarda bu ko’rinish farq qilib- tuxumdon biriktiruvchi epiteliy
to’qimasidan tashkil topgan qorin pardasi bilan o’ralgandir.
Qon tomirlarga boy mag’iz qismi tomonini tashkil qiladi. Tuxumdon
o’yiqchasida ovulyasiya yuzaga kelib unga qon tomirlar va nerv kelib follekulalar
xar xil etapda hosil bo’ladi va rivojlanadi. Mushaklar tuxumdonida maxsus,
intersipial o’yiqchalar ko’p bo’lib, ko’p miqdordagi follikulalardan iborat. Bunday
10

epitilioid yacheykalardagi follekula katta bo’lmagan holatda doira shaklidagi
o’zakdan iborat. Tuxumdonning mag’iz qavatini fibroelastik to’qimalar silliq
muskul bilan bog’lab turadi. Kavshovchi va yirtqich hayvonlarda kanal naychalari
tekis, kubsimon epiteliydan tuzilgan. Ular embrionegez davrida mezonefroz
naychalar hosilasi bo’lib, avvaliga, tuxumdon chuqurchasida Graaf pufakchalarini,
keyinchalik jinsiy balog’atga yetish davrida follekulalar turli bosqichlarda
rivojlanib, jinsiy Hujayra-gametalarni hosil qiladi. Yetilgan bir yoki bir necha
follekulalar konussimon o’simta shaklidagi tuxum yo’li naychasi orqali bachadon
shoxiga o’tadi va u yerda birlamchi rivojlanib, sariq modda yig’ib kattalashadi.
Yacheykalarda avvaliga kubsimon, keyinchalik kolonli va stratifirli hujayralarga
aylanib intersiselyar bo’shliq suyuqlikka to’la boshlaydi. Gipofiz bezining ishlab
chiqargan FSG garmoni follekulalarni stimullab kubsimon shaklga aylanadi va shu
bilan bir qatorda ovositlar ham rivojlanib 2- tartibli follekulalar rivojlanishini
taminlaydi. Endometriumda urg’ochilik jinsiy garmoni estradiol – hosil bo’lib
tuxum hujayralarni yuqori darajadagi sifatli otalanishi uchun sharoit yaratib beradi.
Follekulalar qayta ishlanib, ichki qavat – theco interno uyachali-yacheykalari qon
tomirlariga boy va tashqi qavat – theco externo tolali bog’lovchi to’qimalar
shakllanadi. Yuqorida aytganimizdek follekulalar kabi ovositlar moddalar
almashinuvi jarayonida rivojlanib yaltiroq parda (zona pelluci)ni hosil qiladi.
Bir qavatli kubsimon epitiliyey ko’p qavatliga aylanadi. Rivojlanayotgan
follekuladagi ovositlar atrofida radial yo’nalishida tartib bilan joylashgan nurli toj
(corona radiata) Hujayralari hosil bo’lib – ovositlarning ozuqa zahirasini hosil
qiladi. Nurli toj Hujayralari orasida polisaxarid va dialuron kislota mavjud bo’lib,
epiteliyning to’qimasining donador qavatni hosil qiladi.
Follekulaning tashqi tomonini biriktiruvchi to’qimali (theca follecule)
follekula pardasi o’rab oladi. Follekula pardasi va epiteliy to’qimsi oralig’ida
yupqa shishasimon varaqli plastinka - ikkilamchi follekula deb yuritilib bazan
membrana hosil qiladi. (4 ) Tuxumdonlar voyaga yetgan urg`ochi hayvonlarda oval
shakldagi biriktiruvchi to`qimadan iborat organdir. Tuxumdonning oqish pardasi
qorin pardasi epiteliyining davomi bo`lgan bir qavatli kubsimon epiteliy bilan
11

qoplangan biriktiruvchi zich to`qimadir. Tuxumdonda po`stloq (follikulyar) va
mag`iz qismlar farq qilinadi (216-rasm). Har ikkala qismning asosi biriktiruvchi
to`qima bo`lib, mag`iz qismda retikulyar to`qima, po`stloq qismda kollagen tolalar
uchraydi. Tuxumdon biriktiruvchi to`qimasida elastik tolalar juda kam.
Po`stloq qismda ko`plab follikullar joylashadi, mag`iz qismda esa katta
diametrli qon tomirlari uchraydi. Po`stloq va mag`iz qismlarning bir-biriga
nisbatan joylashuvi turli hayvonlarda bir xil emas. Biyada qon tomirlariga boy
(“mag`iz”) qism tashqaridan joylashib, tuxumdonning ovulyatsiya yuz beradigan
chuqurchasi po`stloq qismga to`g`ri keladi. Tuxumdon po`stloq va mag`iz
qismlarining biriktiruvchi to`qimasi mezenximal tabiatli, endokrin-trofik vazifali
interstitsial hujayralarga ega. Bunday hujayralar mushukda ko`proq uchraydi.
Interstitsial hujayralar urug`don glandulotsitlariga to`g`ri kelib, follikullarni
o`rovchi teka (parda)ning ichki qismida - kapillyarlar atrofida joylashadi.
Ovogenezning ko`payish davri urg`ochi individiumning embrional taraqqiyoti
davridayoq tugaganligi uchun tug`ilgan hayvon tuxumdonida ovogoniyalar
bo`lmaydi. Po`stloq qismning eng tashqi qavatida joylashgan yosh jinsiy hujayralar
birinchi tartibli ovotsitlardir. Ular uzoq o`sish davri (“tinch holat”)-dagi,
individiumning butun umriga etarli ehtiyot jinsiy hujayralardir. Bir qavat yassi
epitelial (follikulyar) hujayralar bilan o`ralgan birinchi tartibli ovotsit birlamchi
follikul deyiladi. Bunday follikullar hayvon jinsiy balog`atga etguncha biroz
o`sishi mumkin.
Lekin ularning keyingi o`sishi gipofizning follikullarni stimulyatsiya
qiluvchi gormoni (FSG) ta`sirida yuz beradi. Follikul o`sishi bilan tuxumdon
po`stloq moddasining chuqurroq qismiga qarab siljiydi, follikulyar hujayralar
kubsimon shaklni oladi. Shu bilan birga ovotsit ham o`sadi. Keyin ovotsit atrofida
moddalar almashinishi mahsulotlaridan yaltiroq parda (zona pellucida) hosil
bo`ladi, epiteliy esa ko`p qavatliga aylanadi.
Bunday o`suvchi follikulda ovotsit atrofida tartib bilan radial yo`nalishda
joylashgan hujayralardan iborat nurli toj (corona radiata) hosil bo`ladi. O`sayotgan
ovotsit uchun bunday hujayralar trofik ahamiyatga ega. Nurli toj hujayralari
12

orasida polisaxarid va gialuron kislota mavjud. Epiteliyning qolgan qavatlari
donador qavat (stratum granulosum) deyiladi. Follikulning ustini biriktiruvchi
to`qimadan iborat parda - teka (theca folliculi) qoplab turadi. Teka va epiteliy
orasidagi yupqa bazal membrana shishasimon plastinka nomini oladi. Bunday
follikul ikkilamchi follikuldir. Follikul taraqqiy qilishi bilan, suyuqlik hosil bo`lib,
hujayralar orasida bo`shliq paydo bo`la boshlaydi.
Bo`shlig`i suyuqlik bilan to`la borgan follikul kattalashib oddiy ko`z bilan
ko`rinadigan darajaga etadi. Bunday follikul pufakchali follikul (Graaf pufakchasi,
folliculus ovaricus vesiculosus) deyiladi. Uning follikulyar hujayralardan iborat
devori, devorining ichki yuzasida tuxumli bo`rtikcha (do`mboqcha) va ichi
follikulyar suyuqlik bilan to`lgan bo`shlig`i bor. Bu suyuqlikda follikulin (estron,
estrogen) gormoni bor. Estrogen gipofizning lyuteinizatsiya chaqiruvchi gormoni
ta`sirida interstitsial hujayralar va follikulning donador qavati hujayralarida hosil
bo`ladi. Estrogen jinsiy etilish davrida hosil bo`lib, sut bezining taraqqiyotini
stimulyatsiya qiladi va kuyikish (estrus)ni chaqiradi. Follikulning o`sishi va
hujayralarining taraqqiyotiga gipofizning follikullarni stimulyatsiya qiluvchi
gormoni ta`sir ko`rsatadi.
Follikulyar suyuqlikning ko`payishi va ichki bosim oshishi natijasida
follikul yorilib ovotsit tuxumdondan tashqariga chiqadi, ya`ni ovulyatsiya yuz
beradi. Hayvonlarda ovulyatsiya kuyikish (estrus) davriga to`g`ri keladi, chunki bu
vaqtda urg`ochi hayvon jinsiy organlari qon bilan mo`l ta`minlanib, follikulyar
suyuqlik hosil bo`lishi kuchayadi. Follikulning yorilishi (ovulyatsiya) murakkab
neyrogumoral faktorlarga bog`liq.
Ovulyatsiya bir qator faktorlar, asosan gipofizning faoliyati bilan bog`liq
bo`lib, nerv sistemasi tomonidan regulyatsiya qilinadi. Nerv impulsi follikulning
yorilishiga bevosita sabab bo`ladi. Jinsiy aloqa vaqtida yuz bergan ovulyatsiya
(mushuk, quyon va sassiq ko`zanlarda) provakatsion ovulyatsiya deyilib, unga
jinsiy qo`zg`alish yuzaga keltirgan nerv impulsi sabab bo`ladi. Jinsiy aloqa bilan
bog`liq bo`lmasdan yuz beradigan ovulyatsiya spontan ovulyatsiya deyiladi.
Follikul yorilgach, undan follikulyar suyuqlik va nurli toj hujayralari bilan o`ralgan
13

ovotsit chiqadi. Tuxum yo`lida ovotsit meyoz bo`linishga uchraydi va etiladi,
spermiylar bilan uchrashib otalanadi. Tuxum hujayraning etilishi ustma-ust yuz
beradigan ikki bo`linish (meyoz)dan iborat. Birinchi bo`linish natijasida I-tartibli
reduksion tanacha ajralib chiqib, Itartibli ovotsit II-tartibli ovotsitga aylanadi. Bu
bo`linish ovulyatsiyagacha ham yuz berishi mumkin. Ikkinchi bo`linish natijasida
II-tartibli reduksion tanacha va etilgan tuxum hujayra hosil bo`ladi. Ovulyatsiyaga
uchragan follikul o`rnida sariq tana rivojlanadi.
Avval bu follikul bo`shlig`i qon bilan to`ladi, keyin donador qavat va teka
ichki qavati hujayralarining ko`payishi natijasida qon quyug`i o`rnida biriktiruvchi
to`qima hosil bo`ladi. Hujayralar ko`p burchak shaklini olib, ular oralig`iga qon
tomirlari va biriktiruvchi to`qima o`sib kiradi. Sariq tana ishlab chiqaruvchi
progesteron (lyusteosteron) gormoni bachadon shilliq pardasini embrionni qabul
qilib olishga tayyorlaydi va homiladorlik paytida o`zgartiradi, shuningdek, sut
bezlarining sekretor qismlariga ta`sir ko`rsatadi. Qo`y, echki va cho`chqalarning
sariq tanasida pigment (lyutein) yo`q.
Yuqorida qayd qilinganidek, lyuteinizatsiya chaqiruvchi gormon sariq tana
rivojlanishini stimulyatsiya qiladi. Lyuteinizatsiya chaqiruvchi va follikullarni
stimulyatsiya qiluvchi gormonlarning birgalikda ta`sir qilishi ovulyatsiyaga sabab
bo`ladi. Sariq tana ma`lum vaqt faoliyat ko`rsatgach, teskari taraqqiyotga uchraydi.
Chin (bo`g`ozlik davridagi), yolg`on (bo`g`ozlik yuz bermagandagi) va turib
qolgan (patologik) sariq tanalar farq qilinadi.
Follikullar kavsh qaytaruvchilar tuxumdonida bir tekis tarqalib joylashgan,
yirtqichlarda aniq ko`rinib turuvchi guruhlarga uyushgan. Biyalarda ovotsitlar
yaqqol ko`rinmaydi, qo`y va mushuklarda esa yaxshi ko`rinadi. Follikula ichida
bitta, yirtqichlarda, cho`chqa va qo`ylarda ikki-oltita ovotsit bo`ladi. Ovogenezning
ko`payish davri embriogenez paytida yuz bergani uchun hayvon tug`ilganda uning
tuxumdonida ma`lum miqdorda ovotsitlar mavjud. Masalan, voyaga etgan
sigirning ikkala tuxumdonida 200 mingga yaqin ovotsit bor.
Lekin sakkiz yoshli sigirning tuxumdonlarida 2500 ga yaqin ovotsit qoladi.
Demak, ko`pchilik ovotsitlar etilish davrigacha nobud bo`ladi. Bu hodisa
14

follikullar atreziyasi, teskari taraqqiyotga uchrayotgan follikullar atretik follikullar
deyiladi. Etilib ulgurmaydigan bunday follikullarning ahamiyati ularning jinsiy
gormon ishlab chiqarishidadir, chunki faqat etiladigan follikullarning gormoni
organizm uchun etarli emas.
Qon tomirlari va nervlar tuxumdonga birgalikda kiradi. Tuxumdonning
arteriya va venalari spiral shaklida yuradi va ko`p tarmoqlanadi. Tuxumdon
follikuli o`sishi bilan uning ichki qavatida qon tomirlarining murakkab to`ri hosil
bo`ladi va sariq tananing teskari taraqqiyoti bilan bu to`r reduksiyaga uchraydi.
Tuxumdon nervlarining bir qismi qon tomirlari devorida tarmoqlanadi, ko`pchilik
nervlar po`stloq qismga kiradi va follikullar atrofida chatishmalar hosil qiladi.
Ayrim tolalarning hatto ovotsitgacha etib borganini kuzatish mumkin. Sariq tana,
atretik follikullar va interstitsial hujayralar ham innervatsiya qilinadi. Jinsiy
balog`atga etgan hayvon tuxumdonida yangi tug`ilgan hayvonnikiga nisbatan nerv
elementlari anchagina ko`p bo`ladi.
Qushlar tuxumdoni . Qushlarda faqat chap tuxumdon faoliyat ko`rsatib u
turli kattalikdagi bo`laklardan tuzilgan (urug`donlar qushlarda ham juft bo`ladi).
Tuxumdonning po`stloq va mag`iz qismlari farq qilinadi. Eng yosh ovotsitning
diametri 40 mkm, ovulyatsiyadan oldin esa u tuxum sarig`ining kattaligi
darajasigacha o`sadi. Ovulyatsiyadan keyin sariq tana hosil bo`lmaydi.
Progesteronning qaysi gistologik strukturalar tomonidan ishlab chiqarilishi ma`lum
emas. U tuxum yo`li bezlarining sekretsiyasini stimulyatsiya qiladi. Atretik
follikullar qushlarda ham uchraydi. Qushlarning o`ng tuxumdoni rudiment holida
bo`lib, yosh jo`janing chap tuxumdoni olib tashlansa o`ng tuxumdon urug`don
shaklida taraqqiy qilishi mumkin.
Tuxum yo`li. Shilliq parda bir qavat bir qatorli silindrik tukchali-tebranuvchi
epiteliy bilan qoplangan bo`lib, xususiy qavati ayrim silliq muskul hujayralariga
ega biriktiruvchi yumshoq va retikulyar to`qimalardan iborat. Shilliq parda
murakkab burmalar hosil qiladi. Tuxum yo`lida bezlar yo`q, lekin tukchali
epiteliotsitlar orasida shilliq ishlab chiqaruvchi hujayralar mavjud bo`lib, ularning
soni va joylashuvi jinsiy sikl davrlariga qarab o`zgaradi. Muskul parda ichki
15

sirkulyar, tashqi, kam taraqqiy qilgan bo`ylama qavatlarga ega bo`lib, silliq
muskuldir. Ikkala qavat orasida qon tomirlariga boy biriktiruvchi to`qima
joylashadi. Zardob parda tuxum yo`lini tutib turuvchi charvining davomi bo`lib,
qorin bo`shlig`ining zardob pardalariga o`xshash tuzilgan.
Qushlarning tuxum yo`li. Qushlarda faqat chap tuxum yo`li rivojlangan
bo`lib, u yaxshi ifodalangan voronka, voronka bo`yinchasi, uzun va kengaygan
oqsil bo`lim, oraliq bo`lim hamda keskin kengaygan qism - bachadon, kloakaga
ochiluvchi qindan iborat. Shilliq pardasi uzunasiga joylashgan burmalarga ega
bo`lib bir yoki ikki qavatli silindrik tukchali-tebranuvchi epiteliy bilan qoplangan.
Qadahsimon hujayralar yakka-yakka joylashadi.
Xususiy qavat naychasimon bezlarga ega. Voronkaning bezlari ishlab
chiqargan oqsil xalazalarni hosil qiladi. Oqsil qismlarning bezlaridagi hujayralar
RNKga juda boy. Bachadonning bezlari egiluvchi naychalar shaklida bo`lib,
hujayralari vakuolalar, donachalar hamda mikrotukchalarga ega va tuxum
po`chog`ining mineral qismini hosil qiladi. Organik qismini esa epiteliy
sintezlaydi. Muskul parda ayrim hollarda, ikki qavatga bo`linuvchi to`r shaklida
joylashgan silliq miotsitlardan iborat. Seroz parda odatdagiday tuzilgan. Tuxum
yo`lining devorida limfotsitlarning to`plamlari va ko`plab Plazmotsitlar uchraydi.
Bachadon. Shilliq parda (endometriy) bir qavatli prizmatik epiteliy bilan
qoplangan. Epiteliotsitlar menstruasiyadan oldin tukchalarga ega bo`ladi.
Tukchali hujayralar orasida, ayniqsa bachadon bo`yinchasida shilliq
hujayralar joylashadi. Epiteliy bilan biriktiruvchi to`qima o`rtasidagi bazal
membrana yaxshi bilinib turadi. Epiteliy qoramolda ko`p qavatli yassi, biyalarda
bir qavatli baland bo`yli, qo`ylarda bir qavatli prizmatik. U ko`pdan-ko`p bezlar
hosil qiladi. Bezlarning epiteliyi shilliq pardani qoplovchi epiteliyga o`xshashdir.
Yirtqichlarda bezlar kam tarmoqlanadi va egilib-bukiladi, uzunligi turlicha,
biyalarda ko`proq, kavsh qaytaruvchilar hamda cho`chqalarda yanada kuchliroq
egilib-bukiladi va tarmoqlanadi. Sigirlar bachadonining bezlari parallel qatorlar
holida joylashadi.
16

Xususiy qavat hujayralarga boy biriktiruvchi to`qimadir. Bu qavatning
chuqur qismida ko`plab qon tomirlari joylashadi. Kavsh qaytaruvchilarda xususiy
qavat qalinlashishidan shilliq parda bo`rtib karunkullar hosil bo`ladi. Karunkullar
xorionning kotiledonlari bilan tutashadigan moslamalardir. Bu joylarda qon
tomirlarining zich to`rlari, muskul pardadan etib kelgan muskul tolalar mavjud.
Muskul parda (miometriy) ichki sirkulyar va tashqi bo`ylama qavatlarga ega. Ikki
qavat orasida muskul tolalari qiyshiq joylashuvchi va qon tomirlariga boy qavat
bor. Sirkulyar qavat bachadon bo`yinchasida sfinkter hosil qiladi. Bachadon
miotsitlari ancha uzun va ko`pincha tarmoqlangan bo`ladi. Sigirda qon tomirli
qavat kam taraqqiy qilgan, ayrim hollarda sirkulyar qavatning tashqi qismida
joylashadi, cho`chqada esa bunday qavat umuman yo`q.
Seroz parda (perimetriy) qorin bo`shlig`i seroz pardalariga o`xshash
tuzilgan. Arteriya va venalarning asosiy to`ri muskul pardaning qon tomirli
qavatida joylashgan va undan bachadon devorining turli qavatlariga tarmoqlar
ajraladi. Kapillyarlarning juda zich to`ri bevosita epiteliy ostida joylashadi.
Bachadon qorin bo`shlig`i vegetativ nerv chigallarining tarmoqlari bilan
innervatsiya qilinadi. Bachadon nervlari tarkibiga simpatik, parasimpatik va
sezuvchi tolalar kiradi. Ular bachadonning har uchala pardasida chigallar hosil
qiladi.
Bu chigallardan muskul va biriktiruvchi to`qimaga etib boradigan nerv
terminallari ajraladi. Nerv elementlari jinsiy balog`atga etish jarayoni va bo`g`ozlik
davrida, ayniqsa, ko`payadi. Qin. Shilliq parda uzunasiga joylashgan burmalarga
ega bo`lib, ko`p qatlamli yassi epiteliy bilan qoplangan, jinsiy siklning estrus
davrida epiteliy qavatlarining soni ortadi. Xususiy qavat to`rsimon to`qima
elementlariga ega biriktiruvchi yumshoq to`qima bo`lib, bu erda epiteliy osti limfa
tugunchalari ham uchraydi. Elastik tolalar ko`p, bezlar uchramaydi. Muskul parda
ichki sirkulyar va tashqi bo`ylama qavatlarga ega silliq muskuldir. Qin dahlizi
bilan chegaradosh zonada qiyshiq joylashgan tolalar paydo bo`lib, qavatlarning
chegarasi yaxshi bilinmaydi. Tolador parda biriktiruvchi yumshoq to`qima bo`lib
yirik qon tomirlari va gangliylari bo`lgan nerv bog`lamlariga ega. Qin nervlari
17

bachadon nervlari hosil bo`luvchi manbalardan hosil bo`ladi. Nerv tolalari qon
tomirlari va muskul hujayralarda tamom bo`ladi. Qon tomirlarida va muskul
pardada sezuvchi terminallar (retseptorlar) bor. Ko`pgina kapsula bilan o`ralgan
tanachalar (genetal tanachalar) shilliq pardada joylashadi, yalang`och nerv uchlari
biriktiruvchi to`qima va epiteliyda joylashadi.
Qin dahlizi. Shilliq pardasi qin shilliq pardasiga o`xshash, lekin bu erda
qavatlar qalin, jinsiy lablar yaqinida xususiy qavatda shakli o`zgargan Kovaklili
tana - siydik chiqaruv kanali Kovaklili tanasining davomi (dahliz Kovaklili
tanasi)ni ko`rish mumkin.
Bu tanalar biyalar va itlarda, ayniqsa, taraqqiy qilgan. Epiteliyda katta,
dorsal bezlar - naysimon-shilliq bezlar va kichik, ventral bezlar - naycha-alveolyar
shilliq bezlar mavjud. Muskul pardasi murakkab tuzilgan bo`lib, anatomik
shakllangan ko`ndalang-targ`il muskullarga ega. Tolador pardasi qinning shunday
pardasiga o`xshash. Innervatsiyasi qinning innervatsiyasi kabi. Klitor. Kovakli tana
bo`lib qon tomirlari va nervlarga boy, tolador to`qimali oqish parda bilan
qoplangan. Shilliq pardasi halqasimon burma hosil qiladi va qin dahlizi shilliq
pardasining davomidir. Bu parda genetal tanachalarga boy. Jinsiy lablar. Terining
burmasi (buklami) bo`lib, qin dahlizi shilliq pardasiga o`tadi.
Ter va yog` bezlariga boy. Jinsiy lablar asosini ko`ndalang-targ`il muskul
tashkil qiladi. Jinsiy lablar, ayniqsa, sezuvchi innervatsiyaga boy. Platsenta (“bola
joyi”) yuqorida qayd qilganimizdek (“Embriologiya” bo`limi) allantoxorionning
bachadon shilliq pardasi bilan birikishidan hosil bo`ladigan, ona organizmini
taraqqiy qilayotgan homila bilan bog`lovchi vaqtinchalik organdir.
U homilaning oziqlanish, ayirish va gaz almashinish organi, shuningdek,
endokrin vazifani ham bajaradi. Turli hayvonlarning platsentasi xorion yuzasida
so`rg`ichlarning joylashishi va bu so`rg`ichlarning endometriy bilan aloqasining
xarakteriga qarab to`rt tipga bo`linadi. Plasenta – 3 ta asosiy ekdoderma,
mezoderma va endoderma qavatlaridan iborat bo’lib, embrionning qo’shimcha
membranasi bo’lib, otalangan Hujayra- zigotani rivojlanishini ta’minlaydi.
18

Bug’ozlikning implantasiyadagi endometrium (ichki) qismidagi fiziologik
ish faoliyatida amnion, sariq xalta, allantois va xarion hosil bo’ladi va ular
yuqorida aytilganidek, ekto, endo va mezodermadan hosil bo’ladi. Bug’ozlik
davrida plasenta approksimasiyaga bo’ysinib klassifikasiyada embrion va ona qoni
hisobidagi kapilyarga asoslanib 6 qavatga ajraladi. Allantoxarionning bachadon
shilliq pardasi birikishidan hosil bo’lgan ona organizmida rivojlanayotgan homila
bilan bog’lovchi vaqtinchalik organdir. U homilaning oziqlanishi, gaz
almashinuvini va siydik ayirishida turli tipdagi xayvonlarning plasentasi xorion
yuzasida so’rg’ichlarning joylashishi va so’rg’ichlarning endometriy bog’lanish
x’arakteriga ko’ra 4 tipga bo’linadi.
19

3. QUSHLARNING KO`PAYISHI VA KELIB CHIQISHI
Ko’payish organlari. Qushlar narida bir juft dukkaksimon
urug’donlari qorin bo’shlig’ida joylashgan.Urug’donlardan chiqadigan bir juft
urug’ yo’li kloakaga ochiladi. Ayrim qushlar narida kuyikish organi bo’ladi
(g’ozlar). Qushlar modasida odatda bitta chap tuxumdon buyrak yaqinida
joylashgan. Tuxumdondan chiqqan tuxum tuxum yo’liga o’tib, urug’lanadi va
oqsil qobiqqa o’raladi. Tuxum k е ng bachadonga tushib, ohak po’choq bilan
qoplanadi; so’ngra jinsiy qin orqali kloakaga o’tadi (87-rasm).
Qushlarning tuxumi yirik sariqlik va oqsildan iborat zahira moddalarga boy
bo’ladi. Tuxum sariqligi ustida murtak diski joylashgan. Undan murtak rivojlanadi.
Tuxumning to’mtoq qismidagi ohak po’choq va po’choqosti parda ostida havo
bilan to’lgan bo’shliq bo’ladi. (88-rasm). Havo rivojlanayotgan murtakning nafas
olishi uchun zarur bo’ladi.
Ko’payishi. Qushlar va boshqa ko’pchilik hayvonlarning hayot sikli
yashash muhiti sharoiti bilan bog’liq bo’lib, yil davomida o’zgarib turadi. Ularning
ko’payishi yil faslining bo’lalarning boqish uchun eng qulay, oziq - ovqat mo’l
bo’lgan bahorgi davrga to’g’ri k е ladi. Qushlar yillik hayot siklini ko’payishga
tayyorgarlik ko’rish, ko’payish, qishga tayyorgarlik ko’rish va qishlov davrlariga
bo’lish mumkin.
Juft hosil qilishi . Ko’payishga tayyorgarlik davrida qushlar juft hosil qiladi.
Monogamiya d е b ataladigan bu jarayon’ ko’pchilik qushlar uchun xos. Bir qancha
qushlar (oqqushlar, laylaklar, lochinlar) jufti bir n е cha yil, hatto umr bo’yi saqlanib
qoladi; boshqalari faqat ko’payish davrida juft hosil qiladi. O’rdaklarning jufti
tuxum qo’yishdan oldin tarqab k е tadi. Bir qancha qushlar juft hosil qilmaydi; nari
ko’payish davrida makiyonini otalantiradi; nasli to’g’risida faqat makiyoni
20

g’amxo’rlik qiladi. Bu hodisa poligamiya d е yiladi. Poligamiya ko’pchilik
tovuqsimonlar (qirg’ovul, qur, karqur, tovuq) uchun xos.
Ko’pchilik qushlarning narlari juft hosil qilish va ko’payish oldidan turli
harakatlar va sayrash orqali urg’ochisini jalb qilishga harakat qiladi; ayrim poligam
qushlarning narlari o’rtasida urush ham bo’lib o’tadi. Turnalarning narlari raqsga
tushganga o’xshash harakatlar qiladi; tovuslar dumidagi patlarining yoyib, o’z
go’zalligini namoyon qiladi. Chaylacha qushlar nari esa o’tlar, shox-shabbalar va
barglardan uya qurib, uni chiroyli toshlar, chig’anoqlar va boshqa ko’zga
tashlanadigan buyumlar bilan b е zatadi (89-rasm). Uyaga urg’ochisini olib kirib,
unga gul yoki biron chiroyli buyum in'om etadi. Qushlarning sayrashi ham
modasini jalb qilishga harakat qilishga qaratilgan. Qushlarning makiyoni erkagini
tanlab, uning bilan juft hosil qiladi. Afrika tuyaqushlarida esa urg’ochisini o’zini
namoyish etib, erkagini jalb qilishga harakat qiladi.
Uya qurishi. Ko’payishidan oldin ko’pchilik qushlar uya qurishga kirishadi.
Laylaklar singan shoxchalardan daraxtlar shoxi, simyog’ochlar va trubalar ustiga
uya qurib, har yili uni yangilab turadi. Qo’ng’irlar suv o’simliklaridan suzib
yuruvchi uya yasaydi. Ko’pchilik qushlar (qizilishtonlar, chittaklar,
pashshatutarlar, sassiqpopishaklar, chug’urchiqlar,yapaloqqushlar) daraxtlar
kovagiga uya quradi. Qaldirg’ochlar imoratlar d е voriga so’lak bilan aralashtirilgan
loydan choraksharsimon uya quradi. Ko’ktarg’oqlar, kurkunaklar, qaldirg’ochlari
jarliklar va daryolarning tik qirg’oqlarini kovlab uya yasaydi. Chumchuqsimonlar
daraxt shoxlari ayrisiga quruq o’tlar, mox, patlar va boshqa mat е riallardan
kosasimon chiroyli uya quradi. Faqat ayrim qushlar (pingvinlar, kayralar,
kakkular) maxsus uya qurmaydi. Kakkular o’z tuxumini boshqa qushlar iniga
tashlab k е tadi. Kayralar va pingvinlar y е r ustidagi chuqurchalarga tuxum qo’yadi.
Qushlar sudralib yuruvchilarga nisbatan kampusht bo’ladi. Kampushtlik nasl
to’g’risida g’amxo’rlik bilan bog’liq. Uyadagi tuxumlar soni bittadan (pingvinlar,
kayralar) 22 tagacha (chil kakliklar) е tadi. Qushlar o’z tuxumlarini jo’ja ochib
chiqqangacha bosib, tanasi bilan isitib yotadi. Poligam qushlar tuxumini faqat
urg’ochilari (tovuqsimonlar, g’ozsimonlar), monogam qushlarda esa urg’ochisi va
21

erkagi navbat bilan yoki faqat urg’ochisi bosadi; erkagi esa urg’ochisini
oziqlantiradi va o’z hududini qo’riqlaydi (yirtqich qushlar, boyo’g’lilar, ayrim
chumchuqsimonlar).
Tuxum bosish va bo’la boqish. Qushlarning inkubatsiya (tuxum bosish)
davri tuxumning va qushning katta yoki kichikligi bilan bog’liq. Mayda
chumchuqsimonlar tuxumini 11-12, qarg’a – 17, oqqush – 35-40 , tovuq - 21,
o’rdak- 28, g’oz – 30 , kurkalar – 28 sutka bosadi. Tuxumdan ochib chiqqan
jo’jalarning ko’rinishiga binoan qushlar jo’ja ochuvchi, chala jo’ja ochuvchi va
jish bo’la ochuvchilarga ajratiladi. Jo’ja ochuvchi qushlarning tuxumdan chiqqan
jo’jalarining tanasi pat bilan qoplangan (90-rasm), ko’zi ochiq, mustaqil harakat
qilib, oziqlanadigan holatda bo’ladi (tovuqsimonlar, g’ozsimonlar, tuyaqushlar).
Chala jo’ja ochadigan qushlar bo’lasi tuxumdan ko’zi ochiq, patli bo’lib chiqadi;
l е kin ucha oladigan bo’lgunicha ularni ota – onalari boqishadi (chaykalar, bo’ron
qushlari, chisiklar). Jish bo’la ochadigan qushlarning tuxumdan chiqqan
bo’lasining tanasi patsiz, ko’zi yumiq bo’lib, ularni ota-onasi uzoq vaqt
oziqlantiradi (chumchuqsimonlar, qizilishtonlar, kaptarsimonlar, yirtqich qushlar).
Bola boqish davri tamom bo’lganidan so’ng qushlar oilasi tarqalib k е tib,
ular gala hosil qiladi. Yosh parrandalarning ko’p qismi bir Yoshga е tmasdan
nobud bo’ladi. Ko’pchilik mayda va o’rtacha kattalikdagi qushlar bir yoshda
voyaga е tib, ko’payishga kirishadi. Birmuncha yirikroq qushlar (kulrang qarg’a,
o’rdak, mayda yirtqichlar, baliqchi qushlar) ikki yoshda, chagaralar, burgutlar,
bo’ron qushlari 3-4 yoshda, tuyaqushlar 4-5 yoshda voyaga е tadi. Mayda
chumchuqsimonlar 1-1,5 yildan 8-10 yilgacha, birmuncha yirik qushlar 30-40 yil
(baliqchi qushlar, turnalar, tasqara, Afrika tuyaqushi), hatto 50-70 yil (ukki, qarg’a,
burgut, oq birqozon, to’tiqushlar) umr ko’radi.
Tullash. Qushlar ko’payishdan so’ng ko’p o’tmay tullay boshlaydi.
Chumchuqsimonlarning tullashi asta – s е kin uzoq davom etadi: Tovuqsimonlar,
g’ozsimonlar bir n е cha hafta davomida tullaydi. G’ozsimonlar tullash davrida (2-5
hafta) uchmaydi. Qushlarning nari urg’ochilariga nisbatan ertaroq tullashga
kirishadi. Karqur va qurlarning nari tullash davrida o’rmonning ichkarisida
22

yolg’iz yashaydi: o’rdaklar esa borish qiyin bo’lgan botqoqliklarda katta gala
hosil qiladi.
Qushlarning k е lib chiqishi. T е risi, sk е l е ti, muskullari, hazm qilish, nafas
olish, qon aylanish va ayirish sist е masining tuzilishida qushlar bilan sudralib
yuruvchilar o’rtasida bir qancha o’xshashliklar bor. Biroq hozirgi qushlar sudralib
yuruvchilarga nisbatan ancha murakkab tuzilgan. Qushlar ham sudralib yuruvchilar
singari tuxum qo’yib ko’payadi. L е kin qushlar tuxumi nisbatan yirik, qushlar uni
bosib yotganidan embrionning rivojlanishi tashqi muhitga bog’liq bo’lmaydi.
Bundan tashqari qushlarning issiqqonlik bo’lishi, organizmida moddalar
almashinuvining jadal borishi, nasli to’g’risida g’amho’rlik qilishi tufayli sudralib
yuruvchilarga nisbatan juda ko’p afzalliklarga ega. Qushlar turq-atvorining
murakkabligi, eslab qolishi, tovush signallari yordamida o’zaro aloqa qilishi
xususiyatlari bosh miyasi, ayniqsa uning katta yarimsharlaridagi targ’il tananing
paydo bo’lish bilan bog’liq.
Qushlar tuzilishida ularning qadimgi ajdodlari – sudralib yuruvchilarga
o’xshashlik b е lgilari ham bor. Qushlar gavdasining patsiz joylari, xususan
Oyog’ining pastki ilik qismi, barmoqlari va tumshug’ining asosida tangachalar
saqlanib qolgan. Qush patlarining muguzdan iborat bo’lishi ularni tangachalardan
k е lib chiqqanligini ko’rsatadi.
Patlarning rivojlanganligi bilan qushlar boshqa barcha hayvonlardan farq
qiladi. Shuning uchun 1864 yilda bundan 150 mln yil avval yashagan hayvon pati
to’pilganida uning qushga t е gishli ekanligiga x е ch kim shubha qilmagan. Bu
hayvonga arx е opt е riks (qadimgi pat) nomi b е rilgan. Bu patning tuzilishi hozirgi
qushlar patidan x е ch farq qilmaydi. Hozir arx е opt е riksning patlari bilan birga
sk е l е t qoldiqlari ham to’pilgan (91- rasm). Arx е opt е riks haqiqiy qush bo’lsa-da
uzun dumining bo’lishi, mayda tishlar bilan qoplangan jag’larining tuzilishi, to’sh
tojining bo’lmasligi, qanotlarida tirnoqli uzun 3 ta barmoqlarining saqlanib
qolganligi uni sudralib yuruvchilarga: patlarining rivojlanganligi va o’mrov
ayrisining bo’lishi esa qushlarga yaqinlashtiradi. Arx е opt е riks kattaligi qarg’ad е k
bo’lgan: dumidagi patlari hozirgi qushlar singari dumining uchida е lpig’ichga
23

o’xshab joylashmagan; dumining ikki yoni bo’ylab juft-juft bo’lib joylashgan.
Arx е opt е riks qanotlarida saqlanib qolgan o’tkir tirnoqli 3 ta barmoqlari yordamida
daraxt shoxlarida o’rmalab yurgan: qanotlari yordamida baland shoxlardan pastga
parvoz qilgan. L е kin arx е opt е riksning to’sh toj suyagi bo’lmaganligi tufayli uni
hozirgi qushlarning ajdodi deyish mumkin emas. Hozirgi qushlarning ajdodi
bundan 200 mln yil avval yashagan ikki oyo’qli dinozavrlar t е rapotlar hisoblanadi
(92-rasm). Ular qushlarnikiga o’xshash uzun oyo’qlarida yugurib harakatlangan.
Ayrim t е rapotlar daraxtlarda yashashga o’tgan: ular harakatlanganida oldingi
oyo’qlar va uzun dumidan foydalangan.
Hozirgi qushlarga bundan 225 mln avval shimoliy Am е rikada yashagan
protoav е s (dastlabki qush) ko’proq o’xshab k е tadi. Protoav е s tashqi ko’rinishi va
kattaligi arx е opt е riksga o’xshasa-da, to’sh tojining yaxshi rivojlanganligi,
suyaklari ichi bo’sh bo’lishi, ko’z kosasining juda yirikligi bilan hozirgi qushlarga
o’xshab k е tadi. Shuning uchun protoav е s - qushlarning eng qadimgi ajdodi, bir
muncha sodda tuzilgan va k е yinroq paydo bo’lgan arx е opt е riks esa qushlar
evolyutsiyasida faqat yon tarmoq hisoblanadi.
Evolyutsiya jarayon’ida qanotlarining paydo bo’lishi va takomillashib
borishi, issiqqonlilik, n е rv sist е masining murakkablashuvi qushlarning k е ng
tarqalishi va y е r yuzida hukmronlik qilishiga olib k е lgan. Bundan mllion avval
qushlar barq urib rivojlana boshlagan; hilma-xil yashash muhitiga moslashgan;
yangi turlari k е lib chiqqan.
Qushlarning hayoti boshqa hayvonlar singari yashash sharoitining
o’zgarishlariga moslashgan. Bu moslashuv har bir tur hayotining eng muhim davri
bo’lgan ko’payish va bo’la boqishni ob-havo eng qulay va oziq mo’l bo’lgan
mavsumda sodir bo’lishidan iborat. Qushlar hayoti yillik siklini ko’payishga
tayyorgarlik, ko’payish, tullash, qishga tayyorgarlik va qishlash davrlariga ajratish
mumkin. Ko’payishga tayyorgarlik va ko’payish davrlari to’g’risida yuqorida
tushuncha b е rildi.
Qishga tayyorgarlik. Sovuq kunlar kirib k е lishidan oldin qushlar ko’p
oziqlanishi va organizmida yog’ to’plashi lozim. Shuning uchun ular oziq
24

qidiribko’chib yuradi. Ayrim qushlar qishga birmuncha oziq ham yig’adi. Ba'zi
o’rmon qushlari to’kilgan barglar ostiga yoki tuproqqa o’rmon yong’og’i yoki
qarag’ay urug’larini b е kitib qo’yadi. Oziq tanqis bo’lgan qish kunlari ular bu
oziqning bir qismini to’pib е ydi. Oziqning qolgan qismi k е miruvchilar va
hasharotlarga е m bo’ladi yoki bahorda tuproqdan ko’karib chiqadi. Chittaklar va
fotmachumchuqlar qishda е yish uchun urug’larni po’stloqdagi yoriqlarga
b е kitishadi. Mayda yapaloqqushlar esa o’zlari o’ldirgan o’lja (mayda
k е miruvchilar)ni daraxtlar kovagiga taxlab qo’yishadi.
Qishlash. Qish fasli qushlarning oziq to’pishi uchun eng qiyin davr
hisoblanadi. Shuning uchun qushlar qish mavsumiga oldindan tayyorgarlik ko’radi.
Yashash joyining mavsumiy o’zgarishiga binoan qushlar o’troq, ko’chib yuruvchi
va uchib k е tuvchi ekologik guruhlarga bo’linadi. O’troq qushlar qishda o’zi
tug’ilib o’sgan joyini o’zgartirmaydi; faqat oziq qidirib bir n е cha o’n kilom е tr
masofaga uchib borishi mumkin (chumchuqlar, karqurlar, qirg’ovullar, kaptarlar,
maynalar, chittaklar ). Ko’chib yuruvchi qushlar (qarg’alar, zog’chalar) qish
tushishi bilan janubroqqa bir n е cha yuz kilom е trgacha masofaga uchib k е tadi,
ammo o’zi yashayotgan tabiiy mintaqadan chiqmaydi. Uchib k е tuvchi qushlar qish
k е lishidan oldin minglab kilom е tr uzoqda joylashgan issiq o’lkalarga uchib
k е tadi; bahor k е lishi bilan o’zlari uya qurib, bo’la ochadigan joylariga yana qaytib
k е ladi (laylaklar, turnalar, qaldirg’ochlar, bulbullar).
Qushlar uch guruhga bo’linishi shartli bo’lib, ko’pincha bir turning o’zida
ham yashash joyiga qarab mavsumiy o’zgarishlar turli darajada namoyon bo’ladi.
Masalan, kulrang qarg’a Е vropaning janubida o’troq, shimolda – uchib k е tuvchi
hisoblanadi. Iqlim va oziqlanish sharoiti ham qushlar hayotidagi mavsumiy
o’zgarishlarga ta'sir ko’rsatishi mumkin. Qish iliq k е lib, oziq mo’l bo’lganida
o’rdaklar va shaq-shaqlar o’zi tug’ilib o’sgan joylarida qishlab qoladi. Bu hol
qushlar uchib k е tishining asosiy sababi yashash sharoitining mavsumiy o’zgarishi
bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Shuning uchun iqlim qancha kontin е ntal bo’lsa,
uchib k е tuvchi qushlar ham shuncha ko’p bo’ladi.
25

Qushlarning migratsiya yo’li har xil uzoqlikda joylashgan. Afrikada
qishlagan qaldirg’ochlarning yo’li 9-10 ming km; Bar е nts d е ngizi yaqinida
yashaydigan qutb krachkasi qishlash uchun 16-18 ming km uzoqda joylashgan
Afrika qit'asiga uchib k е tadi. Suv qushlarining uchib o’tishi qo’nib dam olish va
oziqlanish uchun sharoit bo’lgan daryolar vodiysi va d е ngiz sohillari bo’ylab
o’tadi. Ko’pchilik qushlar gala bo’lib uchadi. Qushlar bir sutkada 1-2 soat uchadi;
boshqa vaqtda oziqlanish va dam olish bilan mashg’ul bo’ladi. Mayda
chumchuqsimonlar sutka davomida odatda 50-100 km, o’daklar 100 – 500 km,
laylaklar – 250 km masofani bosib o’tadi. Ok е anlar ustidan uchib o’tayotganda
qushlar dam olmasdan minglab kilom е tr masofani bosib o’tadi.
Qushlar qishlov joyiga har xil vaqtda uchib k е tadi va uchib k е ladi.
Laylaklar, qaldirg’ochlar, zarg’aldoqlar, kakkular yozning oxirlarida uchib k е tib,
bahor o’rtalarida uchib k е ladi. O’rdaklar va g’ozlar boshqa qushlarga nisbatan
k е chroq uchib k е tadi. Qushlarning uchib k е tishi ular yashaydigan joyda
haroratning va oziq miqdorining mavsumiy o’zgarishiga moslanishdan iborat.
Qushlarning uchib k е tishi uchun kun uzunligining o’zgarishi signal bo’ladi.
Shuning uchun ko’pchilik qushlarning uchib k е tishi har yili bir xil vaqtda sodir
bo’ladi.Qushlar kunduzi yoki k е chasi ham uchishi mumkin. L е kin ko’pchilik
qushlar k е chasi uchib, kunduzi oziqlanadi va dam oladi. Bir xil qushlar gala bo’lib
(g’ozlar, o’rdaklar, baliqchi qushlar), boshqalari yakka-yakka (bulbullar,
p е nochkalar, moyqutlar, b е danalar) uchadi. Qushlar uzoq masofaga uchib
k е tishdan tanasida yog’ zahirasi to’playdi. Yog’ ularning uchishi uchun en е rgiya
hisoblanadi.
Qushlarning uchib k е tishi va uchib k е lishi tug’ma irsiy programma
hisoblanadi. Qushlarning uchib k е tishi vaqti va uchib o’tish yo’lini aniqlashi ana
shu programma bilan bog’liq. Ammo bu tug’ma instinkt muhim sharoitining
muayyan omillari ta'sirida namoyon bo’ladi. Qushlar uchib k е tishi minglab yillar
davomida k е lib chiqqan evolyutsion jarayon’dir. Qushlar migratsiya yo’lining
shakllanishi shimoliy yarimshardagi muzlik davri ta'sirida borgan. Ayrim qushlar
26

migratsiya yo’li ularning muzlik davridan so’ng tarqalish yo’lini takrorlaydi.
Qushlarning uchib o’tish yo’li halqalash orqali aniqlanadi.
Uchib k е tishda qushlarning mo’ljal olishi. Qushlarning muayyan
muddatda uchib k е tish yo’nalishi tug’ma programma asosida b е lgilangan. Qushlar
uchish yo’nalishini quyosh, yulduzlar yoki е r magnit maydoniga asosan
aniqlashadi. Tajribalarda yopiq binoda quyosh, yulduzlarning osmondagi o’rni
yoki magnit qutblarining holati o’zgarganida qushlar ham o’z yo’nalishini
o’zgartirishga uringan. L е kin qushlarning juda aniq navigatsiya qilish xususiyati
hozirgacha ochib b е rilmagan. Ayrim fikrlarga qaraganda qushlar uchib o’tgan
yo’lni eslab qolish xususiyatiga ega; ularning yo’l to’pishi boshqa qushlarning
yordami bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Ekologik guruhlari. Faol uchish, issiqqonlilik, markaziy n е rv sist е masining
yuqori darajada rivojlanganligi qushlarning yer yuzida k е ng tarqalishiga imkon
b е rgan. Har xil sharitda yashashga moslanishi qushlarning tuzilishi va hayot
k е chirishiga ta'sir ko’rsatgan. Hayot k е chiradigan joyning xususiyatlariga binoan
o’rmon qushlari, cho’l -voha qushlari, botqoq va suv bo’yi qushlari, suv qushlari,
suv-havo va havo – y е r qushlari guruhlariga ajratiladi.
O’rmon qushlari hayoti daraxt va butalar o’sadigan chakalakzorlar bilan
bog’liq. Bu guruhga qizilishtonlar, to’tilar, targ’oqlar, kakkular, chittaklar,
kaptarlar, karqurlar va boshqalar kiradi. Ular oziqni daraxtlar Yoki ular kovagiga
uya quradi. Daraxtlarda harakatlanadigan qizilishtonlar, to’tilar va targ’oqlarning
oyo’q barmoqlari kuchli rivojlangan, tirnoqlari o’tkir, uchi qayrilgan.Qizilishtonlar
oyo’qlaridagi barmoqlarining uchi o’tkir, ichkariga qayrilgan bo’ladi. Qizilishton
daraxt tanasida yurganida qattiq va tarang tortilgan dumiga tayanadi. To’tilar esa
yurganida tumshug’idan ham foydalanadi.
Cho’l va voha qushlari . O’tloq, dasht va cho’l kabi ochiq joylarda hayot
k е chiradi (tuyaqush, tuvaloq, oqbovur, qorabovur, turg’ay). Ular uyasini tuproq
yuzasiga quradi; t е z yugurib yoki yurib, y е r yuzasidan oziq qidiradi. Gavdasi yirik
yoki o’rtacha kattalikda, bo’yni va oyo’qlari uzun, baquvvat; barmoqlari kalta va
yo’g’on. Barmoqlari soni uchtagacha (tuyaqushlarda ikkitagacha) kamaygan.
27

Ochiq joyda yashovchi qushlar patlari rangi uzoqdan ko’zga tashlanmaydigan
kulrang tusda bo’ladi.
Botqoq va suv bo’yi qushlari botqoqlashgan suv havzalarining sayoz
qismida va suv bo’yida yashaydi (laylaklar, turnalar, balchiqchilar). Yerdan oziq
to’padi; y е rga yoki daraxlarga uya quradi. Yirik yoki o’rtacha kattalikdagi qushlar;
ko’pchiligining oyo’qlari ingichka, barmoqlari uzun bo’lib, sayoz suvda yoki
balchiqda yurishga moslashgan. Boshi kichik, tumshug’i uzun; qanotlari yaxshi
rivojlangan, dumi kalta. Patlari g’ovak, parlari kam rivojlangan; suvda suzolmaydi.
Suv qushlari hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi (gagaralar, kayralar,
pingvinlar, chisiklar, qoravoylar, o’rdaklar, g’ozlar, oqqushlar); yaxshi suzadi;
ko’pchiligi sho’ng’iydi. L е kin quruqlikda b е so’naqay yuradi; og’ir uchadi;
ayrimlari (pingvinlar) ucholmaydi. Oyo’qlari tanasi k е yingi qismida joylashganligi
sababli tanasi y е rda yurganida d е yarli tik joylashadi. Pat qoplami tig’iz, parlari
yaxshi roivojlangan; barmoqlari orasida suzgich pardasi bor. Ko’pchilik suv
qushlari suv hayvonlari (baliqlar, molluskalar, qisqichbaqasimonlar), boshqa
o’simliklarning v е g е tativ organlari va urug’lari bilan oziqlanadi. Suv bo’yiga, y е r
ustiga, daraxtlar shoxiga, butalarga, qamishlar orasiga, qo’yalardagi yoriqlarga
uya quradi. Ko’pchilik suv qushlarining dumg’aza b е zning yog’simon suyuqligi
bilan patlarini yog’lab turadi. B е z suyuqligi patni suv yuqtirmaydigan qiladi.
Suv - havo qushlari oldingi guruhga nisbatan suv bilan kam bog’langan. Bu
guruhga bo’ron qushlari, baliqchi qushlar, krachkalar kiradi. Ular juda yaxshi
uchadi, suza oladi; l е kin yaxshi sho’ng’iy olmaydi. Qushlar havo oqimidan
foydalanib, uzoq uchish xususiyatiga ega. Asosan, baliqlar bilan oziqlanadi.
O’ljasini uchib yurib s е zadi va suvga o’zini tashlab uchi qayrilgan uzun tumshug’i
bilan tutib oladi.Suv bo’yidagi qo’yalarga uya quradi. Yirik va o’rtacha
kattalikdagi qushlar; tanasi cho’ziq, qanotlari ingika, oyo’qlari qisqa. Oldingi uchta
barmoqlari suzgich parda bilan tutashgan. Patlari qalin, parlari yaxshi rivojlangan.
Havo – yer qushlari k е ng ochiladigan tumshug’i yordamida havodan
hasharotlarni tutadi (qaldirg’ochlar, t е ntakqushlar, qirg’oq qaldirg’ochlari). Ular
t е z va yaxshi uchadi. Imoratlar d е vori, daryolar qirg’og’i va jarliklarga uya
28

yasaydi. Ular tanasi cho’ziq, qanotlari uzun va ingichka . Oyo’qlari juda kalta
bo’lganidan y е rda yaxshi yurolmaydi. Ular qanotlarining uzun va ingichka
bo’lishi t е z uchishga yordam b е radi.
4. HAYVONLARNI GELMINTOLOGIK TEKSHIRIS GELMINTLARNI
YIG’ISH VA ANIQLASH USULLARI
Qishloq xo`jalik hamda mo`ynali hayvonlarni gelmintozlardan davolash yoki
ularning oldini olish uchun kasallikka o`z vaqtida aniq tashxis qo`yish kerak.
H ayvon larni tirik davrida gelmintologik tekshirish usullati. Tirik
hayvon larni gelmintoz kasalliklari qo’zg’atuvchilari bilan zararlanganligini
aniqlash uchun ularni klinik belgilarini kuzatish, maxsus laboratoriya va
immunologik tekshirishlarga asoslangan holda tashxis qo`yiladi.
Kiinik belgilarni kuzatish. Kasallikning xarakterli va sezilarli belgilari -
markaziy nerv sistemasi faoliyatining buzilishi (senurozda), teridan qon ketishi
(setariozda), konyunktivit va keratit (telyaziozda) kabi belgilardan iborat.
Ko`pchilik gelmintozlarda kasallikning ko`zga ko`rinarli klinik belgilari
bo`lmaydi, tez-tez uchraydigan va kam xarakterli belgilar bilan chegaralanadi. U
ham bo`lsa, ovqat hazm qilish organlari faoliyatining buzilishi, oriqlashi, yosh
mollarning o`sishidan orqada qolishi, kundalik o`sislining pasayishi, sog`iladigan
sut va boshqa mahsulotining kamayishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham
maxsus klinik kuzatishlar gelmintoz kasalliklarini aniqlashda muhim ahamiyatga
ega emas. Shunga qaramasdan, juda ko`p hayvonlarning ichi ketishi,
mahsuldorligining kamayishi gelmintoz kasalliklaridan darak berishi mumkin,
lekin bu belgilar aniq tashxis qo`yishga imkon bermaydi.
Laboratoriya diagnostikasi. Hayvon organizmidagi jinsiy yetuk gelmintlar
doimiy ravishda tuxum yoki tuxumdan yangi lichinka holida tashqi muhitga
29

chiqariladi yoki qon va limfa,suyuqliklarida, u yoki bu to`qimalarning hujayralari
orasida to`planadi.
Hayvon ekskretlarida, bezlarida, to`qimalarida u yoki bu gelmintlarni, ularning
tuxum va lichinkalarini uchratish ufling tiriklik davrida laboratoriya usulida
gelmintlar ta'sirida qo`zg`atiladigan kasalliklarini aniqlashga kiradi.
Gelmint tuxumi va lichinkalari ko`pincha tezak bilan, ayrim hollarda siydik bi-
lan, ko`z yoshi bilan (ko`zning shilliq pardasida, ko`z yoshi bezlarida parazitlik
qiluvchi gelmintlarning lichinkalari) tashqi muhitga chiqariladi.
Qon va limfa suyuqliklaridagi gelmint lichinkalari tananing berk bo`shliqlarida
yoki tashqi muhit bilan aloqada bo`lmagan organ va to`qimalarda parazitlik qiladi.
Muskul tolalarining oralig`ida trixinella lichinkalari to`planadi. Ovqat hazm qilish
sistemasida parazitlik qiluvchi gelmintlar ko`pincha hayvon o`lganidan keyin yoki
gelmintsizlantirilgandan so`ng axlat bilan tashqi muhitga chiqadi.
Gelmintokoprologik tekshirish. Juda ko`p gelmintoz kasalliklarni
qo`zg`atuvchilarning tuxum va lichinkalari (fassiolla, moniyeziya, diktiokaula va
boshqalar) tashqi muhitga axlat bilan chiqariladi. Shunday ekan, axlatdagi
gelmintlarning tuxum va lichinkalarini aniqlash uchun ko`pincha laboratoriya usuli
qo`llaniladi. Gelmintokoprologik metod sifat va miqdoriy tekshirishlarga bo`linadi.
Sifat gelmintokoprologik tekshirish. Sifat gelmintokoprologik tekshirish
organizmda u yoki bu turdagi gelmintlarni uchratgandagina o`tkaziladi. Ularning
bajarilishi oddiy, faqatgina shartli suratda invaziyaning intensivligini aytish
mumkin bo`lgan miqdoriy tekshirishdan farq qiladi va ishlab chiqarish sharoitida
ko`p qo`llaniladi.
Sifat gelmintokoprologik tekshirishlarga makrogelmintoskopiya (tezak bilan
organizmdan ajralib chiqayotgan gelmintlarni yoki ularning ayrim bo`g`inlari-
fragrnentlarini ko`rib topish), gelmintoovoskopiya (axlatda gehiiintlar tuxumini
uchratish) va gelmintolarvoskopiya metodlari (axlatda gelmint lichinkasini topish)
kiradi.
Makrogelmintoskopiya. Gelmintsizlantirishdan keyin tezak bilan
chiqarilayotgan gelmintlarni aniqlash uchun o`tkaziladi. Buning uchun maxsus
30

diagnostik gelmintsizlantirish o`tkazilgan bo`lishi mumkin. Tasmasimon
chuvalchanglarning bo`g`ini yoki bir necha bo`g`inlari (fragmenti) ular tanasidan
doimiy ravishda ajra-lib turadi va tezak bilan tashqi muhitga chiqadi. Bunday
bo`g`inlarning tuzilishiga ko`ra, ularning qaysi tur gelmintdan ajralganligi
aniqlanadi.
Makrogelmintoskopiya usuli odatda mikroskopsiz o`tkaziladi, ammo mayda
gelmintiarni topish uchun (trixostrongilidlar) lupadan foydalanish mumkin.
Kattaroq gelmintlarai (askarida) hech qanday asbobsiz tayoqcha bilan tezakni
maydalab ko`rish mumkin. Moniyeziya bo`g`inlarini hayvonning orqa chiqaruv
teshigi atrofidan ko`rish mumkin, chunki ular tezak bilan anus atrofida va dumga
yopishgan bo`ladi. Avitellina bo`g`inlarining ko`rinishi xarakterli. Mayda (kattaligi
tariq doni kabi) oqish rangda bo`lib, qo`y va echki qumaloqlarining yuzasiga
sezilarli darajada sepilgandek ko`rinadi. Ko`pincha tezakni tekshirishdan oldin uni
ketma-ket bir necha marta yuvish kerak. Buning uchun tekshiriladigan tezak chelak
yoki boshqa idishga solinib, ustidan suv quyiladi, yaxshilab aralashtirib tindiriladi,
suyuq qismi boshqa idishga quyiladi, cho`kmasining ustiga esa yana toza suv
quyiladi va aralashtiriladi. Bu ish tiniq cho`kma hosil bo`lguncha takrorlanadi.
So`ngra cho`kmaga ozgina suv qo`shilib, oz-ozdan qora laganchaga solinadi va
diqqat bilan tekshiriladi. Mayda parazitlarni topish uchun cho`kma oddiy lupada
yoki shtativli lupada tekshiriladi.
Laboratoriya praktikasida makrogelmintoskopiya metodi nisbatan kam
qo`llaniladi, ammo gelmintoepizootik tekshirishda asosiy o`rinni egallaydi.
Gelmintoovoskopiya. 1. "Perional" qirish usuli. Ayrim gelmintlar (oksiu-
ratning ko`pgina vakillari) tuxumlarini hayvonning orqa chiqaruv teshigi atrofiga
qo`yadi va biroz qismi orqa chiqaruv teshigining burmalarida qoladi. Shuning
uchun ham hayvonning shu gelmintlar biian kasallanganligiga shubha tug`ilganida,
hayvon tezagidagi emas, balki orqa chiqaruv teshiklari atrofida qotib qolgan
tezaklarini qirib olib, gelmint tuxumlarini qidirish maqsadga muvofiqdir. Qirindi
yog`och kurakcha bilan yoki temir shpatel bilan tekis qilib olinadi. Olingan bu
31

qirindi oyna ustiga qo`yiladi va baravar miqdorda suv bilan suyultirilgan glitserin
tomchisi (2-3 tomchi) toraizilib aralashtiriladi, so`ng mikroskopda tekshiriladi.
2. Oddiy (nativ) surtma tayyorlash usuli. Bu juda oddiy bo`lib, gelmint tuxum-
larini tezakdan ajratish maqsadida qo`llaniladi. No`xat kattaligidagi tekshiriladigan
tezak buyum oynasiga qo`yiladi, ustiga teng rniqdorda suv bilan suyultirilgan
glitserindan bir necha tomchi tomizilib, yog`och yoki shisha tayoqcha bilan
aralashtiriladi. Hosil bo`lgan aralashma qoplagich oyna bilan qoplanib,
mikroskopda tekshiriladi. Har bir tezak namunasi alohida tayoqcha bilan
aralashtirilishi kerak. Yog`och tayoqcha bir marta ishlatiladi, shisha tayoqcha esa
ishlatilgandan so`ng yuviladi.
Bu usulning samaradorligi past, chunki oz miqdorda olingan tezakda gelmint
tuxumi bo`lmasligi ham mumkin, sababi gelmintning chiqishi hayvonning
zararlanganlik darajasiga bog`liq. Hayvon organizmida gelmintlar juda ko`p
bo`lsa, ularning tuxurai ham shuncha ko`p bo`ladi, u holda tashqi muhitga juda
ko`p miqdorda tuxum ajralib chiqadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, tekshirish
paytida gelmint tuxumlarining bo`lmasligi hayvonning sog`lomligidan darak
bermaydi. Shuning uchun aniqroq ma'lumot olish maqsadida (har qaysi hayvon
tezagidan) eng kamida 10 preparat tekshirish lozim.
Ko`proq tezak olib, uni yot bo`lakchalardan qisman tozalab, gelmintlarning
tuxumlari konsentratsiyalangandagina natijaga erishish mumkin. Gelmint
tuxumlarini konsentratsiyalash, ularni soiishtirma og`irligi yuqori suyuqlik
yuzasiga chiqarish (flotatsiya usuli) yoki cho`kmaga tushirish usuli bilan amalga
oshiriladi.
3. Gelmint tuxumlarini flotatsiya qilish usuli (A. Fyulleborn usuli). Gelmint
tuxumlarining suyuqlik yuzasiga suzib chiqishi uchun osh tuzining to`yingan
eritmasi ishlatiladi (solishtirma og`irligi 1,18 ga teng). U quyidagicha tayyorlanadi:
chelakdagi qaynab turgan suvga to`yingan eritma hosil bo`lguncha osh tuzi
solinadi. Hosil bo`lgan bu eritma paxta yoki doka orqali biror idishga suzib
qo`yilib, sovutiladi. Bunda tuz idish tagida cho`kma hosil qilishi kerak. Ushbu
eritmani tayyorlash uchun 1 litr suvga 380 g osh tuzi solinadi.
32

Tekshirish uchun 5-10 g tezak olinib, biror stakanga solinadi va bir qism
tezakka 20 qism to` - yingan eritma soli - nadi. Hosil bo`lgan aralashma shisha yoki
yog`och tayoqcha bilan aralashtirilib, sut simli to`r yoki doka - dan toza stakanga
suziladi. Mazkur ara-lashma 30-40 daqiqa tindiriladi. Natijada solishtirma og`irligi
to`yingan osh tuzining solishtirma og`irligi-dan kam bo`lgan gelmint tuxumlari
33

eritma yuziga qalqib chiqadi. So`ngra suv yuziga qalqib chiqqan gelmint
tuxumlarining yupqa pardasi sim ilmoqcha (74-rasm, «a») bilan kesiladi va bir
necha tomchi suyuqlik buyum oynasi ustiga quyilib, usti qoplagich oyna bilan
qoplanadida, mikroskopda tekshiriladi. Namuna tez qurib qoladi, shuning uchun
ham uni darhol tekshirish kerak. Agar namuna quriy boshlasa, unda qoplagich
oyna ostiga pipetka bilan suv yoki teng miqdorda suv bilan suyultirilgan glitserin
tomiziladi. Simli ilmoq ishlatilgandan so`ng spirt lampasi alangasida kuydiriladi.
a)Fyulleborn usuli bilan osh tuzining to`yingan eritmasiga nisbatan solishtirma
og`irligi yengil bo`lgan gelmint tuxumlarini topish mumkin (askari-da, strongilyat
va boshqa nematod va sestodlar tuxumi). Solishtirma og`irligi eritma solishtirma
og`irligiga yaqin bo`lgan gelmint tuxumlarini topish birmuncha qiyin
(trixotsefallar, metastrongilidlar, kapilyariy tuxumlarini) va solishtirma og`irligi
eritma solishtirma og`irligiga nisbatan og`ir bo`lgan gelmint (trematod)
tuxumlarini bu usulda aniqlab bo`lmaydi.
b) Sherbovich usuli. Stakanga 5-7 g tezak solib, uning ustiga avval oz
miqdorda, keyin bir qism tezakka 10 qism suv to`g`ri kelguncha suv quyib
aralashtiriladi. Hosil bo`lgan suyuq aralashma toza stakanga sim to`rda suzilib, 10-
15 daqiqa tindiriladi, so`ngra suyiiq qismi boshqa idishga quyiladi. Cho`kma esa
sentrifuga probirkalariga solinib, 2-3 daqiqa aylantiriladi. Sentrifugada
aylantirilgandan keyin suyuq qismi boshqa idishga quyiladi, cho`kma ustiga esa
giposulfitning to`yingan eritmasidan qo`shib aralashtirilib, yana 2-3 daqiqa
sentrifugada aylantiriladida, so`ng xuddi Fyulleborn usuli singari simli ilmoq bilan
probirkadan bir tomchi suyuqlik olinib, mikroskopda tekshiriladi. Shcherbovich
usuli bo`yicha qo`llaniladigan eritmaning solishtirma og`irligi osh tuzining
solishtirma og`irligiga nisbaian yuqori bo`lganligi uchun metastrongilidlar,
trixotsefallar, kapillariy tuxumlarini topish va tez aniqlash mumkin. Giposulfitning
to`yingan eritmasini tayyorlash uchun 1750 g texnik giposulfit 1 l issiq suvda
eritiladi. Suzilgan eritma issiqligi 15°dan past bo`lmasligi kerak, chunki issiqligi
past eritmada bir qism giposulfit cho`kma hosil qiladi, eritma konsentratsiyasi va
solishtirma og`irligi pasayadi.
34

d) Gorkina usuli. Chinnihovonchagabirchoyqoshiqqayaqintezaksolinib, unga
6-10 ml suv qo`shib aralashtiriladi. Hosil bo`lgan aralashma sim to`rda toza
probirkaga suzilib, unga 1-2 ml efir va 1 ml o`tkir xlorid kislotasi qo`shiladi. Keyin
probirkaning og`zi yog`och probka bilan mahkam bekitiladi va hosil bo`lgan
aralashma 10-15 daqiqa davomida chayqatib aralashtiriladi. So`ng 1-2 daqiqa
sentrifugada aylantirib, suyuq qismi to`kib tashlanadi. Cho`kmasiga esa 8-10 ml
teng miqdorda aralashtirilgan glitserin bilan osh tuzining to`yingan eritmasi
qo`shiladi. Hosil bo`lgan aralashma tayoqcha bilan aralashtirilib, yana 2-3 daqiqa
sentrifugada aylantiriladi. Probirkadagi suyuqlik yuzasidagi parda simli ilmoq
bilan buyum oynasiga olinib, mikroskopda tekshiriladi.
Mol tezagini tekshirib, gelmint tuxumlarini aniqlaydigan flotatsiyaning boshqa
usullari ham mavjttd. Lekin bu flotatsion usullar bilan eritma og`irligiga nisbatan
tuxumning solishtirma og`irligi yuqori bo`lgan trematod tuxumlarini aniqlab
bo`lmaydi. Shuning uchun bu xil gelmint tuxumlarini aniqlash ularni cho`kmaga
cho`ktirish usuliga asoslanadi.
4. Ge l’ mint t u xumlarini cho'kmaga cho'ktirish usuli : a) Ketma-ket yuvish usuli.
Taxminan 5 g tezak olinib stakanga solinadi, uning ustiga oz miqdorda suv quyib
aralashtiriladi. Keyin tezakka 1:10" nisbatda suv qo`shiladi. Hosil bo`lgan suyuq
aralashma sim to`rda yoki dokada stakanga suziladi va u suv bilan to`ldiriladi.
Eritma 2-3 daqiqa tindirilgandan so`ng yuqori suyuq qismi boshqa idishga
quyiiadi. Cho`kmaning ustiga esa yana suv quyiladi. Tiniq suyuqlik hosil
bo`lgunga qadar bir necha marta chayiladi. Olingan cho`kma buyum oynasiga
(agar oz bo`lsa) yoki Petri kosachasiga (agar nisbatan ko`p bo`lsa) quyilib,
mikroskopda tekshiriladi.
Fyulleborn usuli bilan tekshirilgan tezak cho`kmasi ham ana shunday ketma-
ket yuvib tekshirilishi mumkin. Bunda tezak ikki usul bilan tekshiriladi: avval
Fyul-leborn usuli bilan nematod va sestodlarning tuxumlari borligini, keyin ketma-
ket yuvish usuli bilan trematod va akantotsefal tuxumlari borligini tekshirish
mumkin. Stakandagi suyuqlik (osh tuzining to`yingan eritmasi) boshqa idishga
quyilib, cho`kma ustiga suv qo`shiladi va aralashtiriladi, keyin sim to`rda yoki
35

dokada suziladi. Suzilgan suyuqlik 2-5 daqiqa tindiriladi. So`ngra yuqorida
ko`rsatilganidek yuviladi.
b) Te1man usu1i. No`xat kattaligidagi tezak 5-7 ml kuchli xlorid kis-lotasi va
shu miqdordagi efirga aralashtirilib, farfor hovonchaga solib yaxshilab eziladi
(xlorid kislota oqsil qoldiqlarini eritadi, efir esa neytral erkin yog` kislotalarni
parchalaydi). Metalldan yasalgan to`r xlorid kislotaning ta'siridan buziladi, shuning
uchun hosil bo`lgan emulsiya qildan yasalgan to`rda suzilib, probirkaga quyiladi
va sentrifugada aylantiriladi. Probirkadagi aralashmaning suyuq qismini to`kib,
qolgan cho`kmaga suv qo`shiladi va yana sentrifugada aylantiriladi. Xlorid kislota
qoldiqlarini yo`qotish uchun yana yuviladi, chunki uning bug`lari mikroskop
linzasiga yomon ta'sif etadi. Suv to`kib tashlangandan so`ng cho`kma buyum
oynaga tomiziladi, so`ngra qoplagich oyna qo`yilib, mikroskopda tekshiriladi.
d) Gorshkov usuli. Odatda ko`pgina spiruratlarning tuxumlari nozik, tez
buziladigan bo`lganligi sababli, yuqorida aytib o`tilgan flotatsion usuli va
cho`kmaga tushirish usuli bilan aniqlab bo`lmaydi. Otning tezagidagi
gabronemlaraing tuxumlarini topish va aniqlash uchun M. P. Gorshkov Berman-
Orlovning klassik usulini qo`llashni taklif etdi. Buning uchun voronkaga suv solib,
undagi tezakni bir oz maydalab, aralashtirish kerak. Bunda tezakni takror
yuvganda ular mexanik yoki kimyoviy ta'sirlarga duch kelmaydi. Shuning uchun
spirurat tuxumlarining shaklini buzmasdan yuvib cho`kmaga tushiriladi.
Gelmintoovoskopik tekshirishlarda gelmint tuxumlarini ovqat qoldiqlaridan,
zamburug` va o`simlik sporalaridan, kraxmal donachalaridan va shu kabi tezakda
uchraydigan elementlardan hamda turli xil parazit chuvalchanglarning tuxumlarini
bir-biridan yaxshi farq qilishni bilish zarur. Tezakda uchraydigan gelmint
tuxumlari shakli va qobiq tuzilishi hamda tuxumning ichki tuzilishi jihatidan
boshqa elementlardan farq qiladi. Odatda gelmint tuxumlari ikki konturli,
yorug`likni keskin qaytaradigan silliq qobiqqa ega.
36

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki urg‘ochilik ko‘payish organlarining har
birining o‘z xususiyatlaidan kelib chiqib yondashilmasa qishloq xo‘jalik
hayvonlarimizdan toza va sog‘lom nasl olishda muommolar yuzaga keladi. Bu esa
qishloq xo‘jaligidagi chorva mahsulotlarini taqchilligini yuzaga keltirib chiqaradi.
Shuning uchun ham har bir hayvondan nasl olishimizda ularning turiga qarab
individula yondashuv talab etiladi.
Belbog`simon (zonal) platsenta yirtqichlarda uchraydi. Xorionning
so`rg`ichlari joylashgan keng zona (qism) embrion pufagini belbog`dek o`rab
turadi. Homilaning bachadon devori bilan aloqasi yanada mukammal: so`rg`ichlar
endometriy biriktiruvchi to`qimasidagi qon tomirlarining endoteliyi bilan
kontaktda bo`ladi. Shunga ko`ra, bunday platsenta endotelioxorial platsenta ham
deyiladi. Diskoidal platsenta primatlarga xos bo`lib, xorionning so`rg`ichlarga ega
qismi disk shaklidadir. So`rg`ichlar endometriy xususiy qavatida yotuvchi qon
bilan to`lgan bo`shliqlar - lakunlar ichiga kirib turadi va gemoxorial platsenta
deyiladi. Platsentadagi ona va homila (bola) qonlari o`rtasidagi to`qimalar
gematoplatsentar bar`er (to`siq)ni hosil qiladi va homilani turli ta`sirotlar,
jumladan, antigenlardan himoya qiladi. Lekin bu to`siqdan alkogol, nikotin,
narkotiklar, ko`pgina dorivor moddalar, shuningdek, ona qonidagi gormonlar oson
o`tadi.
Platsentar aloqa epitelioxorialdan gemoxorial aloqaga qarab o`zgarganda
platsentaning mukammallashuvi bilan gematoplatsentar bar`erni hosil qiluvchi
to`qimalarning qavatlari ham kamayib boradi.
Primatlarda xorionning yuzasida elektronlarni yomon o`tkazuvchi,
hujayraviy tuzilishga ega bo`lmagan, amorf qavat (qalinligi 0,1-2,0 mkm) -
fibrinoid mavjud. Bu qavat ona va homila o`rtasidagi immunologik munosabatlarni
o`zaro mutanosib holga keltirishda katta ahamiyatga ega, deb hisoblanadi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i
zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x
zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001.
2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni
selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po
spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990.
3. Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x.
Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M.
KOLOS, 2000.
4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo
"Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998.
5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978.
6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.
7. Veterinariya akusherligi fanidan amaliy-laborator mashg’ulotlar. SH.B.Ata-
Kurbanov, B.M.Eshburi е v Samarqand 2009 -yil.
8. Veterinariya akusherligi, gebekologiyasi va sun’iy qochirish. A.R.Jabbarov,
S.S.Sotiboldiyev. O‘quv qo‘llanma Toshkent 2004-yil
9. Hayvonlar anatomiyasi fanidan amaliy-laboratoriya
mashg‘ulotlar. .B.Dilmurodov, G’.X.Eshmatov. O‘quv qo‘llanma. Toshkent
2018-yil
10. O‘zbekiston Respublikasida chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini
rivojlantirish bo‘yicha 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan dasturni tasdiqlash
to‘g‘risidagi qarori.
11. Internet saytlari.
38

Hayvonlarning ko’payishi va rivojlanishi

Sotib olish