conversionTest1 - Algebra - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Algebra

conversionTest1

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Ishlab chiqarish omillari, ularning o’zaro
ta’siri va rivojlanishi
Bajardi: _______________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Ishlab chiqarish omillari, ularning o’zaro ta’siri
va rivojlanishi
Mundareja
Kirish 3
1. Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati 5
2. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi . 10
3. Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi . 20
4. Ishlab chiqarishni boshqarish 25
Xulosa 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 3 1
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-
yil 7- fevraldagi “ O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ’ yicha
harakatlar strategiyasi to ’ g ’ risida ” gi Farmoni bilan “2017-2021 yillarda
O ’ zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ’ nalishi
bo ’ yicha Harakatlar strategiyasi ” 1
tasdiqlandi . Unga ko ’ ra ishlab chiqarish
samaradorligini yanada oshirish ichki va tashqi bozorni tavar bilan taminlash
maqsad qilib olingan .
Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy
o ʼ sish sur ʼ atlarini saqlab qolish :
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash , qabul qilingan o ʼ rta muddatli
dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o ʼ zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga
yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o ʼ sish sur ʼ atlarini ta ʼ minlash ;
xarajatlarning ijtimoiy yo ʼ naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat byudjetining
barcha darajalarida mutanosiblikni ta ʼ minlash , mahalliy byudjetlarning daromad
qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni
takomillashtirish ; soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini
soddalashtirish siyosatini davom ettirish , soliq ma ʼ muriyatchiligini
takomillashtirish va tegishli rag ʼ batlantiruvchi choralarni kengaytirish ; ilg ʼ or
xalqaro tajribada qo ʼ llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul - kredit
siyosatini yanada takomillashtirish .
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati : Ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishning juda ko ’ p , xilma - xil omillari va asosiy yo ’ nalishlar
mavjud . Barcha omillar uch belgiga asosan guruhlarga bo ’ linishi mumkin : manba
bo ’ yicha , ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy
yo ’ nalishlari bo ’ yicha , omillarning o ’ rni va amalga oshirish darajasi bo ’ yicha .
Omillarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manbalari bo ’ yicha
tasniflash nimalar hisobiga ijtimoiy mehnatni tejashga erishish mumkinligini yoki
1
2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi farmonidan
3

erishilganligini aniqlashga yordam beradi . Shu nuqtai nazardan asosiy omillarga
quyidagilarni kiritish mumkin : mahsulotning mehnat sig ’ imi , material sig ’ imi ,
fond sig ’ imi hamda kapital mablag ’ talablikni kamaytirish , tabiiy resurslardan
ratsional foydalanish va vaqtni tejash . Lekin bunday tasniflash talabga javob
bermaydi . Bu savollarga javob topish uchun ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishning barcha omillarni ishlab chiqarishni rivojlantirish va
takomillashtirishning asosiy yo ’ nalishlari bo ’ yicha guruhlash kerak . Ular ijtimoiy
mehnatni tejashga qaratilgan texnik , tashkiliy , iqtisodiy va ijtimoiy chora - tadbirlar
kompleksidan iborat . Bu yo’nalishlar g’oyat xilma-xildir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Har qanday masalani yoki ishni
bajarish uchun ma’lum bir reja tuziladi va shu reja asosida amalga oshiriladi
-ishlab chiqarish tarkibini yaxshilash;
-fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va mahsulotning
texnik - iqtisodiy darajasini ko’tarish, fan va texnika yutuqlarini joriy etish
muddatini qisqartirish;
-ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash,
kombinatlashtirish va hududiy joylashtirish darajasini oshirish;
-boshqarishning tarkibini, moliyalash, baholash va kreditlash hamda
rag’batlantirish tizimini takomillashtirish;
-inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va
tashabbusini oshirishni yo’lga qo’yish.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, to’rta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.

4

1. Ishlab chiqarish mazmuni va mohiyati
Ishlab chiqarish harajatlari — korxonaning mahsulot i.ch. maqsadlarida,
iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma o z faoliyatiniʻ
bozordan moddiy resurslar, ya ni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa
ʼ
vositalari, xom ashyo, yoqilg i, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini
ʻ
sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda I.ch.x. tarkibiga xom ashyo,
asosiy va yordamchi materiallar, yonil-g i va energiya harajatlari, asosiy kapital
ʻ
amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug urtaga ajratmalar, foiz to lovlari va b.
ʻ ʻ
harajatlar kiradi. I.ch.x. ga qilingan barcha harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot
tannarxinn tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot
nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib
kеladi. Ayniqsa, hozirgi paytda bu masala yanada kеskin qo’yilmoqda. Buning
sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz
oldida turgan muhim masala – mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish
vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi. Samaradorlikning iqtisodiy mazmuni sifatida
har doim ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan rеsurslar,
mablag’lar yoki qilingan xarajatlar o’rtasidagi nisbat tushuniladi.
Lеkin, turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sharoitida shu jamiyatning
maqsadidan kеlib chiqib, samaradorlik muammosining tub mohiyati o’zgaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga
qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’еkt ko’proq foyda olishga intiladi.
Sh uning uchun ham ishlab chiqarish samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab
chiqarishga sarflangan rеsurslar qiymatiga (IX) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni:
,
bu yerda: R’ – foyda normasi; IX – iqtisodiy rеsurs sarflari. Misol uchun, A
korxonada yil davomida 800 mln. so’mlik rеsurs xarajat qilib, 200 mln. so’m
hajmida foyda olingan bo’lsin. U holda foyda normasi 25% (200×100/800) ni
tashkil etadi. Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning bosh mеzoni haqida ham
5

turlicha fikrlar mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining bosh
mеzoni foyda, boshqa birlari esa Yalpi milliy mahsulot, cof mahsulot, uchinchilari
milliy daromad, to’rtinchilari esa qo’shimcha mahsulot dеb ko’rsatadilar. Biz bu
o’rinda sanab o’tilgan fikrlarning qaysi biri to’g’ri ekanligi haqida batafsil
to’xtolmaymiz, lеkin shuni aytish kеrakki, ko’pchilik olimlar tomonidan bozor
iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko’rsatkichi olingan foydaning
xarajatlarga nisbati, ya’ni rеntabеllik yoki foydalilik darajasi bilan bеlgilanadi dеb
tan olinadi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan
birgina asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi.
Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan
omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini ifodalaydigan
ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning manba va usullarini
tavsiflovchi umumiy iqtisodiy qonunlardan biri vaqtni tеjash qonuni
hisoblanadi. Vaqtni tеjash qonuni – ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib
borishi bilan jamiyat tomonidan hayotiy nе’matlar birligini yaratishga
sarflanayotgan vaqtning qisqarib borishini ifodalovchi umumiy iqtisodiy
qonun. Vaqtni tеjash ijtimoiy rivojlanishning iqtisodiy rеsurslarini
umumlashtiruvchi darajasi hisoblanadi. Har qanday tеjam oxir-oqibatda vaqtni
tеjashga borib taqaladi.Vaqtni tеjash qonunining mazmuni jonli va buyumlashgan
mеhnatni, ya’ni muayyan davrda sarflangan ish vaqti jamg’armasi hamda o’tgan
davrlardagi ish vaqti sarflarining natijasini tеjashni o’z ichiga oladi. Vaqtni tеjash
qonuni namoyon bo’lishining aniq shakli bo’lib quyidagilar maydonga tushadi:
1. mеhnat unumdorligining o’sishi;
2. mashina va jihozlardan foydalanishning yaxshilanishi;
3. ishlab chiqarish matеrial sig’imining pasayishi;
4. xo’jalik nisbatlarining optimallashuvi.
Bundan ko’rinadiki, ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi
ko’rsatkichlardan biri mеhnat unumdorligidir. Mеhnat unumdorligi dеb ishchi
kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab
6

chiqarilgan mahsulotning (istе’mol qiymatining) sarflangan mеhnat miqdoriga
nisbati bilan bеlgilanadi. Sarflangan mеhnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi
kuni, kishi soati va h.k. bilan bеlgilanadi. Agar mеhnat unumdorligini MU,
mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini V bilan bеlgilasak, mеhnat unumdorligi
quyidagicha aniqlanadi:
.
Mеhnat unumdorligi sarflangan jonli mеhnatning har bir birligi evaziga ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi.
Misol uchun, A korxonada 40 kishi mеhnat qilib, ular kun davomida 8 ming
dona mahsulot ishlab chiqargan bo’lsinlar. U holda, bir kishi kunida yaratilgan
mahsulot 200 donani tashkil etadi. Agar mahsulot soni 10 ming donaga yetsa, u
holda bir kishi kunida yaratilgan mahsulot 250 donani tashkil etib, mеhnat
unumdorligi 125% (250×100/200) ga oshadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital
unumdorligi ko’rsatkichidan ham foydalaniladi va uni ishlab chiqarishda
qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki
foyda miqdori bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini – KU, ishlab
chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini – K, mahsulotni – M, Yalpi daromadni –
YAD, foydani – F dеb bеlgilasak, quyidagi formulalar hosil bo’ladi:
; ; .Samaradorlikni aniqlashda bu ko’rsatkichlardan tashqari
mahsulotning mеhnat sig’imi, matеrial sig’imi, enеrgiya sig’imi dеgan
ko’rsatkichlar ham qo’llanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir
birligini yaratish uchun kеtgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mеhnat,
enеrgiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi.
Bu ko’rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar
samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog’liq va bir-birini
to’ldiradi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham
bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir
qiladi:
7

1) fan-tеxnika taraqqiyotni tеzlashtirish va uning natijalarini tеzlik bilan
ishlab chiqarishda qo’llash;
2) ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va
koopеratsiyalash
3) iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini
o’zgartirish;
4) ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish;
5) mavjud tabiiy, moddiy va mеhnat rеsurslaridan oqilona, tеjab-tеrgab
foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va enеrgiya turlarini, ekinlarning yangi
hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga
joriy qilish;
6) kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va
mutaxassislar tayyorlash.
Bular ichida fan-tеxnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda rеspublikamiz
uchun dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-tеxnika taraqqiyotining
evolyutsion va rеvolyutsion shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish
dеganda, FTTning mavjud tеxnologiyasi asosida, mashinalar va uskunalar qisman
modеrnizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi.
Rеvolyutsion shaklda rivojlanishi dеganda esa, fan-tеxnikaning bir qancha
sohalarida birdaniga katta o’zgarishlar bo’lib, tеxnikaning eng so’nggi
yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qo’llash, printsipial yangi tеxnologik
tizimga o’tish tushuniladi. Fan-tеxnika taraqqiyotining kеyingi shaklda rivojlanishi
yuksak samara bеradi. Shuning uchun ham Prеzidеntimiz I.A.Karimov o’z asarlari
va ma’ruzalarida iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini hozirgi zamon fan va
tеxnikasining eng yangi yutuqlari bilan qayta qurollantirish lozimligini
ta’kidlamoqda. Jumladan, «ishlab chiqarishni modеrnizatsiya qilish, tеxnik va
tеxnologik yangilash bo’yicha muhim vazifalarni bajarish iqtisodiy
siyosatimizning hal qiluvchi yo’nalishi sifatida katta o’rin egallaydi, – dеya
ta’kidlaydi mamlakatimiz rahbari o’z nutqida. – Barchamiz bir o’tkir haqiqatni
yaxshi anglab olmoqdamiz. Jahon bozorida raqobat tobora kеskinlashib
8

borayotgan hozirgi sharoitda mavjud korxonalarni rеkonstruktsiya qilmasdan,
zamonaviy, ilg’or va yuksak tеxnologik uskunalar bilan jihozlangan korxonalar
tashkil etmasdan turib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni muntazam
yangilamasdan turib iqtisodiyotimiz kеlajagini, binobarin, aholi farovonligini
yuksaltirishni ta’minlash mumkin emas» 4
. Bu masala Prеzidеntimizning «Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari» nomli asarlarida ham Inqirozga qarshi choralar dasturidagi birinchi
vazifa sifatida o’z aksini topgan.
Loyixani iqtisodiy samarasini aniqlash.
Absalyut samaradorlik koeffisenti
??????
?????????????????? = i − c
k = ????????????
Xarajatlarni qoplanish muddati- ??????
????????????
??????
???????????? = ?????? / ?????? =
∃
?????????????????? > ∃
?????? bu yerda demak loyihani iqtisodiy samarasi qoniqarli darajada deyish
mumkun.
9

2. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi
Bozor bahosi ko’plab omillarga, shu jumladan asosiy omil sifatida ko’rib
chiqiluvchi axborotga bog’liq. Shu tariqa, bozorning samaradorlik darajasi
axborotni baholarga ta’sir etish tezligiga bog’liq holda o'zgaradi. Bunda iqtisodiy
samaradorlik emas, axborotning samarasi tushuniladi. Bozordagi axborotni olishda
uning barcha ishtirokchilari birdek imkoniyata ega emas. Xalqaro amaliyotda
simmetrik va assimmetrik axborotlar mavjud. Birinchi holatda axborotdan barcha
foydalanishi mumkin va bu hech qanday afzalliklarni bermaydi; ikkinchi holatda
axborotdan faqatgina bozorning muayayn ishtirokchilari foydalanishi mumkin va
bu ularga ma’Ium afzalliklarni beradi.
Hududlarning qishloq xo’jaligi sohasidagi reyting ko’rsatkichlari 2

Hududlar Aholi jon
boshiga
qishloq
xo’jaligi
mahsuloti Qishloq
xo’jaligi
mahsuloti
hajmi Menat
unumdorligi Omillarning
yalpi
unumdorligi
( TFP )
Yillar
201
7 201
8 201
9 201
7 201
8 201
9 201
7 201
8 201
9 201
7 201
8 201
9
Qoraqalpog’ist
on
Respublikasi 13 13 13 13 12 12 13 13 13 5 6 7
Andijon 7 7 5 3 2 2 6 5 5 2 1 3
Buxoro 1 1 1 5 6 5 2 2 2 3 3 2
Jizzax 3 3 2 10 10 10 5 4 3 1 5 5
Qashqadaryo 10 10 10 4 5 4 7 6 6 4 4 1
2
Hududlarning qishloq xo’jaligi sohasidagi reyting ko’rsatkichlari
10

Navoiy 2 2 3 11 11 11 1 1 1 6 2 4
Namangan 11 12 11 8 8 8 8 8 8 11 7 8
Samarqand 5 6 7 1 1 1 3 3 4 8 8 6
Surxondaryo 9 9 9 7 7 7 10 11 10 10 11 13
Sirdaryo 4 4 4 12 13 13 11 12 11 13 12 11
Toshkent 6 8 8 2 3 3 4 7 7 12 13 12
Farg’ona 12 11 12 6 4 6 12 10 12 9 9 9
Xorazm 8 5 6 9 9 9 9 9 9 7 10 10
Bozor samaradorligining uch darajasi mavjud: past, o’rta va yuqori.
Samaradorlikning past darajasi aksiyalaming joriy bozor baholari o ‘tgan
davrlardagi bahoiar dinamikasini to’liq aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning
o’rtacha darajasi aksiyalarning joriy bozor baholari faqat o’tgan davrlardagi
bahoiar dinamikasinigina emas, balki barcha foydalanish imkoniyatiga ega bo’lgan
axborotlarni ham to’liq aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning yuqori darajasi
aksiyalaming joriy bozor baholari o’tgan davrlardagi bahoiar dinamikasini,
shuningdek, barchaga ma’Ium va cheklangan axborotlamigina emas, ham aks
ettiradi. Shunday qilib, axborotlardan barcha ishtirokchilar foydalanish
imkoniyatiga ega bo’lsa-da, hech biri ortiqcha daromad olish imkoniyatiga ega
bo’lmaydi.
F.Modilyani va M.Miller amal qilinishi natijasida bozor samarali bo’lishi
mumkin bo’lgan qo’yidagi shartlami belgilaydi:
1) transaksion harajatlaming yo’qligi;
2) axborotdan bozor ishtirokchilarining barchasi foydalanish imkoniyatiga
egaligi; i
3) sarmoyadorlar xatti harakatlarining oqilonaligi.
Bozor samaradorligining qayd qilingan shartlariga muvofiq F.Modilyani va
M.Miller quyidagi fikrlarni ilgari suradi:
11

1) korxonaning bozor qiymati kapital strukturasiga bog’liq emas va mazkur
korxonaning tavakkalchilik yo’nalishiga mos bo’lgan stavka bo’yicha uni joriy
(operatsion) foydasining kapitallashuvi yordamida aniqlanadi;
2) moliyaviy jihatdan bog’liq bo’lgan korxona o ‘z kapitalining qiymati
moliyaviy jihatdan bog’liq bo’lmagan korxona o’z kapitalining qiymati va
tavakkalchilik uchun mukofotlar yig’idisiga teng; bunda tavakkalchilik uchun
mukofot o’z va qarz mablag’lar ayirmasini moliyaviy dastak miqdoriga
ko’paytmasiga teng.
- sanoati rivojlangan mamlakatlar - bozor iqtisodiyoti, ilg’or va samarali
ishlab chiqarish, aholi jon boshiga yuqori YaMM/YalM ko’rsatkichi va muvofiq
tarzda kishilarning yuqori sifatli turmush darajasiga ega IHRT mamlakatlari
(Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti);
- yangi sanoatlashgan mamlakatlar - bozor iqtisodiyoti shiddatli o ‘sib
borayotgan, fan va texnika taraqqiyoti, sanoat mahsulotlan ishlab chiqarish va
eksporti yuqori sur’atda ortib borayotgan, jamiyatda erkmliklar rivojlanayotgan va
demokrativaga ega davlatlar. Bu - Koreya, Singapur, Tayvan va boshqalar;
- neftni eksport qiluvchi mamlakatlar - Saudiya Arabistoni. Quvayt va qator
OPEKka a ’zo mamlakatlar - XX asmmg so’nggi choragida xorijga neftni ko’p
miqdorda yetkazish orqali o ‘z daromadlarini keskm ko'tara oldilar.
- o’tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlar - samaras'iz ≪ buyruqbozlik
iqtisodiyoti ≫ dan ozod bo’lgan va demokratiya, shaxs erkinhgi, ochiq jamiyat,
huquqiy-bozor munosabatlaiiga o ‘tgan mamlakatlar;
- iqtisodiy qoloq mamlakatlar - jahonning rivojlanmagan, qashshoqlik va
kambag’allikdan aziyat chekayotgan (taxminan 100 ta) Afrika, Osiyo va Lotm
Amerikasi davlatlarmmg bir qismi (Somali, Efiopiya, Bangladesh, Birma, Gayana,
Gaiti va boshqalar.
Korxonalar xo’jalik faoliyatining uzluksizligini ta’minlash, ularda ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatish samaradorligini oshirish va shu kabi iqtisodiy
barqarorlik ko’rsatkichlarning yuqori bo’lishida korxonalarda faoliyat yuritayotgan
ishchi xodimlar va xizmatchilar vazifalarining va ish jarayonlarining yuqori
12

saviyada tashkil qilinganligi, ularning mexnatini moddiy va ma’naviy
rag'batlantirish tizimini yaratilishi alohida ahamiyatga ega. Korxonalar va ularning
ishchi xodimlari o’rtasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlarni samarali
tashkil qilinishi yuqoridagi maqsadlarga erishishda va mexnat resurslaridan
oqilona foydalanishda dolzarb hisoblanadi. Korxonalarda ishchi xodimlar
o’rtasida. olingan daromad yoki foydani bir qismini taqsimlash, ish haqlari va
mukofot pullarni to’lash, agar ma’lum turdagi qimmatli qog’ozlarga ega bo’lsa
ular bo'yicha dividendlarni to’lash, moddiy yordatn ko’rsatish hamda korxona
faoliyatiga moddiy va ma’naviy zarar etkazsa, ushbu zarar miqdorini qoplash, ish
haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar bo’yicha tegishli soliqlarni ushlab qolish va
shu kabi jarayonlar natijasida moliyaviy munosabatlar yuzaga keladi
Korxonalarda moliyaviy boshqaruvni samarali tashkil etilishi ko’p jihatdan
tahlil ishlarini aniq va to’g’ri yo’lga qo'yilganligiga bog’liqdir, uning yordamida
korxonalaming to’lov imkoniyati, likvidliligi va moliyaviy barqarorligini, barcha
moliyaviy-xo’jalik jarayonlarining sodir bo’lishi va hodisalami davriy kuzatish,
umuman moliyaviy-iqtisodiy holatini baholash imkoniyatiga ega bo’lish mumkin.
Tahlil yordamida korxonaning barqaror rivojlanishiga to’sqinliq qilayotgan
kamchiliklar aniqlanadi va ushbu kamchiliklar bartaraf etiladi, xo’jalik subyektini
yanada rivojlantirish yoTlari belgilanadi yoki samarali ishlashni ta’minlaydigan
yo’nalishga o'tkaziladi.
Rejalashtirish moliyaviy menejmentning asosiy funksiyalaridan biri
hisoblanadi. Rejalashtirish funksiyasi mavjud resurlar hamda ularning
chegaralanganligini inobatga olgan holda korxonaning maqsadlariga erishish
yoilarini belgilashdan iborat. Ishlab chiqarishni bozordagi holatga mos kelishini
o’rganish, barcha turdagiresurslar va kapitaldan samarali foydalanishni eng maqbul
yo'llarini tanlash, qo’shimcha moliyaviy mablagiar jalb qilish yoilarini izlab topish
va shu kabilar rejalashtirish funksiyasiga misol bo’la oladi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida rejalashtirish funksiyasining muhim jihati shundaki, bunda korxonalar
xo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari bozordagi holatdan kelib chiqqan
holda, mazkur tovar va xizmatga bo’lgan talab va taklifning qay holatda ekanligi,
13

raqobatning darajasi vashu kabi omillarga bog’liq holda belgilanadi.
Pvejalashtirish bevosita tahlil bilan bog'liq bo’lib, asosan uning yakuniy
natijalariga qarab aniqlanadi 3
.
3
Shodmonov Sh., Rahmatov M., iqtisodiyot nazariyasi. Darslik..-T « Zamin nashr » nashr, 2021.-856 b
14

Ishlab chiqarish tushunchasi 1-ilova 4
Tor ma'nodagi ishlab chiqarish – ma'lum davr mobaynida moddiy va
ma'naviy ne'matlarni yaratish jarayoni.
Keng ma'nodagi ishlab chiqarish – mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash,
ayirboshlash va iste'mol qilishning uzluksiz yangilanuvchi jarayoni sifatida
olingan ijtimoiy takror ishlab chiqarish.
Ishlab chiqarish jarayoni – foydali tovar va xizmatlarning hajmi ortishi va
qiymati oshishi jarayoni yig’indisi. Har qanday iqtisodiy tizimda xo’jalik
yuritishning natijasi ishlab chiqarilgan mahsulot hisoblanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim ko`rsatkichi uning samaradorligi
hisoblanadi. U ishlab chiqarish natijalarining xarajatlarga nisbati orqali
aniqlanadi.
4
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.
15Ishlab chiqarish – iqtisodiy ne'matlarni yaratish jarayoni
Takror ishlab chiqarish turlari
Oddiy –
ishlab chiqarish jarayonining
doimiy o‘zgarmas hajmlarda
yangilanishi Regressiv – ishlab chiqarish
hajmlari kamayuvchi takror
ishlab chiqarishKengaytirilgan –doimiy
ortuvchi hajmlardagi takror
ishlab chiqarish
Ishlab chiqarishning rivojlanish bosqichlari
Sanoatlashtirishgacha bo‘lgan bosqich – qishloq xo‘jaligi ustun bo‘lib, qo‘l mehnati hukmronlik qiladi,
oddiy qurollarning murakkablariga o‘tishi orqaligina taraqqiyot kuzatiladi, mehnat taqsimoti sust
rivojlanib, oddiy ehtiyojlar ustun bo‘ladi.
Sanoatlashtirish bosqichi – mashinalashtirilgan sanoat ishlab chiqarishi ustun bo‘lib, mehnat
taqsimoti keskin kuchayadi, tovar bozori xo‘jaligi yuzaga keladi, aholi sonining jadalsur'atda ko‘payishi
kuzatiladi, keng doiradagi moddiy va madaniy ehtiyojlar qondiriladi.

2 - ilova . 5
5
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.
16Ishlab chiqarish omillari – iqtisodiy ne'matlarni ishlab chiqarish uchun kishilar tomonidan
foydalaniluvchi resurslar
Ishlab chiqarishning
shaxsiy omili Ishlab
chiqarishning
ashyoviy omiliMarkscha yondashuvMehnat predmeti – insonning mehnati qaratilgan tabiat
ashyosi (tabiat resurslari)
Mehnat vositasi – inson mehnatga ta'sir ko‘rsatuvchi barcha
narsalar (mehnat qurollari, mashinalar, dastgohlar, uskunalar,
asboblar, binolar, inshootlar)
Ishchi kuchi – insonning mehnat qilishga bo‘lgan jismoniy va
aqliy qobiliyatlari
Marjinal yondashuv
Mehnat – kishilarning ehtiyojlarni qondirish, daromad olishga qaratilgan maqsadli xo‘jalik
yuritish faoliyati
yer – ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniluvchi hamma «tabiat ne'matlari»: ishlab chiqarishni
tashkil etish uchun yer maydonlari, haydaladigan maydonlar, o‘rmonlar, suvlar, foydali
qazilmalar konlari va h.k.
Kapital – tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniluvchi ne'matlar yig‘indisi
Tadbirkorlik – daromadli ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha faoliyat Omillar tasnifiSanoatlashtirishdan keyingi bosqich – xizmatlar sohasi yanada rivojlanib, fan ishlab chiqaruvchi
kuchga aylanadi, informatika va zamonaviy hisoblash texnikasi yutuqlari tatbiq etiladi, resurslarni
tejovchi, «yuqori» texnologiyalarga o‘tiladi, iqtisodiyot oddiy ehtiyojlarni to‘liq qondirish va yuqori
darajadagi talablarni amalga oshirishga qodir.

17Ishlab chiqarishni tashkil
etishАсосий омиллар
Ishlab chiqarish
vositalari
Ishchi kuchi
Ekologiya omili Infratuzilma Energiya Fan Axborot Texnologiya
Axborot
texnologiyalari
Ishlab chiqarishdagi
Ijtimoiy Ishlab chiqarish
omillari
Zamonaviy ishlab chiqarishning asosiy omillari

Ishlab chiqarish omillari tizimida mehnat
Mehnat quyidagi ko’rsatkichlar yordamida tavsiflanadi:
ish vaqti (ish kuni) – inson mehnat qiladigan davr;
- intensivlik - mehnatning shiddati, u vaqt birligida jismoniy va aqliy quvvatni
sarflash darajasi yordamida aniqlanadi;
- mahsuldorlik – vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
18Mehnat – insonning biror-bir foydali natijaga erishish, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat
ne'matlarini o‘zgartish va moslashtirishga qaritilgan maqsadli faoliyati. Ishchi kuchi mehnat
jarayonida sotiladi.
MEHNAT
Konkret (aniq) Abstrakt (mavxum)
Sifat xilma xilligi va miqdoriy mehnat Aks ettiradi Sifat birxilligi va miqdoriy tenglik
Insonning tabiatga munosabati Kishilarning o`zaro munosabati
ifodalaydi
Iste`mol qiymatini qiymatni
Xususiy mehnat Ijtimoiy mehnatyaratadi
Taqdim etilgan
To`g`ridan to`g`ri bevosita tovarda Bilvosita, ayirboshlash orqalibelgilanadi

4 -ilova. 6
turli bo’limlarida faoliyat yuritayotgan hodimlarning korxona tomonidan
belgilangan moliyaviy rejalami, vazifalar va yukmaiarni to’liq bajarganligi, xizmat
ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishda o’z hissasini qo’shgan hamda mavjud
moddiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalangan holda ishlab chiqarish hajmini
oshiriganliklari uchun ushbu hodimiarni rag’batlantirish va mukofotlash yoki
aksincha, ushbu vazifalami amalga oshirishda sustkasblikka yo’l qo’ygan va
befarqlik bilan yondashgan xodimlarga nisbatan ma’lum bir choralar ko’rish,
tizimi yaratiladi.
Moliyaviy menejmentning rag’batlantirish funksiyasini to’g’ri tashkil
etilishi, korxonada mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilanishiga, xodimlar
malakasining oshishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida, bevosita korxona xo’jalik
faoliyatining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Nazorat funksiyasining mohiyatini quyidagicha ifodalash mumkin:
korxonada belgilangan reja ko’rsatkichlarini haqiqatda qay darajada amalga
oshirilayotganligi yoki bajarilmayotgan bo’lsa bunday holatlarni o’z vaqtida
aniqlash, hamda ushbu holatlarni paydo bo'lish sabablarini batafsil o’rganish va
bunday kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor choralar ko’rishdan iborat.
6
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.
19Moddiy ishlab chiqarish
(ashyoviy mahsulotlarni ishlab chiqaradi)
Moddiy
ne'matlarni
ishlab chiqarish ZAMONAVIY ISHLAB CHIQARISH
Nomoddiy ishlab chiqarish
(ma'naviy, axloqiy va boshqa qadriyatlarni
yaratadi)
Moddiy xizmatlarni
ishlab chiqarish
(transport, ishlab
chiqarishga xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha aloqa
va b.) Nomoddiy xizmatlarni
ishlab chiqarish
(ma'rifat, sog‘liqni
saqlash, san'at va b.) Nomoddiy
ne'matlarni ishlab
chiqarish

Moliyaviy menejmentning ushbu funksiyasini amalga oshirilishi korxonalarda
ichki nazoratning tashkil qilish tizimi, nazorat qilinadigan ko'rsatkichlarning
ko’lamini aniqlash bilan bogiiqdir.
Moliyaviy menejmentning keyingi guruh funksiyalari uning alohida
boshqaruv faoliyati xususiyatlarini tasniflaydi. Uning tarkibi quyidagilardan iborat:
- aktivlarni boshqarish;
- kapitalni boshqarish; j
- investitsiyalami boshqarish;
- pul oqimlarini boshqarish;
- moliyaviy risklarni boshqarish.
Aktivlarni boshqarish. Korxonalar xo’jalik faoliyatining xajmi va amalga
oshirilayotgan operatsiyalar ko’lamidan kelib chiqqan holda uning turli hildagi
aktivlarga bo’lgan talabini aniq o ‘rganish. korxona aktivlaridan samarali
foydalangan holda ularning tarkibini optimallashtirish va likvidliligini ta’minlash,
amortizatsiya hisoblashning eng maqbul yo’Uarini ishlab chiqish va amalga
oshirish, ularni moliyalashtirishni optimal yoMlari va manbalarini tanlash,
aktivlarni boshqarish funksiyasining mohiyatini ifodalaydi.
Kapitalni boshqarish. Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxona o’z
oldiga qo'ygan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda moliyaviy resurslarni
optimal yo’llarini izlab topish va ulardan samarali foydalanishi talab etiladi.
Korxonaning hozirgi va kelgusidagi faoliyat turlarini amalga oshirishda
foydalaniladigan moliyaviy resurslar bilan; ta’minlash, kapitalni boshqarish
funksiyasining mohiyatini ifodalaydi. Bu asosan korxonaning kapitalga bo’lgan
jami talabini o’rganish va ulardan samarali foydalanish, moliyalashtirishning eng
maqbul yo'llari va manbalarini aniqlash, qayta moliyalashtirish bo’yicha kompleks
tadbirlami amalga oshirish kabilarni o ‘z ichiga oladi.

20

3. Ishlab chiqarishning ilmiy-texnikaviy darajasi
Korxonalarda moliyaviy menejment tizimini samarali tashkil qilinganligi
ma’lum ma’noda ulardagi axborot (informatsion) bazasi va ularning qanday
turlaridan foydalanishlariga bog’liqdir. Albatta., har qanday ho’jalik
subyektlarining faoliyatini to’g’ri yo'lga qo'yish, ularda samarali boshqaruv
tizimini tashkil qilish hamda istiqboldagi ustuvor yo’nalishlarni belgilashda
boshqaruv subyektlari, xususan, moliyaviy menejeming axborot ta’minot tizimi
yoki zaruriy ma’lumotlar bilan ta’minlanganligi va ulardan foydalanishning
samarali tashkil qilinganligi muhim va dolzarb hisoblanadi. Ayniqsa hozirgi kunda
mamlakatimiz va jahonda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarning yuqori sur’atlar
bilan o’zgarayotganligi va takomillashib borayotganligini inobatgan olgan holda
ushbu tizim korxonalar xo'jalik-moliyaviy faoliyatida kundalik zaruriy ehtiyojga
aylanib borayotganini ko’rishimiz mumkin. Moliyaviy menejmentning axborot
ta’minot tizimi, tahlil uchun, rejalashtirish va korxona xo’jalik-moliyaviy
faoliyatining turli yo’nalishlari bo’yicha boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun
zarur ma'lumotlarni aniqlash va to’plash jarayonini o’z ichiga
oladi.Korxonalarning xo’jalik-moliyaviy faoliyatining natijalari bilan qiziquvchilar
va ulardan foydalanuvchilaming toifasi turlicha bo'ladi, chunki buni o’ziga yarasha
ko’plab sabablarini sanab o’tish mumkin; masalan, investitsiyalami kiritish
maqsadida investorlar, soliq va boshqa majburiy to’lovlarni doimiy to’lanishini
o’rganish maqsadida davlat va uning vakolatli organlari, oladigan foydasining
xajmini aniqlash uchun aksiyadorlar va ta’sischilar, korxonalar majburiyatlari
bo’yicha o’z mablag’larining yetarliligini o’rganish maqsadida turli moliyaviy
muassasalar va boshqalar.
Umuman olganda, korxonalaming moliyaviy ma’lumotlaridan
foydalanuvchilarni ikki guruhga ajratish mumkin:
— tashqi foydalanuvchilar: kreditorlar, investorlar, soliq organlari,
auditorlik tashkilotlari va b.
— ichki foydalanuvchilar: boshqaruv kengashi a'zolari, boshqaruvning
barcha toifasidagi menejerlar, korxona egalari va b.
21

Moliyaviy menejmentda axborot ko’rsatkichlari tizimining shakllanishi har
bir korxonalaming tarmoq xususiyatlari, tashkiliyhuquqiy shakllari, ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmi, xo’jalik faoliyatining diversiflkatsiyalashuv
darajasi va boshqashartlariga bog’liq bo’ladi.
Umuman olganda moliyaviy menejment axborot bazasining ko’rsatkichlar
tizimi alohida guruhlar bo’yicha turkumlanad:
1. Davlatning makroiqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari. Har bir korxona
o’zining istiqboldagi strategik maqsadlarini belgilash va ularni amalga oshirish,
ularning moliyaviy holatini tahlil qilish hamda korxonaning moliyaviy
imkoniyatlarini inobatga olgan holda kelgusida erishiladigan moliyaviy natijalami
bashorat qilishda, bevosita tashqi iqtisodiy-ijtimoiy muhitdagi hoiat va
ko’rsatkichlar asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ushbu ko’rsatkichlarga
quyidagilar kiradi: - davlat byudjetining daromadlari;
- davlat byudjetining xarajatlari;
- byudjet taqchilligi;
- aholi daromadlarining xajmi;
- banklardagi aholi omonatlari;
- inflyatsiya darajasi;
- Markaziy banknirg qayta moliyalash stavkasi.
2. Tarmoqlarning rivojlanishi ko’rsatkichlari. Bu guruhdagi axboriy
ko’rsatkichlar tizimidan korxonalarda operativ-moliyaviy faoliyat turlari bo’yicha
boshqaruv qarorlari qabul qilishda foydalaniladi. Bozor munosabatlari sharoitida
moliyaviy menejerlarning, korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatlarini oqilona
boshqarishning muhim omillaridan biri, ushbu tarmoqda faoliyat yuritayotgan
raqobatchi korxonalar va kontragentlarining moliyaviy ahvolini keng o’rganish va
ularni tahlil qilish hisoblanadi. Moliyaviy menejer tomonidan bu guruhdagi
ko’rsatkichlarni o’rganish uchun ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan yoki
chop etilgan hisobot, reyting ma’lumotlar, axborot xizmatlari bozorida taklif
qilingan pullik biznesma’lumotnomalar manba bo’ladi.
22

3. Moliya bozorining konyunkturasini xarakterlovchi ko’Bu guruhdagi
axborot ko’rsatkichlar tizimi korxonalaming uzoq muddatli moliyaviy investitsiya
portfelini tuzish, qisqa muddatli kapital qo’yilmalami amalga oshirish kabi
masalalarga doir boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yordam beradi.
Korxonalarda moliyaviy menejment tizimini tashkil etishda, moliyaviy
mexanizm tushunchasi uning moliyaviy menejment tizimidagi o’rni va ahamiyati,
moliyaviy menejmentning mexanizmi, ularning o’zaro o’xshashlik tomonlari,
hamda bulami moliyaviy menejerning faoliyatida tutgan o4rniga alohida e’tibor
berish lozim. Chunki, bozor qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalar
moliyasini boshqarish, moliyaviy mexanizm yordamida amalga oshiriladi.
Moliyaviy mexanizm - bu moliyaviy munosabatlarni tashkil qilish,
moliyaviy resurslarni shakllanishi va foydalanish usullarining yig’indisi bo’lib,
jamiyat tomonidan, jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish uchun, qulay
shart-sharoit yaratib berish maqsadida foydalaniladi. Moliyaviy mexanizm ham
moliya tizimining tuzilishi singari quyidagi ikkita yirik sohaga bo’linadi:
- xo’jalik subyektlarining moliya mexanizmi;
— davlat moliyasining mexanizmi.
Korxonalar moliyaviy mexanizmi - bu moliyaviy resurslardan foydalanish
usullari hamda korxonalar moliyasini tashkil qilish shakllari hisoblanadi. Korxona,
firma, kompaniyalarda moliyaviy resurslardan foydalanish jarayoniga
to’xtaladigan bo’lsak, bunda moliyaviy menejer tomonidan ushbu jarayon, turli
moliyaviy usullami, vositalami, tamoyillarni qo’llash orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy metodlar - bu moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish shakli, uning
xo'jalik va ishlab chiqarish jarayoni bilan o ‘zaro bog’ liqligidir. Korxonalarda u
yoki bu moliyaviy vositalami qoilanilishi yordamida xo’jalik jarayonidagi yuz
berayotgan moliyaviy munosabatlarga, moliyaviy resurslaming harakatini
boshqarish va moliyaviy ko’rsatkichlaming tahliliy natijalaridan kelib chiqqan
holda ulardan foydalanishni samaradorligini baholashga ta’sir koTsatish mumkin.
Korxonalar moliyasini boshqarishda foydalaniladigan metodlarga quyidagilar
kiradi: moliyaviy rejalashtirish, moliyaviy tahlil, moliyaviy nazorat,
23

investitsiyalash, sug’urtalash, kredit operatsiyalari, narxlami shakllantirish,
soliqlar, hisob-kitoblar tizimi, rag’batlantirish va boshqalar.
Moliyaviy menejmentda moliyaviy vosita deganda, korxonaning har qanday
turdagi shartnomalari tushuniladi, qaysiki buning natijasida bir vaqtning o’zida,
biron bir korxonada moliyaviy aktivlarning ko’payishi va boshqa korxonada esa
moliyaviy majburiyatlar yuzaga kelishi tushuniladi. Boshqacha aytganda,
qarzdorlik bo’yicha guvohtik bemvchi, sotuvchi sotish jarayonida o’zini
moliyalashtirishni ta’minlovchi har qanday hujjatdir.
Faqat o’z mablag’laridan foydalanuvchi korxona o’z mablaglarining
rentabelligini, ularning iqtisodiy samaradorligining 2/3 qismga cheklab qo’yadi,
ya’ni 0’MR=2/3IR Bunda 0 ‘MR- o’z mablag’larining rentabelligi; IR- iqtisodiy
rentabellik Kredit yoki qarz mablag'laridan foydalanuvchi korxona o’z va qarz
mablag’Iarining nisbati hamda foiz stavkasining darajasiga bog’liq ravishda o’z
mablagMarining rentabelligini yo oshiradi yoki kamaytiradi. Bunday sharoitda
moliyaviy vosita samarasi vujudga keladi ya’ni 0 ‘MR = 2/3 IR+MVS. Bunda
MRS- moliyaviy vosita samarasi:
- Moliyaviy vosita samarasi odatda iqtisodiy rentabellik bilan qarzga olingan
mablag’lar ≪ bahosi ≫ (foizning o’rtacha stavkasi) o’rtasidagi farq natijasida
vujudga keladi.
- Foizning o ‘rtacha stavkasini hisoblash uchun quyidagi tenglamadan
foydalanish mumkin.
FO’S = (XMX: QMUS) x 100.
- FO’S - foizning o’rtacha stavkasi;
- HMX - Haqiqatdagi moliyaviy xarajatlar (foiz xarajatlari);
- QMUS — qarz mablag’larining umumiy summasi;
Richag samarasining tarkibiy qismlarini birlashtiramiz va natijada MRS
hosil bo’ladi;
- MRS= 2/3(IR-FS)* QM/0’M
- Masalan, agar korxonada IR 18%ga, FS 16%ga qarz mablag’lari 750000
ni, o’z mablag’lari 250000 ni tashkil etsa, moliyaviy vosita samarasi;
24

- MRS- 2/3(18%-16%)750000/250000= 4%
Ko’rinib turibdiki, rivojlangan bozor mexanizmida qarz mablag’laridan
foydalanish yuqori samaraga olib keladi Moliyaviy vositalar yordamida moliya
bozoridagi har qanday operatsiyalar amalga oshiriladi. Korxonalar faoliyatida
ularni qo’llamasdan qo’shimcha moliyaviy resurslar yoki kapital jalb qilish,
moliyaviy investitsiyalami amalga oshirish, kontragentlar yoki boshqa xo'jalik
subyektlari bilan o'zaro hisob-kitoblami amalga oshirish mumkin emas. Moliyaviy
vositalar birlamchi va ikkilamchi turlarga bo’linadi. Birlamchi moliyaviy
vositalarga quyidagilar kiradi: joriy operatsiyalar bo’yicha debitorlik va kreditorlik
qarzlar, kreditlar, aksiya, obligatsiyalar, va veksellar. Ikkiiamchi moliyaviy
vositalarga esa: moliyaviy optsionlar, fyucherslar, forvard shartnomlari, foizli va
valyutaviy svoplar kiradi. Har qanday jamiyatda korxonalar xo'jalik faoliyatini
oqilona tartibga solish va ular faoliyatini samarali yuritish qonuniy va huquqiy
me’yorlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, korxonalar
moliyaviy faoliyatini yuritish, ya’ni boshqacha aytganda xo’jalik subyektlarining
tashkil qilinishidan ularning butun faoliyat davrlarini qamrab oluvchi jarayon
bosqichi, davlat tomonidan belgilangan aniq bir chora tadbirlar, dasturlar,
qonunlar, yo’riqnomalar va shu kabilar orqali tashkil qilinadi va tartibga solinadi.
25

4. Ishlab chiqarishni boshqarish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash korxona, firma va kompaniyalarning
xo’jalik moliyaviy boshqaruv tizimiga yangicha yondoshishni ta’qozo etadi.
Korxonalaming iqtisodiy mustaqil va moliyaviy barqaror faoliyat ko’rsatishlari,
ularda boshqaruvni to’g’ri tashkil qilish, mavjud imkoniyatlardan samarali
foydalangan holda ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni oqilona yo’lga qo’yish,
fan va texnika yangiliklaridan, yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish,
moliyaviy boshqaruv va moliyaviy rejalashtirishni to’g’ri tashkil etilish kabi bir
qator omillarga bog’liq. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlaming muvaffaqiyati ko’p jihatdan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish,
xususiylashtirish, qo’shma korxonalar tuzish, korxonalami ochiq turdagi
aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, kichik hamda xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishga bog'liqdir. Har qanday mulkchilik shaklidagi korxonalarda dastlab
ish faoliyatini tashkil etish, kelgusida ishlab chiqarish va hizmat ko’rsatishni
samarali boshqarish va moliyaviy barqarorlikka erishishda biznes rejaning o’ni
muhim ahamiyat kasb etadi.
1-rasm. Hududlarda qishloq xo’jaligida omillar yalpi unumdorligi (TFP)
dinamikasi
(yirik shoxli qoramol va donli ekinlar yetishtirish bo’yicha)
26

Rejalashtirish tushunchasini xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini
muvofiqlashtirishning obyektiv zarurligi va imkoniyatini anglatuvchi ≪ rejalilik ≫
orqali aniqlash mumkin. Haqiqatdan ham rejalashtirish amaliyotda rejalilikni
amalga oshirishni, ya’ni balanslilik (muvozanat) iva proporsionallilikka
(mutanosiblikka) erishish bo’yicha ongli faoliyatni bildiradi. Shu ma’noda,
balanslilikni (muvozanatni) va prorporsionallilikni ta’minlashga qaratilgan
faoliyatga moliyaviy rejalashtirish deyiladi. Bunda balanslilik davlatning ixtiyorida
bo’lgan moliyaviy resurslar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning ixtiyorida
(qo'lida) qolgan daromadlar o'rtasidagi optimal nisbatni bildiradi.
Proportsionallik esa korxonalar, xo’jalik tarmoqlari, mintaqalar va davlat
subyektlari bo’yicha daromadlarning soliq to’languncha va soliq to'langandan
keyingi miqdorlari o’rtasidagi oqilona riisbatdan iborat. Ana shu nisbatni
ko’paytirish yoki kamaytirish orqali davlat ularning rivojlanishini rag’batlantirish
yoki cheklab qo’yishi mumkin.
R. Breyli va S. Mayersning fikricha moliyaviy rejalashtirish jarayoni
quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- investitsion imkoniyatlaming tahlili va korporatsiya ixtiyoridagi
mablag’Iardan moliyalashtirish imkoniyatlarining tahlili;
- qabul qilinayotgan qarorlarning oqibatlarini bashoratlash yoki oldindan
ko’ra olish;
- bir nechta variantlardan eng oqilona qabul qilingan qarorlarning rejaga
kiritilishini asoslay olish;
- rejada belgilangan ko’rsatkichlar bilan korporatsiyalar tomonidan
erishilgan natijalaming nisbatini baholash.
Umumiy va oddiy ko’rinishda, moliyaviy rejalashtirish deyilganda
moliyaviy rejalami tuzish va amalga oshirish jarayoni nazarda tutiladi. Moliyaviy
rejani, xuddi uni ishlab chiqish, yaratish yoki tuzish jarayoni kabi moliyaviy
ko’rsatkichlarni ijodiy tahlil qilish, umumlashtirish va o'zaro bog'Iash tizimi
sifatida qarash kerak. Amaliyotda tez-tez foydalaniladigan rejalashtirish
27

ma’lumotlarini, masalan, korxona faoliyatining shakliy modelini ishlab chiqish va
shu asosda moliyaviy ko’rsatkichlarning rejali tizimini aniqlashni, moliyaviy
rejalashtirishning ishchi chizmasi sifatida qarash mumkin. Shuni nazarda tutish
keraki, moliyaviy rejalashtirish jarayonida u yoki bu subyekt faoliyat ko’rsatishi
moliyaviy ta’minlanishining hayotiyiigini oshiruvchi noshakliy omillar inobatga
olinishi kerak. Moliyaviy rejalashtirish tushunchasi quyidagilarni o’z ichiga oiadi:
taraqqiyotning asosiy yo’nalishlarini aniqlash va moliyaviy tahlil qilish; jalb
qilingan mablag’lar va vaqtincha bo’sh turgan mablag’larni joylashtirish
menejmenti va b.
Quyidagilar moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifalari hisoblanadi:
- ishlab chiqarish, investitsion va moliyaviy faoliyatlarni kerakli boigan
moliyaviy resurslar bilan ta'minlash;
- pul mablag’laridan iqtisod qilib, tejab-tergab foydalanish hisobidan
korxonaning foydasini oshirish bo’yicha ichki rezervlarni qidirib topish;
- kapitalni samarali joylashtirish yo’llarini aniqlash, undan oqilona va
samarali foydalanishni baholash;
- kontragentlar bilan optimal moliyaviy munosabatlar o'rnatish;
- korxonaning moliyaviy ahvoli, to’lovga qobilligi va kreditga layoqatliligi
ustidan nazorat o’rnatish.
Bozor munosabatlariga o’tilganiga qadar moliyaviy rejalashtirishning
mazmuni korxonalarda sof operativ vazifalarni – markazlashtirilgan iqtisodiyot
amal qilganligi uchun yetarli darajada formal bo’lgan korxonalaming besh yillik
moliyaviy rejalaridagi ko’rsatkichlarni ishlab chiqish, istiqbolga mo’ljallangan
rejalaming loyihasini baholash, korxonaning yillik moliyaviy rejalarini tuzish
kabilami hal etishga qaratilgan edi. Bunday amaliyotning hukm surganligi korxona
moliyaviy xizmatlarining obro’yiga obro ￡ qo’shmas, chunki ularga hech narsa
bog’liq emas edi. Bozor iqtisodiyotida moliyaviy xizmatlaming roli tubdan
o’zgaradi. Ular korxona rivojlanishini faol va ta’sirchan boshqaradi va birvaqtning
o’zida, shu rivojlanishning yo’nalishi va sifatini nazorat qiladi. Hozirgi sharoitdagi
moliyaviy rejalashtirish barcha zaruriy harakatlarni oldindan ko’ra bilishgina emas.
28

Bu tegishli ishlami amalga oshirish jarayonida yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan
har qanday kutilmagan holatlarni ko’ra olish qobiliyati hamdir.
29

Xulosa
Ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida sodir bo’ladigan iqtisodiy
munosabatlar umumiy ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy nеgizini tashkil
etib, ayirboshlash, taqsimlash va istе’mol jarayonlarida bo’ladigan
munosabatlarning tavsifini bеlgilab bеradi. Shuning uchun ularni o’rganish o’ta
muhim ahamiyat kasb etadi.
Insoniyat zarur nе’matlar istе’molisiz yashay olmaydi. Shunga ko’ra, bu
nе’matlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab
chiqarish va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo’lgan
barcha hayotiy vositalar yaratiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital, ishchi
kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birlariga ta’sir
ko’rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o’zgarishi pirovardida
boshqa omillarning o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish jarayonida barcha omillar harakatda bo’ladi, lеkin ular
ichida jonli mеhnat, ya’ni ishchi kuchi faol bo’lib, u barcha ishlab chiqarish
vositalarini harakatga kеltiradi, ularga «jon kiritadi», asosiy kapital qiymatining
yo’qolib kеtmasligini ta’minlab, yangi yaratilgan tovar va xizmatlarga o’tkazadi.
Va nihoyat, bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar vujudga kеladi.
Yangi vujudga kеlgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga – naflilik va
qiymatga ega bo’lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik)
tomonidan va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab
chiqarish vositalari, istе’mol buyumlari va turli xizmatlarga bo’linadi. Qiymat
tarafidan ham uch qismga: istе’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s),
zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo’shimcha mahsulot qiymati (m)ga bo’linadi.
Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar tomonidan kashf qilingan va
iqtisodiyotning univеrsal qonuni dеb atalgan qonun – «kеyingi qo’shilgan omil
(qo’shilgan kapital, qo’shilgan mеhnat) unumdorligining pasayib borish qonuni»
30

ko’r-ko’rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilmasa, hozirgi zamon
fan-tеxnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi.
Ishlab chiqarish jarayoni doimo o’zgarib, takomillashib va kеngayib boradi.
Uning rivojlanib borishida ishlab chiqarish jarayonlarini modеrnizatsiyalash,
divеrsifikatsiyalash va tarkibiy jihatdan o’zgartirib borish muhim rol o’ynaydi.
Menejment insonlarni ongli mehnatga, tadbirkorlikka qiziqtirish, ishga
mas’uliyatliligini nazorat qilish, ularning bilim va ko’nikmalarini faoliyatga ijobiy
t a ’sir ko’rsatishini t a ’minlash, rag'batlantirishni tashkil etishdir. Fanning
predmeti xo’jalik yuritishning barcha bo’g ‘inlarida boshqaruvni tashkil etish
shakllari va uslublarini ifodalovchi nazariy hamda amaliy tamoyillar majmuidan
iborat.
Menejment usullarini puxta egallagan, qo'llay biladigan rahbar nafaqat
ishlab chiqarish faoliyatini samarali boshqarishga, qolaversa, butun iqtisodiyotni
rivojlantirishga katta ta ’sir ko'rsatadi. «Bugungi kunning eng muhim vazifasi, -
deb ta ’kidlaydi Prezidentimiz Islom Karimov, - hayotimizning barcha sohalarida,
ayniqsa, boshqaruvda, respublika miqyosida, viloyat, tuman, qishloq va
mahallalarni boshqarishda, tarmoq bo’g ‘inlarini idora etishda yangicha
fikrlaydigan, qiyin damlarda m as’uliyatni o’z zimmasiga oladigan, hayot bilan
hamqadam yurishga qodir, iymoni pok, bilimdon, ishbilarmon odamlarni topish,
ularga ishonch bildirishdan iborat».
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Asosiy adabiyotlar
1. Shodmonov Sh., Rahmatov M., iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T « Zamin
nashr » nashr, 2021.-856 b.
2. Jo’rayev T.,Iqtisodiyot nazariyasi. . Darslik..-T.: «Fan va texnologiya»
nashr, 2018. – 512 bet.
3. Shodmonov Sh.Sh., Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya,
2017. – 728 bet.
4. Jo’rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T. «Fan va texnologiya» nashr,
2018. – 512 bet.
5. Bazikov A.A. Praktikum po ekonomicheskoy teorii: mikro i
makroekonomike: uchebno-metodicheskoe posobie . Direkt-Media, 2018 god. 123
str.
Qo’shimcha adabiyotlar
6. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O’zbekiston, 2014. – 46 b.
7. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
8. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
Internet saytlari
9. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali.
10. www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti.
11. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
12. www.soliq.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasi rasmiy
sayti.
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasining rasmiy
sayti.
32

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Funksiya tushunchasi
Boshlang`ich funksiya va aniqmas integral
Makroiqtisodiyot test savollari
Iqtisodiy siyosatga kirish test savollari
Biznes test savollari