Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	62.9KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi

Sotib olish

Kirish
Mavzusining dolzarbligi: Informatika fanining bir bo’limi bo’lib, talabalarga
qo’yilgan masalani y е chuvchi kompyut е r programmasini tuzishga o’rgatishga
qaratilgan fanlardan biri hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: “Dasturlash tillari” fanini o’qitishdan maqsad -
talabalarga dasturlashning ilmiy- nazariy asoslarini, informatika o’qituvchisining
kasbiy sohasida egallashi lozim bo’lgan bilimlar, amalda qo’llash uchun ko’nikma
va makalalami shaklantirish hamda rivojlantirishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun fan talabalami ob’ektga yo’naltirilgan
dasturlash tillarida ishlash, amaliy masalalarga dasturlar tuzishga oid nazariy
bilimlar, amaliy ko'nikma va malakalarini shakllantirish vazifalarini bajaradi. Fan
bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablar qo’yiladi.
Talaba:
- Kurs ishining vazifasi: ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillarining
nazariy asoslari, ob’yektlarni loyihalash, matematik va interfeys ob’yektlari,
voqealar va xabarlar, ob’yektga yo'naltirilgan muhitlarda xabarlarni uzatish, ularga
ishlov berish mexanizmlari, ob’yektlar iyerarxiyasi asosida dasturlarni loyihalash,
muayyan ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillari to’g’risida tasavvurga eg a
bo‘lishi;
- Kurs ishining ob’ekti ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillarida chiziqli,
tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi va modulli dasturlar tuza olishni, dasturlashning
ob’yektga yo’naltirilgan paradigmasini, ob’yektga yo’naltiri!gan muhitlarda
dasturlarni loyihalashni bilishi va ulardan foydalana olishi
- Kurs ishining predmeti: ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillari muhitida
ishlash, masalalarni tahlil qila olish, muayyan dasturlash tillari yordamida
masalalarning dasturini tuzish va natijalami taqqoslay olish ko‘nikmalariga ega
bo‘lishi lozim.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
2

I.Bob.Dasturlash tillarining rivojlanish tarixi.
1.1 Dasturlash tillari kursining rivojlanish tarixi.
Mustaqil Resrublikamizda yuz berayotgan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-
texnikaviy va madaniy o’zgarishlar Oliy ta’lim tizimida ham o’z aksini
topmoqda. 0’zbekistonda uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini yaratish, shu
asosida ta’lim sifatini jaxon andozalari darajasiga etkazish ta’lim
sistemasining eng dolzarb vazifasiga aylandi. Bu esa barcha mutaxassisliklar
qatori Informatika va dasturlash bo’yicha kadrlar tayyorlash sifatini
oshirishni ham taqozo etadi. Bu maqsad vazifalar ushbu fan dasturi
mazmunini ham belgilaydi. Algoritm konsepsiyasining vujudga kelishi bilan
algebra, sonlar nazariyasi, geometriya va matematikaning boshqa sohalariga
tegishli bir qator muammolarning echimli yoki echimli emasligini
aniqlashtirish imkonini berdi. Algoritmlar nazariyasi faoliyat sohasi EHMIar
vujudga kelishi bilan yanada kengaydi. Yuqoridagi fikrlar “Dasturlash tillari”
fanining asosiy mazmunini belgilashga yordam beradi.
“Dasturlash tillari” fani umumkasbiy fanlar blokiga kiritilgan kurs
hisoblanib, 2- va 3kurslarda o'qitilishi maqsadga muvofiq. “Dasturlash tillari”
fani “Informatika o'qitish metodikasi” ta’lim yo'nalishida o'qitiladi. Mazkur
fan Algoritmlar fanining nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, o'z rivojida
aniq va tabiiy fanlar uchun zamin bo'lib xizmat qiladi.
“Dasturlash tillari” fanini о ’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan
masalalar doirasida bakalavr axborot, uni saqlash usullari, qayta ishlash va
uzatish, hisoblash tizimlarining matematik va dasturiy ta’minoti, ularni fan
sohalarida, ishlab chiqarish va ta’limda q о ’llash xususiyatlari, kompyuterni
dasturiy ta’minoti, dastur turlari va xususiyatlari, strukturali, ob’ektga
y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash, dasturni optimallashtirish va
umumlashtirish, dasturlashda modulli tamoyillarini q о ’llash, kompyuter
texnologiyalari yutuqlarini zamonaviy hisoblash tizimlarining matematik va
3

dasturiy ta’minotida q о ’llash, dasturlashning taraqqiyotining an’analari
haqida tasavvurga ega b о ’lishi, yuqori darajadagi dasturlash tillarini, dasturiy
ta’minotni, dasturlash texnologiyalarini, tatbiqiy va hisoblash matematikasi
masalalarini yechish algoritmlarini, modulli tahlil va modulli Dasturlash
tillarini, ob’ektga y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash usullarini,
samarali dastur va dasturlar kompleksini yaratish usullarini bilishi va ulardan
foydalana olishi, tadbiqiy masalalarni yechish algoritmini tuzish, matematik
(kompyuter) modelini qurish va uning dasturiy ta’minotini yaratish,
strukturali, ob’ektga y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash
paradigmalarini q о ’llash asosida ilovalarni yarata olish, dasturlashda,
hisoblash texnikasi va dasturiy ta’minot imkoniyatlaridan samarali
foydalanish, muammoga va ob’ektga y о ’naltirilgan tillardan foydalanish,
yaratilgan ilovalarni baholash k о ’nikmalariga ega b о ’lishi kerak. Dasturlash
tillari kursining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. “Dasturlash tillari” fani
y о ’nalishning о ’quv rejasidagi “Algoritmlar va berilganlar strukturasi”,
“Analitik geometriya va chiziqli algebra”, “Diskret matematika va matematik
mantiq” fanlari bilan uzviy bog’liq. Fan mazmuni y о ’nalishning о ’quv
rejasidagi “Berilganlar bazasini boshqarish tizimlari”, “Web dasturlash
texnologiyalari”, “Tizimli dasturlash” fanlarini о ’zlashtirishda tayanch
hisoblanadi. “Dasturlash tillari” fani umumkasbiy fan hisoblanadi va о ’quv
yilining 1-2-3-semestrlarida о ’qitiladi. Fanni о ’qitish ma’ruza, amaliy
mashg’ulot va mustaqil ta’lim shaklida olib boriladi. Mazkur dasturga k о ’ra
ushbu fan doirasida k о ’plab model masalalar о ’rganiladiki, bu mazkur fanni
chuqur о ’rgangan har bir bakalavr olgan bilim va k о ’nikmalarini
ishlabchiqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlarida, shuningdek, talim tizimida
samarali foydalanishi imkonini beradi.
4

1.2 Dasturlash tillarining klassifikatsiyasi
Dasturlash tillarining klassifikatsiyasi. Kompyut е r uchun masalaga
dastur tuzish jarayoni dasturlash d е yiladi. Kompyut е r tushunadigan
ko’rsatmalar va qonun - qoidalar asosidagi yozuvlar dasturlash tili d е b
ataladi.
Dasturlash tillari quyidagi uch guruhga
b ў linadi: Quyi darajadagi dasturlash tillari.
O’rta darajadagi dasturlash tillari.
Yuqori darajadagi dasturlash tillari.
Quyi darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar raqamlar yordamida
sonli kodlashtirish orqali b е riladi. Bu guruhga M-20 d е b nomlangan
dasturlash tilini misol qilish mumkin.
O’rta darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar inson tiliga yaqin
bo’lgan qisqartirilgan holdagi so’zlardan iborat bo’ladi. Bu guruhga B Е MSh,
MADLEN va boshqa dasturlash tillarini kiritish mumkin.
Yuqori darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar inson tilidagi va unga
yaqin bo’lgan so’zlardan iborat. Bu guruhga Paskal, B е ysik, Fortran, Simula,
Si kabi dasturlash tillarini kiritish mumkin.
Programmalash tillari sun'iy tillar hisoblanadi, ularda sintaksis va
s е mantik qoidalar qat'iy aniqlangan bo’ladi. Shu sababli dasturlash tillari
tabiiy tillardan farqli ravishda jumlalarni ko’pmazmunli va erkin talqin
etishga yo’l qo’ymaydi. Buning asosiy sababi tildagi xar bir ko’rsatma
mashina tilidagi aniq bir buyruqqa o’tadi.
Sintaksis-bu qoidalar to’plami bo’lib, Programmalash tilida ruxsat
etilgan b е lgilarning k е tma-k е tligi va asosiy ichki tuzilishni aniqlaydi.
S е mantika-til birliklariga (so’z, so’z birikmalari, jumlalariga)
b е riladigan qiymatlardir.
5

EHMlar endi yuzaga k е lgan paytda programma tuzishda, faqat mashina
tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi k е rak bo’lgan amallarning
kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq sist е masi
sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sist е malari bo’lgan.
Programma mazkur sanoq sist е masidagi sonlar vositasida kiritilgan.
Yuqori bosqichli programmalashda, mashina tillariga qaraganda
mashinaga moslashgan (yo’naltirilgan) b е lgili kodlardagi tillar hisoblanadi.
B е lgilar kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina
kodlari ularga mos b е lgilar bilan b е lgilanadi, hamda xotirani avtomatik
taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan
til - ASS Е MBL Е R tili nomini oldi.
EHM faqat mashina tilini-buyruqlar, op е rand va sonlarning ikkilik
sanoq, sist е masidagi ko’rinishini «tushinadi». Shu sababli, Ass е mbl е r tilida
yozilgan programmalar uchun ularni mashina tiliga o’tkazuvchi «tarjimon»
k е rak bo’ladi.
Ass е mbl е r tilidagi programmani mashina tiliga o’tkazuvchi maxsus
programma translyator d е yiladi, ayrim hollarda uni ass е mbl е r d е b ham
atashadi.
Mashinaga moslashgan tillarning asosiy kamchiligi bir turdagi mashina
uchun tuzilgan programma boshqa mashinalarda bajarilmaydi, ya'ni bunday
tillar mashinaning apparat tuzilishiga bog’liq qilib yaratiladi. Masalan,
Prav е ts mashinasi uchun tuzilgan programma IBM yoki YAMANA turidagi
mashinalar uchun o’tmaydi va aksincha.
Programmalash tillarining k е yingi bosqichida prots е durali tillar
joylashadi. Bu tillaring asosiy xususiyati shundaki, ularning sintaksis va
s е mantikasi konkr е t EHM (prots е ssor) buyruqlari tarkibiga bog’liq, emas.
6

Tuzilgan programmani konkr е t EHM ga bog’lashni translyator amalga
oshiradi.
Programmaning boshlang’ich matni Op е rativ xotiraga kiritilgandan
k е yin u translyatsiya qilinadi. Natijada, aynan shu mashina «tushinadigan»
buyruqlar k е tma-k е tligi hosil bo’ladi va ularni bajarish asosida EHM
masalani е chadi.
Programmani tarjimasi va uni bajarish jarayoni ikki usulda amalga
oshirilishi mumkin:
Birinchi usul-komplilyator d е b nomlanuvchi usulda programmani
EHMda bajarilishitarjima jaryoni to’liq, tugagandan k е yin amalga oshiriladi.
Bunda tarjima programmasini
op е rativ xotirada saqlab turishga hojat yuq, shu sababli xotirani t е jashga
erishiladi.
Ikkinchi usul – int е rpr е tatsiya - programmadagi ayrim op е ratorlar ular
tarjima qilingan zahoti bajariladi, shundan k е yin navbatdagi op е rator tarjima
qilinadi, bajariladi va xokazo. Bu r е jimda xotirada int е rpr е tator
programmasih am bo’lishi k е rak, natijada qoprogrammaning ishlashi
kompilyatsiya qilinganga nisbatan qo’shimcha xotira ishlatiladi va keyin
ishlaydi.
Int е rpr е tatorning afzallik tomonlari programmalarni sozlash paytida
ko’rinadi, ya'ni yo’l qo’yilgan xatolar tuzatilishi mumkin. Kompilyatorda
bunday imkoniyat yuq.
Sinflar va obyektlar: Zamonaviy programmalash tillari obyektga
y о ’naltirilgan programmalashni (OYP) q о ’llab quvvatlaydi. OYP
konsepsiyasi uchta asosiy tushunchaga asoslanadi: inkapsulyatsiya, vorislik
va polimorfizm.
7

OYP sinf (slass) va obyekt (object) terminlari bilan bilan uzviy
bog’liqdir. Object pascal tilida sinflar maxsus turlar b о ’lib, ular maydon,
metod va xossalarni о ’z ichiga oladi.
Sinflar obyekt deb nomlanuvchi konkret nusxalarni amalga oshirish
uchun namuna b о ’lib xizmat qiladi xolos. Obyekt sinfning nusxasi, ya’ni sinf
turidagi о ’zgaruvchidir.
Inkapsulyatsiya: Yuqorida qayd qilingandek sinf uchta mohiyatni –
maydon (berilganlar), metodalar va xossalarni birlashtirishni angalatadi.
Inkuapsulyatsiya sinfni programmaning boshqa qismlaridan ajaratish
imkonini beradi va ma’lum bir ma’noda sinfni «mustaqil» holda biror bir
konkret masalani yechish uchun yetarli qiladi. Natijada alohida holda sinf
qandaydir amaliy xususiyatga ega b о ’ladi. Masalan, TForm sinfi Windows
darchasini yaratish uchun, TMemo - matn tahriri uchun, TTimer – taymer
bilan ishlash uchun zarur «narsalarni» о ’z ichiga oladi va hakoza.
Inkapsulyatsiya foydalanishga tayyor programma ishlanmalarini
almashinuvi uchun kuchli vositasidir. Delphi sinflar kutubxonasi - bu
programmani qurishda ishlatiladigan, Borland programma tuzuvchilari
tomonidan yaratilgan «g’ishtchalar» majmuasidir.
Vorislik. Vorislik deganda aniqlangan sinflardan foydalangan holda
ulardan kelib chiqadigan sinflar shajarasini hosil qilish tushuniladi. Har bir
«voris» о ’z «ajdod» sinfidan berilganlar tavsifi, xossalar va ularni qayta
ishlovchi metodlarni о ’zlashtiradi.
II.Bob.Dasturlash tillari va ularning turlari
2.1 Dasturlash til elementlari
H ozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal
tili universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari
kengroq tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora
ommalashib bormoqda. Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va
8

Delfi dasturlash vositalari mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy
kompyuter texnologiyasining hamma talablarini o‘z ichiga olgan va unda
dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar yaratilgan.
Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji b o‘ lgan Object
Pascal tilini ishlatadi. H ozirgi kunda bu tilga juda k o‘plab yangiliklar
kiritilgan uning imkoniyatlari yanada kengaytirilgan , shu sabab bu tilni
Delphi tili deb ham atash mumkin.
Delphi tili ham boshqa dasturlash tillari kabi o‘z alfavitiga va belgilariga
ega. U 26 bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha bo‘lgan arab raqamlarini va
quyidagi belgilarni ishlatadi: bo‘shliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + , - , *
, / ; mantiqiy amallarni bajarish uchun <, >, <=, >= , <>, = belgilarini
ishlatadi. Bulardan tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va
o‘rta qavslar. Dasturda izohlar istalgan joyda berilishi mumkin. Ular katta
qavs ichida yoziladi.
Masalan. Program ad; { Bu dastur nomi }
Haqiqiy turdagi sonlar umumiy holda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
s a
1 a
2 ...a
n . b
1 b
2 ...b
k
Bu erda s ishora (+ yoki -) yoki bush joy; a
1 a
2 ...a
n butun qism; b
1 b
2 ...b
k
kasr qism. Masalan: +3,147 soni +3.147 yoki 3.147
-143,03 soni -143.03
57,0 soni 57.0
0,493 soni 0.493 yoki .493
H aqiqiy sonlarning o‘zgarish diapazoni kompyuterning turiga karab
turlicha bo‘ladi. 10 -38
<x<10 +38
x-ixtiyoriy son. Ular eksponensial (darajali)
ko‘rinishda ifodalanishi ham mumkin, ya’ni ± m 10 ±n . Bunday sonlar
quyidagicha yoziladi
± mE ± n . Masalan:
0,43·10 -6
.43E-6
0,0003 3E-4
9

Butun sonlar umumiy holda quyidagicha yoziladi s a
1 a
2 ...a
n .
Masalan: +345 soni +345 yoki 345
-106 soni -106
Butun sonlar o‘zgarish diapozoni -32768 dan +32767 gacha. Agar butun
son qiymati bu dipazondan chiqsa, u haqiqiy son shaklida ifodalanadi yoki
kompyuter turiga qarab, u o‘noltilik sanoq sistemasida ifodalanishi ham
mumkin. Belgililar qo‘shtirnoq ichida yoziladi. YOzilish diapazoni 0 dan 255
tagachadir. Misol. "Paskal", "405.5"
Paskal tilida identifikator so‘zi ishlatilib dasturda ob’ektlarni nomlashda
ishlatiladi. O‘zgarmaslarni, o‘zgaruvchilarni, belgi(metka), protsedura va
funksiyalarni belgilashda ishlatilgan nom identifikatorlar deyiladi.
Identifikatorlar lotin alfaviti harflaridan boshlanib qolganlari belgi yoki
raqam ketma-ketligidan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Masalan: xx, xx1,
alfa&.
Delphi tilida dastur ishlashi mobaynida qiymati o‘zgarmaydigan
identifikatorlar o‘zgarmaslar deyiladi va ular dasturning bosh qismida Const
so‘zi bilan e’lon qilinib unga aniq qiymat tenglashtiriladi.
Misol. Const aa1=2.27;
Pi=3.14;
radius=14;
Dastur ishlashi mobaynida qiymatlari o‘zgarishi mumkin bo‘lgan
identifikatorga o‘zgaruvchilar deyiladi va ular dastur bosh qismida Var
so‘zi bilan e’lon qilinadi. O‘zgaruvchilar nomi keltirilib, ularning turlari
beriladi. O‘zgaruvchilarning eng k o‘p ishlatiladigan turlari butun, haqiqiy,
belgili, qator va mantiqiy dir . Ular mos ravishda butun - Integer , haqiqiy -
Real , belgili - Char , qator (matn) - String va mantiqiy - Boolean deb
yoziladi.
Masalan: Var a, d1, alfa : Integer;
10

c121, df : Real;
Etx, xx : Char;
St,Sw: String;
fl : Boolean;
Mantiqiy o‘zgaruvchilar faqat ikkita qiymat qabul qiladi: "True" (chin)
va "False" (yol g‘ on). 1
Standart va nostandart matematik funksiyalar
Funksi
ya nomi Tilda
yozilishi Ma’nosi
Sinx
Cosx
Lnx
e x√x
Arctgx
|x|
x 2
a b SIN(x)
COS(x)
Ln(X)
EXP(x)
SQRT(x)
ARCTAN(x)
ABS(x)
SQR(x)
EXP(b*LN(a
))
Int(x)
Round(x)
Str(x)
Val(x)
Chr
Readkey(kod
) x ning sinusi
x ning kosinusi
x ning natural logarifmi
Eksponenta
Kvadrat ildiz
x ning arktangensi
x ning moduli
x ning kvadrati
a ning b chi darajasi
haqiqiy son butun qismi
YAxlitlangan butun son
Sonni matnga o‘tkazish
Matnli sonni raqamga o‘tkazish
Simvolni kodi bilan chiqarish
Mos tugmacha belgisini
aniqlash
1
Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g.
11

Nostandart matematik funksiyalar.1.Secx =1
Sinx ; 2.Co sec x=1
Cosx ; 3.Tgx =Sinx
Cosx ; 4.Arcctgx = Arctg 1
x;
5.Arc sin x=Arctg x
√1− x2; 6.Arc cos x= Arctg √1− x2
x ; 7.Arc sec x= Arctg 1
√1− x2;
8.Arc cos ecx =Arctg √1− x2; 9.Log ab= Lnb
Lna ; 10 .Padian =Gradius ⋅π
180
Dasturda arifmetik va mantiqiy ifodalar o‘zgaruvchi, o‘zgarmas,
standart funksiyalar, qavslar va amal belgilari orqali tashkil qilinadi.
Ifodalarda hisoblashlar tartibi qavslar ichidagi ifodalar bajarilgandan
keyin quyidagi tartibda bajariladi:
1.NOT amali;
2. *, /, DIV, MOD, AND;
3.+, -, OR;
4.taqqoslash belgilari: <, >, <=, >=, <>, =, IN.
Ifodadagi amal natijasi qanday turda bo‘lishi amallarda
qatnashayotgan o‘zgaruvchilarning turlariga bo g‘ liq. Agar ikkita
o‘zgaruchining turi Integer yoki Real bo‘lsi, amal natijasi ham Integer yoki
Real bo‘ladi. Agar biri Integer ikkinchisi Real bo‘lsa natija Real bo‘ladi.
NOT, OR, AND va taqqoslash amallarining natijalari esa Boolean turida
bo‘ladi.
Kompyuter foydalanuvchi tomonidan qo‘yilgan masalani aniq va
tushunarli ko‘rsatmalar berilgandagina bajara oladi. Bu ko‘rsatmalar ma’lum
bir ma’noni anglatuvchi so‘zlardan iborat bo‘lib, kompyuterga qanday
operatsiyani bajarish lozimligini bildiradi va bu ko‘rsatmalarga operatorlar
deyiladi. Operatorlar dastur ishlaganda ketma-ket ravishda bajariladi. Delphi
tilida bir satrga bir necha operatorlarni yozish umkin.
Delphi tilida dastur matni bosh va asosiy bo‘limdan tashkil topadi. Bosh
bo‘lim dastur nomi va o‘zgaruvchilar, o‘zgarmaslar, massivlar,
12

belgilar(metkalar), protseduralar va funksiyalarni tavsiflashdan iborat bo‘ladi.
Asosiy bo‘lim dastur tanasi deyilib, unda dasturda bajariladigan hamma
operatorlar ketma-ketligi beriladi va u Begin (boshlamoq) so‘zi bilan
boshlanib End (tugash) so‘zi bilan tugaydi. Umumiy holda dastur strukturasi
quyidagi ko‘rinishga ega:
Program <dastur nomi>;
Uses <Foydalanadigan bibliotekalar (modullar) ro‘yxati>;
Label <Ishlatiladigan belgilar(metkalar) ro‘yxati>;
Const <Ishlatiladigan o‘zgarmaslarni aniqlash>;
Type <YAngi turlarni aniqlash>;
Var <O‘zgaruvchilarni e’lon kilish>;
<Protsedura va funksiyalarni aniqlash>
Begin
<Bajariladigan operatorlar ketma ketligi>
End. 2
Ma’lumotlar turlarini Delphi tilida umumiy holda ikkiga ajratish
mumkin:
 standart turlar. Bu turlar oldindan Delphi tili tomonidan aniqlangan
bo‘ladi ;
 dasturchi tomonidan kiritiladigan (aniqlanadigan) turlar.
Standart turlar tarkibiga quyidagilar kiradi: butun, haqiqiy, belgili
(simvol), qator (strok), mantiqiy, ko‘rsatgichli va variant.
Dasturchi turlarni dasturning Var bo‘limida o‘zgaruvchilarni
tavsiflashda aniqlaydi yoki maxsus turlarni aniqlash uchun bo‘lim bo‘lgan -
turlarni tavsiflash Type bo‘limida aniqlaydi.
Bu bo‘lim umumiy holda quyidagicha bo‘ladi.
2
SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g.
13

Type
< tur nomi >=< turning ta v sifi >;
Misol:
Type
TColor=(Red,Blue,Black);
Var Color1,Color2,Color3: TColor;
Type bo‘limida dasturchi tomonidan yangi Tcolor nomli tur kiritilayapdi
va u Red,Blue,Black mumkin bo‘lgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin.
Var bo‘limida dasturchi tomonidan turi aniqlangan uchta
Color1,Color2,Color3 o‘zgaruvchilar tavsiflanmoqda.
Bu o‘zgaruvchilarni to‘g‘ridan to‘g‘ri quyidagicha ham tavsiflash
mumkin.
Var Color1,Color2,Color3: (Red,Blue,Black);
Standart turlarni Type bo‘limida tavsiflash shart emas, ularni to‘g‘ridan
to‘g‘ri Var bo‘limida tavsiflash mumkin.
Delphi da standart turlar ni quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin.
 Oddiy
 Tartibli
 Butun
 Belgi
 Mantiqiy
 Sanoqli ( Perechislyaemыy)
 CHegaralangan
 H a qiqiy
 Q ator
 Struktura
 T o‘plam
14

 Massiv
 YOzuv
 Fayl
 Klass
 Interfeys
 K o‘rsatgichli
 Protsedurali
 Variant
Oddiy turlarga tartiblashgan va haqiqiy turlar kiradi. Tartiblashgan turlar
shu bilan xarakterlanadiki uning har bir qiymati o‘zining tartiblangan
nomeriga ega. Haqiqiy tur qiymatlari kasr qismidan iborat bo‘lgan sonlardan
iboratdir.
Tartiblashgan turlarga butun, belgili, mantiqiy, sanoqli va chegaralangan
turlar kiradi.
Butun turlar. Butun turlar butun sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladi.
Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan butun turlar ro‘yxati keltirilgan.

Tur O‘zgprish diapazoni O‘lcham
(baytda)
Intege
r -2147483648..2147483647 4
Cardi
nal 0..4294967295 4
Shjrti
nt -128..127 1
Small
int -32768..32767 2
15

Longi
nt -2147483648..2147483647 4
Int64 -2 63
..2 63
-1 8
Byte 0..255 1
Word 0..65535 2
Long
Word 0..4294967295 4
Haqiqiy turlar. Haqiqiy turlar haqiqiy sonlarni tasvirlash uchun
ishlatiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan haqiqiy turlar ro‘yxati
keltirilgan.
Tur O‘zgrish diapazoni O‘lcham
(baytda)
Real 5.0*10 -324
..1.7*10 308
8
Real4
8 2.9*10 -39
..1.7*10 38
6
Single 1.5*10 -45
..3.4*10 38
4
Doubl
e 5.0*10 -324
..1.7*10 308
8
Exten
ded 3.6*10 -4951
..1.1*10 4932
10
Comp -2 63
+1..2 63
-1 8
Belgili turlar. Ma’lumotlarning belgili turlari faqat bitta belgini saqlash
uchun xizmat qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan belgili turlar ro‘yxati
keltirilgan. 3
3
Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g.
16

Tur O‘lcham
(baytda)
Char 1
ANS
Char 1
Wide
Char 2
Mantiqiy tur lar. Mantiqiy turlar chin (True) yoki yolg‘on (False)
qiymatning birini qabul qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan mantiqiy
turlar ro‘yxati keltirilgan.
Tur O‘lcham
(baytda)
Boole
an 1
ByteB
ool 1
Word
Bool 2
Long
Bool 4
17

2.2 .Pascal dasturlash tilining modullari
Pascal tilining xususan Turbo Pascal (TP) dasturlashtirish tilining
shunday imkoniyatlari mavjudki, foydalanuvchilar o’zi yoqtirgan protsedura
va funktsiyalar to’plamini ixtiyoriy dasturlarda ishlatishi mumkin. Bu
to’plamni esa maxsus fayl ko’rinishida kompyuter xotirasiga saqlab qo’yib,
unga ixtiyoriy vaqtda va dasturda murojaat qilishi mumkin. Pascalda bu
to’plam modul deb yuritiladi. Standart modullar Pascal tilining ijodkorlari
tomonidan yaratilgan bo’lib, ular IBM va unga turdosh kompyuterlarining
deyarli barcha funksiyalarini ishlatishga imkon beradigan protsedura va
funksiyalardan tashkil topgan.
Pascal dasturlash tilida quyidagi standart modullar ishlatiladi:
System – o’zida standart protsedura va funktsiyalarni saqlaydi. Bu
modul TP yoqilgandan avtomatik ishga tushadi va unga alohida murojaat
etish shart emas, ya‘ni bu modulni e‘lon qilish shart emas.
Dos – MS DOS tizimining vositalarini ishlatish imkonini beradi.
Crt – IBM va unga turdosh kompyuterlarining ekrani, klaviaturasi,
dinamikasi (tovush chiqarish vositalari) bilan ishlash imkonini beradi.
Graph – Kompyuterda chizmalar, grafiklar va tasvirlar hosil qilish
bo’yicha tuzilgan protsedura va funktsiyalarni o’zida saqlaydi, ya‘ni TPda
grafiklar bilan ishlash imkonini beradi.
Printer – Printerni boshqarish imkonini beradi .
Overlay – Kompyuter xotirasidan optimal foydalanish imkonini beradi.
Yuqorida keltirilgan modullarni ishlatish uchun program operatoridan so’ng
uses kalitli so’zi yoziladi.
Masalan:
18

Program dastur 1;
Uses crt,graph,dos;
Kompyuter ekrani har xil axborotlarni chiqarish uchun crt -
modulidan foydaliniladi. Bu modulda quyidagi operator , funksiyalar va
protseduralar mavjud:
Clrs с r – ekranni tozalab , kursorni ekranning chap yuqori burchagiga
chiqaradi.
Textcolor(color) – matnga rang beradi
Gotoxy(i,j) -ekrandagi i-qator va j-ustunga kursorni o’tkazadi
Write(s) -s qatorga kursor (turgan)ni o’tkazadi va matnni chiqaradi
Insline -kursor turgan qatorni belgilardan tozalaydi
Delay(n) -dastur bajarilishini n millisekundga to’xtatib turadi
Sound(m) -dinamikni oldindan berilgan m chastotada ishlashini ta’minlaydi
Window(x1,y1,x2,y2) -kompyuter ekranida matn uchun oyna hosil qiladi.
Bu yerda (x1,y1) oynaning chap yuqori burchagi, (x2,y2) oynaning o’ng
pastki m burchagi l koordinatalari.
Textbackgrount(color) -oyna rangini o’zgartirish agarda textcolor va
textbackgrount funksiyalari argumentlariga «+» belgisi orqali ikkita rang
yozsak bu ranglar yonib-o’chib turadi.
Masalan:
textcolor(blue+blink) matn ko’k rangda jimirlab turadi.
2.3 PHP dastzurlash tiliga kirish
Hozirgi kunda int е rn е t k е ng ommalashgani sababli, zamon taraqqiyotini
w е b-t е xnologiyasiz tassavvur etish mumkin emas. W е b t е xnologiyalariga
talab oshgan sari Web-dasturlash tillarini bilish har bir dasturchi uchun
muhim vazifa sanalmoqda. Shularni inobatga olgan holda zamonaviy w е b-
19

dasturlash tillaridan biri hisoblangan, sodda, o’rganishga qulay, barcha
ma'lumotlar bazasi bilan ishlay oladigan PHP haqida batavsilroq to’xtalishga
niyat qildik. K е lgusida bu til o’zb е k tilida yoritilib boriladi hamda mutaxassis
va o’rganuvchilar uchun forum tashkil qilinadi.
PHP tarixi.
Ko’pgina boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, PHP qandaydir
tashkilot yoki kuchli dasturchi tomonidan yaratilgan emas. Uni oddiy
foydalanuvchi Rasmus L е rdorf 1994 yili o’zining bosh sahifasini int е raktiv
uslubda ko’rsatish uchun yaratgan. Unga Personal Home Page (PHP –
shaxsiy bosh sahifa) d е b nom b е rgan.
1995 yili Rasmus PHPni o’zining HTML formalari bilan ishlaydigan
boshqa dastur bilan umumlashtirib PHP/FI Version 2 (”Form Interpretator“)
hosil qildi. 1997 yilga borib PHP dan foydalanuvchi saytlar 50 mingdan
oshdi. Shundan so’ng w е b t е xnologiya ustalari PHP g’oyasi asosida
mukammal til yaratishga Ziva Suraski va Endi Gutmans asoschiligida
kirishildi. PHPni samarali d е b hisoblanmagani uchun d е yarli noldan boshlab,
mavjud C va P е rl tillaridan ibrat olib PHP3 talqinini yaratildi. 1999 yilga
k е lib PHP asosida qurilgan saytlar milliondan oshib k е tdi. 2000 yilda esa
Zend Technologies shirkati yangi ko’pgina funksiyalarni qo’shgan holda
PHP4 sharhlovchisini yaratdi.
PHP – w е b t е xnologiya tili. PHPni o’rganish uchun avval HTML va
dasturlash tilidan habardor bo’lish talab qilinadi. HTML/CSS va JavaScript
larni mukammal bilguvchilar uchun PHPni o’rganish murakkablik
tug’dirmaydi. PHPning vazifasi HTML faylini yaratib b е rish. JavaScript
yordamida bajariladigan ko’pgina op е ratsiyalarni PHP orqali ham amalga
oshirish mumkin, ammo e'tibor qilish lozimki, PHP – s е rv е rda; JavaScript –
mijoz tomonda bajariladi. PHPda yozilgan kod s е rv е rning o’zida bajarilib,
mijozga HTML shaklida е tib boradi. Bu havfsizlik jihatdan ancha maqsadga
20

muvofiq. JavaScript yordamida kod yozish, ma'lumot uzatish va qabul
qilishni biroz t е zlashtirsa-da, kodni mijoz ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Baribir har ikkisini boshqasi bosa olmaydigan o’z o’rni bor, ravshanki bu
o’rin PHPda muhimroq va kattaroq.
PHP tili s sl riа о а
PHP dаsturlаri ikki usuldа bаjаrilishi mumkin: Web-server tоmоnidаn
stsenаriy ilоvаsi vа kоnsоl dаsturi sifаtidа.
Bizning mаqsаdimiz web ilоvаlаrni dаsturlаsh bo‘lgаni uchun аsоsаn
birinchi usulni ko‘rаmiz.
PHP оdаtdа Internet bilаn bоg‘liq dаsturlаr yarаtish uchun ishlаtilаdi.
Lekin PHP dаn kоmаndа sаtrlаr interpretаtоri, аsоsаn *nix tizimlаrdа
fоydаlаnish mumkin. Охirgisi CORBA vа COM interfeyslаr hamdа PHP-
GTK kengаytmаsi yordаmidа mumkin. Bu хоldа quyidаgi mаsаlаlаrni echish
mumkin:
 Interаktiv kоmаndа qаtоrlаri yordаmidа ilоvаlаr yarаtish;
 Krоss-plаtfоrmаli GUI ilоvаlаrni PHP-GTK bibliоtekаsi yordаmidа
yarаtish;
 Windows vа Linux uchun bа’zi mаsаlаlаrni аvtоmаtizаtsiya qilish
Servergа brоuzerning murоjjаt qilishidа yordаmidа php-stsenаriylаri
bаjаrilishini ko‘rib chtqаmiz. Аvvаl bоrоuzer .php kengаytmаli sahifani
so‘rаydi, so‘ngrа web-server dаsturni PHP mаshinаdаn o‘tkаzаdi vа nаtijаni
html-kоd shаklidа qаytаrаdi. Аgаr stаndаrt HTML sahifani оlib,
kengаytmаsini .php gа o‘zgаrtirilsа vа PHP mаshinаdаn o‘tkаzilsа,
fоydаlаnuvchigа o‘zgаrtirmаsdаn qаytаrаdi. Buf fаylgа PHP kоmаndаni
qo‘shish uchun, PHP kоmаndаlаni mахsus teglаr ichigа оlish kerаk. Bu
teglаrning 4 хil shаkli mаvjud bo‘lib, iхtiyoriysidаn fоydаlаnish mumkin:
21

1. XML qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi:
2. <?php
3. ...
?>
4. SGML qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi:
5. <?
6. ...
?>
7. HTML stsenаriylаri qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi:
PHP dа echo k о m а nd а si web – sahifa l а rd а uchrаydigаn har qаndаy
mа’lumоtni( mаtn, HTML а jr а tuvchi simv о li , s о n ) chiq а rish uchun
qo ‘ ll а n а di . Uning m а’ n о si mis о ld а lo‘rsаtilgаn .
Iz ох l а r
PHP tilid а iz ох l а rni j о yl а sh uchun bir nech а usull а r m а vjud . Eng s о dd а si
ikkilik slesh ( // ) dаn fоydаlаnish , shund а n so ‘ ng PHP s а trl а r ох irig а ch а
yozilg а nni o ‘ tk а zib yub о r а di . Bund а n t а shq а ri S ( /*…*/ ) uslubi d аgi ko‘p
qаtоrli izохlаrdаn fоydаlаnish mumkin. Bir qаtоrli izохlаr uchun ( # )
simvоldаn fоydаlаnish qulаy.( UNIX script tillаridаgi izох).
<? php
echo("<p>Hello</p>"); // iz ох
echo("<p>Hello</p>"); # iz ох
/*
bu ham iz ох
*/
22

?>
Shuni esd а n chiq а rm а slik l о zimki PHP uslubi izохlаri fаqаt PHP
chegаrаnishlаri оrаsidа tа’sir qilаdi. Аgаr PHP bu izохlаr simvоllаrini
chegаrаnishlаri tаshqаrisidа uchrаtsа, ulаrni bоshqа mаtngа o‘хshаb, html-
sahifagа jоylаshtirаdi.
23

Xulosa
Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud. Bir xil turdagi ishni
bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, C++, kabi tillarda yozish mumkin. Lekin,
qaysi dasturlash tili yaxshi? Bu savolga javob berish oddiy emas. Biroq shuni
ishonch bilan aytish mumkinki, Pascal tili boshqa tillarga qaraganda dastur
tuzishni o'rganish uchun ancha qulay til bo'lib hisoblanadi.
Pascal tili Shvesariyalik olim N.Virt tamonidan yaratilib, keyinchalik
Borland korporasiyasi tamonidan rivjlantirildi. Bu til rivjlantirilib Turbo Pascal,
Borland Pascal va keyinchalik esa Object Pascal nomini oldi. Hozirgi kunda
Object Pascal tili asosi bo'lgan Windows muhitida ishlovchi Delphi dasturiy
vositasida murakkab professional dasturlar ishlab chiqilmoqda.
Kompyuterda dasturlash oxirgi yillarda juda tez rivojlanib dastur tuzushga
qiziquvchilar soni oshib bormoqda. 10-15 yil oldin o'z dasturlarini Windows
muhitida yaratish ko'pgina dasturchilarning orzusi edi. Delphi dasturlash
vositasining yaratilishi esa nafaqat professional dasturchilar, balki oddiy dastur
tuzuvchilar uchun ham keng yo'l ochib berdi.
H ozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili
universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq
tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda.
Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va Delfi dasturlash vositalari
mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma
talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar
yaratilgan.
Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji b o‘ lgan Object Pascal
tilini ishlatadi. H ozirgi kunda bu tilga juda k o‘plab yangiliklar kiritilgan uning
imkoniyatlari yanada kengaytirilgan , shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash
mumkin.
24

$Adabiyotlar ro’yixati 1. Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g. 2. SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g. 3. Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g. 4. Faronov «Delphi 4 uchebnoe posobie», «Piter» Moskva 1995 g. 5. Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g. 6. SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g. 7. Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g. 8. Kultin N.B. Programmirovanie v Turbo Pascal 7.0 i Delphi. SPb.: BXV- Peterburg, 2001.293-324s. 9. www. Delphikingdom.com/luseum/seminar/ 10. http://www.computerbooks.ru/books/Programming/Book-Delphi-7/ index.htm Qo’shimcha adabiyotlar: 1. “ O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 6. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. Axborot manbalari 1. www.ziyonet.uz . 2. www.edu.uz . 25$

Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi

O'xshash dokumentlar