Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024
771 SotishDasturlash tillarini o’qitishning interaktiv metodlari.
![ta’minot mavjudki, mamlakatda umuman olganda bu o‘ziga xos xususiyat bilan
qiyoslasa bo‘ladigan vaziyat hukmronligini ifoda etadi. Bu yerda dasturchilar
uchun dasturiy ta’minot xizmatini ko‘rsatish, uni bundan keyin rivojlantirish
(takomillashtirish) bo‘yicha, zarurat tug‘ilganda esa mamlakatning iqtisodiy va
ma’muriy jarayonlari uchun zarur bo‘lgan yangi dasturiy ta’minotni ishlab
chiqish bo‘yicha faoliyatning keng maydoni mavjud.
Eng avvalo, dasturiy ta’minotning turlari va ularning vazifalari haqidagi
tasavvurlar dasturlar yoki butun bir amaliy tizimlarni loyihalash, amalga oshirish
va xizymat ko‘rsatishdagi harakat usullari va chizmalari bilan birga beriladi.
XX asrning 80 - yillaridan oldin ishlab chiqilgan kompyuterlar uchun katta
dasturiy sistemalarni ishlab chiqish juda ham mushkul vazifa edi. Buning eng
katta sababi shu davrga xos bo‘lgan kompyuterlarning imoniyatlarining
chegaralanganidadir. Dasturiy komplekslarni ishlab chiqishda asosiy
cheklanishlar kompyuter tezkor xotirasining sig‘imi, ma’lumotlarni ikkilamchi
xotira qurilmalaridan (magnit lentalar, barabanlar va h.k.) o‘qish tezligi,
protsessorning ishlash tezligi (ularning takt chastotalari bir necha yuz
mikrosekund bo‘lgan) bilan bog‘liq. Bu davrdagi kompyuterlar xalq ho‘jaligining
hisobkitob bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarini yechish uchun mo‘ljallangan edi.
Kompyuterlarda boshqa xarakterdagi masalalarning yechishning iloji yo‘q edi.
Dasturchilar uchun shu kompyuterlarda yechilayotgan masala uchun berilgan
ma’lumotlarni hisobga olgan holda masalaning yechish algoritmini ishlab chiqish
birinchi o‘rindagi vazifa hisoblangan. Bu borada N. Virtning mashhur
ma’lumotlar+algoritm=dastur formulasini yodga olish yetarli.[12-14]
1980 yillardan keyin ishlab chiqilgan kompyuterlarning i-mkoniyatlari
kengayib, ishlab chiqarish narxi keskin pasaygani tufayli ulardan foydalanish
samarasi ortib bordi. Natijada, dastlab matn va grafiklar uchun muharrirlari ishlab
chiqildi, keyinchalik multimedia qurilmasi yordamida tovushli ma’lumotlarni
qayta ishlash imkoniyatlari ham paydo bo‘ldi. Kompyuter tasviriy
6](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_6.png?v=1)
![▪ buyruqlar tizimining «kambag‘alligi»;
▪ grafiklar bilan ishlash imkoniyatining chegaralanganligi;
▪ tovushli ma’lumotlarni qayta ishlashdagi kamchiliklari;
▪ ma’lumotlar bazasi va fayllar bilan ishlashdagi imkoniyatlarning
chegaralanganligi;
▪ yangi tipdagi ma’lumotlar faqat shartli ravishda yaratish mumkin mumkinligi.
Keyingi yillarda strukturali dasturlashning o‘ndan ortiq usullari ishlab
chiqildi. Bu usullarning ko‘pchiligi bitta mavzuning turli ko‘rinishlaridan iborat
bo‘ldi. Ammo,
Sommervil ularni uchta guruhga bo‘lishni taklif qildi:
▪ yuqoridan quyiga qarab strukturali loyihalash usuli;
▪ ma’lumotlar oqimini tashkil qilish usuli; - ob’ektga yo‘naltirilgan loyihalash.
Strukturali loyihalash usuliga namunalar Yordan va Konstantin keltirilgan.
Asosiy g‘oyalar esa Virtning ko‘plab ilmiy ishlarida ochib berilgan. Bu asarlarda
strukturali dasturlashga nisbatan bo‘lgan har bir yondoshuvda algoritmik
dekompozitsiya ishtirok etadi. Yozilgan dasturlarning kattagina qismining asosini
strukturali dasturlash prinsipi tashkil qiladi. Strukturali dasturlash abstraksiyalarni
ajratishga imkon bermaydi, ma’lumotlarni samarali himoya qilishni
ta’minlamaydi, parallelizmni tashkil qilish uchun yetarlicha vositalarni taklif qila
olmaydi. Strukturali dasturlash murakkab sistemalarni ishlab chiqishga imkon
bermaydi, ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlashda samara bermaydi.
[12;17]
Ma’lumotlar oqimini tashkil qilish usuli Djekson hamda Orrlarning ishlarida
keng yoritilgan. Bu usulda dasturiy sistemaning strukturasi xuddi kiruvchi
ma’lumotlarni chiquvchi ma’lumotlar qimiga almashtirish tashkil qilish kabi
quriladi. Ma’lumotlar oqimini tashkil qilish usuli ham strukturali dasturlash usuli
kabi bir qator murakkab masalalarda, hususan axborot ta’minot sistemalarida
qo‘llanilgan. Bu masalalarda kiritilyotgan va chiqarilayotgan ma’lumotlar
8](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_8.png?v=1)
![o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud hamda dasturlarning bajarish tezligiga katta
e’tibor berilmaydi.
1980-yillarga kelib, imkoniyatlari yanada katta bo‘lgan kompyuterlar ishlab
chiqildi. Strukturali dasturlashning ahamiyati esa o‘zgarmadi. Ammo Stayn[36]
shuni
ta’kidlaydiki «dasturning hajmi 100 000 satrdan o‘tganidan keyin strukturali
dasturlash mexanizmi ishlamay qolar ekan». Demak, katta dasturiy sistemalarni
ishlab chiqishda strukturali dasturlash mexanizmi ham o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.
Shu munosabat bilan dasturiy ta’minotda ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash
texnologiyalariga o‘tish taklif qilindi.
Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash atamasi dastlab 1960-yillarning o‘rtalarida,
Simula-67 dasturlash tilida paydo bo‘lgan. Ammo, bu til FORTRAN, ALGOL,
PL 1 kabi tillarga nisbatan o‘zining imkoniyatlari past bo‘lganligi hamda shu
davrda yechish talab qilingan masalalar uchun yetarli vositalarni taklif qila
olmagani uchun dasturchilar orasida keng ommalasha olmadi. Keyinchalik
ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash Smalltalk, Object Pascal, C ++ , Ada, hozirda
esa C# kabi yuqori darajali dasturlash tillarining topologiyasi asosida rivojlandi
va ommalashmoqda. [7;15]
Dasturlash tillari haqida umumiy ma’lumot
Til Yaratilgan
yili Mualliflar Tashkilot, firma
Ada 1979-80 Jean Ichbian Cii-Honeywell
(Fransiya)
ARL 1961-1962 Kenneth Iverson,
Adin Falkoff IBM
DELPHI 1995 Chak (Chuck) va
Denni (Danny) Borland
BASIC 1964-1965 JohnKemeny,
Thomas Kurtz Dartmouth Colleje
C 1972-1973 Dennis Ritchie Bell Laboratories
9](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_9.png?v=1)
![C ++ 1980 Bjarne Strostrup Bell Laboratories
FORTRAN 1950-1958 John Backus IBM
HTML 1989 Tim Berners-Li CERN, Jeneva
LOGO 1968-70 Seymour Papert MassachusetS
Institute of Techn.
Pascal 1967-1971 Niklaus Wirth Federal Institute of
Technology
(Shveytsariya)
SIMULA 1967 Ole-Yoxan Dal,
Kristen Nigaard Norvegiya XM
Java 1995 Djeyms Gosling Sun
Microsystems
[21-24]
1.2. Dasturlash texnologiyasi
Har bir o‘quvchi uchun dastur, dasturlash dasturlash texnologiyasi
uchunchalariga oydinlik kiritib o‘tishmizga to‘g‘ri keladi:
Dastur - bu berilgan algoritmga asoslangan biror bir algoritmik tilda yozilgan
ko‘rsatmalar, ya’ni buyruqlar yoki operatorlar to‘plamidir. Algoritmlarni
to‘g‘ridanto‘g‘ri kompyuterga kiritib yechib bo‘lmagani sabab ularni biror bir
algoritmik tilga o‘tkaziladi.
Dasturlash – bu dastur yaratish bo‘lib, uni yaratishda quyidagi bosqichlar
bosib o‘tiladi:
- Qo‘yilgan masalani dasturlash mumkinligini tekshirish;
- Qo‘yilgan masalaning algoritmini tanlash yoki qayta ishlash;
- Buyruqlarni yozish;
- Dastur xatoliklarini tekshirish;
- Testdan o‘tkazish.
Dasturlash - esa bu dastur tuzish jarayoni bo‘lib, u quyidagi bosqichlardan
iboratdir:
▪ dasturga bo‘lgan talablar;
10](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_10.png?v=1)
![Ana shu dasturchilarni yetishtirish bugungi kunda informatika fani
o‘qituvchilarining eng asosiy masalasi hisoblandi. [6;15;24]
Professional dasturchi bo‘lish uchun nimalarga e’tibor qaratish kerak?
Vaqt o‘tishi bilan dasturchilar oldiga quyilgan masalalar o‘zgarib boryapti.
Bundan yigirma yil oldin dasturlar katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash
uchun tuzilar edi. Bunda dasturni yozuvchi ham, uning foydalanuvchisi ham
kompyuter sohasidagi bilimlar bo‘yicha professional bo‘lishi talab etilardi.
Hozirda esa ko‘pgina o‘zgarishlar ro‘y berdi. Kompyuter bilan ko‘proq uning
apparat va dasturiy ta’minoti haqida tushunchalarga ega bo‘lmagan kishilar
ishlashyapti. Kompyuter odamlar tomonidan uni chuqur o‘rganish vositasi emas,
ko‘proq o‘zlarining oldilariga qo‘yilgan, o‘zlarining ishlariga tegishli
bo‘lgan muammolarini yechish instrumenti bo‘lib qoldi.
Foydalanuvchilarning ushbu yangi avlodini dasturlar bilan ishlashlarini
osonlashtirilishi bilan bu dasturlarning o‘zini murakkabligi darajasi oshadi.
Zamonaviy dasturlar - foydalanuvchi bilan do‘stona munosabatni yuqori darajada
tashkil qiladigan ko‘p sondagi oynalar, menyu, muloqot oynalari va vizual
grafikaviy muhitlardan tarkib topgan interfeysga ega bo‘lishi lozim.
Dasturlashga talabni o‘zgarishi nafaqat tillarning o‘zgarishiga balki uni yozish
texnologiyasini ham o‘zgarishiga olib keldi.
Shu o‘rinda quyidagi savol tug‘iladi: yaxshi dasturchi bo‘lish uchun
nimalarga etibor qaratish kerak?
Yaxshi dasturch bo‘lishi uchun asosan quyidagilarga etibor qaratish kerak:
1. Matematika fanini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak;
2. Jamoa bo‘lib ishlay olishi kerak;
3. Ingliz tilini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak;
4. Bir joyda o‘tirib uzoq muddat ishlay olishi kerak.
Dasturlashni o‘rganishda qanaqangi manbalardan foydalanish kerak?
Dasturlashni o‘rganishda quyidagi manbalardan foydalanishimiz kerak:
12](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_12.png?v=1)
![1. Dasturlashni o‘rgatuvchi kitob yoki ma’ruzalar matni;
2. Dasturlashdan masalalar to‘plami;
3. Dasturlash asoslarini o‘rgatuvchi video kurs;
4. Sizda paydo bo‘lgan savollarga javob beruvchi shaxs yoki manba; 5. Tuzilgan
dasturning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshiruvchi amaliy dasturlar.
Shundagina dasturlash tillarini amaliyotda qo’llash ham oson va ham samarali
bo’ladi.[18;24]
II-Bob. Dasturlash texnologiyasini o‘qitish uslubiyoti
2.1. Umumta’lim maktablarida Pascal dasturlash tilini o‘rgatishning
interaktiv metodlari.
Umumiy o‘rta ta’limda «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari»
kursining maqsadi – o‘quvchilarga axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari va
ulardan foydalanish jarayonlari haqida puxta bilim berishni ta’minlashdan, ularga
o‘quv hamda keyingi ish faoliyatlarida kompyuterlardan oqilona foydalanish
ko‘nikma va malakalarini berishdan, shular asosida yangi axborot
texnologiyalarining mamlakatimiz taraqqiyotiga
qo‘shadigan hissasi to‘g‘risida tasavvur hosil qilishdan iborat.
Umumiy o‘rta ta’limda «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari»
ta’limining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarga kompyuterda masalalar
yechish texnologiyalari va uning asosiy bosqichlari haqida bilim berishni
ifodalaydi. 2006 o‘quv yilidan boshlab Paskal dasturlash tili darslikka kiritildi.
Paskal dasturlash tili dasturlashni o‘rgatish maqsadida ishlab chiqilgan bo‘lsada,
yuqori malakali dasturchilar orasida keng tarqalgan.
Paskal dasturlash tili umumta’lim maktablarining 9-sinf darsligining ikkinchi
bobida o‘qitiladi. Bunda jami 38 dasrdan iborat. Savol tug‘iladi umumta’lim
maktab o‘quvchilariga qanday tartibda o‘qitilsa samarali bo‘ladi? Avvalom bor
biz darslarni zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan, interaktiv metodlardan
13](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_13.png?v=1)
![hamda multimediali darslar yordamida tashkil etsak samaraliroq
hisoblanadi. [12;18]
Shu bois biz paskal dasturlash tili mavzularni o‘qitish bo‘yicha quyidagi
zamonaviy ta’lim texnologiyalar va darsni olib borish texnologiyasi bo‘yicha
quyidagilarni tavsiya etamiz:
Mavzular Foydalaniladigan metodlar
Paskal tili haqida
ma’lumot Bu darsimizda “Klaster” texnologiyasidan
foydalanildi
Paskal tilida algoritmni
tizim ko‘rinishida ifodalash Bu darsimizda “Charxpalak”
texnologiyasidan foydalanildi
O‘zgaruvchilar bo‘limi Bu darsimizda “Qora quti” texnologiyasidan
foydalanildi
O‘zlashtirish opеratori Bu darsimizda “Qora quti” texnologiyasidan
foydalanildi.
Ma’lumotlarni kiritish va
chiqarish Bu darsimizda “O‘yin” texnologiyasidan
foydalanildi
Shartli o‘tish opеratori Bu darsimizda “Charhpalak”
texnologiyasidan foydalanildi
Tanlash opеratori Bu darsimizda “Katta aylana”
texnologiyasidan foydalanildi
Sikl оpеratоrlari Bu darsimizda “Aqliy hujum”
texnologiyasidan foydalanildi
Massivlar bilan ishlash Bu darsimizda “Baliq skeleti”
texnologiyasidan foydalanildi
Mavzu: O‘tish va tarmoqlanish operatori
Paskal dasturlash tilida tarmoqlanish If op е ratori bilan amalga oshiriladi. If
op е ratori- bu shartli op е rator hisoblanadi. Paskal tilida shart - bu mantiqiy turdagi
ifoda bo‘lib, u faqat «chin»(True) yoki «yolg‘on »(False) qiymatni qabul qiladi,
quyidagi mantiqiy belgilar ishlatiladi: katta “>”,kichik “<”0, kichik yoki
teng”<=”, katta yoki teng”>=”, teng emas “<>”, teng “=”. Quyidagilar munosabat
amallari yoki taqqoslash amallari ham d е yiladi. Quyidagi mantiqiy amallar
ishlatiladi:
• NOT-«inkor»;
14](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_14.png?v=1)
![bajarilsa birinchi begin va end ichidagi op е ratorlar k е tma-ket bajariladi, aks holda
ikkinchi begin va end ichidagi op е ratorlar ketma-k е t bajariladi. Ikkinchi
ko‘rinishdagi shartli op е rator quyidagicha ishlaydi: agar b е rilgan shart bajarilsa
begin va end ichidagi op е ratorlar k е tma-ket bajariladi, aks holda ular
bajarilmaydi. Agar bajariluvchi op е ratorlar soni bitta bo‘lsa, begin va end
so‘zlarini yozish shart emas.
Misollar : 1) If A>0 then begin C: =1; B:=C+1; end; else begin C: =0; B: =4;
end; 2) If D=A then D: =A else A: =D;
Bir shartli o‘tish op е ratori ichida boshqa ichki shartli op е ratorlar joylashishi
ham mumkin, Masalan : If b1 then a1 else If b2 then a2 else a3;
Misollar . A: =0.5; B: =-1.7; If A<B then A: =B else B: =A;
Javob : 0.5<-1.7 yolg‘on bo‘lganligi sababli B:=A op е rator bajariladi, va
bunda A=0,5 va B=0,5 ek е nligi k е lib chiqadi.
A: =0.1; B: =0.1; C: =0.5; D: =0;
If (A<B) or (A>C) then D: =B+C else
If B=A then begin D: =C; C: =A; end ;
Javob : (0.1<0.1) yoki (0.1>0.5) bu mantiqiy ifoda yolg‘on bo‘lganligi sababli
B=A shart t е kshiriladi. Bu shart chin bo‘lganligi sabab D=0.5 ga, S=0.1
qiymatlarga t е ng ekanligi k е lib chiqadi. [8;12] Ushbu mavzu bo’yicha
“ASSESMENT” metodini qo’llab topshiriq beriladi.
1. TEST.
1) Agar A=rost B=yolg’on qiymatda bo’lsa ushbu ifodaning qiymati qaysi
qatorda to’g’ri ko’rsatilgan? A or B and(not B and A)
a) yolg’on b) Rost
c) aniq yechim mavjud emas
2 . Muammoli vaziyat.
Ertaga tomorqangizga urug’ ekmoqchisiz, lekin ba’zi internet manbalari ertaga
yomg’ir yog’ishini aytmoqda, ba’zilari yo’q shu ma’lumotlarning rostlik jadvalini
tuzgan holda ertaga urug’ ekiladimi yoki yo’qligini ifodalang.
16](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_16.png?v=1)
![3.Simpton. Shart operatoriga ta’rif bering. If operatorining ishlash prinsipini
ilmiy asoslang.
4.Amaliy ko’nikma.
If operatori bo’yicha 2 ta dastur tuzing
Ushbu qo’llanilgan imteraktiv metod orqali o’quvchilar o’tilgan mavzu
yuzasidan bilimlarini yanada mustahkamlaydi. Bundan tashqari savollar va
topshiriqlarning turlichaligi o’quvchining ham nazariy va ham amaliy bilimlarini
oshiradi. Bu metodni qo’llashda savollar va topshiriqlarni to’g’ri tanlash juda
muhim. Tuzilgan savollar va topshiriqlar butun bir mavzuni qamrab oilishi kerak.
O’qituvchining fantaziyasi qanchalik yaxshi bo’lsa savollar va topshiriqlar
saviyasi shuncha baland bo’ladi. [24]
2.2. Akademik litsey va umumta’lim maktablarida Delphi va C++
dasturlash tilini o‘rgatishning interaktiv metodlari.
Hozirgi kunda akademik litsey va maktablarda Delphi va C++ dasturlash
tillari o‘qitilib kelinmoqda. Bu dasturlash tillarini qanaqangi tartibda o‘qitilish
kerak degan savol tug‘iladi.
Albatta bu dasturlash tillarini ham interaktiv metodlardan, zamonaviy ta’lim
texnologiyalaridan hamda multimediali darslar yordamida tashkil etilsa
samaraliroq hisoblanadi.
Shu bois biz Delphi va C++ dasturlash tillarini mavzularni o‘qitish bo‘yicha
quyidagi zamonaviy ta’lim texnologiyalar va darsni olib boorish texnologiyasi
bo‘yicha quyidagilarni tavsiya etamiz:
17](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_17.png?v=1)
![egallaydigan joyini minimallashtiradi. Masalan, ma’lumotlarni kiritish-chiqarish
proseduralari uchun: #include <stdio.h> tizimdan chaqirish #include “stdio.h”
joriy katalogdan chaqirish. C++ dasturlash tili bilan ishlovchi eng sodda dasturlar
Dev C++ va CodeBlocks dasturlaridir. Ularning tarkibida 300 dan ortiq
kutubxonalar mavjud. Eng ko’p ishlatiladigan kutubxonalar quyidagilar:
#include<iostream.h>,
#include <math.h>
#include <conio.h>
#include <graphics.h>
#include <memory.h> va boshqalar Makrolar (#define) – dastur bajarilishi
davomida o’zgaruvchi ko’rsatilgan qiymatni qabul qilishi uchun (const). Unda
makroning nomi va qiymati ko’rsatiladi. Масалан : #define pi 3.1415 #define x
556 #define s[100] #define M x*x*x main () funksiyasi– asosiy degan ma’noni
anglatadi. Bu funksiya “{“ belgisidan boshlanadi va dasturning asosini tashkil
etuvchi o’zgaruvchilarning toifalari ko’rsatiladi. Dastur “}” belgisi bilan
yakunlanishi shart. Agar dasturda qism dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa,
ularning nomlari va haqiqiqy parametrlari keltiriladi. So’ngra dasturning asosiy
buyruqlari yoziladi. Agar buyruqlar murakkab bo’lsas, ular alohida “{
}” belgilari orasiga olingan bo’lishi kerak. С ++ tilida dasturning asosi bo’lmish
buyruqlar kichik harflar bilan yoziladi. Buyruqlar nuqta-verguk bilan (;)
yakunlanadi. Buyruqlar bir qator qilib yozilishi ham mumkin. C++ dasturlash
tilida dastur funksiya va funksiyalardan tashkil topadi. Agar dastur bir nechta
funksiyalardan tashkil topgan bo’lsa, bir funksiyaning nomi main deb nomlanishi
shart. Dastur aynan main funksiyasining birinchi operatoridan boshlab bajariladi.
Dasturning 1-satrida #include direktivasi bo‘lib, dastur kodiga oqimli
o‘qish/yozish funksiyalari va uning o‘zgaruvchilari e’loni joylashgan iostream.h
sarlavha faylini qo‘shadi. Keyingi qatorlarda dasturning yagona, asosiy funksiyasi
main() funksiyasi tavsifi keltirilgan. Shuni qayd etish kerakki, C++ dasturida
albatta main() funksiyasi bo‘lishi shart va dastur shu funksiyani bajarish bilan o‘z
23](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_23.png?v=1)
![• Probel C++ da so‘zlarni ajratish uchun ishlatiladi. Shuning uchun
identifikatorda probeldan foydalanib bo‘lmaydi;
• Xizmatchi (int, float, for, while kabi) so‘zlardan identifikator sifatida
foydalanib bo‘lmaydi.
O‘zgaruvchilarni e'lon qilish. Programmada ishlatilgan barcha
o‘zgaruvchilarni qaysi toifaga tegishli ekanligini e’lon qilish kerak. Ma’lulotlarni
e’lon qilishning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:
toifa_nomi o‘zgaruvchi;
Agar bir nechta o‘zgaruvchi bir toifaga mansub bo‘lsa, ularni vergul bilan
ajratib berish mumkin. [10-11;22]
Butun sonlarni ifodalash uchun int va haqiqiy sonlarni ifodalash uchun float
xizmatchi so‘zlaridan foydalaniladi. Bu ma'ruzada shu 2 tasini bilish bizga kifoya
qiladi. Keyingi mavzuda butun va haqiqiy sonlar haqida batafsil gaplashamiz.
int x,y; // butun toifadagi o‘zgaruvchilarni e’lon qilish float a,b,c; // haqiaiy
toifadagi o‘zgaruvchilar e’lon qilish
Standart funksiyalar.
T/r Matematik ko‘rinishi C++ dasturida yozilishi
1. Abs(x)
2. Pow(x,2)
3. Pow(a,k)
4. Sqrt(x)
5. Exp(x*log(x)/n)
6. lnx Log(x)
7. Cosx Cos(x)
8. tgx Sin(x)/cos(x)
9. log(x)/log(a)
10. 2,3 2.3
25](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_25.png?v=1)
![1-misol . Quyidagi berilgan matematik masalani C++ dasturlash tilida yozing:
Yechilishi: pow(x,2)/2.3 –exp(log(x)/n)+sin(x).
“Qalin va ingichka savollar” metodida savollar uch bosqichda bo’lishi mumkin:
1-bosqich boshlang’ich bosqich(BB)
2-bosqich anglab yetish bosqichi(AYB)
3-bosqich mavzuni mustahlamlash bosqichi(MMB)
Masalan
BB
1. C++ tilida barcha raqamlarni ifodalash mumkinmi?
2. O’zgarmaslar qanday so’z yordamida e’lon qilinadi?
3. C++ da opertatorlar nima?
AYB
1. C++ tilida ma'lumotlarning elementlari?
2. Int va float operatorlarining farqi?
3. { } ushbu belgilar nima uchun xizmat qiladi?
MMB
1. C++ tilida Direktivalar ning vazifasi qanday?
2. ushbu matematik ifoda C++ tilida qanday yoziladi?
3. C++ tilida bo’lish qoldig’ini olish qanday bajariladi?
Qalin va ingichka savollar metodini qo’llash orqali o’quvchilar bilimini sifatli
oshirishga erishish mumkin. Savollarning uch bosqichda bo’lishi, soddalikdan
murakkablikka bosqichma-bosqich o’tilishi, bu metodning yutuqli tomonidir.
Savollarni bosqichlarga mos tuzish zarur. Shundagina bu metodning samarasi
yanada oshadi. [24]
2.3 Dasturlash tillarini o‘qitishda multimediy texnologiyalaridan
foydalanish.
Ko‘pgina mualliflar informatikani o‘qitishda yangilarni ishlatishni strategik
muhimligini ta’kidlaydilar. Ta’limning kompyuterizatsiyalash
muammolariga bag‘ishlangan maxsus konferensiyalar tashkil etilmoqda.
Ta’limda multimedia vositalarini qo‘llash eng muhimdir.
26](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_26.png?v=1)
![Multimedia - bu multimedia axborot texnologiya vositalari bo‘lib (MIT)
kompyuter va foydalanuvchi o‘rtasida ma’lumot almashishning turli kanallarini
bir vaqtda ishlatishga yo‘l ochib beradi. Chunki multimedia o‘qitish jarayonida
ma’lumotlarning barcha kanallarni ishga soladi, xotiraning barcha turlarini
maksimal darajada ishlatadi.
Kompyuter o‘qitishiga bag‘ishlangan mavzular bo‘yicha maqolalar soni
nashriyotda ortib bormoqda, ilmiy jamoalar axborot texnologiya va ta’lim
jarayonini o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqishmoqda.
Kompyuterni o‘qitish vositasi yoki interfaol ekspert sifatida ishlatishga
bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borilmoqda. Ta’limda ko‘p maktablar multimedia
vositalari bilan jihozlangan kompyuterning oxirgi avlodlarini qo‘llashmoqda.
Ta’limda kompyuterdan foydalanish qimmatbaholigiga qaramay aslida
ma’lumotlarning uzatilish sifati uning yangilanish va qo‘shimchalar kiritilishi
arzonligi kompyuterni kutubxona, audio-video sifatida qo‘llash, shubhasiz
boshlang‘ich harajatlarni barchasini o‘n barobar qoplaydi.[16-17]
Entuziaet - o‘qituvchilar multimedia vositalari yordamida informatika
darslarni mustaqil ishlab chiqib dars o‘tishmoqda ammo maktabda informatikani
o‘qitishda multimedia vositalariga asoslangan, samarali metodika zarurdir, chunki
u zamonaviy informatika sohasidagi bilimlardagi muammoni hal etish kerak.
Dasturlash asoslari fani o‘qituvchilari o‘z amaliyotida (faoliyatida) umumiy
dasturlash tillarini o‘qitishda darslarni ko‘rgazmalilik va yetkaza olish
prinsiplarini amalga oshrish muammolariga duch keladi. Bu muammolar sababi
bo‘lib, tasviriy ko‘rgazmalilikning an’anaviy vositalarini deyarli samarali
emasligi ularning past dinamikligi kuzatiladi, bu esa o‘quvchilar tomonidan
materialni yaxshi o‘zlashtirishga xalaqit beradi.
Ta’lim muassasalari rivojlanishi uchun o‘qitishning insonparvarlashtirish va
differensiallash xususiyatlari xosdir. Multimedia vositalari bilan o‘quv jarayoni
27](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_27.png?v=1)
![yetarlicha jihozlanganini o‘qitishning indivudiallashtirishini kuchaytirishga olib
keladi.
Boshqa tomondan, dasturlash asoslari fanini uzluksiz rivojlanishi bilan birga
ilmiylik prinsipi dasturlash ta’limini ma’zmunini doimiy tahlildan o‘tkazishini
talab qiladi. Bu masalani tez va oson yechish uchun ma’lumotlarni elektron
tashuvchilari va zamonaviy telekommunikatsiya vositalarini qo‘llash maqsadga
muvofiqdir.
Multimediali o‘qitish prinsiplari ko‘pincha dasturlashtirilgan o‘qitish
nazariyasidan o‘zlashtirilgan, shuning uchun bu muammoni kengroq ko‘lamda
ko‘rib chiqamiz.
Dasturlashtirilgan o‘qitish g‘oyasi AQSHda 50-yillarda paydo bo‘lgan uning
muallifi professor B.F Skinper o‘quv jarayonini boshqarish samaradorligini
o‘rgatish jarayoni haqidagi ilmiy ma’lumotlarga to‘liq muvofiqlikda ko‘rish
orqali taklifni kiritgan. Bizning
mamlakatimizda dasturlashtirilgan o‘qitish bo‘yicha birinchi ilmiy ishlar
A.A.Abduqodirov, N.I.Taylakov, Q.T.Olimovlar tomonidan ma’lum qilingan.
[15;22]
Dasturlashtirilgan o‘qitish g‘oyalari sobiq ittifoq pedagoglari va olimlarini
jalb qilgan. Bu g‘oyalarda ular ittifoq maktabining oldida mavjud bo‘lgan dolzarb
muammolarni yechishda potensial imkoniyatlarni ko‘rishgan. Bahorda 1962 yili
YUNESKO yig‘ilishida dasturlashtirilgan o‘qitish g‘oyalari variantida amerikalik
psixolog va pedagoglarning g‘oyalari, qarashlari va tajribasi ustun bo‘lgan sobiq
ittifoq mamlakatida dasturlashtirilgan o‘qitishning yangi pedagogik g‘oyalari
paydo bo‘lishi sovet kibernetikasi rivojlanishi boshlanishi bilan bir vaqtda bo‘lib
qoldi va u pedagogikaga kibernetika, mantiq, statistika g‘oyalari va metodlari
kirib kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ular butun pedagogik jarayonni boshqara
oladigan tizim nuqtai nazaridan qarashga yo‘l ochib berdilar va shu bilan birga
uning eng nozik tomonlarini aniqlashga yordam berdi. O‘qitishning
optimallashtirish muammolari bo‘yicha tadqiqotlar o‘quv jarayoni tahlilining aniq
28](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_28.png?v=1)
![interfeysini AutoPlay Media Studio dasturi yordamida hosil qilish mumkin.
Mazkur dastur yordamida vizual ob’ektlarni qo‘llagan holda mukammal
navigatsiyani yaratish mumkin. Interfeysda hosil bo‘ladigan har bir sahifa xuddi
veb sahifalar kabi ko‘rinishga ega bo‘lib, sahifalardagi ob’ektlarda turli-xil
amallarni belgilash mumkin. [12;18;21]
Autoplay Media Studio - Istalgan fayl yoki fayllar to‘plamini bitta muhitga
birlashtirish, qolaversa, CD yoki DVD disklar uchun Autorun-menyusini hosil
qilishda Autoplay Media Studio eng kuchli vizual paket hisoblanadi. Multimedia
texnologiyalariga asoslangan amaliy dasturlarni yaratish uchun Autoplay Media
Studio dasturidan foydalanish foydalanuvchilar uchun juda oson va qulay
interfeysni taqdim etadi.
Autoplay Media Studio bilan ishlashda deyarli dasturlash ishlari talab qilin-
maydi. Foydalanuvchi faqat turli dizaynli dasturiy muhitni tanlash uchun bir
nechta tayyor shakllardagi loyiha shablonlaridan foydalanishi mumkin. Bunda
amaliy dastur muhitini dizaynga boy holatga tashkil etish uchun Autoplay
dasturiy vositasi tarkibida tayyor ob’ektlar mavjud bo‘lib, ular tarkibiga buyruq
tugmasi, tovush kuchaytirgichi, fayllarni printerdan bosmaga chiqarishni
ta’minlovchi vosita, Web-saytllarni ochuvchi va ularga murojaatni amalga oshirib
beruvchi qator funksional ob’ektlarni kiritish mumkin. Amaliy dasturlarga oid
grafik qobiqlarni yaratish va uni avtomatik ishga tushirish uchun Autoplay Media
Studio barcha kerakli fayllarni o‘zi yaratadi. Foydalanuvchilar zimmasiga esa
faqat qattiq disk va kompakt diklarni yozish uchun tayyor loyihalarni
shakllantirish vazifasi qoladi. 2008-yilning 12-martida Indigo Rose Corporation
kompaniyasi Autoplay
Media Studio 7.1 versiyasini iste’molga chiqardi.
Autoplay Media Studio dasturi muhitida Visual Basic, Visual C++, Java,
Macromedia Flash kabi qator tizimlarda yaratilgan hujjatlarni ham bemalol qayta
ishlash mumkin.
31](https://docx.uz/documents/72238d3f-788b-4ecc-bed3-7b9f32cd72be/page_31.png?v=1)
Dasturlash tillarini o’qitishning interaktiv metodlari.