Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat byudjetining o'rni va ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	159.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat byudjetining o'rni va ahamiyati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
«Moliya» kafedrasi
«Moliya» fanidan
KURS ISHI
MAVZU: Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat
byudjetining o’rni va ahamiyati
Bajardi:

Ilmiy rahbar :
TOSHKENT
1

REJA :
Kirish.
1 . Davlat investitsion budjetining daromadlar tarkibi, tuzilishi va
dinamikasi
2. Davlat budjetining shakillanishida soliqlarning tutgan o’rni va
ahamiyati
3. Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat
byudjetining o’rni va ahamiyati .
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari ro’yxati.

2

KIRISH.
O’zbekiston davlat mustaqilliga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o’ziga xos yo’nalishini belgilab oldi. Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir.
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to’g’risida iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud.
O’zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati
to’g’risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va
boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar
hamda ularga bo’lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo’lgan
huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar” sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib,
“investitsiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga
erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog’lari va boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi.
Boshqacha aytganda, investitsiyalar – mulkchilikning har xil
ko’rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G’.
G’ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag’lar olish, ularni asosli holda
safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”.
Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy
samara olish maqsadida o’z boyliklarini qonun doirasida bo’lgan har qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”.
3

Rossiyalik iqtisodchi-olim L. Igoshina tomonidan: «investitsiyalar – pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda uni joylashtirish mumkin bo’lgan har qanday vosita sifatida ifodalanadi»,
deb ta’riflangan. «Investitsii» darsligining muallifi, professor A. Neshitoy
investitsiyalarning mazmunini quyidagicha tavsiflaydi: «foyda olish yoki boshqa
samaralarga erishish maqsadida o’z yoki o’zga mamlakatning turli tarmoqlariga,
tadbirkorlik loyihalari, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hamda innovatsiya loyihalarini
amalga oshirishga yo’naltirilgan pul mablag’larini (kapitalni) uzoq muddatga
joylashtirishdir».
Investitsiya atamasining iqtisodiy mohiyati yana bir qator rus olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan:
- «investitsiyalar iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olish maqsadida
investitsiya sohasi ob’ektlariga kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual
boyliklarni aks ettiradi»;
- «investitsiyalar deganda foyda (daromad) olish va investorlarning
individual maqsadlari singari ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida
iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalariga, tadbirkorlik va boshqa turdagi
faoliyat ob’ektlariga muayyan muddatga kapitalning maqsadli yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»;
- «investitsiyalar o’zini foyda (daromad) olish maqsadida milliy va xorijiy
iqtisodiyotning turli tarmog’iga xususiy yoki davlat kapitalining uzoq muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi» ;
- «investitsiya tushunchasi foyda olish maqsadida qandaydir korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi» ;
Investitsiyalar keng ma’noda o’zini mablag’lar va resurslarning kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida
namoyon etadi.
4

XULOSA.
Shunday qilib, investitsiyalar makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishda
katta rol o’ynaydi, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishni kengaytirish,
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, korxona foydasini ko’paytirish va shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda investitsiya faoliyatining ahvolini (holatini) quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
– asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
– xorijiy investitsiyalar tarkibida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita, biroq, ob’ektiv holatda, investitsiya faoliyatining holatini
quyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari xarakterlaydi: milliy
daromad; yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi;
sanoat mahsulotlarining alohida turini ishlab chiqarish; qishloq xo’jaligi
mahsulotini ishlab chiqarish hajmi va boshq. Investitsiya faoliyatining holatiga
baho berishda ushbu ko’rsatkichlarning ob’ektivligi shundaki, investitsiya
qo’yilmalarisiz ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlarini tasavvur etib
bo’lmaydi. Ushbu ko’rsatkichlar u yoki bu darajada investitsiyalarning samarali
ishlatilishini xarakterlaydi. Agar ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari
investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini oshirish zarurligini ko’rsatadi va aksincha.
Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o’sib
borishi muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali o’zining
ijobiy natijalarini ko’rsatishiga imkon bermoqda. Davlat tomonidan investitsiya
5

faoliyatini rivojlantirishga berilgan e’tibor va qo’llab-quvvatlash natijasida YaIM
hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi.
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi.
Fikrimizcha, investitsiyalarning iqtisodiyot rivojlanishiga har
tomonlama ijobiy ta’sirini hisobga olib, uning quyidagi vazifalarini belgilash
maqsadga muvofiqdir:
– iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini
optimal joylashtirish bilan keng tarmoqli bozor infratuzilmalarini shakllantirishga
imkon yaratish;
– iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir
ko’rsatuvchi barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish;
– mamlakatning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holdagi qonuniy
kafolatlangan investorlarni qoniqtiruvchi ulushini yaratadigan va moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish;
– iqtisodiyotning barcha sohalarini faollashtirish orqali mamlakatning
barqaror o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish.
Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarning ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
– birinchidan, ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va
texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab
chiqarishni rivojlantiradi;
– ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga
yo’naltirish va pirovardida, aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi;
– uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini
ish joylari bilan ta’minlaydi;
– to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi;
6

– beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo
etishga ko’maklashadi va h.k.
Yuqoridagi ta'riflarni tahlil qilar ekanmiz, investitsiyaning juda juda keng
mazmun kasb etishi uni talqin qilish mumkinligini e'tirol' etish mumkin. Bu
atamaning barcha jihatlarini umumlashtirib, quyidagicha tavsiflash mumkin: foyda
yoki ijobiy natijaga erishish maqsadida subyektlar tomonidan xarajatlar tarzida
iqtisodiy va boshqa l'aoliyat obyektlariga joylashtiriluvchi turli ega boyliklarga
investitsiyalar deyiladi. Ushbu ta'rifda investitsiyalarning xarakterli belgilari aks
investitsiyalashning maqsadlari; ko'rillishida bo'lishi, turli ko'rinishdagi boyliklar
tarzida joylashtirilishi va h.k. vaqt (zamon)ga bog'liq qiymati ko'ra investitsiya
kelajakda nal' olish maqsadida mablag'lar qo'yishdir. Investitsiya kapitalni
muayyan muddatga bog'lashni yoki band qilisbni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo'lmasa kapital qiymatini davomli o'stirib
borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatidan tmli iaoliyatlarga safarbar etilgan moddiy,
nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlarni aks ettiradi. Investitsiyalar foyda
(daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida, davlat, huquqiy va
jismoniy shaxslar torlar) tomonidan chekiangan imkoniyatlardan samarali dalanib,
chekianmagan ehtiyojni qondirish uchun iqtisodiyotning tmli sohalariga ma'lum
muddatga sadlangan barcha turdagi boyliklarni ham anglatadi. Yuqoridagi
fikrlarga asoslanib, bareha tmdagi boyliklar investitsiyalarning «asosiy birlamcw»
elementi degan xulosaga kelish mumkin. Bu boyliklarning turlariga qarab quyidagi
shakllarda bo'ladi: ko'char va ko'chmas mulklar (binolar va inshootlar, rnashina va
uskunalar, transport vositalari, hisoblash va boshq.); put mablag'lari, maqsadli
bank qo'yilmalari, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli mualliflik
huquqidan keho chiqadigan mulkiy huquqlar, litsenziyalar, patentlar, <1ar, va
boshqa intellektual qiymalliklar; tabiiy boyliklar, yer va boshqa mol-mulklardan
foydalanish huquqi. Shuni qayd etish joizki, investitsiyalar shakIlaridan qat'iy
nazar kapitalni (boyliklarni, resurslarni) 12 natijasi hisoblanadi. Jamg'arish
qo'yishning bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini be1gilaydi
7

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida milliy iqtisodiyotning
modernizatsiyalashuvi va jahon xo'jaligiga integratsiyalashuvi ko'p jihatdan to'g'ri
va asoslangan investitsiya siyosatiga bog'liqdir. Mamlakatimizda investitsion
faoliyatni iqtisodiy muhit shartsharoitlariga muvofiq rivojlantirish, ularni jamiyat
iqtisodiy hayotining barcha jabhalaridagi faolligini ta'minlash, milliy ishlab
chiqarish jarayonining modernizatsiyalashuvi hamda barqaror iqtisodiy o'sishni
ta'minlashning muhim omillaridan biri bo'lib kelmoqda. Shuning uchun ham
hukumatimiz tomonidan har yili amalga oshirilib kelinayotgan islohotlarning kun
tartibidagi asosiy masalalaridan biri bo'lib, investitsiyalarni mamlakat milliy
iqtisodiyotiga jalb qilish masalasi turibdi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb etilayotgan investitsiyalar hajmi yildan-
yilga oshib bormoqda. Buni 2010-yilda kiritilgan jami investitsiyalar hajmidan
ham bilib olish mumkin. Raqamlarga nazar soladigan bo'lsak, o'tgan 2010-yilda 9
milliard 700 million AQSH dollariga teng bo'lgan investitsiyalar o'zlashtirilgan
bo'lsa, bu ko'rsatkich 2009-yilga nisbatan 13,6 foizga ko'p ekanligidan dalolatdir.
Ushbu investitsiyalarning salkam 72 foizi ishlab chiqarish korxonalarini barpo
etishga, jumladan, 38 foizga yaqini asbob-uskuna va ilg'or texnologiyalar sotib
olishga yo'naltirildi. Shu boradagi umumiy qo'yilmalar hajmida xorijiy
investitsiyalar va kreditlar ulushi 28,8 foizni Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati
va ahamiyati. to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar miqdori 2 milliard 400
million
dollardan ziyodni tashkil etdi. Yurtimizda o’tkazilayotgan iqtisodiy siyosat
jahon iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiya jarayonini faqat davlatning tarkibiy
tuzilishi
bo’yicha emas, balki xususiy sektor darajasida ham jadallashishini nazarda
tutadi. Ochiq bozorning faoliyat ko’rsatishi uchun yaratilayotgan sharoit G’arb va
Sharq ishbilarmonlarining mamlakatimizga qiziqishini uyg’otmoqda. Bugungi
kunda bizning tadbirkorlarimiz ham xorijiy investorlarni hamkorlikka jadal jalb
etmoqda.
8

Ayni damda, xorijiy investitsiya korxonalarini barpo etish quyidagi
bosqichlarni o’z ichiga olmoqda: korxonani tashkil etish sabablarini inobatga olish;
ishonchli sherik tanlash; xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona barpo etish
haqida qaror qabul qilish. Zero, Prezidentimiz Т.А. Karimov ta'kidlaganidek,
barcha moliyaviy
manbalar hisobidan texnik va texnologik qayta jihozlash uchun
yo’naltiriladigan investitsiyalar hajmi 3 milliard 800 million dollardan oshgani
ydki 2010-yildagi barcha kapital qo'yilmalarning 37,5 foizini tashkil etgani
prinsipial muhim ahamiyatga egadir. Shuni alohida qayd etish lozimki, O'zbekiston
Respublikasining hozirgi kunda iqtisodiy, tabiiy va mehnat resurslariga boy
salohiyati e'tiborga olinsa investitsiya siyosati ko'magida erishilgan yutuqlarga
nisbatan, hali amalga oshirilishi zarur bo'lgan moliyaviy chora tadbirlar ko'p
ekanligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin Investitsiya tushunchasi va uning
mohiyati «Investitsiyalar» atamasi lotin tilidagi «invest» so'zidan olingan bo'lib,
pul sarf qilmoq, qo'ymoq ma'nosini anglatadi. «Investitsiya» tushunchasi bir qator
ma'nolarga ega bo'lib, foyda olish maqsadida aksiya, obligatsiya sotib olish, tovar
ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan real aktivlarni sotib olish va ishlab chiqarish
uchun sarflanishi tushuniladi, ya'ni investitsiyalar har qanday vosita bo'lib, pulning
qiymatini saqlaydi yoki uning qiymatini ko'paytiradi va ijobiy daromadlar
olishni ta'minlaydi. Investitsiya mamlakat iqtisodiyotini o'stirish va rivojlantirish
uchun zarur bo'lgan mexanizmlardan biri hisoblanadi.
Kapitalning joylashtirish shakllari turlicha bo'lib, qator omillar asosida
farqlanadi, ya'ni kapital pul va buyum ko'rinishdagi kapitalga bo'linganligi uchun
ushbu jihatlardan kelib chiqqan holda investitsiyalarni moddiy-buyumlar va pul
ko'rinishidagi investitsiya turlariga ajratish mumkin.
Moddiy buyumlar deganda, ko'rinishidagi investitsiyalarga qo'yilayotgan
ishlab chiqarish va noishlab chiqarish obyektlari, mashina va uskunalar, moddiy
zaxirani ko'paytirish uchun olingan tovarlar tushuniladi.
9

Pul ko'rinishdagi investitsiyalarga investitsiyali tovarlarni ishlab chiqarishni
ta'minlaydigan moddiy buyumlar ko'rinishdagi investitsiyalarga yo'naltirilgan pul
mablag'lari kiradi.
Investitsiyalar — aniq yoki noaniq, lekin ehtimoli bor risklar sharoitida
kapitalni muayyan jarayonlarga, muayyan vaqtga bog'lash bo'lib, uning joriy
qiymatini saqlash, kapitallashtirish va jamg'arilishini ta'minlash maqsadida
moliyaviy va real aktivlarga maqsadli qo'yilma qilish jarayonidir.
Demak, investitsiya tushunchasining mohiyatini yoritganda uning
jamg'arish, qo'yish va daromad olishdan iborat dinamik jarayonini olib qarash
lozim. Investitsiyaning bunday doiraviy harakati asosan investitsion faoliyat orqali
amalga oshiriladi. Ko'plab mamlakatlar xorijiy qo'yilmalarni jalb etish maqsadida
imtiyozli sharoitlarni yaratadi, xususan kapitallarni saqlash va zararlarni qoplashni
kafolatlaydi, imtiyozli soliq olishni kiritadi va foydani xorijga erkin o'tkazishga
ruxsat beradi, olingan daromadlar va boshqalarni qayta investitsiyalashga
sharoitlar yaratadi.
Investitsiyaning milliy daromaddagi hissasi investitsiya me'yorideb ataladi.
Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi:
YalS
YaIM =------------------ x 100 (1)
YaMD
Bunda, YaTM — yalpi investitsiya me'yori;
YalS — yalpi investitsiya summasi;
YaMD — yalpi milliy daromad.
Moliyaviy resurslarning turlariga qarab investitsiyalar quyidagichashakllarda
bo'ladi: shaxsiy mablag'lar, depozitlar, ulushlar, aksiyalar, obligatsiyalar
va boshqa qimmatbaho qog'ozlar;
— harakatdagi (asbob-uskunalar va boshqa moddiy boyliklar) va ko'chmas
(binolar, inshootlar, kommunikatsiya va boshqa boyliklar) mol-mulklar;
— mualliflik huquqlar, nou xau va boshqa (aqliy) boyliklar;
10

— yerdan, tabiiy boyliklardan va boshqa mol-mulklardan foydalanish
huquqlari (nomoddiy aktivlar qiymati).
Shuni aloliida ta'kidlash lozimki, shakllaridan qat'iy nazar investitsiyalar
kapitalni jamg'arish jarayonining natijasi hisoblanadi. Jamg'arish investitsiya
qo'yishning asosi bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini belgilaydi.
Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari
Investitsiya jarayonining subyektlarini quyidagicha turkumlash maqsadga
muvofiq:
1) buyurtmachilar;
2) investorlar;
3) investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar;
4) pudratchilar;
5) ish bajaruvchilar;
6) tijorat, qo'shma, xususiy va xorijiy banklar;
7) sug'urta kompaniyalari;
8) investitsion fondlar;
9) ta'minotchilar.
Investorlar — investitsiya jarayonining asosiy subyektlari bo'lib, o'z
mablag'lari, qarz va jalb qilingan mablag'larning investitsiyalar shaklida kiritishni
va ulardan foyda olish maqsadida foydalanishni amalga oshiradi. Investitsion
jarayonning subyektlari sifatida tadbirkorlar, tashkilot (korxona)lar va ularning
birlashmalari, muayyan obyektga mablagiar kiritishdan foyda (yoki boshqa foydali
samara) olishni rejalashtirgan davlat organlari va investitsion fondlar qatnashishi
mumkin.
Quyidagilar investorlar bo'lishi mumkin:
— O'zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini boshqarish yoki mulk
huquqlari bilan ta'minlangan organlar shaklida;
11

— mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlari qommchilik tartibida
belgilangan organlar va xizmatlar shaklida;
— mahalliy korxonalar, shuningdek, nizomida zarur huquqlar bilan
ta'minlangan tadbirkorlik birlashmalari, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
— xorijiy mamlakatlar bilan tashkil qilingan qo'shma korxonalar,
tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar;
— milliy va xorijiy kredit tashkilotlari;
— xorijiy yuridik shaxslar;
— xorijiy davlatlar ularning hukumatlari tomonidan vakil qilinganorganlar
shaklida;
— xalqaro tashkilotlar.
Jamg'arilgan resurslar investitsion obyektlariga qarab real, moliyaviy va
intellektual investitsiyalarga bo'linadi.
Investitsion jarayonining obyektlar guruhlanishi 1-chizmada keltirilgan.
INVESTITSION OBYEKTLAR
Moliyaviy investitsiyalar
Real investitsiyalar
Intellektual investitsiyalar
1-chizma. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsion obyektlari Biz
intellektual investitsiyani alohida turga ajratish kerak, degan iqtisodchilar fikriga
qo'shilamiz. Chunki, ilmiy-texnika taraqqiyoti juda tez rivojianayotgan hozirgi
davrda intellectual potensial ishlab chiqarishning eng faol bo'g'ini bo'lib qolmoqda.
Shuning uchun ham rivojlangan davlatlarda kadrlar tayyorlash, ilmiy tekshirish va
ta'lim sohasiga qilinadigan xarajatlar yil sayin oshib bormoqda. Intellektual
investitsiya kadrlar tayyorlash, ilmiy tekshirish, ta'lim va boshqa ko'rinishdagi
intellektual salohiyatlarga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklardir. Ishlab
chiqarishning fan va texnikani ta'siri kuchayib borishi bilan intellektual
12

investitsiyalarning ahamiyati yanada oshib boradi. Asosiy fondlar va aylanma
mablag'larga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklar real investitsiyalar deb
tushiniladi. Hozirgi davrda Respublikamiz xalq xo'jaligi tarmoqlarini tarkibiy
qayta qurish uchun texnika-texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga
oshirishning zarurligi mulkiy investitsiyalarga ehtiyojni yanada oshiradi.
Bu ehtiyojni qondirishning asosiy yo'llaridan biri korxonalarda investitsion
jarayonni rag'batlantirish hisoblanadi.
Moliyaviy investitsiyalar deb esa aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi
qimmatli qog'ozlar, muddatli depozitlarga qo'yilgan investitsiyalarga aytiladi.
Respublikamizda moliyaviy bozor endi shakllanayotganligi sababli moliyaviy
investitsiyalar qo'yish hali ancha rivojlantirilishi lozim. Mulkning davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan qimmatli
qog'ozlar taraqqiy etib, moliyaviy investitsiyalar qo'yish jarayoni faollashadi.
Bu holatlarning keng tarzda rivojlanishi va jadallashuvi natijasida
iqtisodiyotimizda umumiy investitsion jarayon faolligi oshadi. Resurslarning
har xil investitsiya obyektlariga qo'yilishi natijasidamol-mulklarning kapitallashuvi
yuzaga keladi. Bular xo'jalik subyektlarining daromad olishlari uchun imkoniyat
yaratuvchi vositalardir. Shuning uchun investorlar mol-mulklarining daromad
keltirish jarayonida ishtiroki darajasiga qarab investitsiyalaydi. Daromad xo'jalik
subyektlarining tushunchasiga kirmaydi. Daromad har qanday investitsiyaning
manbayi bo'lganligi uchun uning tarkibiy qismini tashkil etadi. O'zbekiston ham
xorijiy mablag'larni jalb qilishdan manfaatdordir. Hozirgi vaqtda ular asosan
xalqaro tashkilotlar va boshqa mamlakatlar hukumatlari krediti tarzida kelmoqda.
Shu bilan birga Respublika investitsiyalarga ehtiyoj sezadi, chunki kreditdan farqli
ravishda investitsiyalar qarzdor qilib qo'ymaydi, balki ishlab chiqarishni
kengaytirish va zamonaviylashtirishga, ilmiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni
rivojlantirishga bevosita yordam beradi. Boy tabiiy resuslar, arzon ishchi kuchi,
rivojlangan infrastmktura va siyosiy barqaror vaziyat xorijiy investorlar uchun
Respublikadagi ishlab chiqarish obyektlarni jozibador qilib qo'yadi. Shunday qilib,
chet el qo'yilmalarining mamlakatga olib kelinishi va o'zlashtirilishini ta'minlash
13

uchun zarur bo'lgan asoslar yaratildi. Shu bilan birga, tadbirkorlik kapitali olib
kelinishini kechiktiruvchi bir qator obyektiv holatlar ham mavjud. Bu awalo
iqtisodiyotning xususiy bo'g'ini va umuman bozor munosabatlarining
rivojlanmaganligi, so'mning past konvertirlanganligi, xalqaro iqtisodiy
munosabatlar bo'yicha malakali xodimlar va Respublika imkoniyatlari hamda
uning sheriklari haqidagi axborotlarning yetishmasligidir. Ko'rinib turibdiki,
yuqorida sanab o'tilgan holatlar investorlarning ushbu mamlakatga bo'lgan
qiziqishlarini yoki orttiradi, yoki pasaytiradi. Xususiylashtirish dasturlarini amalga
oshirishda chet el investitsiyalarining importiga to'sqinlik qiluvchi ko'plab sabablar
bartaraf etilmoqda va Respublika o'zining iqtisodiyotini barqarorlashtirishda
tashqi aloqalarni rivojlantirish uchun dastaklarni ishga qo'shmoqda.
Investorlarni jalb etishda ularni eng birinchi o'rinda qiziqtiradigan omillar
quyidagilardir: iqtisodiy vaziyat, siyosiy vaziyat, huquqiy soha, geografik o'rin,
institutsional tashkiliy texnik soha. Investitsiyadan foydalanishda muhim yo'nalish
bo'lib, konkret loyiha va konkret ishlab chiqarish hisoblanadi. Buning ma'nosi
shuki, ma'lum bir vaqt birligida butun jamiyatning ixtiyorida bo'lgan
investitsiyalarni taqsimlashda ularning ustuvorligi raqobatdan tashqarida qoldi.
Bundan shunday natija kelib chiqadiki, ma'lum korxonalar darajasida amalga
oshirilayotgan loyihalar, mavjud hududlar rivojlanishi zarur, natijada esa ularning
infrastrukturalari kengayishi, rivojlanishi va mukammallashishi, ishlab chiqarish
sohalari o'rtasidagi muvofiqlik ta'minlanishi va mehnat jamoasi ahvoli
yaxshilanishi yuz beradi.
Investitsiyalarni ko'proq jalb qilish uchun erkin iqtisodiy hududlar
yaratilmoqda. Erkin iqtisodiy hudud — mamlakat ichidagi maxsus hudud bo'lib,
unda chet el sarmoyasini faol jalb etish asosida faqat eksport tovar va xizmat ishlab
chiqarish uchun yuqori samarali zarur barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Iqtisodiyot ijobiy tomonga o'zgarib bormoqda. Korxonalar rahbarlarining
investitsiyani qaysi manbalar hisobidan moliyalashtirish ustida bosh qotirishlariga
zaruriyat paydo bo'lmoqda. Bu esa ko'pgina muhim omillarni hisobga olishni
14

taqozo etadi. Iqtisodiy omillar (mablag'lar olish imkoniyati va vaqti, soliqlar
olinishi hisobi bilan
moliyalashtirish manbasining hajmi, investitsion loyihani amalga oshirish
bilan bog'liq daromad miqdori, moliyalashtirish manbasining korxonalar
barqarorligi va quwatliligiga ta'siri va hokazolar) va korxona rahbariyati,
hissadorlik va kreditorlar manfaatlari o'rtasida vujudga keladigan nizo omillari
shular jumlasidandir. Investitsiya faoliyatining rivoji uchun mazkur omillar talilil
qilinishi lozim bo'ladi. Bu tahlil mablag'lari yo'nalishining eng maqbul usulini
tanlash va kelajakda har bir hududga mos keladigan investitsiya siyosatini
belgilash imkoniyatini beradi.
Shuni ta'kidlash lozimki, investitsion siyosatda faqatgina bozor
mexanizmiga tayanib ish yuritish mumkin emas. Chunki, u iqtisodiyotning
tarmoqlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. 2-chizmada tadbirkorlik va boshqa turdagi
faoliyatga yo'naltirilayotganinvestitsiya shakllarini guruhlashga harakat qilamiz.
INVESTITSIYA SOHASIDAGI
15Investitsiya
Moliyaviy
Moddiy
Intelektual
Foydalanis
h huquqi
Pul resurslari Ko’chmas mulk Mualliflik Yerdan foydalanish
Huquqi huquqi

KO'RSATKICHLAR DINAMIKASI
Ko’rsatkic
hlar 2
015 2
016 2
017 2
018 2
019 2
020 2
021
Amaldagi
baholarda jami
mlrd so’m 3
165.2 4
041.0 5
479.7 8
587.1 1
2531.9 1
509.1 2
0721.8
Joriy yilga
nisbatan % da 1
07.1 1
09.1 1
22.9 1
28.3 1
24.8 1
09.2 1
12.6
YAIM da
investitsiya
miqdori % 2
0.8 1
9.5 1
9.4 2
2.7 2
61 2
4.9 2
6.8
Markazlas
hgan
investitsiyalar
mlrd so’m da 7
55.8 9
15.8 1
099.7 2
517.9 2
8855.3 4
696.5 1
717.0
Kapital
qo’yilmalarda
investitsiyalar
miqdori 2
3.9 2
3.1 2
0.1 2
0.1 1
8.5 2
2.7 2
0.0
Markazlas
hmagan
investitsiy
alar
amaldagi
baholarda,
mlrd. so'm 2
409.4 3
109.0 4
380.0 6
870.1 1
255.8 1
6025.4 6
870.1
Kapital
qo'yilmalar
da 7
6.1 7
6.9 7
9.9 8
0.0 8
1.5 7
7.3 8
0.0
16

markazlas
hmagan
investitsiy
alar
miqdori, %
Ushbu ko’rsatkich 2021-yilda 20721,8 mlrd.so'mni tashkil etishi va o'tgan
2020-yilga nisbatan 12,6 foizga ortishi rejalashtirilgan. Iqtisodiyotdagi tarkibiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada
jonlashtirish, xorijiy investitsiyalarni, awalo to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash, texnik hamda texnologik qayta qurollantirish, yangi ish
o'rinlarini shakllantirish va bular asosida milliy iqtisodiyotimizni barqaror hamda
dinamik rivojlantirishni ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1213-sonli «O'zbekiston Respublikasining 2020-yilga investitsion
dasturi haqida»gi Qarori tasdiqlangan bo'lib, ushbu dastur asosidagi kapital
qo'yilmalarni moliyalashtirish manbalari tarkibida bank tizimi investitsion
kreditlarining ahamiyati yuqori bo'lmoqda. Ushbu dasturni amalga oshirish
davomida 2010-yilning o'zidayoq barcha moliyaviy manbalar hisobidan texnik va
texnologik qayta jihozlash uchun yo'naltirilgan investitsiyalar hajmi 3
milliard 800 million dollardan oshgani yoki 2010-yildagi barcha capital
qo'yilmalarning 37,5 foizini tashkil etgani prinsipial ahamiyatga egadir.
3-chizmadan ko'rinib turibdiki, investitsiya tizimini tashkil qiluvchi
elementlarida investitsiyalarning ichki va tashqi manbalari mavjud bo'lib, ular
asosan milliy iqtisodiyotda hosil qilingan jamg'armalar hamda boshqa aktivlardan
va shuningdek, xorijiy manbalar hisobiga hosil qilinadi. Investitsion resurslarga
ega bo'lgan iqtisodiy subyektlar tarkibini davlat, xo'jalik subyektlari hamda aholi
tashkil qiladi.
17

Davlat investitsiyalari asosan, davlat budjeti mablag'lari hisobiga amalga
oshiriladigan investitsiyalarni o'z ichiga oladi. Bunday investitsiyalar asosan yirik
va strategik hamda ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan loyihalarni moliyalashtirish
jarayonini o'z ichiga oladi.
O’zbekiston davlat mustaqilliga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o’ziga xos yo’nalishini belgilab oldi. Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir.
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to’g’risida iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud.
O’zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati
to’g’risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va
boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar
hamda ularga bo’lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo’lgan
huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar” sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib,
“investitsiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga
erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog’lari va boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi.
Boshqacha aytganda, investitsiyalar – mulkchilikning har xil
ko’rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G’.
G’ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag’lar olish, ularni asosli holda
safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”.
18

Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy
samara olish maqsadida o’z boyliklarini qonun doirasida bo’lgan har qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”.
Rossiyalik iqtisodchi-olim L.Igoshina tomonidan: «investitsiyalar – pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda uni joylashtirish mumkin bo’lgan har qanday vosita sifatida ifodalanadi» ,
deb ta’riflangan. «Investitsii» darsligining muallifi, professor A.Neshitoy
investitsiyalarning mazmunini quyidagicha tavsiflaydi: «foyda olish yoki boshqa
samaralarga erishish maqsadida o’z yoki o’zga mamlakatning turli tarmoqlariga,
tadbirkorlik loyihalari, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hamda innovatsiya loyihalarini
amalga oshirishga yo’naltirilgan pul mablag’larini (kapitalni) uzoq muddatga
joylashtirishdir».
Investitsiya atamasining iqtisodiy mohiyati yana bir qator rus olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan:
- «investitsiyalar iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olish maqsadida
investitsiya sohasi ob’ektlariga kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual
boyliklarni aks ettiradi»;
- «investitsiyalar deganda foyda (daromad) olish va investorlarning
individual maqsadlari singari ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida
iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalariga, tadbirkorlik va boshqa turdagi
faoliyat ob’ektlariga muayyan muddatga kapitalning maqsadli yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»;
- «investitsiyalar o’zini foyda (daromad) olish maqsadida milliy va xorijiy
iqtisodiyotning turli tarmog’iga xususiy yoki davlat kapitalining uzoq muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi» ;
- «investitsiya tushunchasi foyda olish maqsadida qandaydir korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi» ;
19

Investitsiyalar keng ma’noda o’zini mablag’lar va resurslarning kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida
namoyon etadi.
Xorijlik iqtisodchi-olimlardan U.Sharp, K.Eklund, Kempbell R.Makkonell,
Stanli L.Bryu kabilar investitsiyalarning mazmun-mohiyati yuzasidan turlicha
ta’riflarni bayon etishgan. Jumladan, Nobel mukofotining iqtisodiyot bo’yicha
laureati (1990 yil) U.Sharp ta’kidlashicha: «investitsiyalar kelgusida (ehtimol,
nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi vaqtda mu-ayyan qiymatlikdan voz
kechishdir» . «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini mana bunday sharhlaydilar:
«Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» va hisoblaydilarki,
mablag’lar¬ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga investitsiyalash mumkin. Ular
investitsiyalash atamasi mazmunini kelajakda foyda olish maqsadida bugun pul
bilan «xayrlashish»da ko’radilar.
Shved iqtisodchi-olimi K.Eklund fikricha: «investitsiya – bu kelajakda
ko’proq iste’mol qilish sharoitiga ega bo’lish uchun ertangi kunga qoldirilgan
narsa. Uning bir qismi hozirda ishlatilmasdan zaxiraga qoldiriladigan iste’mol
buyumlari bo’lib, boshqa qismi esa bu ishlab chiqarishni kengaytirishga
yo’naltirilgan resurslardir» .
«Investitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko’payishi maqsadida uning
turli xil shaklda joylashtirilishi sifatida belgilash mumkin» . «Investitsiyalar –
qo’yilmaning kelgusida o’sish maqsadida bugungi iste’moldan voz kechish» .
«Investitsiya – ishlab chiqarish davri davomida paydo bo’lgan kapital qo’yilma
qiymatining joriy o’sishi. Bu o’sha davrdagi foydaning iste’mol uchun
ishlatilmagan qismi hisoblanadi» . «Investitsiyalar – pul mablag’lari, maqsadli
bank jamg’armalari, qimmatli qog’ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar
va boshqa mulk ko’rinishidagi kapital qo’yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega
bo’lgan mulkiy va nomulkiy huquqlarni investorlarning strategik maqsadlarini
ko’zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritish» .
20

Iqtisodchi-olimlardan Kempbell R.Makkonell, Stanli L.Bryu investitsiya
tushunchasini quyidagicha sharhlaydilar, ya’ni «investitsiya (investment) – bu
moddiy zahiralarning ko’payishi, ishlab chiqarish vositalarining jamg’arilishi va
ishlab chiqarishga xarajatlar» . Ushbu ta’rif o’z mazmuniga ko’ra, ko’proq,
«kapital qo’yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o’tish joiz.
Investitsiya tushunchasi yagona va to’liq belgi berishlik uchun anchagina
keng tushuncha bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy fanning turli qismlarida va amaliy
faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o’zining xususiyatlariga ega.
Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga,
turar-joylarga investitsiyalar va moddiy zahiralarining o’sishiga qilinadigan
harajatlardan tashkil topadigan yalpi harajatlarning bir qismi hisoblanadi.
Investitsiyalar – bu joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital
o’sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir.
Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar
yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo’shib
hisoblanganda) yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda
real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarni maqsadi
kelajakda daromad olish bo’lib hisoblanadi.
Boshqacha so’z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo’lishi
noaniqroq bo’lgan kelajak qiymatga almashishdir .
Lorens Dj. Gitman va Maykl D. Djonkning «Investitsiyalash asoslari» (M.
«Delo» nashriyoti-1997) kitobida investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beriladi:
Investitsiya moliyaviy natijalar olishni ko’zlab aktsiya va obligatsiyalarni sotib
olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu molni ishlab
chiqarish va sotish uchun mashinalarni olishni nazarda tutadi. Umuman keng
ma’noda investitsiyalar mamlakat iqtisodiyotini o’stirish va rivojlantirishni
moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan mexanizmlarni ta’minlaydi.
Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.
21

Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalar etakchi rol o’ynaydi, chunki
investitsiya orqali korxonalarning kapital jamg’arilishiga, natijada mamlakatning
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o’sishga erishiladi.
Investitsiyalar iqtisodiy kategoriya sifatida qator funktsiya va vazifalarni
bajaradi-ki, ularsiz har qanday mamlakat iqtisodiyoti bir maromda rivojlana
olmaydi. Investitsiyalar makrodarajada quyidagilarni ta’minlaydi:
– takror ishlab chiqarishni kengaytirish siyosatini amalga oshirish;
– ilmiy-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, milliy mahsulotlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash, uning sifati va hajminini oshirish;
– ijtimoiy sohalarni (sog’liqni saqlash, ta’lim va boshq.) rivojlantirish;
– aholi farovonligini ta’minlashda muhim bo’lgan uy-joy qurilishi, ichimlik
suvi, gaz, elektr energiya bilan ta’minlash muammolarini hal etish;
– atrof-muhit va ekologiyaning ifloslanishining oldini olish;
– umumjamiyat ishlab chiqarishini tarkibiy jihatdan qayta qurish va barcha
iqtisodiyot tarmoqlarini bir maromda rivojlantirish;
– iqtisodiyotning real sektori va etakchi tarmoqlarini rivojlantirish;
– hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish va ixtisoslashuvini
mustahkamlash;
– investitsiyalar importi va eksporti orqali milliy iqtisodiyotning xalqaro
integratsiyasini kuchaytirish;
– sanoat uchun zarur xom ashyo bazasini yaratish;
– ishsizlik muammosini yumshatish yoki ma’lum darajada hal etish;
– mamlakatning harbiy sanoat majmuini mustahkamlash;
– davlatning mudofaa imkoniyatlarini ta’minlash;
– boshqa qator muammolarni hal etish.
O’zbekiston Respublikasi uchun investitsiyalar, birinchi navbatda,
iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun zarurdir. Real investitsiyalarni (bino
va inshootlar qurish va modernizatsiya qilish, zamonaviy mashina va asbob-
uskunalar sotib olish) jalb qilish iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini
oshiradi. Ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni olib kelishga
22

yo’naltirilgan investitsiyalar qattiq raqobat sharoitlarida omon qolishga
ko’maklashadi.
Investitsiyalar mikrodarajada ham muhim rol o’ynadi. Bunda investitsiyalar,
eng avvalo, quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir: korxona ishlab
chiqarish faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish; asosiy fondlarning haddan
tashqari jismoniy va ma’naviy eskirishiga yo’l qo’ymaslik; ishlab chiqarishning
texnik-texnologik darajasini oshirish; korxona mahsuloti raqobatbardoshligini
ta’minlash va uning sifatini oshirish; tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga
oshirish; qimmatli qog’ozlar sotib olish va boshqa korxona aktivlariga o’z
mablag’ini sarflash.
Investitsiyalar mikrodarajada, pirovardida, korxonalarning kelgusida
me’yorda faoliyat ko’rsatishi, barqaror moliyaviy holatini va maksimum (yuqori)
foyda olishini ta’minlash uchun zarurdir.
Shunday qilib, investitsiyalar makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishda
katta rol o’ynaydi, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishni kengaytirish,
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, korxona foydasini ko’paytirish va shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda investitsiya faoliyatining ahvolini (holatini) quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
– asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
– xorijiy investitsiyalar tarkibida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita, biroq, ob’ektiv holatda, investitsiya faoliyatining holatini
quyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari xarakterlaydi: milliy
23

daromad; yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi;
sanoat mahsulotlarining alohida turini ishlab chiqarish; qishloq xo’jaligi
mahsulotini ishlab chiqarish hajmi va boshq. Investitsiya faoliyatining holatiga
baho berishda ushbu ko’rsatkichlarning ob’ektivligi shundaki, investitsiya
qo’yilmalarisiz ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlarini tasavvur etib
bo’lmaydi. Ushbu ko’rsatkichlar u yoki bu darajada investitsiyalarning samarali
ishlatilishini xarakterlaydi. Agar ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari
investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini oshirish zarurligini ko’rsatadi va aksincha.
So’nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy
o’zgarishlar va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada
oshirdi. Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda
o’sib borishi muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali
o’zining ijobiy natijalarini ko’rsatishiga imkon bermoqda. Davlat tomonidan
investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e’tibor va qo’llab-quvvatlash
natijasida YaIM hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi.
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi.
Fikrimizcha, investitsiyalarning iqtisodiyot rivojlanishiga har
tomonlama ijobiy ta’sirini hisobga olib, uning quyidagi vazifalarini belgilash
maqsadga muvofiqdir:
– iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini
optimal joylashtirish bilan keng tarmoqli bozor infratuzilmalarini shakllantirishga
imkon yaratish;
– iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir
ko’rsatuvchi barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish;
– mamlakatning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holdagi qonuniy
kafolatlangan investorlarni qoniqtiruvchi ulushini yaratadigan va moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish;
– iqtisodiyotning barcha sohalarini faollashtirish orqali mamlakatning
barqaror o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish.
24

Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarning ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
– birinchidan, ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va
texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab
chiqarishni rivojlantiradi;
– ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga
yo’naltirish va pirovardida, aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi;
– uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini
ish joylari bilan ta’minlaydi;
– to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi;
– beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo
etishga ko’maklashadi va h.k.
Yuqoridagi ta'riflarni tahlil qilar ekanmiz, investitsiyaning juda juda keng
mazmun kasb etishi uni talqin qilish mumkinligini e'tirol' etish mumkin. Bu
atamaning barcha jihatlarini umumlashtirib, quyidagicha tavsiflash mumkin: foyda
yoki ijobiy natijaga erishish maqsadida subyektlar tomonidan xarajatlar tarzida
iqtisodiy va boshqa l'aoliyat obyektlariga joylashtiriluvchi turli ega boyliklarga
investitsiyalar deyiladi. Ushbu ta'rifda investitsiyalarning xarakterli belgilari aks
investitsiyalashning maqsadlari; ko'rillishida bo'lishi, turli ko'rinishdagi boyliklar
tarzida joylashtirilishi va h.k. vaqt (zamon)ga bog'liq qiymati ko'ra investitsiya
kelajakda nal' olish maqsadida mablag'lar qo'yishdir. Investitsiya kapitalni
muayyan muddatga bog'lashni yoki band qilisbni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo'lmasa kapital qiymatini davomli o'stirib
borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatidan tmli iaoliyatlarga safarbar etilgan moddiy,
nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlarni aks ettiradi. Investitsiyalar foyda
(daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida, davlat, huquqiy va
25

jismoniy shaxslar torlar) tomonidan chekiangan imkoniyatlardan samarali dalanib,
chekianmagan ehtiyojni qondirish uchun iqtisodiyotning tmli sohalariga ma'lum
muddatga sadlangan barcha turdagi boyliklarni ham anglatadi. Yuqoridagi
fikrlarga asoslanib, bareha tmdagi boyliklar investitsiyalarning «asosiy birlamcw»
elementi degan xulosaga kelish mumkin. Bu boyliklarning turlariga qarab quyidagi
shakllarda bo'ladi: ko'char va ko'chmas mulklar (binolar va inshootlar, rnashina va
uskunalar, transport vositalari, hisoblash va boshq.); put mablag'lari, maqsadli
bank qo'yilmalari, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli mualliflik
huquqidan keho chiqadigan mulkiy huquqlar, litsenziyalar, patentlar, <1ar, va
boshqa intellektual qiymalliklar; tabiiy boyliklar, yer va boshqa mol-mulldardan
foydalanish huquqJar:i. Shuni qayd etish joizki, investitsiyalar shakIlaridan qat'iy
nazar kapitalni (boyliklarni, resurslarni) 12 natijasi hisoblanadi. Jamg'arish
qo'yishning bo'lib, u qo'yiladigan investitsiyalarning hajmini be1gilaydi

Moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish xususiyatlari
B о z о r iqtis о diyoti sh а r о itid а h а r bir investitsiya turining o’zig а хо s o’rni
bo’l а di. M о liyaviy investitsiyal а r t а rkibig а m а h а lliy v а хо rijiy m а ml а k а tl а rning
pul birlikl а ri, b а nkl а rd а gi о m о n а tl а r, d е p о zit s е rtifik а tl а r, а ksiyal а r, obligatsiyal а r,
v е ks е ll а r v а b о shq а qimm а tli q о g’ о zl а r h а md а t е ngl а shtirilg а n b о ylikl а r kir а di.
M о ddiy investitsiyal а r t а rkibig а а s о siy f о ndl а r, ya’ni bin о l а r, а sb о b-uskun а l а r,
insh оо tl а r, kommunikatsiyal а r v а b о shq а turd а gi а s о siy ishl а b chiq а rish
f о ndl а rining а ktiv v а p а ssiv qisml а ri kir а di.
M о liyaviy investitsiyal а r d е b а ksiyal а r, obligatsiyal а r, v е ks е ll а r v а b о shq а
qimm а tli q о g’ о zl а r uchun s а rfl а ng а n qo’yilm а l а rg а а ytil а di. Bu qo’yilm а l а r
buyum ko’rinishid а gi k а pit а lning o’sishini o’zid а muj а ss а m etm а s а d а , l е kin f о yd а ,
shu juml а d а n, sp е kulativ f о yd а , ya’ni qimm а tli q о g’ о zl а r kursi o’zg а rishi
n а tij а sid а vujudg а k е l а dig а n f о yd а k е ltir а di. M о liyaviy investitsiyal а r ikki х il
ko’rinishid а bo’l а di. А ksiyal а rni s о tib о lish r еа l m о ddiy ko’rinishd а gi k а pit а lni
yar а tm а ydi. L е kin k е l а j а kd а sp е kulativ ko’rinishd а f о yd а о lish mumkin bo’l а di.
А ksiyal а rni s о tishd а n tushg а n m а bl а g’ni ishl а b chiq а rish uchun, а sb о b uskun а l а r
26

s о tib о lish uchun s а rfl а g а nd а , u r еа l k а pit а lg а а yl а n а di v а r еа l investitsiya
ko’rinishini о l а di. Shu s а b а bd а n qimm а tli q о g’ о zl а rning о ldi-s о tdi operatsiyal а ri
n а tij а sid а о lin а dig а n sp е kulativ f о yd а k е ltiruvchi m о liyaviy investitsiyal а r v а
qimm а tli q о g’ о zl а rni s о tish n а tij а sid а pul ko’rinishid а gi r еа l m о liyaviy
investitsiyal а rni f а rql а sh l о zim. F а n-t ех nik а t а r а qqiyotining t е zl а shuvi bil а n
int е ll е ktu а l s а l о hiyat ishl а b chiq а rishning eng kuchli о milig а а yl а ndi, uning jiddiy
unsuri bo’lib q о ldi.
M о liyaviy investitsiyal а r k а pit а lni, to’l о v v а m о liyaviy m а jburiyatl а rning
b а rch а turl а rini o’zid а muj а ss а ml а shtiruvchi, m о liyaviy а ktivl а rg а
j о yl а shtirilishini а ngl а t а di. Ushbu m о liyaviy v о sit а l а rning eng muhiml а ri qimm а tli
q о g’ о zl а rdir: ulushli ( а ksiyal а r) v а q а rz (obligatsiyal а r).
M о liyaviy investitsiyal а r sh ах siy k о mp а niyal а r v а d а vl а t id о r а l а ri
t о m о nid а n mu о m а l а g а chiq а rilg а n а ksiyal а rg а , obligatsiyal а rg а v а b о shq а
qimm а tli q о g’ о zl а rg а v а b а nk d е p о zitl а rig а uz о q mudd а tg а j а lb qilin а dig а n
qo’yilm а l а rdir. M о liyaviy investitsiyal а rning а s о siy qismi k а pit а lning n о ishl а b
chiq а rish s о h а sig а s а rfl а nishini bildir а di. M о liyaviy investitsiyal а r а ks а riyat
h о l а tl а rd а r еа l investitsiyal а rning m а nb а yi bo’lib х izm а t qilishi mumkin.
M о liyaviy investitsiyal а r erkin b о z о r infr а tuzilm а si riv о jl а ng а n m а ml а k а tl а rd а ,
qimm а tli q о g’ о zl а r b о z о ri о rq а li k а pit а lni s о h а l а r bo’yich а t а qsiml а nishid а muhim
а h а miyatg а ega bo’lg а n d а vl а tl а rd а ko’pr о q t а rq а lg а n.
Bozor munosabatlari sharoitida pul resurslarini uzluksiz shakllantirish va
ularni daromad keltiruvchi ob’ektlarga samarali investitsiyalash moliya bozori
yordamida ta’minlanadi. Ushbu bozor o’zida pul bozori, kredit bozori va fond
bozorini mujassam etadi. Fond bozorida moliyaviy (portfel) investitsiyalar amal
qiladi-ki, ular qimmatli qog’ozlarni sotib olishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Moliyaviy investitsiyalar – daromad olish (xuddi foizlar, dividendlar va ijara
haqi singari) va asosiy kapital qiymatini ko’paytirish maqsadida investor
tasarrufida bo’lgan korxona aktivlari. Mohiyat jihatdan «qimmatli qog’ozlarga
(aktsiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar), ya’ni moliyaviy aktivlarga
joylashtirilgan kapital moliyaviy investitsiyalarni anglatadi» .
27

Moliyaviy investitsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin:
–
Moliyaviy investitsiyalarni tasnifiy belgilari
Moliyaviy investitsiya yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyorida
mavjud bo’lgan bo’sh pul mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Moliyaviy investitsiyalar joriy (qisqa) va uzoq muddatli
investitsiyalarga ajratiladi. Joriy (qisqa) investitsiyalar – erkin sotiladigan va bir
yildan ko’p bo’lmagan muddatda egalik qilishga qaratilgan qimmatli qog’ozlar,
ular, odatda, bozor (likvidli) qimmatli qog’ozlari, deb ataladi.
Hozirgi iqtisodiy sharoitda jalb etilgan mablag’lar hisobiga investitsiya
faoliyatini moliyalashtirish, asosan, qimmatli qog’ozlar, xorijiy investitsiyalar va
bank kreditlari hisobiga amalga oshirilmoqda. Aytish joizki, bank kreditlari qarz
mablag’lari tarkibiga kiritilsa ham, bu manbani jalb qilingan mablag’lar tarkibiga
kiritish mumkin, chunki bank krediti investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun
chetdan, kredit tashkilotlaridan jalb qilinadi.
Investitsiya qilishda turlicha vositalar qo’llanilishi mumkin: pul, valyuta,
kredit, qimmatli qog’ozlar, mulk (moddiy va nomoddiy), turli tovar-xom ashyolar
va h.k. Bular ichida qimmatli qog’ozlarga investitsiya qilish investorning
talablarini qondirishning eng samarali va keng tarqalgan usullaridan biri
hisoblanadi.
Qimmatli qog’ozlar bozori, bir tomondan, iqtisodiyotning xo’jalik
sub’ektlari uchun moliyaviy ta’minlanish manbai bo’lsa, ikkinchi tomondan, aholi
va xo’jalik sub’ektlarining bo’sh turgan mablag’larini iqtisodiyotga faol jalb
etuvchi, pul mablag’larini qayta taqsimlovchi mexanizmdir. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida iqtisodiyotning yangidan vujudga kelayotgan va faoliyat yuritayotgan
tarmoqlarini rivojlantirish uchun turli shakldagi va hajmdagi investitsiyalar kerak
bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiy munosabatlar
ishtirokchilari o’rtasida pul vositalarini samarali qayta taqsimlovchi mexanizm
vazifasini bajarmoqda.
28

Jalb etilgan mablag’lar hisobiga investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning
muhim manbalaridan biri bu to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish
hisoblanadi. Bo’sh turgan mablag’larni aktsiyadorlik jamiyatlariga yoki davlat
byudjetiga yo’naltirish qo’shimcha mablag’ga bo’lgan ehtiyojni qondirishga olib
keladi. Mana shunday vaziyatlarda pul mablag’larini qayta taqsimlaydigan
samarali iqtisodiy mexanizm kerak bo’ladi. Bu mexanizm moliyaviy investitsiyalar
harakatini ta’minlab, iqtisodiy o’sishga sharoit yaratadi.
Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
O’zbekiston davlat mustaqilliga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o’ziga xos yo’nalishini belgilab oldi. Iqtisodiyotni
rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir.
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to’g’risida iqtisodchi
olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud.
O’zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati
to’g’risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va
boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar
hamda ularga bo’lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo’lgan
huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar”1 sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib,
“investitsiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga
erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog’lari va boshqa
sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va
intekllektual boyliklar tushuniladi.
Boshqacha aytganda, investitsiyalar – mulkchilikning har xil
ko’rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy
daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G’.
G’ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy
kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning
29

mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag’lar olish, ularni asosli holda
safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va
ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”.
Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni
beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat
ko’rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy
samara olish maqsadida o’z boyliklarini qonun doirasida bo’lgan har qanday
tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”.
Rossiyalik iqtisodchi-olim L. Igoshina tomonidan: «investitsiyalar – pulni
saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan
holda uni joylashtirish mumkin bo’lgan har qanday vosita sifatida ifodalanadi»2,
deb ta’riflangan. «Investitsii» darsligining muallifi, professor A. Neshitoy
investitsiyalarning mazmunini quyidagicha tavsiflaydi: «foyda olish yoki boshqa
samaralarga erishish maqsadida o’z yoki o’zga mamlakatning turli tarmoqlariga,
tadbirkorlik loyihalari, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hamda innovatsiya loyihalarini
amalga oshirishga yo’naltirilgan pul mablag’larini (kapitalni) uzoq muddatga
joylashtirishdir».
Investitsiya atamasining iqtisodiy mohiyati yana bir qator rus olimlari
tomonidan quyidagicha tavsiflangan:
- «investitsiyalar iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olish maqsadida
investitsiya sohasi ob’ektlariga kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual
boyliklarni aks ettiradi»;
- «investitsiyalar deganda foyda (daromad) olish va investorlarning
individual maqsadlari singari ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida
iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalariga, tadbirkorlik va boshqa turdagi
faoliyat ob’ektlariga muayyan muddatga kapitalning maqsadli yo’naltirilgan
qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi»;
- «investitsiyalar o’zini foyda (daromad) olish maqsadida milliy va xorijiy
iqtisodiyotning turli tarmog’iga xususiy yoki davlat kapitalining uzoq muddatli
qo’yilmasi sifatida namoyon etadi»3;
30

- «investitsiya tushunchasi foyda olish maqsadida qandaydir korxona,
tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq
muddatga kiritishni anglatadi»4;
Investitsiyalar keng ma’noda o’zini mablag’lar va resurslarning kelgusida
ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy,
ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida
namoyon etadi.
Xorijlik iqtisodchi-olimlardan U. Sharp, K. Eklund, Kempbell R.
Makkonell, Stanli L.Bryu kabilar investitsiyalarning mazmun-mohiyati yuzasidan
turlicha ta’riflarni bayon etishgan. Jumladan, Nobel mukofotining iqtisodiyot
bo’yicha laureati (1990 yil) U. Sharp ta’kidlashicha: «investitsiyalar kelgusida
(ehtimol, nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi vaqtda mu ayyan
qiymatlikdan voz kechishdir»5. «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini mana
bunday sharhlaydilar: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» va
hisoblaydilarki, mablag’lar ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga investitsiyalash
mumkin. Ular investitsiyalash atamasi mazmunini kelajakda foyda olish
maqsadida bugun pul bilan «xayrlashish»da ko’radilar.
Shved iqtisodchi-olimi K.Eklund fikricha: «investitsiya – bu kelajakda
ko’proq iste’mol qilish sharoitiga ega bo’lish uchun ertangi kunga qoldirilgan
narsa. Uning bir qismi hozirda ishlatilmasdan zaxiraga qoldiriladigan iste’mol
buyumlari bo’lib, boshqa qismi esa bu ishlab chiqarishni kengaytirishga
yo’naltirilgan resurslardir»6.
«Investitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko’payishi maqsadida uning
turli xil shaklda joylashtirilishi sifatida belgilash mumkin»7. «Investitsiyalar –
qo’yilmaning kelgusida o’sish maqsadida bugungi iste’moldan voz kechish»8.
«Investitsiya – ishlab chiqarish davri davomida paydo bo’lgan kapital qo’yilma
qiymatining joriy o’sishi. Bu o’sha davrdagi foydaning iste’mol uchun
ishlatilmagan qismi hisoblanadi»9. «Investitsiyalar – pul mablag’lari, maqsadli
bank jamg’armalari, qimmatli qog’ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar
va boshqa mulk ko’rinishidagi kapital qo’yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega
31

bo’lgan mulkiy va nomulkiy huquqlarni investorlarning strategik maqsadlarini
ko’zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritish»10.
Iqtisodchi-olimlardan Kempbell R.Makkonell, Stanli L.Bryu investitsiya
tushunchasini quyidagicha sharhlaydilar, ya’ni «investitsiya (investment) – bu
moddiy zahiralarning ko’payishi, ishlab chiqarish vositalarining jamg’arilishi va
ishlab chiqarishga xarajatlar»11. Ushbu ta’rif o’z mazmuniga ko’ra, ko’proq,
«kapital qo’yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o’tish joiz.
Investitsiya tushunchasi yagona va to’liq belgi berishlik uchun anchagina
keng tushuncha bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy fanning turli qismlarida va amaliy
faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o’zining xususiyatlariga ega.
Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga,
turar-joylarga investitsiyalar va moddiy zahiralarining o’sishiga qilinadigan
harajatlardan tashkil topadigan yalpi harajatlarning bir qismi hisoblanadi.
Investitsiyalar – bu joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital
o’sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir.
Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar
yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo’shib
hisoblanganda) yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda
real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarni maqsadi
kelajakda daromad olish bo’lib hisoblanadi.
Boshqacha so’z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo’lishi
noaniqroq bo’lgan kelajak qiymatga almashishdir 12.
Lorens Dj. Gitman va Maykl D. Djonkning «Investitsiyalash asoslari» (M.
«Delo» nashriyoti-1997) kitobida investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beriladi:
Investitsiya moliyaviy natijalar olishni ko’zlab aktsiya va obligatsiyalarni sotib
olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu molni ishlab
chiqarish va sotish uchun mashinalarni olishni nazarda tutadi. Umuman keng
ma’noda investitsiyalar mamlakat iqtisodiyotini o’stirish va rivojlantirishni
moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan mexanizmlarni ta’minlaydi.
32

Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalar etakchi rol o’ynaydi, chunki
investitsiya orqali korxonalarning kapital jamg’arilishiga, natijada mamlakatning
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o’sishga erishiladi.
Investitsiyalar iqtisodiy kategoriya sifatida qator funktsiya va vazifalarni
bajaradi-ki, ularsiz har qanday mamlakat iqtisodiyoti bir maromda rivojlana
olmaydi. Investitsiyalar makrodarajada quyidagilarni ta’minlaydi:
– takror ishlab chiqarishni kengaytirish siyosatini amalga oshirish;
– ilmiy-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, milliy mahsulotlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash, uning sifati va hajminini oshirish;
– ijtimoiy sohalarni (sog’liqni saqlash, ta’lim va boshq.) rivojlantirish;
– aholi farovonligini ta’minlashda muhim bo’lgan uy-joy qurilishi, ichimlik
suvi, gaz, elektr energiya bilan ta’minlash muammolarini hal etish;
– atrof-muhit va ekologiyaning ifloslanishining oldini olish;
– umumjamiyat ishlab chiqarishini tarkibiy jihatdan qayta qurish va barcha
iqtisodiyot tarmoqlarini bir maromda rivojlantirish;
– iqtisodiyotning real sektori va etakchi tarmoqlarini rivojlantirish;
– hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish va ixtisoslashuvini
mustahkamlash;
– investitsiyalar importi va eksporti orqali milliy iqtisodiyotning xalqaro
integratsiyasini kuchaytirish;
– sanoat uchun zarur xom ashyo bazasini yaratish;
– ishsizlik muammosini yumshatish yoki ma’lum darajada hal etish;
– mamlakatning harbiy sanoat majmuini mustahkamlash;
– davlatning mudofaa imkoniyatlarini ta’minlash;
– boshqa qator muammolarni hal etish.
33

O’zbekiston Respublikasi uchun investitsiyalar, birinchi navbatda,
iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun zarurdir. Real investitsiyalarni (bino
va inshootlar qurish va modernizatsiya qilish, zamonaviy mashina va asbob-
uskunalar sotib olish) jalb qilish iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini
oshiradi. Ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni olib kelishga
yo’naltirilgan investitsiyalar qattiq raqobat sharoitlarida omon qolishga
ko’maklashadi.
Investitsiyalar mikrodarajada ham muhim rol o’ynadi. Bunda investitsiyalar,
eng avvalo, quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir: korxona ishlab
chiqarish faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish; asosiy fondlarning haddan
tashqari jismoniy va ma’naviy eskirishiga yo’l qo’ymaslik; ishlab chiqarishning
texnik-texnologik darajasini oshirish; korxona mahsuloti raqobatbardoshligini
ta’minlash va uning sifatini oshirish; tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga
oshirish; qimmatli qog’ozlar sotib olish va boshqa korxona aktivlariga o’z
mablag’ini sarflash.
Investitsiyalar mikrodarajada, pirovardida, korxonalarning kelgusida
me’yorda faoliyat ko’rsatishi, barqaror moliyaviy holatini va maksimum (yuqori)
foyda olishini ta’minlash uchun zarurdir.
Shunday qilib, investitsiyalar makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishda
katta rol o’ynaydi, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishni kengaytirish,
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, korxona foydasini ko’paytirish va shu
asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi.
Mamlakatda investitsiya faoliyatining ahvolini (holatini) quyidagi
ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi:
– investitsiyalarning umumiy hajmi;
– YaIMda investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi;
– investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi;
– real investitsiyalarning umumiy o’sishi;
– investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi;
34

– asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi;
– xorijiy investitsiyalar tarkibida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar
ulushi va boshqalar.
Bilvosita, biroq, ob’ektiv holatda, investitsiya faoliyatining holatini quyidagi
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari xarakterlaydi: milliy daromad;
yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi; sanoat
mahsulotlarining alohida turini ishlab chiqarish; qishloq xo’jaligi mahsulotini
ishlab chiqarish hajmi va boshq. Investitsiya faoliyatining holatiga baho berishda
ushbu ko’rsatkichlarning ob’ektivligi shundaki, investitsiya qo’yilmalarisiz ushbu
ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlarini tasavvur etib bo’lmaydi. Ushbu ko’rsatkichlar
u yoki bu darajada investitsiyalarning samarali ishlatilishini xarakterlaydi. Agar
ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan
yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish zarurligini
ko’rsatadi va aksincha.
So’nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy
o’zgarishlar va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada
oshirdi. Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda
o’sib borishi muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali
o’zining ijobiy natijalarini ko’rsatishiga imkon bermoqda. Davlat tomonidan
investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e’tibor va qo’llab-quvvatlash
natijasida YaIM hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi.
Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi.
Fikrimizcha, investitsiyalarning iqtisodiyot rivojlanishiga har tomonlama
ijobiy ta’sirini hisobga olib, uning quyidagi vazifalarini belgilash maqsadga
muvofiqdir:
iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini
optimal joylashtirish bilan keng tarmoqli bozor infratuzilmalarini shakllantirishga
imkon yaratish;
iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi
barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish;
35

mamlakatning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holdagi qonuniy
kafolatlangan investorlarni qoniqtiruvchi ulushini yaratadigan va moliyaviy
o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish;
iqtisodiyotning barcha sohalarini faollashtirish orqali mamlakatning barqaror
o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish.
Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarning ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
birinchidan, ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy
etib, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi;
ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish
va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga
yo’naltirish va pirovardida, aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash
(farovonligini oshirish) imkonini yaratadi;
uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini ish
joylari bilan ta’minlaydi;
to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi;
beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga
ko’maklashadi va h.k.
36

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”.
O’quv qo’llanma. - T.: Moliya, 2010. -328 b.
2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции
и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011. -300
с.
3. Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T.
Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisodiyot, 2010. -166 b.
4. Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b.
5. Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish:
Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b.
6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv
qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b.
7. Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni
jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”,
2013.-176 b.
8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.:
“Akademnashr”, 2012. -165 b.
9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: Учебное пособие/
Э.С.Хазанович.2-е изд., стер. -М.: КНОРУС, 2011. -312с.
10. Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish
va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014. -208 b.
11. Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на
Дону.: Феникс, 2006. -272 с.
12. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование
инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.
37

Davlat investitsion dasturlarini amalga oshirishda davlat byudjetining o'rni va ahamiyati

Sotib olish