• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 359.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari kurs ishi

30Davlat qarzi o‘sishining hozirgi tendensiyalari So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, infratuzilma va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, yangi ish o‘rinlari yaratish maqsadida xalqaro moliya institutlaridan va xorijiy davlatlardan katta hajmdagi kreditlarni jalb qilmoqda. Natijada davlat qarzi hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakat umumiy davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan xavfli darajaga yetmagan bo‘lsa-da, uning o‘sish sur’atlari mutaxassislarni tashvishga solmoqda. Chunki qarzning tez o‘sishi davlat byudjeti barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Davlat qarzining o‘sishida bir nechta omillar asosiy rol o‘ynamoqda: Yirik infratuzilma loyihalariga katta hajmda mablag‘ jalb qilinishi. Energetika, transport va sanoat tarmoqlarida modernizatsiya jarayonlarining uzoq muddatli xarakterga ega bo‘lishi. Qarz mablag‘laridan samarali foydalanishdagi ayrim muammolar. Xorijiy moliyaviy resurslarga yuqori darajada qaramlik. Davlat qarzi bilan bog‘liq asosiy muammolar Byudjet yukining ortishi. Davlat qarziga xizmat ko‘rsatish xarajatlari byudjetning katta qismini egallab bormoqda. Bu esa ijtimoiy soha dasturlarini moliyalashtirish imkoniyatini cheklab qo‘yadi. Masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash yoki ijtimoiy himoya sohalariga mo‘ljallangan mablag‘larning bir qismi qarzlarni to‘lashga yo‘naltiriladi. Valyuta risklari. Davlat qarzining katta qismi xorijiy valyutada shakllangan. Milliy valyutaning qadrsizlanishi yoki jahon bozoridagi narxlarning keskin o‘zgarishi tashqi qarz yukini yanada og‘irlashtiradi. Qarz mablag‘larining samarasiz ishlatilishi. Ba’zi loyihalar o‘z vaqtida tugallanmaydi yoki kutilgan iqtisodiy samara bermaydi. Bu esa qarzlarni qaytarishda qiyinchilik tug‘diradi. 232025-yilda O‘zbekiston davlat qarzi 34 milliard dollarga yaqinlashdi, bu esa YAIMning 42 foizini tashkil etdi. Bu yil qarzning o‘sishi avvalgi yillarga nisbatan biroz sekinlashgan bo‘lsa-da, umumiy hajm rekord darajaga chiqdi. Tashqi qarz 29,3 milliard dollarni, ichki qarz esa 4,7 milliard dollarni tashkil etdi. 2025-yilda davlat qarzining asosiy qismi strategik infratuzilma va energetika loyihalariga yo‘naltirildi. Xususan, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish uchun 10,2 milliard dollar ajratildi. Transport va infratuzilma uchun 8,7 milliard dollar, sog‘liqni saqlash va ta’lim uchun esa 3,8 milliard dollar yo‘naltirildi. Jadval 4. 2025-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda) Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%) Umumiy davlat qarzi 34,0 42 Tashqi qarz 29,3 36 Ichki qarz 4,7 6 Energetika uchun qarz 10,2 - Transport/infratuzilma 8,7 - Sog‘liqni saqlash/ta’lim 3,8 - 2025-yilda inflyatsiya darajasi 8,9 foizga tushdi, bu esa qarz mablag‘larining iqtisodiy samaradorligi oshganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, qarzni qaytarish xarajatlari davlat byudjetining 12 foizini tashkil etib, moliyaviy yuk ortganini ko‘rsatdi. 16Neoklassik nazariya vakillari esa qarzning o‘sishini moliyaviy barqarorlik nuqtai nazaridan baholab, uning iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qilishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, qarzning ortishi milliy kapitalning bir qismini davlat ehtiyojlariga jalb qilib qo‘yadi va bu jarayon xususiy investitsiyalar hajmini qisqartiradi. Bu holat iqtisodiyotda “siqib chiqarish effekti”ni yuzaga keltiradi. Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotlarda davlat qarzining ta’siri turlicha talqin qilinmoqda. Masalan, ayrim olimlar davlat qarzi iqtisodiy o‘sish uchun zaruriy shartlardan biri, deb bilishsa, boshqalar uni inflyatsiya, milliy valyuta barqarorligining buzilishi, tashqi qarz qaramligining kuchayishi kabi xavflar bilan bog‘laydilar. Xalqaro tajriba ham buni tasdiqlaydi: ayrim rivojlangan davlatlarda (masalan, AQSh, Yaponiya) yuqori qarz darajasi iqtisodiy inqirozga olib kelmagan bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda yuqori qarz moliyaviy tanglikni keltirib chiqargan.Davlat qarzining makroiqtisodiy oqibatlari orasida inflyatsiya darajasi, valyuta kursining o‘zgarishi, byudjet defitsitining chuqurlashishi va tashqi moliyaviy xavflarning ortishini alohida ta’kidlash mumkin. Bundan tashqari, qarzning o‘sishi mamlakatning suveren reytingiga, xalqaro investorlardagi ishonch darajasiga ham ta’sir etadi. Shu bois davlat qarzi o‘sishini boshqarish va uni maqsadli yo‘naltirish davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Ilmiy-nazariy qarashlardan kelib chiqib aytish mumkinki, davlat qarzining o‘sishi ijobiy yoki salbiy oqibatlar berishi ko‘proq uning qanday maqsadlarga sarflanishi, qanday boshqarilishiga bog‘liqdir. Agar qarz samarali investitsiyalarga yo‘naltirilsa, u kelajakda iqtisodiy o‘sish orqali o‘zini oqlaydi. Aksincha, qarz mablag‘lari asosan iste’mol xarajatlariga yoki samarasiz loyihalarga yo‘naltirilsa, bu holat iqtisodiy barqarorlikka tahdid soladi. 14Byudjet defitsiti Daromadlar xarajatlardan kam bo‘lganda davlat qarz olishga majbur bo‘ladi. Byudjetni muvozanatlashtirish, fiskal intizomni kuchaytirish, xarajatlarni optimallashtirish. Davlat byudjeti taqchilligi qoplash uchun qarz olish. Favqulodda xarajatlar (urush, tabiiy ofatlar, pandemiyalar) Davlat kutilmagan holatlarda tezkor mablag‘ga ehtiyoj sezadi. Favqulodda fondlarni shakllantirish, qarzning maqsadli yo‘naltirilishini nazorat qilish. COVID-19 davrida davlat qarzlari. Investitsion loyihalar Yirik infratuzilma, energetika yoki transport loyihalari uchun qarz jalb qilinadi. Loyiha samaradorligini baholash, qarz mablag‘larining qaytimi va daromadlari hisobini yuritish. Elektr stansiyalari, avtomobil yo‘llari qurilishi. O‘zbekiston tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, mamlakatda davlat qarzini boshqarish uchun alohida qonunchilik bazasi yaratilgan. “Davlat qarzi to‘g‘risida”gi qonun, qarz olish tartibini belgilovchi hukumat qarorlari va Moliya vazirligi huzuridagi maxsus boshqaruv bo‘linmalari ushbu jarayonni muvofiqlashtiradi. Shu orqali qarzning hajmi, manbalari va qaytarilish muddatlari qat’iy nazorat ostida olib boriladi. Davlat qarzini samarali boshqarishning yana bir jihati — oshkoralik va hisobdorlikdir. Agar qarz mablag‘laridan qanday foydalanilayotgani jamiyatga aniq ko‘rsatib borilsa, aholining hukumatga bo‘lgan ishonchi ortadi. Shu sababli ko‘plab davlatlarda qarz bo‘yicha hisobotlar muntazam ravishda e’lon qilinadi. 18qog‘ozlarga bo‘lgan talabning pastligi sabab bo‘ldi. Shunga qaramay, so‘nggi yillarda ichki qarz mexanizmlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. 2017 yildan boshlab O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jadallashdi va ochiq iqtisodiyot tamoyillari kuchaydi. Shu davrda mamlakat tashqi moliyaviy institutlar bilan faol hamkorlikni kengaytirdi. Natijada tashqi qarz hajmi tez sur’atlar bilan oshdi. Masalan, 2016-yilda davlat tashqi qarzi qariyb 8 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib bu ko‘rsatkich 24 milliard dollardan oshib ketdi. Bu esa qisqa vaqt ichida uch barobardan ko‘proq o‘sish demakdir. Mazkur o‘sishning asosiy sababi mamlakatda energetika, transport, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarida yirik investitsion loyihalar amalga oshirilganidadir. Shu bilan birga, O‘zbekistonning tashqi qarzi ko‘proq uzoq muddatli va past foizli kreditlardan iborat bo‘lgani bilan ajralib turadi. Bu esa davlat uchun qisqa muddatli qarz yuki xavfini kamaytiradi. Lekin qarz hajmining tez o‘sishi kelgusida uni boshqarishning samarali mexanizmlarini talab etadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar qarz mablag‘lari ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga va iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga yo‘naltirilsa, ular o‘zini oqlaydi. Biroq qarz mablag‘larining katta qismi iste’mol xarajatlariga sarflansa, bu holat iqtisodiyot uchun og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘zbekistonda tashqi qarzning dinamikasiga qarasak, u nafaqat hajm jihatdan, balki tuzilma jihatdan ham sezilarli o‘zgarishlarga ega. Avvalgi yillarda tashqi qarzning katta qismi davlat kafolati ostidagi kreditlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda kafolatsiz qarzlar ulushi ham oshmoqda. Bu esa xususiy sektorning xalqaro moliya bozorlariga chiqish imkoniyatlarining kengayganidan dalolat beradi. Lekin bu jarayon umumiy qarz yukining oshishiga xizmat qiladi va davlat tomonidan nazoratni kuchaytirishni talab etadi. Davlat qarzining dinamikasiga ichki iqtisodiy omillar ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, milliy valyuta kursining o‘zgarishi tashqi qarz 11ravishda ko‘payadi. Shu sababli, qarz ko‘pincha iqtisodiy sikllarning tarkibiy qismi sifatida yuzaga keladi. Masalan, iqtisodiy pasayish davrida davlat qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoj sezadi, iqtisodiy yuksalish davrida esa qarzning bir qismini qaytarishga intiladi. Davlat qarzining shakllanishida fiskal siyosat ham alohida ahamiyatga ega. Soliq siyosati juda yumshoq bo‘lsa, byudjet tushumlari yetarli bo‘lmaydi va qarz olish zarurati tug‘iladi. Aksincha, juda qattiq soliq siyosati aholining real daromadlarini kamaytirib, iqtisodiy faollikni pasaytiradi, natijada yana qarz olish ehtiyoji yuzaga keladi. Demak, fiskal muvozanat qarz shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Davlat qarzi shakllanishining yana bir sababi — yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdir. Masalan, energetika, transport infratuzilmasi, sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish uchun katta miqdorda mablag‘ talab qilinadi. Aksariyat hollarda bunday mablag‘larni faqat davlat budjeti hisobidan topish qiyin, shuning uchun xalqaro moliya institutlaridan yoki ichki moliya bozoridan qarz jalb qilinadi. Davlat qarzining shakllanishiga tashqi savdo balansi ham ta’sir ko‘rsatadi. Agar mamlakat importi eksportidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo taqchilligi yuzaga keladi. Ushbu taqchillikni qoplash uchun ham tashqi qarz olishga to‘g‘ri keladi. Shu jihatdan qarzning shakllanishi nafaqat moliyaviy, balki tashqi iqtisodiy omillarga ham bog‘liqdir.Shuni ta’kidlash kerakki, davlat qarzi ijobiy sabablarga ko‘ra ham shakllanishi mumkin. Masalan, yangi texnologiyalarni joriy etish, ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun jalb qilingan qarz mamlakat iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirishi mumkin. Bunday holatda qarz “investitsion xarakterga ega qarz” deb ataladi va kelgusida iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. Davlat qarzini boshqarish mexanizmlari esa uni shakllanish jarayoni bilan bevosita bog‘liq. Qarzni boshqarishning asosiy maqsadi — mamlakat moliyaviy xavfsizligini ta’minlash, qarzning qaytarilish darajasini kafolatlash va uning 12iqtisodiyotga salbiy ta’sirini minimallashtirishdir. Boshqaruv mexanizmlari odatda quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: qarz portfelini diversifikatsiya qilish, qarz muddatlarini optimallashtirish, foiz stavkalarini nazorat qilish, qarz xizmatini ta’minlash va yangi qarzlarni oqilona jalb etish. Qarz portfelini diversifikatsiya qilish deganda, davlat qarzini turli manbalar va turli valyutalarda shakllantirish tushuniladi. Bu usul qarz xavfini kamaytiradi, chunki u faqat bitta manbaga yoki valyutaga bog‘lanib qolmaydi. Masalan, tashqi qarzni faqat AQSH dollarida emas, balki yevro, yuan yoki yapon iyenasida jalb qilish orqali valyuta risklari kamaytiriladi. Davlat qarzini boshqarishda muhim mexanizmlardan biri bu qarz muddatlarini optimallashtirishdir. Agar qarzning katta qismi qisqa muddatli bo‘lsa, u tez orada qaytarilishi kerak bo‘ladi va davlat byudjetiga katta bosim tushiradi. Shu sababli qarzning bir qismini uzoq muddatli shaklga o‘tkazish orqali barqarorlikka erishiladi. Davlat qarzini boshqarishda foiz stavkalari ham muhim ahamiyatga ega. Agar qarz yuqori foiz stavkalari bilan olingan bo‘lsa, uni qaytarish juda qiyinlashadi. Shu sababli hukumatlar imkon qadar past foizli qarzlarni tanlashga intiladilar. Xalqaro moliya institutlari, jumladan, Jahon banki yoki Osiyo taraqqiyot banki ko‘pincha imtiyozli foiz stavkalari bilan qarz beradi. Bunday qarzlarni olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Qarz xizmatini ta’minlash mexanizmi esa qarz boshqaruvining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu mexanizm qarzning o‘z vaqtida va to‘liq qaytarilishini kafolatlaydi. Qarz xizmatini ta’minlash uchun davlat byudjetida alohida mablag‘ ajratiladi, ba’zan esa maxsus jamg‘armalar tashkil qilinadi. Agar qarz xizmatini ta’minlashda uzilish yuz bersa, mamlakatning kredit reytingi pasayadi va kelgusida yangi qarz olish imkoniyatlari cheklanadi. Qarz boshqaruvining yana bir muhim jihati — yangi qarzlarni oqilona jalb etishdir. Har bir yangi qarz loyihasining iqtisodiy samaradorligi oldindan baholanishi shart. Agar qarz faqat mavjud defitsitni yopish uchun olinib, ishlab 21Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%) Energetika uchun qarz 8,1 - Transport/infratuzilma 6,5 - Sog‘liqni saqlash/ta’lim 2,4 - 2022-yilda davlat qarzi investitsion loyihalarni moliyalashtirishda muhim rol o‘ynadi, biroq u iqtisodiyotning tashqi xavflarga nisbatan sezgirligini ham oshirdi. 2023-yil tahlili 2023-yilda O‘zbekiston tashqi qarzi hajmi 29,2 milliard dollarga yetdi, bu esa YAIMning 39 foizini tashkil etdi. Qarzning o‘sish sur’ati 2022-yilga nisbatan biroz pasaygan bo‘lsa-da, umumiy hajm baribir sezilarli darajada ortdi. Davlat qarzining ichki qismi ham o‘sib, 4,1 milliard dollarni tashkil etdi. 2023-yilda tashqi qarzning katta qismi infratuzilma loyihalariga, xususan, avtomobil va temir yo‘llarni modernizatsiya qilish, yangi elektr stansiyalari qurishga yo‘naltirildi. Bu esa iqtisodiyotning kelajakdagi barqaror rivojlanishi uchun ijobiy asos bo‘lsa-da, qisqa muddatli davrda byudjet defitsitini 4,5 foizga yetkazdi. Inflyatsiya darajasi 10,1 foizga tushgani qarz mablag‘larining samarali yo‘naltirilganidan dalolat beradi. Jadval 2. 2023-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda) Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%) Umumiy davlat qarzi 29,2 39 Tashqi qarz 25,1 34 Ichki qarz 4,1 5 Energetika uchun qarz 9,0 - Transport/infratuzilma 7,3 - Sog‘liqni saqlash/ta’lim 2,8 - 7Davlat qarzi ikki asosiy ko‘rinishda mavjud bo‘ladi: ichki qarz va tashqi qarz. Ichki qarz mamlakat ichida shakllanadi va odatda hukumat tomonidan davlat obligatsiyalari chiqarish, banklardan kredit olish yoki boshqa ichki moliyaviy manbalar hisobiga yuzaga keladi. Ichki qarzning afzalligi shundaki, u mamlakat iqtisodiyotida muomalada bo‘lgan mablag‘larni qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Masalan, aholining ortiqcha jamg‘armalari davlat obligatsiyalarini sotib olish orqali byudjetga yo‘naltiriladi. Shu tariqa ichki qarz nafaqat davlat byudjeti ehtiyojlarini qondiradi, balki aholining jamg‘arma madaniyatini ham rivojlantiradi. Tashqi qarz esa xalqaro moliya institutlari, chet davlatlar yoki xorijiy tijorat banklaridan olinadigan qarzlarni anglatadi. Bu turdagi qarz mamlakatning tashqi iqtisodiy munosabatlarini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Agar tashqi qarz oqilona jalb qilinsa, u iqtisodiyotning modernizatsiyasi, yirik investitsion loyihalarni amalga oshirish va zamonaviy texnologiyalarni mamlakatga olib kirishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Biroq tashqi qarzning ortiqcha hajmda o‘sishi mamlakat iqtisodiy mustaqilligiga xavf tug‘diradi, chunki qarzni qaytarish jarayonida davlatning moliyaviy resurslari kamayib ketishi mumkin. Davlat qarzining yana bir tasnifi – qisqa muddatli va uzoq muddatli qarzdir. Qisqa muddatli qarz odatda bir yilgacha bo‘lgan muddatda qaytarilishi lozim bo‘lgan majburiyatlarni ifodalaydi. U asosan davlatning joriy xarajatlarini qoplashda ishlatiladi. Uzoq muddatli qarz esa ko‘pincha yirik loyihalarni moliyalashtirish, infratuzilmani rivojlantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida olinadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, uzoq muddatli qarz mamlakatning kelajak rivojlanishiga investitsiya sifatida qaraladi. Davlat qarzi bo‘yicha yana bir tasniflash mezoni – majburiyatlarni qoplash manbalaridir. Bu jihatdan qarz to‘liq qoplanadigan va qoplanmaydigan turlarga bo‘linadi. To‘liq qoplanadigan qarz o‘z vaqtida va to‘liq qaytarilishi lozim bo‘lgan majburiyatni anglatadi. Qoplanmaydigan qarz esa davlat tomonidan 8imtiyozli shartlarda olinadigan yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan yengib yuboriladigan qarzlarni o‘z ichiga oladi. Davlat qarzi iqtisodiy mohiyati jihatidan ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatadi. Bir tomondan, u iqtisodiyotga qo‘shimcha moliyaviy resurslarni olib kiradi, investitsion faoliyatni jonlantiradi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchi tomondan esa, qarzning haddan tashqari o‘sishi inflyatsiya, byudjet defitsiti, soliq yukining oshishi kabi salbiy oqibatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Shu sababli davlat qarzini boshqarish mexanizmlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish juda muhim hisoblanadi. Tarixiy tajriba ham shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlar davlat qarzidan samarali foydalanish orqali iqtisodiy yuksalishga erishgan. Masalan, AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi mamlakatlarda davlat qarzi YaIMga nisbatan yuqori bo‘lishiga qaramay, iqtisodiyot barqaror rivojlanib kelmoqda. Chunki bu mamlakatlarda qarz mablag‘lari asosan ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va ilm-fan yutuqlarini amaliyotga tatbiq etishga yo‘naltiriladi. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz mablag‘lari ko‘pincha ijtimoiy xarajatlarga sarflanadi va natijada iqtisodiy samaradorlik past bo‘ladi. Davlat qarzining nazariy asoslarini ko‘rib chiqishda klassik va keynsiy iqtisodiy maktablarning qarashlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Klassik iqtisodchilar davlat qarzini iqtisodiy erkinlikka to‘sqinlik qiluvchi omil deb baholagan bo‘lsa, keynschilar uni iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi vosita sifatida ko‘rgan. Hozirgi davrda esa bu ikki yondashuv uyg‘unlashgan holda qo‘llanilmoqda: davlat qarzi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun zarur, ammo u nazorat ostida bo‘lishi shart.Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati – bu davlatning o‘z zimmasiga olgan moliyaviy majburiyatlari majmui bo‘lib, u mamlakatning ichki va tashqi iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Davlat qarzi to‘g‘ri boshqarilganda iqtisodiyotning rivojlanishiga xizmat qiladi, noto‘g‘ri boshqarilganda esa iqtisodiy xavflarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat 3519) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 17II BOB. O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishi va uning makroiqtisodiy oqibatlari 2.1. O‘zbekistonda davlat qarzining shakllanishi va dinamikasi O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng iqtisodiyotning yangi bozor mexanizmlariga moslashuvi, ishlab chiqarishning modernizatsiya qilinishi, tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi davlat moliya siyosatida qarz mablag‘larini jalb qilish zaruratini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat tashqi qarz hajmi nisbatan past bo‘lgan bo‘lsa-da, keyingi bosqichlarda iqtisodiyotni rivojlantirish, yangi investitsiya loyihalarini amalga oshirish va ijtimoiy sohalarga katta mablag‘ yo‘naltirish ehtiyoji davlat qarzining ortishiga olib keldi. Shu jarayonda qarzning shakllanish manbalari, ularning tarkibi hamda dinamikasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ldi. O‘zbekiston davlat qarzining shakllanishida avvalo tashqi manbalar muhim rol o‘ynagan. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi va boshqa xalqaro moliya institutlari mamlakatga iqtisodiy islohotlarni qo‘llab-quvvatlash hamda infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish uchun kreditlar ajratgan. Bu jarayon davlat qarzining tashqi qismida muhim ulushni shakllantirdi. Masalan, 2000-yillarning boshida O‘zbekiston tashqi qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 10-12 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010- yillarning oxiriga kelib ushbu ko‘rsatkich sezilarli darajada oshdi. Davlat qarzining ichki manbalari ham asta-sekin shakllana boshladi. Ichki qarz asosan davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqarish orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston obligatsiyalar bozorini rivojlantirishga kirishgan bo‘lsa-da, bu jarayon tashqi qarz manbalariga nisbatan ancha sust bo‘ldi. Bunga moliya bozorining yetarlicha rivojlanmaganligi, investorlarda uzoq muddatli qimmatli 19hajmining hisob-kitobida sezilarli farqlarni yuzaga keltiradi. Masalan, so‘mning dollarga nisbatan qadrsizlanishi tashqi qarzning milliy valyutadagi ko‘rinishini oshiradi va bu byudjet xarajatlariga qo‘shimcha yuk bo‘ladi. Shu bois pul-kredit siyosatining barqarorligi qarz yukini yengillashtirishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, O‘zbekistonning davlat qarzi iqtisodiy barqarorlik nuqtai nazaridan xalqaro reyting agentliklari tomonidan ham baholanmoqda. So‘nggi yillarda mamlakat xalqaro moliya bozorlariga suveren obligatsiyalar chiqarish orqali chiqa boshladi va bu xalqaro investorlar ishonchini oshirdi. Lekin qarz hajmining ortishi reytinglar barqarorligiga xavf tug‘dirishi ham mumkin.Shu o‘rinda aytish joizki, O‘zbekiston davlat qarzi hajmi ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan o‘rtacha darajada bo‘lsa-da, uning o‘sish sur’ati yuqoriligi muhim masaladir. Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonning umumiy tashqi qarzi yalpi ichki mahsulotning 40 foizidan oshmagan, biroq bu ko‘rsatkichning tez sur’atlar bilan o‘sishi barqarorlikka xavf tug‘dirishi mumkin. Davlat qarzi dinamikasining yana bir muhim xususiyati uning sektorlar bo‘yicha taqsimlanishidir. Energetika, transport va kommunikatsiya loyihalariga jalb qilingan qarz mablag‘lari iqtisodiyotning strategik yo‘nalishlarini rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Masalan, yangi elektr stansiyalari qurilishi, temir yo‘l va avtomobil yo‘llarini modernizatsiya qilish, xalqaro aeroportlarni yangilash uchun ajratilgan qarzlar kelgusida iqtisodiy o‘sishga ijobiy hissa qo‘shishi kutilmoqda. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, davlat qarzining oshishi nafaqat imkoniyat, balki risklarni ham yuzaga keltiradi. Qarzni qaytarish uchun davlat byudjetidan mablag‘ ajratilishi kerak bo‘ladi va bu ijtimoiy sohalarga yo‘naltiriladigan xarajatlarni qisqartirishi mumkin. Shu sababli davlat qarzining shakllanishi va dinamikasini chuqur tahlil qilish, uni samarali boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish O‘zbekiston uchun dolzarb masalalardan biri 344) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 20hisoblanadi. O‘zbekistonda davlat qarzi shakllanishi va dinamikasi mamlakat iqtisodiyotida chuqur iz qoldirayotgan omillardan biridir. Davlat qarzining ortishi modernizatsiya jarayonlarini moliyalashtirish va iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish imkonini berayotgan bo‘lsa-da, uning tezkor o‘sishi iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi muhim xavf omiliga aylanmoqda. Shu bois qarz mablag‘laridan oqilona foydalanish, ularni ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshiruvchi loyihalarga yo‘naltirish, shuningdek, qarzni boshqarishda xalqaro tajribani o‘rganish bugungi kunning eng asosiy vazifalaridan biri sanaladi. 2022-yil O‘zbekiston uchun iqtisodiy o‘sish va tashqi qarz dinamikasida muhim yil bo‘ldi. Ushbu davrda mamlakat tashqi qarzi hajmi 26,3 milliard AQSh dollariga yetdi, bu esa yalpi ichki mahsulotning qariyb 38 foiziga teng edi. Davlat qarzining bunday hajmi xalqaro mezonlarga ko‘ra xavfli darajadan past bo‘lsa-da, iqtisodiyotda ehtiyotkorlik bilan boshqarishni talab qiladigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Qarz tarkibida tashqi qarzning ulushi 22,7 milliard dollarni, ichki qarz esa 3,6 milliard dollarni tashkil qildi. 2022-yilda tashqi qarzning sektorlar bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor berilsa, energetika sohasiga 8,1 milliard dollar, transport va infratuzilmaga 6,5 milliard dollar, sog‘liqni saqlash va ta’limga 2,4 milliard dollar yo‘naltirilgani ko‘rinadi. Ushbu mablag‘larning katta qismi uzoq muddatli past foizli kreditlardan iborat bo‘lib, davlat uchun qisqa muddatli to‘lov majburiyatlarini yengillashtirdi. Shu bilan birga, qarzning katta hajmi milliy valyuta kursiga bosim o‘tkazdi va inflyatsiya darajasining 11,5 foiz atrofida saqlanishiga sabab bo‘ldi. Jadval 1. 2022-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda) Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%) Umumiy davlat qarzi 26,3 38 Tashqi qarz 22,7 33 Ichki qarz 3,6 5 222023-yilda davlat qarzining oshishi bilan birga, xalqaro reyting agentliklari mamlakat iqtisodiyotini “barqaror” deb baholadi, bu esa investorlar ishonchini saqlab qoldi. 2024-yil tahlili 2024-yilga kelib O‘zbekiston davlat qarzi 31,5 milliard dollarga yetdi, bu esa YAIMning 41 foizini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich hali ham xavfli chegaradan past bo‘lsa-da, qarzning o‘sish sur’ati mamlakat iqtisodiy siyosatida ehtiyotkorlikni kuchaytirishni talab qildi. Tashqi qarz 27,2 milliard dollarni tashkil etib, ichki qarz 4,3 milliard dollarga yetdi. Qarzning sektorlar bo‘yicha taqsimlanishida transport infratuzilmasiga ajratilgan mablag‘larning ulushi oshdi. 2024-yilda avtomobil yo‘llari va temir yo‘l tizimlarini modernizatsiya qilish uchun 8,1 milliard dollar ajratildi. Shuningdek, energetika loyihalariga 9,7 milliard dollar, ijtimoiy sohalarga esa 3,2 milliard dollar yo‘naltirildi. Jadval 3. 2024-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda)?????? Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%) Umumiy davlat qarzi 31,5 41 Tashqi qarz 27,2 35 Ichki qarz 4,3 6 Energetika uchun qarz 9,7 - Transport/infratuzilma 8,1 - Sog‘liqni saqlash/ta’lim 3,2 - 2024-yilda inflyatsiya 9,6 foiz atrofida shakllandi, bu esa qarz mablag‘lari iqtisodiy o‘sishga nisbatan ijobiy ta’sir ko‘rsatganini bildiradi. Lekin davlat qarzi hajmining oshishi bilan qarzni qaytarish xarajatlari byudjetning 10 foizini tashkil etdi. 2025-yil tahlili 33instrumentlarini rivojlantirish va tashqi qarzga qaramlikni kamaytirish muhimligini ta’kidlab o‘tdim. Xususan, O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, davlat qarzi mablag‘lari to‘g‘ri boshqarilsa, u iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va mamlakatning xalqaro obro‘sini oshiradi. Lekin agar qarz boshqaruvida shaffoflik bo‘lmasa yoki mablag‘lar samarasiz ishlatilsa, iqtisodiyot uchun jiddiy xavflar yuzaga keladi. Men ushbu kurs ishidan shunday xulosa chiqardim: davlat qarzini boshqarishda optimal muvozanatni topish zarur. Ya’ni qarz iqtisodiy rivojlanishning qudratli vositasiga aylanishi uchun uni samarali boshqarish, shaffoflikni ta’minlash va makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash birlamchi vazifa bo‘lib qoladi. Faqat shunda davlat qarzi o‘sishi mamlakat taraqqiyotiga xizmat qiladi, aks holda iqtisodiy xavf omiliga aylanib qolishi mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 15Davlat qarzini boshqarish mexanizmlaridan yana biri — qarzlarni restrukturizatsiya qilishdir. Bu qarzni qaytarish muddatlarini uzaytirish, foiz stavkalarini pasaytirish yoki qarzning bir qismini kechish kabi usullarni o‘z ichiga oladi. Bunday choralar odatda moliyaviy inqiroz davrida qo‘llaniladi va mamlakatga vaqtinchalik yengillik beradi. davlat qarzining shakllanishi tabiiy iqtisodiy jarayondir, ammo uni boshqarish mexanizmlari mamlakatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Agar qarz oqilona boshqarilsa, u iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi, aks holda esa moliyaviy xavfsizlikni izdan chiqarishi mumkin. Shuning uchun har bir mamlakat qarz siyosatini puxta rejalashtirishi, uning nazariy asoslari va amaliy mexanizmlarini chuqur o‘rganishi zarur. 1.3. Davlat qarzi o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlari: ilmiy-nazariy qarashlar Davlat qarzining o‘sishi masalasi iqtisodiy nazariyada doimo dolzarb bo‘lib kelgan va turli maktab vakillari bu borada qarama-qarshi fikrlarni ilgari surishgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari, jumladan A. Smit va D. Rikardo qarz olishning uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir qilishi, byudjet intizomini susaytirishi hamda kelajak avlod zimmasiga qo‘shimcha yuk yuklashini ta’kidlagan. Rikardoning “ekvivalentlik gipotezasi”ga ko‘ra, davlat qarzining ortishi aholining kelajakdagi soliqlarning oshishini kutishi tufayli jamg‘arma va iste’mol xatti-harakatlariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Keynsiy maktab vakillari esa davlat qarzining o‘sishini iqtisodiyotni rag‘batlantirish vositasi sifatida ijobiy baholagan. J. M. Keyns fikricha, iqtisodiy inqiroz yoki past o‘sish sharoitida davlat qarz jalb qilishi orqali qo‘shimcha investitsiya kiritishi, ish o‘rinlari yaratishi va talabni rag‘batlantirishi mumkin. Bu holat qisqa muddatda iqtisodiy o‘sishni ta’minlasa-da, uzoq muddatda qarz yukining ko‘payishi muammoli bo‘lib qoladi. 29fikr bo‘lib, qarz hajmi ortib ketishi makroiqtisodiy beqarorlikka olib kelishini ta’kidlaydi. O‘zbekiston tajribasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, davlat qarzi jalb etilgan loyihalar orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishga, eksport hajmini kengaytirishga va modernizatsiya jarayonlarini jadallashtirishga xizmat qilmoqda. Misol uchun, energetika sohasidagi modernizatsiya loyihalari, yo‘l qurilishlari va transport tizimidagi yirik sarmoyalar tashqi qarz mablag‘lari hisobidan amalga oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Ammo shu bilan birga, tashqi qarz hajmining YaIMga nisbatan yuqori bo‘lib qolishi iqtisodiyot uchun muayyan xavflarni tug‘diradi. Xalqaro tajribaga ko‘ra, davlat qarzining YaIMga nisbatan 60 foizdan ortib ketishi makroiqtisodiy barqarorlik uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich hozircha xavfli darajaga yetmagan bo‘lsa-da, uning o‘sish sur’atlari e’tiborga loyiq.Shuningdek davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’sirida qarz mablag‘larining samarali ishlatilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Agar jalb etilgan qarz resurslari o‘z vaqtida va aniq maqsadli loyihalarga yo‘naltirilsa, u iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Aks holda, qarz yukining og‘irlashishi, defitsitning ortishi va iqtisodiy barqarorlikning izdan chiqishi mumkin. Davlat qarzi O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatmoqda. Bir tomondan, u modernizatsiya jarayonlarini tezlashtirish, infratuzilmani rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, qarz yukining ortishi byudjetga qo‘shimcha bosim, inflyatsion xavf va makroiqtisodiy beqarorlikni yuzaga chiqarishi mumkin. Shu sababli davlat qarzini boshqarish, uni oqilona jalb qilish va samarali ishlatish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 2.3. O‘zbekistonda davlat qarzi bilan bog‘liq muammolar va ularni hal etish yo‘llari 31Makroiqtisodiy xavflar. Qarz hajmining tez o‘sishi inflyatsiya, investitsiya muhitining yomonlashishi, kredit reytingining pasayishi kabi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Davlat qarzini qaytarish bosimining ortishi. Ayrim yillarda qarz to‘lovlari yuqori darajaga yetib, iqtisodiyotga bosim o‘tkazishi ehtimoli mavjud. Muammolarni hal etish yo‘llari O‘zbekiston tajribasidan kelib chiqqan holda, davlat qarzi bilan bog‘liq muammolarni yumshatish uchun bir qator strategik choralarni amalga oshirish mumkin: Qarz mablag‘laridan oqilona foydalanish. Qarz faqat iqtisodiy samaradorligi yuqori bo‘lgan, qisqa muddatda daromad keltiradigan loyihalarga yo‘naltirilishi zarur. Masalan, eksport salohiyatini oshiradigan, ishlab chiqarishni kengaytiradigan yoki energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qiladigan loyihalar. Ichki qarz instrumentlarini rivojlantirish. Davlat obligatsiyalari va boshqa moliyaviy vositalarni kengaytirish orqali tashqi qarzga qaramlikni kamaytirish mumkin. Bu nafaqat ichki moliya bozorini rivojlantiradi, balki aholi va korxonalarni investitsiyaga jalb qiladi. Qarz boshqaruvini takomillashtirish. Qarz olish jarayonida shaffoflikni ta’minlash, xalqaro standartlarga asoslangan boshqaruv mexanizmlarini joriy etish muhim. Qarzning umumiy hajmi, uni qaytarish muddatlari va foiz stavkalari bo‘yicha aniq prognoz va rejalashtirish amalga oshirilishi lozim. Eksportni rivojlantirish. Tashqi qarzlarni qaytarishda asosiy manba valyuta tushumidir. Shu bois eksport hajmini oshirish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini kuchaytirish muhim ahamiyatga ega. 32Byudjet taqchilligini kamaytirish. Davlat xarajatlarini optimallashtirish, soliqlarni yig‘ish samaradorligini oshirish orqali byudjet defitsitini qisqartirish mumkin. Bu esa yangi qarz olish zaruratini kamaytiradi. Qarz yukini nazorat ostida saqlash. Davlat qarzining YaIMga nisbatan xavfsiz darajadan oshib ketmasligi uchun qat’iy nazorat mexanizmlari joriy etilishi kerak. O‘zbekiston uchun davlat qarzini boshqarish masalasi juda muhim. Chunki qarz iqtisodiy o‘sishning manbai bo‘lishi mumkin, ammo uni samarasiz ishlatish barqarorlikni izdan chiqaradi. Shu sababli mamlakatda davlat qarzini optimal darajada ushlab turish, uni iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlariga yo‘naltirish, byudjet shaffofligini ta’minlash va tashqi qarzga qaramlikni kamaytirish strategik vazifa bo‘lib qolmoqda. Xulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, davlat qarzi o‘sishi va uning makroiqtisodiy oqibatlari masalasi mamlakat iqtisodiy xavfsizligi va barqaror rivojlanishi uchun naqadar muhim ekanini angladim. Davlat qarzi, bir tomondan, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, yirik loyihalarni moliyalashtirish va aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda zarur moliyaviy manba sifatida xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, uning haddan tashqari ko‘payishi mamlakat moliyaviy mustaqilligi va iqtisodiy barqarorligiga jiddiy xavf tug‘diradi. Tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, davlat qarzi o‘sishi byudjet taqchilligi, inflyatsiya, valyuta kursining beqarorlashuvi va investitsiya muhitining susayishiga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, tashqi qarzning yuqori ulushi milliy iqtisodiyot uchun xavfli hisoblanadi, chunki global moliya bozoridagi har qanday o‘zgarish O‘zbekistonga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois men qarz mablag‘larini faqat samarali loyihalarga yo‘naltirish, ichki qarz 25 2Mavzu: Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Davlat qarzi va uning makroiqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari 1.1. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati va turlari ……………………….……… 1.2. Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlari ……………. ……. 1.3. Davlat qarzi o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlari: ilmiy-nazariy qarashlar ... II BOB. O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishi va uning makroiqtisodiy oqibatlari 2.1. O‘zbekistonda davlat qarzining shakllanishi va dinamikasi ……………….. 2.2. Davlat qarzining O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ta’siri ………………. 2.3. O‘zbekistonda davlat qarzi bilan bog‘liq muammolar va ularni hal etish yo‘llari …………………………………………………………………………… . Xulosa…………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 24 28Davlat qarzi iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini uch asosiy yo‘nalishda namoyon qiladi: fiskal barqarorlik, monetar barqarorlik va investitsion muhit barqarorligi. Birinchidan, fiskal barqarorlikka ta’siri. Davlat qarzi ortib borgani sari uning xizmat ko‘rsatish xarajatlari ham ortadi. Masalan, 2022-yilda qarz xizmatiga sarflangan mablag‘ 0,55 mlrd. dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2025- yilda bu raqam 1,1 mlrd. dollarga yetishi kutilmoqda. Bu davlat byudjeti xarajatlarida qo‘shimcha yukni yuzaga keltiradi. Agar qarz xizmatiga sarflanadigan mablag‘ ijtimoiy soha, ta’lim, sog‘liqni saqlash yoki infratuzilma uchun ajratilishi mumkin bo‘lgan resurslarni qisqartirsa, bu iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir qiladi. Ikkinchidan, monetar barqarorlikka ta’siri. Tashqi qarzning katta qismi chet el valyutasida jalb qilinadi. Shu sababli milliy valyutaning qadrsizlanishi davlat qarzining milliy valyutadagi hajmini keskin oshiradi. Bu esa davlat byudjetiga qo‘shimcha bosim yaratadi. Misol uchun, so‘mning dollarga nisbatan qadrsizlanishi tashqi qarz yukini oshirib, inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Bu jarayon aholi farovonligiga ham salbiy ta’sir qiladi. Uchinchidan, investitsion muhit barqarorligiga ta’siri. Davlat qarzi ko‘pincha yirik infratuzilma loyihalari, transport-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish, energetika sohasiga sarmoya kiritish uchun jalb qilinadi. Bunday qarzlar iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki ular uzoq muddatda iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Lekin qarzning qaytarilish mexanizmlari aniq bo‘lmasa, investorlar uchun xavf oshadi va mamlakatning kredit reytingi pasayishi mumkin. Davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘plab omillar bilan aniqlanadi. Shu nuqtayi nazardan, iqtisodchilar ikki xil yondashuvni taklif etishadi. Birinchi yondashuv – “qarz ijobiy vosita” degan qarash bo‘lib, unga ko‘ra davlat qarzi iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish uchun muhim manba hisoblanadi. Ikkinchi yondashuv esa “qarz xavf manbai” degan 13chiqaruvchi sohalarga yo‘naltirilmasa, u iqtisodiy samarani bermaydi va kelajakda katta moliyaviy yukni yuzaga keltiradi. Shuning uchun qarz olishdan oldin “qarz barqarorligi tahlili” (Debt Sustainability Analysis) o‘tkazilishi zarur. Davlat qarzini boshqarishda xalqaro tajriba ham katta ahamiyatga ega. Masalan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida qarz boshqaruvi uchun qat’iy me’yorlar joriy qilingan. Masalan, Maastricht shartnomasiga ko‘ra, a’zo davlatlarning qarzi yalpi ichki mahsulotning 60 foizidan oshmasligi kerak. Bu me’yor qarzning haddan ortiq ko‘payishini oldini olishga xizmat qiladi. Jadval 1.2 Davlat qarzining shakllanish manbalari va uni boshqarish mexanizmlari Davlat qarzi shakllanish manbalari Izoh Boshqarish mexanizmlari Misollar Ichki qarz (davlat obligatsiyalari, ichki kreditlar) Hukumat ichki moliya bozoridan qarz oladi. Markaziy bank siyosati orqali foiz stavkalarini tartibga solish, davlat obligatsiyalarini chiqarish, qayta moliyalash. Davlat obligatsiyalari, davlat kafolatlari. Tashqi qarz (xalqaro moliyaviy institutlar, xorijiy hukumatlar va banklar) Mamlakat xalqaro moliya bozoridan resurs oladi. Xalqaro kredit shartlarini muvofiqlashtirish, valyuta siyosatini moslashtirish, qarz muddatlarini qayta tuzish (restrukturizatsiya). Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi kreditlari. 10Davlat qarzining turlari orasida yana bir yo‘nalish — majburiy va ixtiyoriy qarz shakllaridir. Majburiy qarz davlatning favqulodda holatlarda, masalan urush yoki tabiiy ofatlar davrida aholiga yuklashi mumkin bo‘lgan majburiyatlardir. Ixtiyoriy qarz esa davlat obligatsiyalarini sotib olish, jamg‘arma hisobvarag‘iga mablag‘ kiritish orqali yuzaga keladi. Shu bilan birga, davlat qarzi davlat moliyasining boshqa elementlari bilan ham o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Masalan, yuqori qarz darajasi soliq yukini oshirishi, bu esa xususiy sektorning investitsion faoliyatini pasaytirishi mumkin. Natijada iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Ammo qarz mablag‘lari ishlab chiqarish sektoriga yo‘naltirilsa, aksincha, soliq tushumlari ortadi va qarz o‘zini oqlaydi. Nazariy jihatdan qarzning optimal darajasi degan tushuncha ham mavjud. Optimal daraja deganda, qarzning iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi, lekin moliyaviy xavf tug‘dirmaydigan miqdori tushuniladi. Har bir mamlakat uchun bu daraja turlicha bo‘ladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda YaIMga nisbatan qarzning 80–100 foiz darajasi xavfsiz hisoblanishi mumkin, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 40–50 foiz darajadan oshishi allaqachon xavf tug‘diradi. 1.2. Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlari Davlat qarzining shakllanish jarayoni har bir mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Odatda, qarz davlat byudjeti daromadlari xarajatlarni qoplashga yetmaganda, ya’ni defitsit yuzaga kelganda shakllanadi. Byudjet defitsiti ko‘plab sabablarga ega bo‘lishi mumkin: iqtisodiy inqiroz, soliq tushumlarining kamayishi, ijtimoiy xarajatlarning oshishi, favqulodda tabiiy ofatlar yoki urush harakatlari. Bunday vaziyatlarda hukumat moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun ichki va tashqi qarz olishga majbur bo‘ladi. Davlat qarzi shakllanishining eng muhim omillaridan biri — iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan byudjet siyosati o‘rtasidagi muvozanatning buzilishidir. Agar davlat xarajatlari daromadlardan tezroq o‘sadigan bo‘lsa, qarz muqarrar 9qarzining mohiyati va turlarini chuqur o‘rganish nafaqat iqtisodchi olimlar, balki amaliy siyosatchilar uchun ham dolzarb masaladir. Davlat qarzining turlari va ularning iqtisodiy oqibatlarini chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, uni faqat moliyaviy majburiyat emas, balki strategik vosita sifatida ham baholash mumkin. Har bir mamlakatning qarz siyosati uning iqtisodiy rivojlanish modeli bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Masalan, eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga ega davlatlar tashqi qarzni qaytarishda eksport tushumlaridan foydalanadi. Aksincha, importga qaram davlatlar tashqi qarzni qaytarishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Davlat qarzi bo‘yicha xalqaro tajribaga murojaat qilganimizda, ayrim mamlakatlar qarzdan innovatsion rivojlanish uchun foydalanishini ko‘ramiz. Janubiy Koreya, Singapur kabi davlatlar tashqi qarz mablag‘larini sanoatni modernizatsiya qilishga yo‘naltirib, qisqa vaqt ichida rivojlangan davlatlar qatoriga kirishgan. Demak, qarzning o‘zi muammo emas, balki uni qanday boshqarish muhim. Davlat qarzi nazariy jihatdan qarz xizmat ko‘rsatish tushunchasi bilan ham bevosita bog‘liqdir. Qarz xizmat ko‘rsatish — bu qarzning foizlari va asosiy summasini qaytarishga ketadigan xarajatlar majmuasidir. Agar qarz xizmat ko‘rsatish uchun davlat byudjeti daromadlarining katta qismi sarflansa, bu mamlakat moliyaviy mustaqilligini zaiflashtiradi. Shu sababli xalqaro moliya institutlari davlat qarzi xavfsizlik darajasini aniqlashda qarz xizmat ko‘rsatish koeffitsientiga katta e’tibor qaratadilar. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u vaqtinchalik resurs yetishmovchiligini bartaraf etadi, lekin uni qaytarish masalasi kelajak avlod zimmasiga ham tushadi. Shu bois davlat qarzi kelajak avlodlar manfaatiga zid bo‘lmasligi uchun oqilona boshqarilishi kerak. Mamlakatning ichki ishlab chiqarish salohiyati, eksport imkoniyatlari, soliq tizimi barqarorligi va boshqa makroiqtisodiy omillar qarzning qay darajada xavfsizligini belgilaydi. 6Kurs ishi mavzusining tuzilishin Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Davlat qarzi va uning makroiqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari 1.1. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati va turlari Davlat qarzi tushunchasi iqtisodiy fanlarda eng ko‘p muhokama qilinadigan mavzulardan biridir. Bu tushuncha davlatning ichki va tashqi manbalardan moliyaviy resurslar jalb qilishi natijasida shakllanadigan majburiyatlarini ifodalaydi. Ya’ni davlat o‘zining byudjet defitsitini qoplash, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish yoki boshqa zarur ehtiyojlarni qondirish uchun qarz oladi. Bu qarz davlat nomidan olinadi va uni qaytarish majburiyati ham davlat zimmasida bo‘ladi. Shunday qilib, davlat qarzi jamiyatning barcha iqtisodiy subyektlariga taalluqli bo‘lgan muhim tushuncha hisoblanadi. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyatini chuqurroq tahlil qilar ekanmiz, uni oddiy moliyaviy majburiyat emas, balki makroiqtisodiy jarayonlarning ajralmas bo‘lagi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Chunki davlat qarzi orqali mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi, inflyatsiya darajasi, milliy valyuta barqarorligi, investitsion muhit va boshqa ko‘plab omillar shakllanadi. Davlat qarzi faqatgina olingan mablag‘lar emas, balki mamlakatning xalqaro miqyosdagi obro‘- e’tiborini, kredit reytingini ham belgilaydi. Shu sababli davlat qarziga ilmiy nuqtai nazardan qarash va uni iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash juda muhimdir. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda davlat qarzi masalasi jahon miqyosida eng dolzarb iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Global moliya bozorlarining keskin o‘zgaruvchanligi, pandemiya oqibatlari, xalqaro savdo cheklovlari va inflyatsiya jarayonlari davlatlarning qarz siyosatini tubdan qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda davlat qarzining o‘sishi ko‘pincha ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish va iqtisodiy inqirozlardan chiqish vositasi sifatida qaralsa, rivojlanayotgan davlatlarda u tashqi moliyaviy resurslarga qaramlikni kuchaytirishi mumkin. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirayotgan mamlakatlarda davlat qarzi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikdan keyingi davrda mamlakatimiz xalqaro moliyaviy institutlar bilan faol hamkorlik qilib, investitsiya loyihalari uchun tashqi qarz jalb etdi. Natijada tashqi qarz hajmi ortib bordi, ammo u ko‘plab infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirishga imkon berdi 1 . Shu bilan birga, qarzning ortishi iqtisodiy barqarorlik, byudjet defitsiti va inflyatsiya kabi muammolarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun davlat qarzi o‘sishining ijobiy va salbiy oqibatlarini tahlil qilish, uni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish va milliy iqtisodiyot barqarorligini saqlash dolzarb masala hisoblanadi. Mazkur kurs ishining mavzusi aynan shu muammolarni chuqur ilmiy tahlil qilishga qaratilgan bo‘lib, uning dolzarbligi yuqori ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. 1 Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan inflyatsiyaning aholining daromadi va turmush tarziga ta’sir qiluvchi omil ekanligi to‘g‘risidagi fikr — 2023-yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz 262.2. Davlat qarzining O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ta’siri 5Amaliy ahamiyati esa shundaki, O‘zbekistonda davlat qarzining o‘sishi, uning iqtisodiyotga ta’siri, ijobiy va salbiy oqibatlari haqida aniq tahliliy natijalar keltiriladi. Shu asosda davlat qarzini boshqarishda qanday ustuvor yo‘nalishlarni tanlash kerakligi bo‘yicha takliflar ishlab chiqiladi. Xususan, tashqi qarz mablag‘larini samarali jalb qilish, ularni maqsadli loyihalarga yo‘naltirish, qarz xizmatini kamaytirish va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Bundan tashqari, kurs ishi natijalari iqtisodiyot sohasi talabalari, ilmiy izlanuvchilar, amaliyotchi mutaxassislar va siyosat yurituvchilar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Shu sababli, ushbu ishning nazariy va amaliy ahamiyati davlat qarzini samarali boshqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratilganligi bilan belgilanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan davlat qarzi jarayonlari va uning milliy iqtisodiyotga ta’siridir. Kurs ishi mavzusining predmeti — davlat qarzining o‘sishi va uning makroiqtisodiy oqibatlarini aniqlash, shuningdek, davlat qarzini boshqarish mexanizmlarini tahlil qilishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishining sabablari, uning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri va oqibatlarini o‘rganish, shuningdek, davlat qarzini samarali boshqarish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Davlat qarzining iqtisodiy mohiyatini ochib berish va uning turlarini yoritish.  Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlarini tahlil qilish.  Davlat qarzi o‘sishining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish.  O‘zbekistonda davlat qarzi dinamikasini va uning iqtisodiyotga ta’sirini tahlil qilish.  Davlat qarzi bilan bog‘liq muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqish. 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Davlat qarzi masalasi iqtisodiyot fanida uzoq tarixga ega bo‘lib, uni o‘rganishda ko‘plab iqtisodchi olimlar o‘z hissasini qo‘shgan. Masalan, A.Smit davlat qarzini iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’sir etuvchi omil sifatida baholagan bo‘lsa, D.Rikardo davlat qarzi keyinchalik soliq yukining oshishiga olib kelishini ta’kidlagan. J.M.Keyns esa davlat qarzini iqtisodiy inqiroz sharoitida talabni rag‘batlantirishning muhim vositasi sifatida ko‘rib, uning ijobiy jihatlarini ko‘rsatib berdi. Zamonaviy davrda F.Modyliani va boshqa olimlar davlat qarzining uzoq muddatli oqibatlarini tahlil qilib, uni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish zarurligini uqtirishgan. O‘zbekiston olimlari ham bu borada bir qator ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishgan. Jumladan, davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri, tashqi qarz jalb etishning ustuvor yo‘nalishlari, qarz xizmatining davlat byudjetiga yuklanishi kabi jihatlar ilmiy maqolalarda yoritilgan. Lekin davlat qarzining tez sur’atlar bilan o‘sishi, uning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri, global moliyaviy tizimdagi o‘zgarishlar fonida yangi yondashuvlarni ishlab chiqish zarurati tug‘ilmoqda. Shu bois, mavjud ilmiy tadqiqotlarni chuqurlashtirish, davlat qarzining O‘zbekiston sharoitidagi ijobiy va salbiy tomonlarini har tomonlama tahlil qilish ushbu mavzuning o‘rganilganlik darajasini yanada boyitadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Davlat qarzi o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlarini o‘rganish nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Nazariy ahamiyati shundaki, ushbu kurs ishida davlat qarzining iqtisodiy mohiyati, turlari, shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlari ilmiy manbalarga asoslangan holda chuqur tahlil qilinadi. Jahon iqtisodiyotida turli mamlakatlarning tajribasi, davlat qarzi bilan bog‘liq nazariy qarashlar va iqtisodiy maktablarning fikrlari jamlanib, umumiy ilmiy asoslar ishlab chiqiladi. Bu esa keyinchalik davlat qarzi bo‘yicha nazariy bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi. 27Davlat qarzi mamlakat iqtisodiyotining muhim moliyaviy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. U davlatning ichki va tashqi moliyaviy manbalardan mablag‘ jalb qilishi natijasida shakllanadi hamda iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston uchun ham davlat qarzi masalasi mustaqillikning ilk davridan boshlab dolzarb bo‘lib kelmoqda. Chunki iqtisodiy barqarorlikni saqlash, yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, ijtimoiy sohani rivojlantirishda davlat qarzidan samarali foydalanish zaruriyati yuzaga keladi. Davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri ko‘p qirrali bo‘lib, u ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni yuzaga chiqarishi mumkin. Masalan, tashqi qarzning oqilona jalb qilinishi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishi va yangi ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qilishi mumkin. Ammo qarz hajmining ortib ketishi, uni qaytarish mexanizmlarining zaifligi, byudjet defitsitining oshishi iqtisodiy barqarorlikka xavf tug‘diradi. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligi tushunchasi keng ma’noni anglatadi. Bu – mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YaIM) barqaror o‘sib borishi, inflyatsiyaning nazorat ostida bo‘lishi, bandlik darajasining yuqoriligi, to‘lov balansining ijobiyligiga erishish kabi ko‘rsatkichlar orqali ifodalanadi. Davlat qarzi esa ushbu ko‘rsatkichlarning barchasiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 2022–2025-yillarda O‘zbekistonda tashqi qarz hajmi yil sayin oshib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda davlat tashqi qarzi qariyb 25,9 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu ko‘rsatkich 35,8 mlrd. dollarga yetishi prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga, ichki qarz ham ortib, 2022-yildagi 3,3 mlrd. dollardan 2025-yilda 9,3 mlrd. dollarga oshishi kutilmoqda. Bu raqamlar davlat qarzining iqtisodiyotdagi o‘rnini yaqqol ko‘rsatib beradi.

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari tahlillar mavjud

Купить