Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	295.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Davlat tomonidan iqtisodiyotni va tadbirkorlikni tartibga solish

I BOB DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI VA
TADBIRKORLIKNI TATARTIBGA SOLISH TUSHUNCHASI,
AHAMIYATI VA MOHIYATI
1.1 Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tushunchasi,
ahamiyati va mohiyati
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati.
1.1-jadval
Iqtisodiyotni tartibga solishning tushunchasi, ahamiyati va mohiyati 1
Umumiy qism Tushuncha va mohiyat Ahamiyati
Iqtisodiyotni tartibga solish
tushunchasi Davlat tomonidan iqtisodiy
faoliyatni, ishlab chiqarish,
taqsimlash, almashinish va
iste'mol jarayonlarini tartibga
solish va nazorat qilish
jarayoni. Iqtisodiyotni barqaror va
samarali rivojlantirish,
bozorning disbalanslarini
bartaraf etish.
Davlatning iqtisodiyotdagi
roli Davlat o'zining iqtisodiy
siyosati orqali bozor
mexanizmlarini tartibga
soladi, ijtimoiy adolatni
ta'minlaydi va resurslarning
samarali taqsimlanishini
nazorat qiladi. Iqtisodiy o'sish, barqarorlik,
ijtimoiy tenglik va davlatning
jamiyatdagi rolini
mustahkamlash.
Iqtisodiyotni tartibga
solishning asosiy vositalari 1. Soliq siyosati
2. Byudjet siyosati
3. Kredit va pul-kredit
siyosati
4. Tashqi iqtisodiy faoliyatni Davlatning iqtisodiy
faoliyatni boshqarish va
resurslarni samarali
taqsimlash imkoniyatlarini
yaratadi.
1
N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016
5

muhofaza qilish borasida va boshqa aniq maqsadga yo`naltirilgan vazifalarni hal
qilishga qaratiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish akti – bu vakolatli
davlat organining belgilangan shaklga keltirilgan ko`rsatmasi bo`lib, u tadbirkorlik
faoliyati subyektlari yoki aniq bir subyekt uchun mo`ljallanadi va yo`naltiriladi. U
belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini yuritish yoki uni belgilangan holatga
keltirish to`g`risidagi talabni qo`yadi. Agar bunday akt bir qancha (noaniq)
tadbirkorlar doirasi uchun yo`naltirilgan bo`lsa, demak normativ tartibga solish
hisoblanadi. Aksincha, davlat organining aniq bir tadbirkorlar uchun qabul qilgan
ko`rsatmasi (akti) bo`lsa, unda bunday tartibga solish konkret (aniq) tartibga solish
haqida so`z yuritiladi.
Normativ tartibga solish aktlari qatoriga, masalan, erkin tasarruf qilish
taqiqlangan mahsulotlar ro`yxatini yoki maxsus ruxsatnoma (litsenziya)lar
asosidagina shug`ullanishi mumkin bo`lgan faoliyat turlarining ro`yxatini kiritish
mumkin. Tartibga solishning bu turi o`zining tezkor ta`sir etish tabiati bilan ajralib
turadi. Bular qonunosti tusga ega bo`lib, odatda aniq vazifalarni zudlik bilan hal
etish uchun qabul qilinadi.
Konkret (aniq) tartibga solish deganda davlat organi tomonidan tadbirkorlik
sohasidagi xo`jalik huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o`zgartirish yoki
bekor qilish to`g`risidagi aktni qabul qilish tushuniladi. Demak, aniq tartibga solish
akti har vaqt yuridik fakt bo`ladi.
Bu turdagi aktlar turli maqsadni hal qilish uchun mo`ljallanishi va ayni paytda
har turli huquqiy shaklda bo`lishi mumkin. Bunday aktlarni keltirib chiqarishi
mumkin bo`lgan huquqiy oqibatlariga ko`ra uch turga, ya`ni: huquq paydo
qiluvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi turlarga ajratish
mumkin.
Huquq paydo qiluvchi aktlar jumlasiga ruxsat etuvchi aktlarnii yoki
imtiyozlar, limitlar, kvotalar va taqdim etish huquqlarini, huquqni o`zgartiruvchi
aktlar qatoriga esa, tadbirkorlik faoliyatini xududiy yoki tarmoq bo`yicha
rivojlantirish uchun dotatsiya, subsidiya, subvensiya, ssuda va shunga o`xshash
18

tizimini o'zgartirish davri bo'ldi. Birinchi marta Rossiyada soliqlar uch turga
bo'linadi: federal, respublika va mahalliy (Ilova).
Barcha soliqlarning tizimli ko'rinishini olish uchun turli tasniflar ishlab
chiqilgan. Masalan, asosiy va qo'shimcha soliqlar farqlanadi. Bu yondashuvning
mezoni - byudjet uchun daromadlarning qanchalik muhimligi. To'g'ridan -to'g'ri va
bilvosita soliqlarni ajratish odat tusiga kiradi (bu holda tasniflashning asosi pul
mablag'larini olib chiqish xarakteridir). Soliqqa tortish predmetiga qarab soliqlarni
ikki guruhga bo'lish mumkin: daromadlar va shu daromadlardan foydalanish bilan
bog'liq soliq tizimi - moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning kuchli vositasi. Bu
usulning qo'llanilish darajasi har bir mamlakatda turlicha. Masalan, AQSh va
Yaponiyada yalpi milliy mahsulotning 27-29 foizi soliq tizimi orqali, Shvetsiyada-
50-54 foizini tashkil qiladi.
Umuman soliq tizimi ziddiyatli hodisa. Bir tomondan, uning vazifasi xo'jalik
yurituvchi sub'ektlardan etarli moliyaviy resurslarni olib qo'yilishini ta'minlash,
boshqa tomondan, bu sub'ektlarning ishbilarmonlik faolligining pasayishiga yo'l
qo'ymaslikdir. Bu paradoksning echimi oqilona murosaga kelish yo'li bilan amalga
oshiriladi. Ularning harakatlari soliq tizimi tomonidan bir qator tamoyillardan
foydalanishga asoslangan:
1. Soliqni shunday tuzish kerakki, uni amalga oshirish uchun davlat
xarajatlari iloji boricha past bo'lsin (arzon soliqqa tortish printsipi deb ataladi).
2. Soliq yig'ish soliq to'lovchining to'lov tartibi bilan bog'liq xarajatlari imkon
qadar past bo'lishi uchun amalga oshirilishi kerak (arzon soliq to'lash tamoyili).
3. Soliq to'lash uning iqtisodiy faoliyatiga (soliq yukini cheklash tamoyili)
buzilmasligi uchun soliq to'lovchi uchun eng kam yuk bo'lishi kerak.
Soliq tizimining tartibga solish salohiyatiga tayanadigan printsiplar
muhokamasini yakunlab, yana bir muhim xususiyatni aytib o'tish joiz: rivojlangan
bozor iqtisodiyoti amaliyoti shuni ko'rsatadiki, daromad siyosati xarajatlar
siyosatidan ko'ra ta'sirchan ta'sir ko'rsatadi. Tushuntirish ko'p jihatdan ijtimoiy-
psixologik xarakterga ega. Biror kishi chekinish faktini tanqislik holatidan ko'ra
ko'proq hissiyot bilan qabul qiladi. Tayoq tayoqdan og'irroq!
36

Biroq, har qanday jamiyatda uning iqtisodi qanday bozor modeliga
moslashtirilgan bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan tadbirkorlik
sohasida davlatning tutgan o`rni alohida ahamiyatga ega bo`lib, tadbirkorlar
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati yuzaga kelishi tabiiy. Chunki
bozor iqtisodi sharoitida tadbirkorlar faoliyatini erkin rivojlanishini davlat-huquqiy
mexanizmining yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi.
21%
54%16% 2% 8%
To'g'ri soliqlar
Egri soliqlar
Mol-mulk solig'i va resurs
to'lovlari
Yu qori foydaga solinadigan
soliq
Boshqa daromadlar
1-rasm. Davlatga tadbirkorlar tomonidan tushadigan soliq va foydalar 2
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, unga ta`sir
ko`rsatish zaruriyatini jamiyat manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi talablari
bilan asoslash mumkin:
1. Iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotda ustuvor bo`lgan davlat va jamiyat
ehtiyojlarini ta`minlash;
2. Davlat budjetini shakllantirish;
3. Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish;
4. Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish;
5. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash;
6. Tadbirkorlik faoliyatining erkinligini va raqobatni amalga oshirish hamda
monopoliyadan himoya qilish;
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezident huzuridagi statistika agentligi https://www.stat.uz/ asosida ishlab chiqilgan
12

davlat xizmati tomonidan boshqariladi. Masalan, pul tizimi banklararo kredit
stavkasining ta'sirini sezadi, uni ko'tarish to'g'risidagi ma'muriy qarordan oldin
emas. O'z navbatida, har bir ma'muriy regulyatorda iqtisodiy narsa bor, u iqtisodiy
tizim sub'ektlarining xatti-harakatlariga bilvosita ta'sir qiladi. Narxlar ustidan
to'g'ridan-to'g'ri nazoratga murojaat qilib, davlat ishlab chiqaruvchilar uchun
maxsus iqtisodiy rejimni yaratadi, ularni ishlab chiqarish dasturlarini qayta ko'rib
chiqishga, kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishning yangi manbalarini izlashga va
h.k. Iste'molchilar ham moslashishi kerak-joriy talabning tuzilishini, shuningdek,
uning hajmi va jamg'arma miqdori o'rtasidagi nisbatni o'zgartirish.
Shu bilan birga, iqtisodiy va ma'muriy usullar qarama -qarshi. Iqtisodiy
usullar erkin bozor qarorlarini qabul qilish huquqini saqlab qolgan sub'ektlarni
tanlash erkinligini cheklamaydi. Qachonki, masalan, davlat qarz majburiyatlari
bo'yicha foiz stavkasini iqtisodiyotni tartibga solish uchun ishlatsa, mulkdor pul
daromadlari u tejashni foydali joylashtirish uchun mavjud variantlarning belgisini
ko'radi ( Bank depoziti , xususiy korporatsiyalarning qimmatli qog'ozlarini sotib
olish, ko'chmas mulkni sotib olish va boshqalar), boshqasi qo'shildi. Va bu erda
hamma narsa davlatning tartibga solish maqsadlariga erishish uchun jamg'arma
egasini o'z tomoniga jalb qilish qobiliyatiga bog'liq.
Aksincha, ma'muriy usullar iqtisodiy tanlash erkinligini sezilarli darajada
cheklaydi, ba'zan esa nolga tushiradi. Bu ma'muriyat iqtisodiy jihatdan oqlangan
chegaralardan chiqib ketganda, yaxlitlik xususiyatlariga ega bo'lganda va
ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga aylanib ketganda sodir bo'ladi. Keyin nazorat
hamma narsani qamrab oladi, u butun iqtisodiy jarayonni qamrab oladi - ishlab
chiqarish va uning tarkibi, xarajatlari, narxlari, mahsulot sifati, ish haqi, foyda va
uni taqsimlash va boshqalar.
Shu bilan birga, individual iqtisodiy erkinlikni bostiruvchi ma'muriy choralar,
agar ular ayrim sub'ektlarning maksimal erkinligi boshqa sub'ektlar va umuman
bozor iqtisodiyoti uchun katta yo'qotishlarga aylanadigan hollarda qo'llanilsa, to'liq
oqlanadi. Ma'muriy usullardan foydalanish samarali bo'lgan va bozor mexanizmiga
zid bo'lmagan sohalar mavjud.
29

3.6 Гусейнов Р.М., Семенихина В.А. Макроэкономика. Учебное пособие.
- М.: 2014. – 254 с.
3.7 Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор,
2010г.
3.8 Ах medov D.Q. Ishmuhammedov А .E., Jumayev Q. Х ., Djumayev Z. А .
Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining
Adabiyot jamg‘armasi nashriyot”, 2004 y.-240 bet.
3.9 Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебник для вузов,
веизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с.
3.10 Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574p.
3.11 Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot.
O`quv qo‘llanma. T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg‘armasi nashriyot”,2005. -192 bet.
IV. Internet sahifalari
4.1 www. soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti .
4.2 www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki .
4.3 www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi .
4.4 www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
4.5 www.ziyonet.uz
4.6 www.arxiv.uz
4.7 www.aim.uz
4.8 www.5 baho.uz
4.9 www.lex.uz
41

valyuta kurslari, foydalanishni o'zgartirish orqali. cheklash yoki aksincha, u yoki
bu faoliyatni rag'batlantirish uchun boshqa vositalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada
kapitalizmning dastlabki davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz
stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi.
V zamonaviy sharoitlar har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi,
davlatning iqtisodiyotga har xil darajadagi aralashuvi.
Davlat va bozorni tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi,
davlat aralashuvining chegaralari va yo'nalishlari nimada - to'liq davlat
monopoliyasidan tortib o'ta iqtisodiy liberalizmgacha bo'lgan fikrlar va
yondashuvlarning keng doirasi mavjud. Biroq, davlatning iqtisodiyotda muayyan
funktsiyalarni bajarishi zarurligi so'roq qilinmaydi. Davlatning bozor
iqtisodiyotidagi o'rni haqidagi klassik qarashlardagi inqilob ingliz taniqli
iqtisodchisi Jon Meynard Keyns nomi bilan bog'liq edi. Uning "Bandlik, foiz va
pulning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda nashr etilgan. "Keyns inqilobi"
davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotining klassik qarashida inqilobni
keltirib chiqardi. Iqtisodiy tanazzulni o'z-o'zini davolashning iloji yo'qligi, yalpi
talab va yalpi taklifni muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish va uni
yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida davlat aralashuvi
zarurligi isbotlandi.
Kurs ishi obyekti: kurs ishi obyekti sifatida davlat tomonidan iqtisodiyotni
tartibga solish jarayonlari tanlanadi. Ushbu jarayonlar doirasida davlatning
iqtisodiy tarmoqlarga ta'siri, bozordagi harakatlar va o‘zgarishlar, shuningdek,
davlatning iqtisodiy siyosatini belgilash va amalga oshirish usullari tahlil qilinadi.
Kurs ishi predmeti: kurs ishi predmeti zamonaviy iqtisodiyotni tartibga
solishning tendensiyalari va usullari, shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiyotida
bunday usullarni qo‘llash imkoniyatlari bo‘ladi. Bu yerda davlatning iqtisodiy
faoliyatni boshqarishdagi yangi yondashuvlari, bozorni tartibga solish
mexanizmlari va ularning samaradorligi o‘rganiladi.
Kurs ishi vazifalari:
3

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: bugungi kunda mamlakatimizdagi islohotlar, eng
avvalo, dunyoda, shu jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida yuz
berayotgan turli o‘zgarishlarga mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan
yo‘limiz global inqirozdan keyin jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan
bir sharoitda o‘zining barqarorligi va hayotiyligini ko‘rsatayotir.
Ekspertlarning tasdiqlashicha, O‘zbekistonda kuzatilayotgan makroiqtisodiy
barqarorlik tashqi salbiy ta’sirlarga samarali qarshi turish imkonini berayapti.
Ekspertlar fikricha, Harakatlar strategiyasining qabul qilinishi O‘zbekiston
uchun katta qadam bo‘lib, mamlakat bu borada izchil va ishonchli harakat qilib,
zarur mustahkam asosni yaratgan edi.
Jamiyatning iqtisodiy asosini, inson hayotiy faoliyatining manbaini tushunish
uchun ishlab chiqarish jarayonining mazmunini ko‘rib chiqish zarur.
Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilik jamiyatining amal qilishi va
rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga
qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatdir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish,
turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Davlat tamonidan iqtisodni tartibga solish maqsadida, oshkoralik, tenglik va
ijtimoiy adolat va qonuniylik ustuvor bo`lgan holda amalga oshiriladi.
Kurs ishining maqsadi: d avlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishni
o`rganish va taxlil etish va bu orqali Andijon viloyati iqtisodiy-ijtimoiy xolati tahlil
etish. Korxonalar va tadbirkorlar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish
zaruriyati qonuniyatlarini o`rganish.
Davlat har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Davlat o'z tarixi davomida tartibni, qonuniylikni
saqlash, milliy mudofaani tashkil etish vazifalari bilan bir qatorda, iqtisodiy sohada
ham ma'lum funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning xatti -harakatlariga bilvosita ta'sir qilish tizimi, shuning uchun
umuman iqtisodiyotga qonunchilik, soliqqa tortish tizimi, bojxona to'lovlari,
2

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I BOB DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI VA TADBIRKORLIKNI TATARTIBGA SOLISH TUSHUNCHASI,
AHAMIYATI VA MOHIYATI ....................................................................................................................... 5
1.1 Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tushunchasi, ahamiyati va mohiyati ......................... 5
1.2 Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati va tadbirkorlik faoliyatini
davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari, shakllari va uslublari. .................................... 11
II BOB IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING IQTISODIY VA MA'MURIY
USULLARI, TIZIMI HAMDA FISKAL SIYOSAT AHAMIYATI ........................................................................ 21
2.1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy va ma'muriy usullari ......................... 21
2.2. Davlat boshqaruvining asosiy vositalari. Iqtisodiy tartibga solish vositalari tizimi va moliyaviy
(fiskal) siyosat o‘rni ................................................................................................................................ 31
XULOSA .................................................................................................................................................. 38
ASOSIY ADABIYOTLAR ............................................................................................................................ 40
1

va boshqa resurslarni markazlashtirilgan taqsimlash, korxonalar faoliyatini qat'iy
tartibga solish, ularning mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatlarini cheklash
shaklida amalga oshiriladi.
2.1.1-rasm. Davlatning agrar iqtisodiyotini tartibga solishdagi asosiy
vazifalar 13
Ma'muriy usullar bozor iqtisodiyoti sharoitida ham qo'llaniladi. Bozor
iqtisodiyotini ma'muriy usullar bilan davlat tomonidan tartibga solish
makroiqtisodiy va ijtimoiy muammolarni butun jamiyat manfaatlari uchun hal
qilish zarurati bilan belgilanadi. Bir qator tarmoqlar, ob'ektlarni to'liq yoki qisman
to'g'ridan -to'g'ri davlat boshqaruvi iqtisodiyot va jamiyat uchun hayotiy
ahamiyatga ega bo'lgan, jamoat uchun xavf tug'diradigan va katta davlat yordamini
talab qiladigan korxona yoki tashkilotlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday ob'ektlar
harbiy, energetika, qo'riqxonalar, milliy muzeylar, tabiiy bog'lar, kurortlar, foydali
qazilmalar, suv resurslari , bir qator fan, ta'lim, madaniyat, sog'liqni saqlash
muassasalari, shuningdek atrof -muhitni nazorat qiluvchi va himoya qiluvchi,
boshqa milliy funktsiyalarni bajaruvchi tashkilotlar. Bunday ob'ektlar odatda
davlat yoki munitsipal mulkdir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bozor iqtisodiyoti
13
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy va ma'muriy usullari - Поиск Изображения
22

va alohida turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning
organlari halq nomidan va jamiyat manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir
ko`rsatsa, uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma
doirasida uning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari
uchun tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga
solish tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi
kerak. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni bunday turlarga
ajratishga sabab shuki, bu sohada davlat faoliyati ma`lum darajada
alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar
ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish tadbirkorlik faoliyatining turli
tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek qamrab oladi va barcha uchun
umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi
«Tadbirkorlik faoliyatini erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun 3
,
tadbirkorlarni soliqqa tortish masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi
to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning alohida turida,
masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari tadbirkorlik faoliyati subyektlari
uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar
uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin.
Uchinchidan tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning
mazmuniga ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish;
b) rejalashtirish;
d ) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va nazorat
qilish.
Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli
sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini mamlakat
kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga oshirilishini ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi muhim iqtisodiy vazifalarni hal
3
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.05.2012 yildagi O‘RQ-328-son
14

Ijtimoiy himoya – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza
qilinishini ta minlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiyʼ
chora-tadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi
eng asosiy yo’nalish – bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish
darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha
darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi.
Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
• chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi
yanada kuchayadi;
• ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida
alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham
topadi;
• ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi;
• turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi
jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni
markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga
ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish
8

tartibga solish (import va
eksport siyosati)
5. Sanoat siyosati
Tartibga solishning asosiy
maqsadlari 1. Iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash
2. Ijtimoiy adolatni o'rnatish
3. Bozorning bo'hronlarini
bartaraf etish
4. Ishlab chiqarishni
rivojlantirish Iqtisodiy muammolarni hal
qilish, ijtimoiy farovonlikni
oshirish va rivojlanish uchun
sharoit yaratish.
Tartibga solishning
afzalliklari 1. Bozorning
monopoliyalashishini oldini
olish
2. Ijtimoiy notenglikni
kamaytirish
3. Resurslarning samarali
taqsimlanishini ta'minlash Yaxshi tashkil etilgan
iqtisodiy siyosat davlat
iqtisodiyotining
mustahkamlanishiga yordam
beradi.
Tartibga solishning salbiy
jihatlari 1. Bozor erkinligini cheklash
2. Davlat xarajatlari va
byudjet taqchilliklarini
oshirish
3. Davlatning iqtisodiy
faoliyatga ortiqcha aralashuvi Noto'g'ri tartibga solish
iqtisodiyotni tormozlashga
olib kelishi mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash hamda uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish
hisoblanadi.
Davlatning iqtisodiy vazifalari - bozor tizimining samarali amal qilishiga
imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; Raqobatni
himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta
taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari – bevosita ta’sir
qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar.
6

etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar
yoki ayrim tarmoq, soha tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat
va halq manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining
erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat
qilishdan iborat.
Rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlariga erishishda davlat iqtisodiy
choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq imtiyozlarini
berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va mahsulotlar sotib olish
davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun mo`ljallangan boshqa hil
mablag`lar hisobidan qoplanadi.
Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish xo`jalik
faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki bekor qilish, yoki
aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash maqsadida
tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat tomonidan ta`sir
etishdan iborat.
Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini yuritishga yo`l qo`ymaslik
(taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish tartibida uchrashi mumkin.
Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan obyektlar qurilishini davlat
qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish faoliyatini o`zgartirish atrof-
muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki uni butunlay to`xtatish
haqida qaror qabul qilish natijasida sodir bo`ladi.
Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani bevosita
(direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni iqtisodiy
rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi.
Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat qonunga
tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir qancha normativ
aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati haqidagi
asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
15

XULOSA
Xulosa o`rnida shunday tarifni keltirish munkun. Davlat bosh islohatchi.
1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud
tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash hamda uni
oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi.
2. Davlat tomonidan tartibga solish - iqtisodiyotni rivojlantirishning ob'ektiv
zaruriyati. Boz ustiga, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. Qanday bo'lmasin, har qanday
mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va sotsial- iqtisodiy tizim iqtisodiyot u
yoki bu darajada davlat tomonidan davlat organlari timsolida tartibga solinadi.
Davlat iqtisodiyotga qonuniy cheklovlar, soliq tizimi, majburiy to'lovlar va
ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, imtiyozlar, kredit berish, davlat
ijtimoiy -iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir ko'rsatadi.
3. Xavfsizlik iqtisodiy o'sish ko'p jihatdan mamlakat iqtisodiy rivojlanishining
barcha jabhalariga hukumat ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va aniqlovchi
ob'ektiga aylanmoqda, davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning murakkab va
ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faolligini sezilarli darajada oshirish va Rossiya
iqtisodiyotining mavjud o'sish salohiyatini ro'yobga chiqarishga yo'naltirish kerak.
4. Bozor sharoitida davlat oldida qiyin vazifa turibdi: bir tomondan, iqtisodiy
dastaklar yordamida uning faoliyatini qo'llab -quvvatlashi va osonlashtirishi
kerak. bozor tizimi va boshqa tomondan, bu tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q
qilmang.
5. Iqtisodiy o'sishni kamaytirish orqali davlatdan jiddiy yordam olishi
mumkin soliq yuki yoki davlat xarajatlarining ko'payishi. ikkinchisiga davlat
38

munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum
darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat
bo‘ladi.
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab
chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular
jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va
mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya
qilish kabilarni kiritish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq
tasavvurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi , vazifalari va tartibga solish usullari
hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish
hisoblanadi.
Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga
iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy
tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish
mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning
quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi:
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2) raqobatni himoya qilish;
9

Birinchidan, qattiq davlat nazorati monopol bozorlari.
Ikkinchidan, tashqi omillarni tartibga solish va ularning atrof -muhit uchun
oqibatlari. Bu sohada iqtisodiy regulyatorlar etarli emas va samarasiz, chunki agar
ko'l yoki o'rmon vayron bo'lsa, hech qanday moliyaviy sanktsiyalar ularni
jonlantirmaydi. Ma'muriy chora -tadbirlar zarur: milliy resurslarning bir qismini
saqlash, ularni tijorat maqsadlarida ekspluatatsiya qilish bundan mustasno, ishlab
chiqarish faoliyatining ayrim turlari qabul qilinishi mumkin bo'lmagan tabiatni
muhofaza qilish zonalarini ajratish, ekologik zararli texnologiyalardan
foydalanishni to'g'ridan -to'g'ri taqiqlash.
Uchinchidan, aholining ekologik xavfsiz hayotini kafolatlaydigan ekologik
standartlarni ishlab chiqish, milliy standartlar va boshqalar, shuningdek ularning
bajarilishini nazorat qilish.
To'rtinchidan, aholi farovonligining ruxsat etilgan minimal parametrlarini -
kafolatlangan eng kam ish haqi, ishsizlik nafaqasi va boshqalarni aniqlash va
saqlash.
Beshinchidan, jahon iqtisodiyotida milliy manfaatlarni himoya qilish,
masalan, eksportni litsenziyalash yoki kapital importini davlat nazorati.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ma'muriy usullar uzoq vaqtdan
beri iqtisodiy mexanizmning ajralmas qismiga aylangan va ularni boshqa narsa
bilan almashtirish vazifasi hech qaerda qo'yilmagan. Jahon va mahalliy amaliyot
shuni ko'rsatadiki, ma'muriyat iqtisodiy asosga ega bo'lmaganida xavfli
hisoblanadi. Buni umuman rad etish - zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilishini
aniq tasavvur qilmaslikdir.
Jahon iqtisodiy amaliyoti tartibga solishning turli usullarining ko'plab
kombinatsiyalarini bilsa -da, ularning ichki tuzilishi, qoida tariqasida, o'zgarishsiz
qolmoqda. Ba'zi usullar (ham iqtisodiy, ham ma'muriy) iqtisodiyotda qo'llab -
quvvatlovchi tuzilma rolini bajaradi, belgilangan maqsadlarga erishishga
qaratilgan, boshqalari amortizatorlar vazifasini bajaradi. Ular iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish muqarrar ravishda kuzatiladigan salbiy ta'sirlarni
yumshatish uchun mo'ljallangan.
30

ASOSIY ADABIYOTLAR
I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident farmonari, qarorlari va
farmoyishlari
1.1 «Tadbirkorlik faoliyatini erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.05.2012 yildagi O‘RQ-328-son
1.2 “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti kitoblari
2.1 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
2.2 Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
2.3 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
2.4 Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
III. Qo’shimcha adabiyotlar
3.1 Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
3.2 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University.
NY.: Worth Publishers, 2016
3.3 Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник для
вузов. – СПб.: Питер, 2018. – 368 с.
3.4 Носова С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. – М.:
Кнорус, 2014, – 468 с.
3.5 Золотарчук В.В. Макроэкономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2015. -
537 с.
40

1. Zamonaviy iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy tendensiyalarini
tahlil qilish. Bu vazifa doirasida jahon iqtisodiyotidagi yangi yondashuvlar, bozor
mexanizmlari va davlatning ulardagi roli o‘rganiladi.
2. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning samarali usullarini
aniqlash. Bu bo‘yicha davlatning iqtisodiy boshqaruvdagi roli va qo‘llaniladigan
yondashuvlar ko‘rib chiqiladi.
3. O‘zbekistonda iqtisodiyotni tartibga solishning joriy tizimini tahlil
qilish. O‘zbekiston iqtisodiyotida mavjud bo‘lgan tartibga solish mexanizmlarini
o‘rganish va ularni takomillashtirish yo‘llarini aniqlash.
4. Zamonaviy iqtisodiyotni tartibga solishning imkoniyatlari va
muammolarini baholash. Bu vazifa doirasida iqtisodiyotni tartibga solishda yuzaga
keladigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish usullari o‘rganiladi.
5. O‘zbekistonda iqtisodiyotni tartibga solishning yangi usullarini ishlab
chiqish. Ushbu vazifa davlat tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosat va
tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha yangi yondashuvlarni
ishlab chiqishga qaratiladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanish mamlakat. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga solishda
davlat iqtisodiyotga ta'sir qilishning byudjet, soliqlar, pul -kredit siyosati, iqtisodiy
qonunchilik va boshqalar kabi keng vosita va usullaridan foydalanadi. Shunday
qilib, davlat tomonidan tartibga solish eng katta e'tiborga loyiqdir.
Kurs ishi tartibi: Kirish, 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotdan
iborat.
4

monitoring
5. Byudjetni
tahlil qilish Byudjetning ijrosi va
iqtisodiy natijalarini tahlil
qilish. Fiskal siyosatning
samaradorligini baholash
va zarur tuzatishlarni
kiritish. 1. Fiskal tahlil
2. Byudjetning
iqtisodiy ta'sirini
baholash
Narxlarni tartibga solish — bozorning "yashirin qo‘l" ta'sirini nazorat qilish
va zarur tovarlar va xizmatlarga narxlarni belgilash orqali amalga oshiriladi.
Asosiy tovarlar va xizmatlarning narxini nazorat qilish, narxlarning haddan
tashqari oshishini oldini olish. Ijtimoiy ahamiyatga ega tovarlar uchun minimum
narxlarni belgilash, shuningdek, ba'zi tovarlar uchun maksimal narx chegaralarini
qo‘yish.Narxlarni tartibga solish bozorning stabil ishlashini ta'minlash,
inflyatsiyani pasaytirish va ijtimoiy muammolarni bartaraf etishga yordam beradi.
Savdo siyosati davlatning ichki va tashqi savdoni boshqarish uchun belgilangan
strategiyalar to‘plamidir. Bu siyosat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, mahalliy
ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va xalqaro bozorlarga chiqishni ta'minlashga
qaratilgan. Import va eksportni tartibga solish uchun tariflar (soliqlar) va kvotalar
belgilash. Xalqaro savdo shartnomalari va ittifoqlar orqali savdo aloqalarini
kengaytirish.Savdo siyosati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlash, xalqaro bozorda raqobatbardoshligini oshirish va eksportni
rivojlantirishga yordam beradi.
Davlat qarzi va kredit siyosati davlatning moliyaviy barqarorligini saqlashda
muhim vositalardan biridir. Bu siyosat orqali davlat o‘zining qarzlarni qanday
boshqarishi, kreditlarni berishi va qarzlarni to‘lashni rejalashtirishi mumkin.
Davlatning ichki va tashqi qarzlarini nazorat qilish, uning miqdorini va shartlarini
belgilash. Banklar va moliyaviy muassasalarga qarz berish va kreditlar orqali
iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish. Davlat qarzi va kredit siyosati iqtisodiyotda pul
aylanishi va sarmoya oqimlarini boshqarish orqali barqaror o‘sishni ta'minlaydi.
Ijtimoiy siyosat va subsidiya tizimi iqtisodiy tartibga solishda muhim o‘rin
tutadi, chunki bu vosita jamiyatdagi ijtimoiy tenglikni ta'minlashga yordam beradi.
Ijtimoiy siyosat va subsidiya tizimining asosiy vositalari bor. Ijtimoiy himoya,
34

2.2. Davlat boshqaruvining asosiy vositalari. Iqtisodiy tartibga solish
vositalari tizimi va moliyaviy (fiskal) siyosat o‘rni
Iqtisodiy siyosat maqsadlarini amalga oshirish muayyan vositalardan
foydalanishni nazarda tutadi, ularning umumiyligi davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmini tashkil qiladi. Bu mexanizmning etakchi elementlari moliyaviy
(fiskal) va pul-kredit siyosatidir. Iqtisodiy vositalardan foydalanishning umumiy
tamoyillari sifatida quyidagi jihatlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Tartibga solish samarasi iqtisodiyotning bozor asoslarini minimal darajada
buzilishini nazarda tutadi.
Tartibga solish choralari qo'llaniladigan choralarning maqbul kombinatsiyasi
sharoitida amalga oshirilishi kerak (qarama-qarshiliklar nafaqat iqtisodiy
siyosatning turli maqsadlari o'rtasida, balki ishlatilgan vositalar o'rtasida ham
bo'lishi mumkin deb taxmin qilish kerak).
Tartibga solish mexanizmidan foydalanish jarayonida maksimal samaraga
erishish istagi uning tuzilishi to'g'risida aniq ma'lumotni nazarda tutadi. Ma'lumki,
davlat tomonidan tartibga solish tizimida ikkita shaklni ajratish odatiy holdir:
iqtisodiy va ma'muriy
Iqtisodiy vositalar davlatning ta'sir ko'rsatadigan darajada ta'sirchan
bo'lmagan harakatlarini o'z ichiga oladi. Biz ta'sir qilish usullari haqida
gapirayapmiz, masalan, bozor jarayonining aspektlariga (yalpi talab, yalpi taklif,
kapitalning markazlashish darajasi, iqtisodiyotning ijtimoiy, tarkibiy va mintaqaviy
elementlari).
Ma'muriy dastaklar majmui, birinchi navbatda, huquqiy bazani ta'minlash
bilan bog'liq bo'lgan tartibga solish harakatlarini o'z ichiga oladi. Qabul qilingan
chora -tadbirlarning maqsadi xususiy sektor uchun eng oqilona huquqiy asosni
yaratishdir. Ma'muriy choralarni qo'llashdagi faollik darajasi iqtisodiyot sohasiga
qarab farq qilishi mumkin. Ular hozirda aholining kam ta'minlangan qatlamlarini
ijtimoiy muhofaza qilish sohasida, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish
sohasida qat'iyat bilan namoyon bo'lmoqda.
31

sharoitida davlat ta'sirining ma'muriy usullarining ta'siri keskin kamayadi, ularning
mazmuni va ular hal qiladigan vazifalar o'zgaradi.
Ma'muriy usullarga quyidagilar kiradi: alohida korxonalar, iqtisodiyot
tarmoqlarini davlat tomonidan moliyaviy qo'llab -quvvatlash, ilmiy -texnikaviy,
ekologik va boshqalarni rivojlantirish orqali tarkibiy inqirozlarning oldini olish
uchun makrostrukturaviy o'zgarishlarni amalga oshirish. davlat dasturlari , ijtimoiy
sohani moliyalashtirish va boshqalar.
Davlat byudjetidan moliyaviy qo'llab -quvvatlash odatda grantlar,
subventsiyalar, subsidiyalar ko'rinishida amalga oshiriladi. Byudjet mablag'lari
davlat korxonalari, tashkilotlari, muassasalariga iqtisodiy faoliyat natijalarini
muvozanatlash uchun beriladi. Masalan, subsidiyalar korxona xarajatlarini
qoplamaydigan mahsulotlarini davlat narxlarida sotish orqali etkazilgan zararni
qoplash uchun berilishi mumkin.
Boshqacha aytganda, agar mahsulotga subsidiya belgilansa, demak, bu
haqiqiy narxning bir qismini iste'molchi, ikkinchisini esa davlat to'laydi. Shunday
qilib, iste'mol narxi kamayadi.
Byudjetdan subsidiyalar yuqori darajadagi byudjetlardan quyi darajalarga
qadar yakuniy balanslash uchun berilishi mumkin.
Yaqinda subsidiyalar o'rniga quyi darajadagi byudjetlarni moliyaviy qo'llab -
quvvatlashning yangi turi - subvensiyalar berildi. Subvensiyalar joriy va
investitsiya turlariga bo'linadi. Joriy subventsiyalarni olish huquqi Rossiya
hududlariga tegishli bo'lib, unda milliy ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun
zarur bo'lgan byudjet xarajatlari ulushi Rossiya uchun o'rtacha ko'rsatkichdan
oshadi. Butun mamlakatni moliyalashtirish uchun byudjeti etarli bo'lmagan
hududlar kapital qo'yilmalar , investitsiya subventsiyalari huquqiga ega.
Subvensiyalardan farqli o'laroq, subsidiyalar ishlatilmasa yoki noto'g'ri
ishlatilsa qaytarilmaydi. Bu subsidiya oluvchilarga olingan moliyaviy resurslarni
manevr qilish imkonini beradi.
Ma'muriy usullar me'yorlashtirish, litsenziyalash, kvotalar, narxlar,
daromadlar, valyuta kursi, chegirma foizlari va boshqalarni nazorat qilish
23

Foydalanish moliyaviy vositalar ma'lum makroiqtisodiy maqsadlarni amalga
oshirish uchun moliyaviy (fiskal) siyosat kabi hodisaning shakllanishiga olib keldi.
Jahon iqtisodiy adabiyotida bu atamalarning ikkalasi ham sinonim sifatida
ishlatiladi. Biroq, bu ikki atamaning semantik mazmunida farqni ko'rish kerak.
Atama " moliyaviy siyosat » ma'nosi torroq. U, birinchi navbatda, davlat byudjetida
resurslar to'planishi va vaziyatni tartibga solish maqsadida bu jarayondan
foydalanish muhimligini ta'kidlaydi.
Iqtisodiy tartibga solish — bu davlatning iqtisodiy faoliyatni boshqarish va
nazorat qilish jarayonidir. Davlatning asosiy maqsadi iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash, resurslarni samarali taqsimlash, bozor mexanizmlarini boshqarish,
shuningdek, ijtimoiy tenglikni yaratishdir. Iqtisodiy tartibga solish vositalari tizimi
davlatning iqtisodiy maqsadlariga erishishda foydalanadigan asboblar va
mexanizmlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu vositalar asosan moliyaviy, soliq, narx va
bozor faoliyatini tartibga solish orqali amalga oshiriladi.
Soliq siyosati iqtisodiy tartibga solishda eng muhim vositalardan biridir.
Soliqlar davlatning daromadlarini shakllantiradi va iqtisodiy jarayonlarga sezilarli
ta'sir ko‘rsatadi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish uchun soliqlarni belgilaydi va
o‘zgartiradi. Boylikni taqsimlashda tenglikni ta'minlash uchun soliq stavkalarini
yuqori daromadlarga qarab oshirish. Ijtimoiy ehtiyojlar yoki iqtisodiy sektorlarga
yordam berish maqsadida subsidiya yoki soliq imtiyozlarini berish. Soliq siyosati
iqtisodiyotning samarali ishlashini ta'minlash, inflyatsiyani boshqarish, iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish va ijtimoiy tenglikni saqlash uchun muhim vosita
hisoblanadi.
Davlat xarajatlari va budjet siyosati iqtisodiy tartibga solishda yana bir
muhim vositadir. Bu vosita orqali davlat iqtisodiy faoliyatni boshqaradi va turli
ijtimoiy loyihalarni moliyalashtiradi. Ta'lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma va
boshqa sohalarga sarflanadigan mablag‘lar iqtisodiy barqarorlikni saqlashga
yordam beradi.Stimulyatsiya va krizisga qarshi chora-tadbirlar: Iqtisodiy inqiroz
davrida davlat xarajatlarini oshirib, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish mumkin.
32

daromadlarining etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq
ma'muriyati darajasini bir vaqtning o'zida oshirish bilan soliq stavkalarini
pasaytirish orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish.
To'lanishi lozim bo'lgan soliqlar imkon qadar byudjetga tushishini ta'minlash
kerak.
6. Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. U bozorda paydo
bo'ladigan turli yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi
kerak. Bunday harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini
qonuniy qo'llab -quvvatlash jarayonidir.
7. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning zamonaviy
tendensiyalari iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga, ijtimoiy tenglikni ta'minlashga va
ekologik xavfsizlikni saqlashga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda iqtisodiyotni
tartibga solishda joriy etilayotgan islohotlar, soliq siyosatini yaxshilash, monetar
siyosat va xalqaro integratsiya kabi yo‘nalishlar iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Biroq, iqtisodiyotni tartibga solishdagi ba'zi
muammolarni hal qilish va innovatsiyalarni rag‘batlantirish orqali O‘zbekiston
iqtisodiyotini yanada samarali boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek,
davlat iqtisodiy siyosatini davom ettirib, turli iqtisodiy va ijtimoiy sektorlarni
modernizatsiya qilish orqali milliy iqtisodiyotni global miqyosda raqobatbardosh
qilishga erishish mumkin.
39

Davlatning xarajatlari iqtisodiyotda ijtimoiy barqarorlikni saqlash,
infratuzilmani rivojlantirish va iqtisodiy o‘sish sur'atlarini tezlashtirishga yordam
beradi. Monetar siyosat — bu markaziy bank va boshqa moliyaviy muassasalar
tomonidan amalga oshiriladigan siyosat bo‘lib, u pul massasini boshqarish, foiz
stavkalarini belgilash, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlashga qaratilgan. Foiz stavkalarini oshirish yoki pasaytirish orqali pul
massasini boshqarish va iqtisodiy faollikni nazorat qilish. Banklarga mablag‘
taqdim etish yoki mablag‘ni yig‘ish orqali iqtisodiy faollikni boshqarish. Monetar
siyosat orqali davlat pul tizimini nazorat qiladi va inflyatsiya darajasini
barqarorlashtiradi.
2.2. 2-jadval
F iskal siyosatning statistikasi bosqichlari 14
Bosqichlar Tavsif Asosiy maqsad Misollar
1. Byudjetni
rejalashtiris
h Davlatning kelgusi moliyaviy
ehtiyojlari va xarajatlarini
rejalashtirish. Davlat byudjetini
shakllantirish, xarajatlar va
daromadlar prognozlarini
aniqlash. 1. Davlat byudjeti
rejalari
2. Daromadlar va
xarajatlar
prognozi
2. Byudjetni
tasdiqlash Byudjet loyihasini parlament
yoki tegishli organlar
tomonidan tasdiqlash. Ijtimoiy va iqtisodiy
ehtiyojlarga mos keladigan
byudjetni tasdiqlash. 1. Byudjetning
parlamentda
tasdiqlanishi
2. Moliyaviy
rasmiylashtirish
3. Byudjetni
ijro etish Byudjet mablag'larini
muvofiq ravishda taqsimlash
va foydalanish. Byudjet mablag'larining
samarali va adolatli
taqsimlanishini ta'minlash. 1. Xarajatlar
bo'yicha hisobot
2. Davlat
xarajatlarini
monitoring qilish
4. Byudjetni
nazorat
qilish Byudjet ijrosi jarayonida
boshqaruv va nazoratni
amalga oshirish. Byudjetdan samarali
foydalanish va kutilgan
natijalarga erishish. 1. Byudjet ijrosini
audit qilish
2. Moliyaviy
nazorat va
14
api.mf.uz/media/filestore/Fiskal strategiya 2025-2027.pdf
33

II BOB IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN
TARTIBGA SOLISHNING IQTISODIY VA MA'MURIY
USULLARI, TIZIMI HAMDA FISKAL SIYOSAT AHAMIYATI
2.1 . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy va
ma'muriy usullari
Davlat o'z vazifalarini har xil usullar yordamida bajaradi, ularga har xil
talablar qo'yiladi.
Birinchidan, davlatning bozor aloqalarini buzadigan xatti -harakatlari istisno
qilinadi. Masalan, jami direktiv rejalashtirish, ishlab chiqarish resurslari va iste'mol
tovarlarini tabiiy ravishda taqsimlash (fondlar, kuponlar, kuponlar va boshqalar),
narxlarni umumiy ma'muriy nazorat qilish va hokazolarni qabul qilib
bo'lmaydi. bozor iqtisodiyoti davlat har qanday javobgarlikni o'z zimmasiga
olmaydi, masalan, narxlar darajasi va dinamikasi uchun. Aksincha, davlat narxlarni
yaqindan kuzatib boradi va asosan iqtisodiy boshqaruv usullariga tayanib, ularning
nazoratsiz inflyatsion o'sishining oldini olishga harakat qiladi va buning uchun
ma'muriy narxlashdan ko'ra ko'proq imkoniyatlarga ega.
Ikkinchidan, bozorga o'z-o'zini tartibga soluvchi tizim sifatida, asosan,
iqtisodiy usullar bilan ta'sir o'tkazish mumkin. Agar davlat faqat ma'muriy
usullarga tayansa, u bozor mexanizmini buzishga qodir. Shu bilan birga, bu bozor
iqtisodiyoti sharoitida ma'muriy usullarning mavjud bo'lish huquqiga ega
emasligini anglatmaydi, ba'zi hollarda ularni qo'llash nafaqat joiz, balki zarurdir.
Uchinchidan, iqtisodiy regulyatorlar bozorni rag'batlantirishni
zaiflashtirmasligi yoki o'rnini bosmasligi kerak; ular "bozorga aralashmang"
qoidasiga muvofiq qo'llanilishi kerak. Agar davlat bu talabni e'tiborsiz qoldirsa,
tartibga soluvchilarning harakati bozor mexanizmiga qanday ta'sir qilishiga e'tibor
bermasa, ikkinchisi noto'g'ri ishlay boshlaydi.
Bunday usullar, birinchi navbatda, markazlashtirilgan boshqariladigan
iqtisodiyot uchun xosdir. Bunday sharoitda davlat tomonidan tartibga solish
rejalashtirish vazifalarini korxonalarga etkazish, moddiy -texnik, moliyaviy, kredit
21

stavkalari o'sishining chegarasi bor, undan keyin tadbirkorlik faolligining pasayishi
va shuning uchun byudjet daromadlarining kamayishi boshlanadi. G'arb
iqtisodchilarining fikricha, soliqlarning optimal miqdori jami 30%ni tashkil qiladi.
G'arb mamlakatlaridagi moliyaviy siyosat Ikkinchi Jahon urushi davrida va
urushdan keyingi dastlabki o'n yilliklarda (1940-1960 yillar) yaxshi ishladi. Bu
jiddiy iqtisodiy tanazzullarga qarshi samarali ekanligini isbotladi. Biroq, ma'lum
bo'lishicha, byudjet siyosatining yagona vositasi bilan inflyatsiyaga qarshi
kurashish juda qiyin. Masalan, retsessiya paytida pul sarflash va soliqlarni
pasaytirish hukumat uchun tiklanish davrida buning aksini qilishdan ko'ra osonroq
edi: siz retsessiya tugagani uchun boshlangan ko'plab davlat dasturlarini bekor qila
olmaysiz. Soliq oshishi ham har doim yoqmaydi. Natijada byudjet taqchilligi
doimiy bo'lib qoladi va bu inflyatsiyaga olib keladi. 1970-1980-yillarda, asosiy
xavfga aylanganda, moliyaviy siyosat pul -kredit tartibga solishga yo'l ochdi.
Pulni tartibga solishning mohiyati shundan iboratki, davlat pul taklifiga ta'sir
qiladi va foiz stavkalari va ular o'z navbatida - iste'molchi va investitsiya talabiga.
Qat'iy aytganda, pul -kredit siyosati pul massasi miqdoriga, kredit siyosati esa foiz
stavkalari darajasiga ta'sir qiladi. Amalda ularni ajratish juda qiyin, chunki pul
massasi va foiz stavkasi uzviy bog'liqdir. Shunday qilib, foiz stavkasi pasayishi
bilan banklar tomonidan beriladigan kreditlar soni ko'payadi, bu esa kredit
emissiyasi orqali pul massasining ko'payishini anglatadi. Pul taklifining
ko'payishidan kelib chiqadiki, pul kam uchraydigan tovarga aylanadi va ulardan
foydalanish narxi, ya'ni foiz stavkasi pasayadi. Shuning uchun iqtisodchilar odatda
pul -kredit siyosati haqida gapirishadi.
Bu siyosatda foiz stavkasi katta ahamiyatga ega. Agar u juda yuqori bo'lsa,
kredit olish uchun ariza berish foydasiz bo'ladi. Shuning uchun yalpi talabni
oshirish uchun hukumat foiz stavkasini pasaytirsa yaxshi bo'lardi. Biroq, bu uning
qo'lida emas: kreditlar hukumatga bo'ysunmagan xususiy banklar tomonidan
beriladi.
Shunga qaramay, davlat organlari bu jarayonga ta'sir o'tkazish imkoniyatiga
ega. Masalan, majburiy zaxira normasini o'zgartirish orqali Markaziy bank (MB)
27

yordamida asta-sekin tadbirkorlik faoliyatini bilvosita tartibga solishga o`tiladi.
Bunday vositalar va uslublar jumlasiga imtiyozli qarzlar berish, dotatsiya va
yordam puli taqdim etish, imtiyozli soliq joriy etish va boshqalar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda davlat quyidagi uslublardan
foydalanadi:
a) tadbirkorlik faoliyati asoslarini normativ tartibga solish (faoliyat turlari,
yo`nalishi, mazmuni va hokazo);
b) tadbirkorlik subyektlari maqomini va ular amalga oshirayotgan faoliyat
turlarini tasdiqlash, rasmiy tan olish (ro`yxatga olish, litsenziya berish va hokazo);
d ) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash;
e ) tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va sifatiga me`yoriy talablar belgilash;
f) tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlashni tashkil qilish;
g ) qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish;
h) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda belgilangan me`yorlardan
og`ishmaslikni ta`minlash maqsadida taqiq va sanksiyalar kiritish.
Bu uslublar iqtisodiy vaziyatga moslanuvchan va mohiyatan o`zgaruvchan
xususiyatga ega bo`lib, ularni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: nisbatan
barqaror (masalan, tadbirkorlarni ro`yxatga olish); birmuncha o`zgaruvchan
(masalan, soliqlar, litsenziyalar turlari) va tez o`zgaruvchan. Jamiyat iqtisodiy
negizini saqlashga xizmat qiluvchi bank, birja, axborot markazlari, sug`urta
kompaniyalari kabi shakllangan bozorga taalluqli tuzilmalar faoliyatini ta`minlash,
tadbirkorlarning xo`jalik yuritishdagi tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish
bu uslublarning muhim xususiyati hisoblanadi.
Demak, davlat tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishni qonun aktlarida davlat
organlarining ushbu faoliyatni nazorat qilish huquqini mustahkamlash orqali
amalga oshiradi.
20

shakldagi yordamni nazarda tutgan davlat investitsiya dasturlariga muvofiq qabul
qilingan davlat moliyaviy yordami to`g`risidagi aktlarni kiritish maqsadga muvofiq
keladi.
Huquqni bekor qiluvchi aktlar bo`lib, tadbirkorlarning xo`jalik faoliyatini
ta`qiqlovchi aktlar hisoblanadi va ular qatoriga, masalan davlat bosh sanitar
vrachining sanitariya qoidalariga muvofiq kelmaydigan xom-ashyodan
tayyorlangan va ular bilan aloqada bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab-
chiqarishdan olib tashlash haqidagi qarorini kiritish mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy
shakllaridan yana biri – bu davlat nazorati aktidir. Davlat nazorati akti o`z
mazmun-mohiyatiga ko`ra tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini qonunga
muvofiq amalga oshirish asosini o`zida ifoda etgan, ularning huquqiy maqomini
belgilashga qaratilgan vakolatli davlat organining harakatidan iborat.
Bu aktlar xo`jalik yurituvchi tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat
qilish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solish uchun mo`ljallanadi.
Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini nazorat qilish O`zbekiston
Respublikasi «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat
qilish to`g`risida» 12
gi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi
va asosiy maqsad qonun ustuvorligini ta`minlashga qaratiladi.
Qonunning ustuvorlik tamoyili iqtisodiy soha va tadbirkorlikning boshqaruvi
ahamiyatining oshishida o`z aksini topadi. Iqtisodiyot boshqaruvi sohasida qabul
qilingan me`yoriy-huquqiy hujjatlarning aksariyati tadbirkorlik faoliyatini tartibga
solishga, uni rivojlantirishga qaratiladi. Shunga qaramay, huquqiy aktlarda direktiv
qoidalar to`plami tadbirkorlik faoliyatining turli aspektlariga o`z munosabatini
saqlab qoladi. Tadbirkorlarning ro`yxatdan o`tish majburiyati, alohida faoliyat turi
bilan shug`ullanish uchun litsenziya olish, mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni
majburiy sertifikatsiyalash talab qilinadigan hollarda sertifikatga ega bo`lish va
boshqalar shular jumlasidandir. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, shu bilan birga
xo`jalik yuritishning bozor sharoitida turli hil vositalar va uslublarni qo`llash
12
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 24.12.1998 yildagi 717-I-son
19

3) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4) resurslarni qayta taqsimlash;
5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni
saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va
xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga
kiritish kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida
taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z
zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir
qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi.
Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko‘rsatiladi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib
chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
10

Soliqni tartibga solishning o'ziga xos usullariga kelsak, ikkita jihatni aniqlash
kerak.
Birinchidan, biz soliq stavkalarini tartibga soluvchi o'zgartirishlar tizimi
haqida gapiramiz. Bu usul juda samarali, garchi u tez -tez ishlatilmasa.
Ikkinchidan, progressiv stavkalar tizimidan foydalanish muhim rol o'ynaydi.
Aynan shu jihat soliq tizimining avtomatik tartibga soluvchi ta'siri uchun sharoit
yaratadi. Progressivlik, shuningdek, soliqqa tortiladigan summalar va ishlatilgan
stavkalar nisbati mohirona ishlab chiqilgan tizimi tufayli soliq tizimi egiluvchanlik
xususiyatiga ega bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, soliq moslashuvchan (bozor
tebranishlariga nisbatan) xususiyatlarga ega bo'ladi.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqqa moslashish darajasi
ko'pincha 1,5 ga teng. Demak, milliy daromadning 1% ga oshishi yoki kamayishi
soliq tushumining 1,5% ga oshishini yoki kamayishini ta'minlaydi.
37

Ta'kidlash joizki, bozorda ishlaydiganlar davlat korxonalari rejimda bozor
raqobati direktiv rejalashtirish va zaxiralarni etkazib berish tizimida bo'lganlar
bilan aniqlab bo'lmaydi. Bozorga yo'naltirilganda, korxonalar o'z ishlab chiqarishni
o'z manbalari hisobidan amalga oshiradilar va ularning davlat byudjeti bilan
munosabatlari boshqacha xarakterga ega bo'ladi. Ular asosan soliq to'lash bilan
chegaralanadi va moliyaviy qo'llab -quvvatlash (subsidiyalar va ssudalar) faqat
davlatning iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda ishtirok etish darajasida
amalga oshiriladi.
Farqli buyruq iqtisodiyoti , bozor munosabatlari sharoitida tomonlarning
o'zaro javobgarligini hisobga olgan holda, shartnoma asosida korxonalarni
iqtisodiy tiklash uchun moliyaviy yordam ajratiladi. Sobiq iqtisodiy tizimda
moliyaviy yordam hech qanday talab va mas'uliyat bilan bog'liq bo'lmagan tekin
grantlar ko'rinishida berilardi.
Foydalanish haqida davlat subsidiyalari bozorni tartibga solish va ishlab
chiqarishni rag'batlantirishning samarali dastagi sifatida, masalan, AQSh tajribasi
isbotlangan. Shunday qilib, bu mamlakatda 1993-1994 yillar byudjetidan qishloq
xo'jaligiga 63 milliard dollar, shu jumladan fermerlarga to'g'ridan-to'g'ri
subsidiyalar uchun 20 milliard dollar ajratilgan. T adqiqot qishloq xo'jaligi sohasida
bu ish natijalari har bir fermer xo'jaligiga etkaziladi, fermerlarga har bir tuproq va
iqlim zonasi uchun eng samarali agrotexnologiyani joriy etish uchun imtiyozli
kreditlar beriladi. Natijada, mamlakat aholisining atigi to'rt foizini tashkil etuvchi
amerikalik dehqonlar nafaqat o'z xalqini boqishadi, balki AQSh har yili yuz
milliard dollarlik qishloq xo'jalik mahsulotlarini eksport qiladi.
Davlat dasturlari ham yangi asosda amalga oshirilmoqda. Dasturlarni amalga
oshirish bo'yicha hukumat buyurtmalari keyinchalik shartnoma tuzilgan holda
tanlov asosida chiqariladi.
Monopoliyaga qarshi choralar, shuningdek, davlat tomonidan tartibga
solishning ma'muriy usullari deb ham yuritiladi. Masalan, AQShda davlat idoralari
va Kongress komissiyalari monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini qat'iy
nazorat qiladi. Ular xususiy va davlat kompaniyalari va jismoniy shaxslar
25

boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shundan iboratki,
bunday faoliyatni olib borish jarayonida tadbirkorlarning shaxsiy manfaatlari va
jamiyatning ommaviy manfaatlari o`zaro to`qnashadi. Bu manfaatlar o`zaro
mutanosib bo`lishi va bir-biri bilan qarama-qarshi kelmasliklari uchun turli yo`llar
va uslublar yordamida ushbu manfaatlar uyg`unlashuviga erishiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning barcha turlari
aktning huquqiy shakliga ega bo`ladi. Tartibga solish bo`yicha hokimiyat yoki
boshqaruv organining harakatlari aktning turli nomdagi huquqiy shaklida (reja-akt,
dastur, ruxsatnoma, kvota, litsenziya, farmoyish) ma`lum maqsad (vazifa)ni
amalga oshirishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi bunday
aktlar (qanday nomlanishidan qat`i-nazar) davlat xohish-irodasini ifoda etganligi
sababli faqat yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish
aktning huquqiy shakllaridan boshqacha tarzda (shaklda) amalga oshirilmaydi.
Reja-akt (dastur) – bu subyektlar o`zida ko`rsatilgan normativ yoki konkret
(aniq) tusdagi topshiriq bo`lib, unga ko`ra subyektlar zimmalariga yuklangan
talablarga rioya qilishlari yoki ushbu talablarni belgilangan muddatda bajarishlari
lozim va buning uchun moddiy-moliyaviy ta`minot talab qilish huquqiga egadir.
Masalan, tadbirkor davlat buyurtmachisi sifatida davlat ehtiyoji uchun zarur
bo`lgan tovarni dasturda belgilangan tartib va muddatda yetkazib berishga majbur
va ayni paytda buning uchun ajratilgan moliya mablag`larini talab qilib olishga
haqli.
Reja-aktlar (dasturlar) turli vazifani bajarish uchun mo`ljallanadi va turli
darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadi. Masalan,
dasturlar respublika, ma`lum bir viloyat yoki tuman miqyosida qabul qilinishi
mumkin.
Dasturlar asosida tadbirkorlik faoliyatining ularda ko`rsatilgan subyektlari
o`zlarining rejalarini tuzadilar va amalga oshiradilar.
Reja-akt (dasturlar) davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish,
umummilliy muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa, ilmiy-texnikaviy, tabiatni
17

banklar qarz berishi mumkin bo'lgan pul miqdorini kamaytirishi yoki ko'paytirishi
mumkin. Shunday qilib, agar mamlakatda bo'lsa iqtisodiy tanazzul , Markaziy bank
bu stavkani kamaytirishi mumkin, keyin xususiy shaxslar kredit berishni
ko'paytirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Kredit taklifi, shuning uchun ularning narxi
oshadi, ya'ni foiz stavkasi pasayishi kerak, bu umumiy talabning o'sishiga va
iqtisodiyotning tiklanishiga yordam beradi.
Agar, aksincha, mamlakatda inflyatsiya oshsa, majburiy zaxiralar koeffitsienti
oshadi. Va majburiy zaxiralar darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, kredit emissiyasi
miqdori shuncha kichik bo'ladi. Bu muomaladagi massaning o'sishini cheklaydi va
shuning uchun inflyatsiya darajasini pasaytirishga yordam beradi.
Hukumat xususiy banklarga ta'sir ko'rsatishning boshqa usullari mavjud.
Ba'zida bank daromadli qarz oluvchilarga qarz berish uchun o'z shaxsiy
depozitlariga ega bo'lmaydi. Keyin banklar zaxiralarini ko'paytirish va mijozlarga
kredit berish maqsadida Markaziy bankdan kredit olish huquqiga ega. Ammo bu
kredit uchun siz ham to'lashingiz kerak. Shunday qilib, Markaziy bank xususiy
tijorat banklariga o'z kreditlari bo'yicha foiz stavkasini pasaytirishi yoki oshirishi
va shu bilan ular o'z mijozlariga qarz beradigan foizlar miqdoriga ta'sir qilishi
mumkin.
Shunday qilib, iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy ta'sir yordamida inflyatsion
siyosat olib boriladi - kredit stavkasini pasaytirish va davlat obligatsiyalarini
chiqarishni kengaytirish yo'li bilan, yoki deflyatsion - kredit stavkasini ko'tarish va
kengaytirish orqali kamayadi. obligatsiyalar chiqarish. Masalan, Markaziy bank
vazifalarini bajaruvchi AQSh Federal zaxira tizimi (FRS) rahbariyati 1994 yilda
inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida Fed -ning diskont stavkasini olti marta
oshirdi.
Milliy sanoat tovarlari va xizmatlari bozorini chet el raqobatidan
muvozanatlash uchun import va eksport uchun miqdoriy kvotalar, bojxona bojlari,
eksport subsidiyalari, bilvosita soliqlar va boshqalar ishlatiladi.
Iqtisodiy va ma'muriy usullar o'zaro bog'liq. Shunday qilib, har qanday
iqtisodiy regulyator boshqaruv elementlarini o'z ichiga oladi, chunki u u yoki bu
28

tomonidan narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, ishlab chiqarish faoliyatining atrof -
muhitga ta'siri va boshqalar bo'yicha qonun buzilishi va suiiste'mollik holatlarini
tekshiradi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy usullari byudjet,
soliq va pul -kredit tartibga solishni o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy ta'sir ko'rsatish uchun davlatga davlat byudjetida shakllanadigan
katta moliyaviy resurslar kerak. Davlat daromadlari va xarajatlarini asosan
iqtisodiy tanazzulga qarshi o'zgartirish siyosati byudjet yoki fiskal siyosat deb
nomlandi. Tanazzul paytida hukumat davlat dasturlari deb ataladigan xarajatlarni
ko'paytiradi, masalan, kosmik kemani qurish va uchirish uchun mablag 'ajratadi.
Bu kosmik texnologiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish bilan
shug'ullanadigan ko'plab kompaniyalarga yirik davlat buyurtmalarini olish
imkonini beradi, ya'ni. hukumat o'z mahsulotlarining katta qismini sotib oladi. Bu
firmalar yangi ishchilarni yollashlari va o'z navbatida boshqa firmalardan xom
ashyo va uskunalarga buyurtma berishlari mumkin bo'ladi. Natijada, butun
iqtisodiyotda ishlab chiqarish, bandlik va sarmoya ko'payishni boshlaydi.
Byudjet siyosatining yana bir yo'nalishi soliqlar orqali davlat daromadlarining
ko'payishi yoki kamayishi bo'lishi mumkin. Soliqlar davlat daromadlarining asosiy
manbai bo'lib, buning natijasida davlat byudjeti shakllanadi.
Soliqni tartibga solish umumiy soliq tushumlarining ko'payishi yoki
kamayishini, soliq shakllarining o'zgarishini, o'zgarishini o'z ichiga oladi soliq
tuzilishi , imtiyozlar va chegirmalarni farqlash, kechiktirilgan soliq to'lovi, bekor
qilish soliq qarzi , soliqlar doirasini o'zgartirish va boshqalar.
Soliqni tartibga solishning eng muhim usuli - korxonalarga soliq solishning
tabaqalashtirilgan yondashuvidan foydalanish. Gap bo'shatilgan mablag'larni
hukumat belgilagan maqsadlarda ishlatishni o'z ichiga olgan holda, ayrim
tarmoqlar, hududlar uchun chegirmalar va imtiyozlar joriy etish haqida bormoqda.
Iqtisodchilar soliq stavkalari qiymati, tovar ishlab chiqaruvchilarning
investitsion faolligi va davlatning soliq tushumlari o'rtasidagi bog'liqlikni
aniqladilar. Bu qaramlik Laffer nazariyasi deb ataladi. Bu nazariyaga ko'ra, soliq
26

kambag‘allikni kamaytirish va ehtiyojmandlarga yordam berish uchun subsidiya va
grantlar berish. Ta'lim, sog‘liqni saqlash va boshqalar kabi sohalarda ijtimoiy
ehtiyojlarni qondirish.Ijtimoiy siyosat jamiyatda farovonlikni ta'minlash, iqtisodiy
barqarorlikni saqlash va ijtimoiy adolatni yaratishga yordam beradi.
Iqtisodiy tartibga solish vositalari tizimi davlatning iqtisodiy siyosatini
amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Soliq siyosati, monetar siyosat, davlat
xarajatlari, narxlarni tartibga solish, savdo siyosati, qarz va kredit siyosati kabi
vositalar orqali davlat o‘zining iqtisodiy maqsadlariga erishishga harakat qiladi.
Ushbu vositalar iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, inflyatsiyani nazorat qilish,
ijtimoiy tenglikni yaratish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga xizmat qiladi.
"Moliyaviy siyosat" tushunchasi kengroq mazmunni aks ettiradi. Bu
atamaning semantik yo'nalishi nafaqat resurslarni yig'ishga, balki ulardan
foydalanishga ham ko'proq qaratilgan. Shu bilan birga, moliyalashtirishning bir
qator yo'nalishlari ta'kidlangan bo'lib, ular aslida davlat iqtisodiy siyosatining
mustaqil sohalariga aylandi.
Shuni ta'kidlash kerakki, "moliyaviy siyosat" kontseptsiyasining ko'p
qirraliligi ushbu iqtisodiy hodisani ikki jihatdan idrok etishga qaratilgan:
Mexanizm yoki vosita sifatida (uning yordamida ko'plab makroiqtisodiy
maqsadlarga erishiladi),
Iqtisodiy siyosatning mustaqil yo'nalishi sifatida.
Moliyaviy tartibga solish jarayoni mablag 'yig'ish va ulardan foydalanish
tizimidan foydalanishga asoslangan. Har bir ishning o'ziga xos xususiyatlari bor.
Chiqib ketish siyosatining kuchi bozorning o'zgarishiga ta'sirining
samaradorligidir. Moliyaviy xarajatlar siyosati mamlakatning umumiy
rivojlanishini qo'llab -quvvatlashga yordam beradi.
Moliyaviy daromadning asosini soliqlar tashkil qiladi. Iqtisodiy mazmuni
bo'yicha soliqlar - bu qarama -qarshi xizmatni olmagan holda amalga oshiriladigan
jismoniy va yuridik shaxslarning majburiy to'lovlari.
Davomida tarixiy rivojlanish jahon iqtisodiy amaliyotida soliqlarning ko'p
turlari shakllangan. So'nggi yillar Rossiyada qonun ijodkorligi va eski soliq
35

kafolatlari to`g`risida»gi Qonun 4
da nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va
jihatlari tegishli qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida» 5
gi, «Atrof-
muhitni muhofaza qilish to`g`risida» 6
gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi» 7
gi,
«Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida» 8
gi va boshqa qator qonun
hujjatlarida belgilanadi.
Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari uchun
tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda tekshirish,
qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash bo`yicha qonuniy
imkoniyatlari tushuniladi.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi, «Xo`jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi
Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat qilinuvchi sohalar va
nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika hisoboti yuritish, soliqqa tortish
uchun zarur bo`lgan axborotlar berish, tekshirish asoslari va boshqa
munosabatlarni tartibga soluvchi normalar belgilangan.
Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari uchun xo`jalik
yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari nazarda tutilishi mumkin.
Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida» 9
gi (№ 815-1), «O`simlik dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida» 10
gi (№ 543-1), «Atmosfera
havosini muhofaza qilish to`g`risida» 11
gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat
qilish belgilangan.
Bozor munosabatlariga o`tish davrida ijtimoiy tabaqalanish jarayonining
yengilroq o`tishini ta`minlash, qolaversa, iqtisodiy barqarorlikni saqlash
maqsadida tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bir necha yo`nalishda olib
4
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.05.2012 yildagi O‘RQ-328-son
5
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 25.12.2019 yildagi O‘RQ-598-son
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 30.12.2021 yildagi PQ-76-son
7
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 09.12.1992 yildagi 754-XII-son
8
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 26.04.1996 yildagi 221-I-son
9
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 24.04.1997 yildagi 398-I-son
10
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 21.09.2016 yildagi O‘RQ-409-son
11
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 27.12.1996 yildagi 353-I-son
16

Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish
qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni
subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi
va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z
zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini
resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga
erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng
muhim vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy
va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy
ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy
sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
1.2 Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish
zaruriyati va t adbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
zaruriyatining asoslari, shakllari va uslublari.
Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish jarayonida bozor iqtisodiy jihatdan
o`zining talab va taklif qonuniyatlari asosida ijtimoiy zaruriy ishlab-chiqarish
rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning iste`molbop xususiyatlarini
belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki beradi va shuning bilan birga keraksiz,
samarasiz, raqobatga bardoshsiz bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi.
Ana shu tariqa bozor tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlab-
chiqarishni va tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor
iqtisodiyotining rivojlantiruvchi mezoni bo`lgan raqobat tadbirkorlarning ishlab-
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga majbur etadi.
11

7. Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni saqlash,
qonuniylikni ta`minlash;
8. Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash.
Yuqorida keltirilgan davlat tomonidan hal etilishi lozim bo`lgan vazifalar
ro`yxatidan ko`rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga
solish zaruriyatining asoslari jamiyat ommaviy manfaatlaridan kelib chiqadi.
Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda
qachon va qanday darajada ommaviy (jamoat) manfaatlar bilan qo`shilib kelsa,
mumkin qadar davlat aralashuvi yo`li bilan himoya qilinadi. Tadbirkorlik
faoliyatiga va xususan, tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha
qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qamrovi
jamiyat uchun kerak bo`lgan yo`nalishda, iqtisodiy rivojlanishni inobatga olgan
holda bozor munosabatlarining muhim elementlarini saqlab qolish zaruriyati bilan
belgilanadi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi :
Birinchidan tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p qirrali
bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi:
- butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida O`zbekiston
Respublikasi hududi miqyosida;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar aholisi
manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida;
- tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur
hududlar miqyosida.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida ko`rsatib
o`tilgan barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston Respublikasining
subyektlari hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solishda o`zlarining qonunda belgilangan vakolatlari doirasiga harakat
qiladilar.
Ikkinchidan tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning
ahamiyati va yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga: umumiy
13

Bevosita usullar – yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida
tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan, iqtisodiyotning
ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat
va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish
siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani
tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va qabul qilish.
Bilvosita usullar – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U
davlatning pulkredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit
siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga
solish; moliya-kredit muassasalarining
Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish;
davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi operasiyalari.
Aholi daromadlari – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural shaklda
olgan daromadlari miqdori.
Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan
daromadlarning pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida
bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va hizmatlar miqdorini
ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.
Daromadlar tengsizligi – aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha
daromadlar darajasi birbiridan farqlanishini bildiradi.
Lorents egri chizig’i – daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlashni
xarakterlaydi.
Djini koeffitsienti – yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida
taqsimlanishini tavsiflash uchun qo’llaniladi.
Oila byudjeti – bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va
harajatlari tarkibi.
Ijtimoiy siyosat – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni
iqtisodiyot qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan
siyosat.
7

choralarini qo'llashni o'z ichiga oladi. Bunday choralar ko'pincha buyruq kuchiga
ega.
Ma'muriy usullar majburiy standartlarni joriy etishni ham nazarda tutadi,
ularga rioya qilmaslik uchun davlat tegishli sanksiyalarni qo'llaydi. Standartlar
ekologik, sanitariya va boshqa majburiy normalar bo'lishi mumkin. Xususan, bozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat organlari tomonidan to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy ta'sir
qaytarilmaydigan milliy resurslarning bir qismini tijorat maqsadlarida ishlatishni,
zararli texnologiyalardan foydalanishni, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni
taqiqlashda namoyon bo'ladi. inson salomatligiga tahdid.
Ko'pgina mamlakatlarda davlat qonuniy va davlat dastagidan foydalanib,
tadbirkorlik sub'ektlarini tabiiy muhitni tiklashga, tumanlardagi muammolarni
rivojlantirishga va tiqilib qolgan yirik shahar tizimlarining o'sishini cheklashga
majbur qiladi. Boshqacha qilib aytganda, davlat erkin raqobat tizimi tomonidan
ham, umuman bozor iqtisodiyoti tomonidan ham doimo buzilgan muhitda
yashashning insonning ajralmas huquqini ta'minlash uchun javobgarlikni o'z
zimmasiga oladi.
Huquqiy va ma'muriy dastaklar, shuningdek, davlat tomonidan mehnat
munosabatlariga aralashish uchun - mehnat qonunchiligini yaratish orqali va
ma'muriy va sud organlari yordamida aniq mehnat nizolarini hal qilishda
ishlatiladi. Ko'p mamlakatlarda mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat
qilish, bandlikka vositachilik qilish va mehnat statistikasini joriy etish uchun
mehnat vazirliklari tashkil etilgan. Shuningdek, mehnat nizolarini hal qilish
bo'yicha maxsus organlar mavjud, masalan, AQShda bu - Mehnat munosabatlari
milliy boshqarmasi va Federal vositachilik va yarashuv xizmati. Bir qator
mamlakatlarda Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi majburiy arbitraj tizimi
mavjud. U erda maxsus ma'muriy organlar mehnat sharoitlarini
yaratadilar majburiy . Germaniya, Angliya, Frantsiya, Braziliya va boshqa
mamlakatlarda mehnat nizolarini hal qilish uchun mehnat sudlari tashkil etilgan.
Ish tashlashlarga qarshi kurashda sud apparati keng qo'llaniladi.
24

Davlat tomonidan iqtisodiyotni va tadbirkorlikni tartibga solish

Купить