Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	34.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining iqtisodiy mexanizmi bir qator
xususiyatlarga ega. Bu, birinchidan, barcha korxonalarni yagona markazdan -
davlat hokimiyatining yuqori darajali uy xo'jaliklaridan to'g'ridan-to'g'ri
boshqarishni o'z ichiga oladi. Ikkinchidan, davlat mahsulot ishlab chiqarish va
taqsimlashni to'liq nazorat qiladi, buning natijasida alohida korxonalar o'rtasida
erkin bozor munosabatlari chiqarib tashlanadi. Uchinchidan, davlat apparati
iqtisodiy faoliyatni asosan ma'muriy-buyruqli (direktiv) usullardan foydalangan
holda boshqaradi, bu esa mehnat natijalariga moddiy qiziqishni yo'q qiladi.
Ijroiya hokimiyatning haddan tashqari markazlashtirilishi bilan iqtisodiy
mexanizm va byurokratizatsiya rivojlanadi. O'zining tabiatiga ko'ra, byurokratik
markaziylik iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga qodir emas. Gap
shundaki, iqtisodiyotni to'liq milliylashtirish, uning miqyosida ishlab chiqarish va
mahsulotlarni sotishni misli ko'rilmagan darajada monopollashtirishiga olib keladi.
Raqobat bo'lmaganda, xalq xo'jaligining barcha sohalarida tashkil etilgan
va vazirliklar va idoralar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan yirik monopoliyalar
yangi uskunalar va texnologiyalarni joriy etish haqida o'ylamaydilar. Monopoliya
natijasida yuzaga kelgan tanqislik iqtisodiyoti milliy iqtisodiyotda nomutanosiblik
mavjud bo'lganda normal moddiy va inson zaxiralarining yo'qligi bilan
tavsiflanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga ega mamlakatlarda asosiy iqtisodiy
muammolarni hal qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Mavjud mafkuraviy
printsiplarga muvofiq, mahsulotlar hajmi va tuzilishini aniqlash vazifasi o'ta jiddiy
va mas'uliyatli deb hisoblanib, uni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilar - sanoat
korxonalari, kolxozlar va sovxozlarga topshirishdi. Shu sababli, ijtimoiy ehtiyojlar
tarkibi markaziy rejalashtirish organlari tomonidan aniqlandi. Biroq, bunday
ehtiyojlar darajasida ijtimoiy ehtiyojlarning tafsilotlarini batafsil bilish va oldindan
bilish umuman imkonsiz bo'lganligi sababli, ushbu organlar asosan minimal
ehtiyojlarni qondirish vazifasini bajargan.
11

tabiiy boyliklarni yanada talontaroj qili-nishi, aholini ish bilan ta minlashʼ
muammosi sanoatning undiruvchi tarmoqlariga zo r berishga olib kelardi. Ittifoq
ʻ
ixtisoslashuvi bu yo nalishni keltirib chikargan edi. Agrar iqtisodiy taraqqiyot
ʻ
modeli agrosanoat majmui (ASK.) tarmoqlarini rivojlantirishni taqozo qilib,
aholining asosiy qismini qishloq xo’jaligi bilan band qilishga olib kelar edi.
Industrial iqtisodiy taraqqiyot modeli ning samaradorligini Janubi-sharqiy Osiyo
mamlakatlari tajribasi tasdiqlagan. Taraqqiyotning xizmat ko rsatish yo nalishi
ʻ ʻ
ham O zbekistonga qo l kelishi mumkin edi. Bu yo ldan borayotgan Yevropa
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot(YAIM)ning 40% shu soxada yaratiladi. Ba zi
ʼ
mamlakatlarda turizm YAIMning 25% ni hosil qiladi. O zbekiston yuqorida
ʻ
sanalgan modellardan birontasidan voz kechmadi, balki o zining iqtisodiy
ʻ
taraqqiyot modelida ulardan foydalandi. Boy tabiat resurslari, uni qayta ishlash va
undan maqsadga muvoﬁq foydalanish chet el investitsiyalarini kiritish imkonini
bermoqda. ASK rivojlanishi qishloq aholisini ish bilan ta minlashga olib
ʼ
kelmoqda. Qishloqda mamlakat aholisining 60% yashaydi. Industrial taraqqiyot
iqtisodiyotni eksportga, import o rnini bosadigan tovarlar ishlab chiqarishga
ʻ
undamoqda. Xizmat ko rsatish sohasi bozor islohotlarining ijtimoiy yo nalishini
ʻ ʻ
kuchaytirmoqda. O zbekistonning iqtisodiy taraqqiyot modeli xalqning tarixiy
ʻ
tajribasi, an anaviy madaniyati bilan belgilangan. Chunki islomning xususiyati
ʼ
shundaki, u faqatgina din emas, balki unga sig inadigan xalqlarning turmush
ʻ
tarzidir. Shuning uchun ham 70 yildan ortiq davr mobaynida tashqaridan
tiqishtirilgan "sovet turmush tarzi" bu yerda keng tomir otmadi.
Islohotlarning dastlabki yillarida O zbekiston boshqa mamlakatlarda
ʻ
tajribadan o tgan u yoki bu iqtisodiy taraqqiyot modelini qabul qilishi lozim degan
ʻ
ﬁkr yurar edi. Hatto turk yoki xitoy modellarini qabul qilish zarurligi ta kidlangan
ʼ
edi. Ammo O zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov mamlakatga o z yo li,
ʻ ʻ ʻ
o z taraqqiyot modeli zarurligini ko rsatdi. O zbekiston rahbari ilgari surgan tub
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning 5 tamoyili — iqtisodiyotni mafkuradan
xoli qilish, davlat bosh isloxotchi, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich
o tish, qonun ustuvorligini ta minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish — o zbek
ʻ ʼ ʻ
4

chiqarishni boshqarish marketing tizimi, ishlab chiqarish boshlanishidan oldin
ham, ushbu turdagi tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqaruvchi
kompaniyalarning individual xarajatlarini bozorda mavjud bo’lgan narxlarga
moshlashtirishga imkon beradi.
Resurslardan foydalanish muammosi yirik kompaniyalar doirasida strategik
rejalashtirish asosida hal etiladi. Shu bilan birga, yangi tarmoqlarni rivojlantirish
uchun resurslarni qayta taqsimlash, asosan, ilmiy-texnik taraqqiyotning ustuvor
yo’nalishlarida ilmiy tadqiqot ishlarini davlat tomonidan rag’batlantirish, davlat
milliy va davlatlararo dasturlariga asoslangan byudjet mablag’lari bilan bog’liq.
Vanihoyat, yaratilgan YaIMni taqsimlash muammosi nafaqat an’anaviy
ravishda shakllangan shakllar asosida hal qilinmoqda, balki “inson omili” ni
rivojlantirishga sarmoya kiritish uchun yirik kompaniyalar tomonidan ham, davlat
tomonidan ham ko’proq resurslarni ajratish bilan to’ldirilmoqda: ta’lim tizimlarini
moliyalashtirish, shu jumladan turli malakali ishchilarni qayta tayyorlash, ijtimoiy
extiyojlar uchun aholiga tibbiy xizmatni takomillashtirish.
Songgi o’n yilliklarda G’arb mamlakatlarida va dunyoning boshqa
mintaqalarining eng rivojlangan mamlakatlarida kelajak posturalari tobora aniqroq
paydo bo’lib, postindustrial jamiyatning zamonaviy kapitalizmini o’rnini bosdi.
Uning xarakterli xususiyatlari:
- asosan xizmatlar rolining oshishi hisobiga ishlab chiqarish va
iste’mol tuzilmasining o’zgarishi;
- ta’lim darajasining, birinchi navbatda, o’rta maktabdan keyingi
ta’lim hisobiga o’sishi;
- mehnatga yangicha munosabat, chunki yuqori ma’lumotli
ishchilar unga nisbatan ijodiy munosabat va ishdagi inson munosabatlariga
yuqori --talablar bilan ajralib turadi;
- barqaror rivojlanishga o’tish orqali atrog-muhitga e’tiborni
oshirish, ya’ni tabiiy resurslardan extiyotsiz foydalanishni cheklash;
9

Janubiy Koreyalik modelning yaponiyaliklar bilan o'xshashligi juda ko'p.
Bu, xususan, mamlakat aholisining psixologik tuzilishining o'ziga xos
xususiyatlariga, konfutsiylik axloqiy me'yorlariga asoslangan yuqori
mehnatkashligi va o'z vazifalariga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lishiga ishora
qiladi. Ikkala modelga xos bo'lgan narsa bu davlat organlarining iqtisodiyotni
qayta qurishdagi faol ishtirokidir. Uni modernizatsiyalashni jadallashtirish uchun
soliq, tarif va valyuta siyosatlari keng qo'llaniladi. Uzoq vaqt davomida resurslar
narxlari va ishlab chiqarish va iste'mol maqsadlari uchun keng turdagi mahsulotlar
ustidan nazorat mavjud edi. Janubiy Koreyada iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish tizimi Janubiy Koreya mahsulotlarining jahon bozorida raqobatdosh
bo'lishiga yordam beradi. Va nihoyat, Janubiy Koreya modelining yana bir
elementi bu davlat organlari tomonidan qisqa vaqt ichida o'rta sinfning
yaratilishiga hissa qo'shgan kichik va o'rta korxonalarni har tomonlama qo'llab-
quvvatlashdir. Shu bilan birga, 90-yillarning oxirida ko'rsatilgandek, Janubiy
Koreya va Yaponiya modellari, ayniqsa bozor mexanizmiga kuchli davlat
aralashuvi bilan, ularning global moliyaviy inqirozlarga nisbatan past
moslashuvchanligiga ega.
Amerika modeli
- kichik biznesni faol rivojlantirish (barcha yangi ish o'rinlarining
80 foizga yaqini kichik biznes sub'ektlari tomonidan yaratiladi);
- davlat iqtisodiyotni tartibga solishga minimal darajada
aralashadi;
- mulkning umumiy hajmida juda kam vakillik mavjud;
- jamiyatning boylar va kambag'allar sinflariga bo'linishi;
- kam ta'minlangan fuqarolarning hayot darajasi va ijtimoiy
ta'minoti.
Yaponiya iqtisodiy modeli
17

1.2. Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining paydo
bo lish tarixiʻ
Bozor iqtisodiyoti tizimi belgilari: yuksak zamonaviy texnologiyaning
mavjudligi; ishlab chiqarishning industrial harakterda bo lishi, iqtisodiy
ʻ
taraqqiyotda axborotning o’rni va ahamiyatining yuqoriligi; ishlab chiqarishda
servis — xizmat ko rsatish sohasi rolining ortib borishi; iqtisodiy o’sishning
ʻ
intensiv usuli ustuvorligi; iqtisodiyotning ochiq bo lishi, uning bozor aloqalariga
ʻ
tayanishi; xilmaxil mulkchilik bo lgani holda xususiy mulkning yetakchi o’rinda
ʻ
bulishi; iqtisodiyotning ijtimoiy yo nalishga egaligi; aholi turmush darajasining
ʻ
yuqoriligi; iqtisodiyotga siyosatning kuchli ta sir ko rsatishi; iqtisodiyotning
ʼ ʻ
globallashuvi.
Erkin raqobatning bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm). Ushbu tizim XVIII
asrda shakllangan bo’lsada, XIX asr oxiri XX asr boshlarida to’xtadi. Uning
elementlarining muhim qismi “zamonaviy bozor tizimi’”ga kirib keldi. Ushbu
iqtisodiy tizimning o’ziga xos xususiyatlari iqtisodiy resurslarga xususiy
mulkchilik edi; erkin raqobat asosida makroiqtisodiy faoliyatni tartibga solishning
bozor mexanizmi; har bir mahsulotni mustaqil ravishda ishlaydigan ko’lab
xaridorlari va sotuvchilarining mavjudligi. Sof kapitalizmning asosiy shartlaridan
biri bu iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilarining shaxsiy erkinligi , ya’ni
nafaqat kapitalistik tadbirkor, balki yollangan ishchi ham. Iqtisodiy taraqqiyotning
hal qiluvchi sharti kapitalga ega bo’lganlarning tadbirkorlik faoliyati erkinligi va
xodimning o’z mehnatini sotish erkinligi edi.
Ko’rib chiqilayotgan iqtisodiy tizimdagi asosiy iqtisodiy muammolarni hal
qilish mexanizmi qanday? Ular bilvosita, talab va taklif ta’sirida bozorda
rivojlanayotgan narxlar orqali hal etiladi. Narxlar darajasi va dinamikasi bilan
belgilanadigan bozor konyukturasiga e’tibor qaratib, tovar ishlab chiqaruvchilar
barcha resurslarni taqsimlash, bozorda talab qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarish
muammosini mustaqil ravishda hal qiladilar. Shunday qilib, bozor narxlar orqali
millionlab odamlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi.
7

pozitsiyasi va diniy omilga asoslangan bo lib, bu modelda undiruvchi sanoat vaʻ
qishloq xo’jaligi asosiy o rinda tursa, yevropacha modelda iqtisodiy taraqqiyotning
ʻ
ijtimoiy yo naltirilganligi, xususiy tashabbusning yuqori darajada rivojlanganligi,
ʻ
biznesni qo llab-quvvatlash va soliq undirishning sharoitiga moslashuvchan tizimi,
ʻ
jamiyatning texnokratik yo nalishi, yalpi ichki mahsulotda xizmat ko rsatish
ʻ ʻ
sohasining yuqori hissasi ko zga tashlanadi. Lotin Amerikasi modeli xomashyo
ʻ
tamoyiliga qurilgan bo lib, undiruvchi sanoat tarmoqlarining rivojlanganligi,
ʻ
mehnat resurslarining ortiqchaligi, xufyona narkokapitalning yuqori hissasi,
eksportning past, tovar va xizmatlar importining esa yuqori darajasi, iqtisodiyotda
mayda tovar ishlab chiqarishning sezilarli darajasi bilan harakterlanadi. 70-80-
yillarda shakllangan Osiyo-Tinch okeani modelining tipik xususiyati yuqori
texnologiyaga egaligi, tabiat va inson resurslaridan oqilona foydalanish, ishlab
chiqarish ilmiy bazasining rivojlanganligidir. Afrika iqtisodiy taraqqiyot modeli
tipik xomashyo yo nalishi, iqtisodiyotda past unumdorlik darajasi, mehnat
ʻ
resurslarining ortiqchaligi, aholi turmushining past darajasi, infratuzilmaning
rivojlanmaganligi, urug chilik, qabilalar o rtasidagi urushlar, ijtimoiy-siyosiy
ʻ ʻ
beqarorlik bilan tavsiﬂanadi. Postsovet iqtisodiy taraqqiyot modeli MDH
mamlakatlariga xos bo lib, ularni ishlab chiqarish texnologiyasining umumiy
ʻ
xususiyati, yagona standartlar, iqtisodiyotni isloh qilishning umumiy vazifalari
birlashtiradi. Sobiq Ittifoq respublikalarining 70 yildan ortiq birga bo lishi
ʻ
iqtisodiy munosabatlarning yaqinlashuviga o z ta sirini o tkazmasdan qolmagan.
ʻ ʼ ʻ
O tgan asrning 90-yillari boshida va hatto uning o rtalariga kelib ham bu
ʻ ʻ
mamlakatlar tashki savdo oborotining yarmidan ko prog i MDHga to g ri kelar
ʻ ʻ ʻ ʻ
edi. Ammo keyinchalik bu tendensiya milliy taraqqiyot modellarida yetakchi
o rinni egallay olmadi. O zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatida sanoati
ʻ ʻ
rivojlangan mamlakatlar birinchi darajaga ko tarildi. 90-yilning boshlarida
ʻ
O zbekistonning oldida bir qator strategik rivojlanish yo llari paydo bo lgan edi.
ʻ ʻ ʻ
Ularni 4 yo nalish — xomashyo, agrar, industrial, xizmat ko rsatish sohasini
ʻ ʻ
rivojlantirish bo yicha guruhlash mumkin. Ulardan har biri respublika uchun real
ʻ
iqtisodiy taraqqiyot modeli bo lishi mumkin edi. Ammo xom ashyo yo lini tanlash
ʻ ʻ
3

davlatning faol roli. Byudjet orqali milliy daromadning katta qismini qayta
taqsimlash orqali davlat infratuzilmani rivojlantirish va aholining kam
ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash uchun mablag 'ajratmoqda.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi (markazlashtirilgan, rejalashtirilgan,
kommunist) ilgari SSSRda, Sharqiy Evropa mamlakatlarida, Osiyoning bir qator
davlatlarida va dunyoning boshqa mamlakatlarida hukmronlik qilgan. Ma'muriy-
buyruqbozlik tizimining o'ziga xos xususiyatlari bu deyarli barcha iqtisodiy
resurslarga davlat tomonidan egalik qilish, aniq shakllarda iqtisodiyotni
monopollashtirish va byurokratlashtirish, iqtisodiy mexanizmning asosi sifatida
markazlashtirilgan iqtisodiy rejalashtirishdir.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga ega mamlakatlarda umumiy iqtisodiy
muammolarni hal qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Mavjud mafkuraviy
tamoyillarga muvofiq, mahsulotlar hajmi va tuzilishini aniqlash vazifasi o'ta jiddiy
va mas'uliyatli deb hisoblanib, uni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilarga - sanoat
korxonalari, kolxozlar va sovxozlarga topshirishdi.
Yaratilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlash markaziy hokimiyat tomonidan amalda qo'llaniladigan tarif tizimi,
shuningdek, markazlashtirilgan tasdiqlangan ish haqi stavkalari orqali qat'iy
tartibga solingan. Bu to'lovlarni tenglashtirish usulining ustunligiga olib keldi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimida mahsulotlarni taqsimlashning o'ziga xos
xususiyati partiya-davlat elitasining imtiyozli pozitsiyasi edi.
Ushbu tizimning samarasizligi, uning ilmiy-texnikaviy taraqqiyot
yutuqlariga daxlsizligi va iqtisodiy rivojlanishning jadal turiga o'tishni
ta'minlashning imkoni yo'qligi barcha sobiq sotsialistik mamlakatlarda muqarrar
fundamental ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Ushbu
mamlakatlarda iqtisodiy islohotlar strategiyasi dunyo tsivilizatsiyasining
rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi.
Mavjud keng qamrovli tizimlarga qo'shimcha ravishda, ularning har biri
iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modellariga ega, chunki mamlakatlar
tarixi, iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy va milliy sharoitlari bilan farq qiladi.
23

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000- yil;ʻ
2. Amasova V.V., Gukasyan G.M., Maxovikova G.A. Iqtisodiy nazariya. Piter,
2000-yil;
3. Bazeler U., Sabov Z., Geynrix J., Koch V. Iqtisodiy nazariya asoslari:
tamoyillar, muammolar, siyosat. Germaniya tajribasi ruscha yo’l. – SPD:
Piter, 2000. – 800s;
4. Kamayev V.D. va boshqalar. Iqtisodiy nazariya (iqtisod) asoslari bo’yicha
darslik. – M.: Vlados, 1995. – 384s;
5. McConnell CR, Bru C.L. Iqtisodiyot: tamoyillar, muammolar va siyosat. 2
jildda. Ingliz tilidan. – M.: Respublika, 1992. – 786 p;
6. Menshikov S.M. Yangi iqtisodiyot. Iqtisodiy bilim asoslari: darslik. – M.:
Xalqaro munosabatlar, 1999. – 400-yillar;
7. Ioxin V.Y. iqtisodiy nazariya: Darslik. Yurist, 2000;
8. Iqtisodiy nazariya: darslik. Dobrinina, L.S., Tarasevich: piter, 2000;
26

Har bir tizim iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modeli bilan
ajralib turadi, chunki mamlakatlar o'zlarining noyob tarixi, iqtisodiy rivojlanish
darajasi, ijtimoiy va milliy sharoitlari bilan ajralib turadi. Demak, ma'muriy-
buyruqbozlik tizimi sovet modeli, xitoy modeli va boshqalar bilan ajralib
turadi.Hozirgi bozor tizimi turli modellar bilan ham ajralib turadi.
Eng mashhur milliy modellarni ko'rib chiqing.
Amerika modeli tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama rag'batlantirish,
aholining eng faol qismini boyitish tizimiga asoslanadi. Kambag'al guruhlar turli
imtiyozlar va imtiyozlar orqali maqbul turmush darajasini yaratadilar. Ijtimoiy
tenglik vazifalari umuman qo'yilmaydi. Ushbu model mehnat unumdorligining
yuqori darajasi va shaxsiy muvaffaqiyatga ommaviy yo'nalishga asoslangan.
Umuman olganda, Amerika modeli barqaror atrof-muhit va iqtisodiy muvozanatni
saqlashga qaratilgan hukumat ta'siri bilan tavsiflanadi.
Shved modeli milliy daromadni aholining kam ta'minlangan qatlamlari
foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan
kuchli ijtimoiy siyosat bilan ajralib turadi. Bu erda davlatning qo'lida asosiy
vositalarning atigi 4% bor, ammo 90-yillarda davlat xarajatlarining ulushi. Bu
yalpi ichki mahsulotning 50 foizidan ortig'ini tashkil etdi, ushbu xarajatlarning
yarmidan ko'pi ijtimoiy ehtiyojlarga sarflandi. Tabiiyki, bu yuqori soliq sharoitida,
ayniqsa jismoniy shaxslar uchun mumkin. Ushbu model "funktsional
sotsializatsiya" deb nomlanadi, ya'ni ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh
bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush
darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va ko'plab infratuzilma
elementlarini (transport, ITI) ta'minlash vazifasi - davlat haqida.
Germaniyaning ijtimoiy bozor iqtisodiyoti. Ushbu model Gitlerit
xavotirlarini tugatish va iqtisodiyotning barcha shakllariga (katta, o'rta, kichik)
barqaror rivojlanishni ta'minlash asosida yaratilgan. Shu bilan birga, Mittelshtand
deb ataladigan maxsus himoya, ya'ni. kichik va o'rta korxonalar, fermer
xo'jaliklari. Davlat narxlarga, yig'imlarga va texnik standartlarga faol ta'sir
13

ko'rsatadi. Ushbu tizim asosidagi bozor yuqori samarador biznes uchun
rag'batlantiruvchi vositalardan foydalandi.
Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining
turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan
tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon
bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Bunday model
milliy o'zlikni anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining
muayyan odamning manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun
muayyan fidokorliklar qilishga tayyorligi bilan mumkin. Yaponiya rivojlanish
modelining yana bir o'ziga xos xususiyati davlatning iqtisodiyotni modernizatsiya
qilishdagi, ayniqsa uning boshlang'ich bosqichidagi faol roli bilan bog'liq.
Janubiy Koreyalik modelning yaponiyaliklar bilan o'xshashligi juda ko'p.
Bu, xususan, mamlakat aholisining psixologik tuzilishining o'ziga xos
xususiyatlariga, konfutsiylik axloqiy me'yorlariga asoslangan yuqori
mehnatkashligi va o'z vazifalariga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lishiga ishora
qiladi. Ikkala modelga xos bo'lgan narsa bu davlat organlarining iqtisodiyotni
qayta qurishdagi faol ishtirokidir. Uni modernizatsiyalashni jadallashtirish uchun
soliq, tarif va valyuta siyosatlari keng qo'llaniladi. Uzoq vaqt davomida resurslar
narxlari va ishlab chiqarish va iste'mol maqsadlari uchun keng turdagi mahsulotlar
ustidan nazorat mavjud edi. Janubiy Koreyada iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish tizimi Janubiy Koreya mahsulotlarining jahon bozorida raqobatdosh
bo'lishiga yordam beradi. Va nihoyat, Janubiy Koreya modelining yana bir
elementi bu davlat organlari tomonidan qisqa vaqt ichida o'rta sinfning
yaratilishiga hissa qo'shgan kichik va o'rta korxonalarni har tomonlama qo'llab-
quvvatlashdir. Shu bilan birga, 90-yillarning oxirida ko'rsatilgandek, Janubiy
Koreya va Yaponiya modellari, ayniqsa bozor mexanizmiga kuchli davlat
aralashuvi bilan, ularning global moliyaviy inqirozlarga nisbatan past
moslashuvchanligiga ega.
Amerika modeli
14

an'anaviy va ma'muriy-buyruqbozlik tizimi. Muayyan iqtisodiy tizim doirasida
alohida davlatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari
mavjud.
Xulosa
Zamonaviy iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotning asosiy xususiyatlarini
aniqlash uchun iqtisodiy tizim tushunchasi qo'llaniladi. Adabiyotlarda siz iqtisodiy
tizimning juda ko'p ta'riflarini topishingiz mumkin. Aslida, ular iqtisodiyotni
tashkil etish shakli, iqtisodiy mexanizm bo'lib, uning vazifasi cheklangan ishlab
chiqarish resurslaridan samarali foydalanish usullari va usullarini topishdir.
So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda quyidagi tizimlar ishladi: erkin
raqobat bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm), zamonaviy bozor iqtisodiyoti
(zamonaviy kapitalizm), ma'muriy-buyruqbozlik va an'anaviy iqtisodiyot.
Har bir tizim iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modeliga ega,
chunki mamlakatlar o'zlarining noyob tarixi, iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy
va milliy sharoitlari bilan ajralib turadi.
Bir tizimdan ikkinchisiga o'tish iqtisodiyotning alohida, o'tish holatini
keltirib chiqaradi. O'tish davri iqtisodiyoti o'ziga xos xususiyatlar bilan
tavsiflanadi, unda maxsus iqtisodiy shakllar (masalan, qisman xususiylashtirilgan
korxonalar) faoliyat ko'rsatmoqda va shu bilan birga yangi tizimga xos bo'lgan
shakllarning jadal rivojlanishi, eski iqtisodiy munosabatlarning asta-sekin yo'q
bo'lib ketishi kuzatilmoqda.
Har bir mamlakat, har bir mintaqa o’z taraqqiyot yo’lida bir nechta
iqtisodiy tizimlarni bosib o’tadi. Bu iqtisodiy tizimlardan o’tish davrida
mamlakatlar iqtisodiy ahvolini yaxshilashga intiladilar, rivojlanishga harakat
qiladilar.
25

II bob Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining
o ziga xos xususiyatlariʻ
2.1 Iqtisodiy rivojlanishning shved modeli
Shved modeli milliy daromadni aholining kam ta'minlangan qatlamlari
foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan
kuchli ijtimoiy siyosat bilan ajralib turadi. Bu erda davlatning qo'lida asosiy
vositalarning atigi 4% bor, ammo 90-yillarda davlat xarajatlarining ulushi. Bu
yalpi ichki mahsulotning 50 foizidan ortig'ini tashkil etdi, ushbu xarajatlarning
yarmidan ko'pi ijtimoiy ehtiyojlarga sarflandi. Tabiiyki, bu yuqori soliq sharoitida,
ayniqsa jismoniy shaxslar uchun mumkin. Ushbu model "funktsional
sotsializatsiya" deb nomlanadi, ya'ni ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh
bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush
darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va ko'plab infratuzilma
elementlarini (transport, ITI) ta'minlash vazifasi - davlat haqida.
Germaniyaning ijtimoiy bozor iqtisodiyoti. Ushbu model Gitlerit
xavotirlarini tugatish va iqtisodiyotning barcha shakllariga (katta, o'rta, kichik)
barqaror rivojlanishni ta'minlash asosida yaratilgan. Shu bilan birga, Mittelshtand
deb ataladigan maxsus himoya, ya'ni. kichik va o'rta korxonalar, fermer
xo'jaliklari. Davlat narxlarga, yig'imlarga va texnik standartlarga faol ta'sir
ko'rsatadi. Ushbu tizim asosidagi bozor yuqori samarador biznes uchun
rag'batlantiruvchi vositalardan foydalandi.
Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining
turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan
tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon
bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Bunday model
milliy o'zlikni anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining
muayyan odamning manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun
muayyan fidokorliklar qilishga tayyorligi bilan mumkin. Yaponiya rivojlanish
modelining yana bir o'ziga xos xususiyati davlatning iqtisodiyotni modernizatsiya
qilishdagi, ayniqsa uning boshlang'ich bosqichidagi faol roli bilan bog'liq.
16

- davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga faol ta'sirini ushbu
rivojlanishni majburiy rejalashtirish bilan (iqtisodiyotning alohida sohalari
uchun besh yillik rejalar tuziladi);
- oddiy ishchilar va kompaniya rahbarlari uchun ish haqi miqdori
bir oz farq qiladi, shuning uchun aholining daromad darajasi mutlaqo bir xil;
- iqtisodiyot aniq ijtimoiy yo'nalishga ega (umr bo'yi yollash
amaliyoti, ijtimoiy sheriklik va boshqalar).
Janubiy Koreya modeli
- davlat rejalashtirish, besh yillik rejalarni ishlab chiqish;
- eksportni rivojlantirish va importni minimallashtirish maqsadida
tashqi iqtisodiy faoliyatni qat'iy tartibga solish;
- bank sektorida davlat nazorati.
Xitoy modeli
- bozorning birga yashashi;
- erkin iqtisodiy zonalarni yuritish;
- aholining teng daromad darajasi;
- uy xo'jaliklarining ahamiyati;
xitoylik muhojirlar milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga faol yordam
bermoqdalar.
milliy daromadni aholining eng kam ta'minlangan qatlamlari foydasiga qayta
taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy
siyosatga ega. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi 4% bor Shved
modeli, ammo davlat xarajatlarining ulushi 80-yillarda bo'lgan. YaIMning 70 foizi
darajasida va ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy maqsadlarga
yo'naltirildi. Tabiiyki, bu faqat yuqori soliq stavkasi sharoitida mumkin. Ushbu
model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, bunda ishlab chiqarish
funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi
va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va
18

modelining asosini tashkil etadi. Qisqa vaqt ichida iqtisodiy taraqqiyotning o zbekʻ
modeli o zining hayotiyligini ko rsatdi. O zbekiston iqtisodiyoti uchun 1995-yil
ʻ ʻ ʻ
keskin burilish yili bo ldi. Shu yili sanoat ishlab chiqarish hajmi bo yicha
ʻ ʻ
islohotgacha davr darajasiga to la erishildi. YAIMning pasayishi sezilarli
ʻ
sekinlashdi. 1996-yildan boshlab esa YAIM ishlab chiqarishning barqaror ijobiy
tendensiyasi davom etmoqda: 2001-yilda YAIM 4,5% ga o sdi, sanoat mahsuloti
ʻ
qajmi 8,1%, yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotlari 4,5%, qurilish ishlari 3,3%,
chakana tovar aylanmasi 9,5% ga o sdi. O zbek modeli hali o tish davrining
ʻ ʻ ʻ
boshidayoq ko p ukladli, aralash, tashqi beqarorlashtiruvchi omillardan xoli
ʻ
bo lgan milliy bozor iqtisodiyotining shakllanishini ta minladi. YAIM ishlab
ʻ ʼ
chiqarish sur atlarining birinchi marta aholi o sish sur atlaridan ustun bo lishiga
ʼ ʻ ʼ ʻ
erishildi, YAIM tarkibiga jamg arish va investitsiyalar nisbatlarida yuqori sifat
ʻ
o zgarishlari ta minlandi. O zbek Iqtisodiy taraqqiyot modeli ning bosh maqsadi
ʻ ʼ ʻ
— ozod va obod vatan, erkin va farovon hayotni ta minlashdan iborat.
ʼ
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim va uning turlari.
Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste mol jarayonida paydo bo ladigan asosiy iqtisodiy
ʼ ʻ
munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan
paydo bo lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo li
ʻ ʻ
bilan mustahkamlangan normalar majmuyi. Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot
sub yektlari, ishlab chiqarish omillari o zaro munosabatga kirishadilar va bu
ʼ ʻ
munosabatlar ma lum qonunqoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim
ʼ
faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq,
daromad, reja, foyda kabi bir kator vositalar yordamida tashkil qilinadi. Iqtisodiy
tizim masalasiga qarashlarda turlicha yondashuvlar mavjud. Jahon iqtisodiy
adabiyotlarida xo jalik-iqtisodiy tizimlarni ishlab chiqarish vositalariga egalik
ʻ
shakli va iqtisodiy faoliyat muvoﬁqlashtirish va boshqarish usuliga ko ra tasniﬂash
ʻ
ko proq tarqalgan. XXI asr boshlaridagi qarashlarda Iqtisodiy tizimni baholashda
ʻ
moddiy-ashyoviy va ijtimoiy-iqtisodiy mezonlar birgalikda qo llaniladi, iqtisodiy
ʻ
tizimning eng muhim bir qator belgilari ta riﬂanadi. Ularga jamiyatdagi iqtisodiy
ʼ
5

ijtimoiy tizim tomonidan shakllantirilgan, ilmiy-texnikaviy, tashkiliy yutuqlar
mavjud. Ijtimoiy tizim ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning ehtiyojlari, sifat va
miqdoriy xususiyatlarini shakllantiradi.
Mulkiy munosabatlar va unda mavjud bo'lgan tashkiliy shakllar asosida
jamiyatda yuz beradigan barcha iqtisodiy jarayonlarning jami ushbu jamiyatning
iqtisodiy tizimini anglatadi. Tizimning mohiyatini anglab etgan holda, jamiyatning
iqtisodiy hayotidagi ko'plab naqshlarni tushunish mumkin. Jamiyatning iqtisodiy
tizimi tabiat va jamiyatning tizimli tashkil etilishidir, bunda tabiatdagi va
jamiyatdagi har bir hodisa boshqa hodisalar bilan bog'liq bo'lib, ular bilan o'zaro
munosabatda bo'ladi. Fenomenlarning ma'lum bir doirasi o'rtasida etarlicha yaqin
aloqalar va kuchli barqaror o'zaro aloqa ularning xarakterli xususiyatlari bilan mos
keladigan tizimlarning shakllanishiga olib keladi.
Iqtisodiy tizim - bu iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, almashish,
taqsimlash va iste'mol qilish xususiyatini belgilaydigan mavjudligi, faoliyati va
o'zaro ta'siri ijtimoiy institutlar to'plamidir.
Iqtisodiy tizim deganda haqiqiy, milliy iqtisodiyot tushuniladi, ya'ni uning
ichki tuzilishi, firmalar, korxonalar, uy xo'jaliklari bo'lgan yagona mamlakat
iqtisodiyoti tushuniladi. Barcha ishlab chiqarish va iqtisodiy bo'linmalar, xalq
xo'jaligining barcha tarmoqlari mehnat taqsimoti va birja jarayonlari bilan
mustahkam, barqaror bog'liqdir.
Iqtisodiy tizimning quyidagi asosiy tarkibiy qismlarini nomlash mumkin:
1) shaxsiy, moddiy, ijtimoiy omillar bilan ifodalangan jamiyatning
ishlab chiqarish kuchlari;
2) texnik va iqtisodiy munosabatlar;
3) ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar;
4) iqtisodiy mexanizm.
Ishlab chiqarish kuchlari va texnik-iqtisodiy munosabatlar ishlab
chiqarishning texnologik usulini tashkil qiladi. Va ishlab chiqarishning texnologik
rejimi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bir qatorda ishlab chiqarishning
ijtimoiy yoki ijtimoiy rejimini shakllantiradi.
20

taqsimlash byudjet mablag'lari, davlat milliy va davlatlararo dasturlari, ustuvor
yo'nalishlarda tadqiqotlar va ishlanmalar hisobiga amalga oshiriladi. Masalan,
hozirgi kunda Evrika, Esprit va boshqa umumiy Evropa dasturlari amalga
oshirilmoqda.
Va nihoyat, yaratilgan yalpi milliy mahsulotni taqsimlash an'anaviy
shakllangan shakllar asosida hal qilinadi va "inson omili" ni rivojlantirishga
investitsiyalarni jalb qilish uchun yirik kompaniyalar ham, davlat tomonidan ham
doimiy ravishda katta mablag'lar ajratilishi bilan to'ldiriladi: ta'lim tizimlarini
moliyalash, shu jumladan turli malakali ishchilarni qayta tayyorlash, tibbiy
yordamni yaxshilash davlat xizmatlari, ijtimoiy ehtiyojlar.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat
byudjeti mablag'larining kamida 30-40 foizi ijtimoiy ta'minotga va ko'plab
"qashshoqlikka qarshi kurashish" dasturlarini amalga oshirishga yo'naltirilgan.
Iqtisodiy rivojlanmagan mamlakatlarda an'anaviy iqtisodiy tizim mavjud.
Ushbu turdagi iqtisodiy tizim orqada qoladigan texnologiyalarga, qo'l mehnatidan
keng foydalanishga va ko'p qatlamli iqtisodiyotga asoslangan.
Turli xil iqtisodiyot ma'lum bir iqtisodiy tizimda boshqaruvning turli
shakllarining mavjudligini anglatadi. Jamoa kolxozi va yaratilgan mahsulotning
tabiiy taqsimlanishiga asoslangan tabiiy jamoa shakllari bir qator mamlakatlarda
saqlanib kelinmoqda. Kichik hajmdagi ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Bu
ishlab chiqarish manbalariga shaxsiy egalik qilish va ularning egalarining shaxsiy
ishlariga asoslanadi. An'anaviy tizimga ega bo'lgan mamlakatlarda kichik tovar
ishlab chiqarish iqtisodiyotda hukmronlik qiladigan ko'plab dehqon va
hunarmandchilik xo'jaliklari tomonidan taqdim etiladi. Nisbatan kam rivojlangan
milliy tadbirkorlik sharoitida xorijiy kapital ko'pincha ko'rib chiqilayotgan
mamlakatlar iqtisodiyotida katta rol o'ynaydi. Jamiyat hayotida asrlar davomida
saqlanib kelayotgan urf-odatlar va urf-odatlar ustuvor bo'lib, diniy va madaniy
qadriyatlar, kasta va mulk taqsimoti ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga xalaqit beradi.
Asosiy iqtisodiy muammolarni hal qilish turli tuzilmalar doirasidagi o'ziga
xos xususiyatlarga ega. An'anaviy tizim bunday xususiyat bilan ajralib turadi -
22

I bob. Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari
1.1 Iqtisodiy rivojlanish modellari
Iqtisodiy taraqqiyot modeli (fransuzcha modele - o’lchov, namuna) -
mamlakat iqtisodiyotini tashkil etish va rivojlantirishning strategiyasi, maqsadlari,
umumiy tamoyillari ifodalangan nazariy qarashlar majmui. Iqtisodiy taraqqiyot
modeli tushunchasi XX asrning 50-yillarida paydo bo ldi. Bu davrga kelibʻ
ko pchilik sobiq mustamlaka mamlakatlar o z mustaqilligiga erishib, milliy davlat
ʻ ʻ
qurish yo liga o tgan edilar. Bu vaqtda asosiy 3 yirik taraqqiyot yo li bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkinligi haqidagi qarashlar bor edi (kapitalistik, so-sialistik va sotsialistik
yo nalish (oriyentatsiya). XX asr oxirlariga kelib biron-bir mamlakatning iqtisodiy
ʻ
taraqqiyotini qat iy qabul qilingan qoidalar doirasi bilan cheklab turish mumkin
ʼ
emasligi, taraqqiyot yo llari (modellar) ancha keng ko lam va maqsadga egaligi,
ʻ ʻ
ulardan birini tanlashda har bir mamlakat o z ichki shart-sharoitlaridan kelib
ʻ
chiqmog i zarurligi ma lum bo ldi. Iqtisodiyot nazariyasida ayrim olimlar iqtisodiy
ʻ ʼ ʻ
taraqqiyot modelini davlat tuzumi desa, boshqalar ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya,
uchinchilari esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning aniq belgilangan yo li deb
ʻ
hisoblaydi. Iqtisodiy taraqqiyot modeli iqtisodiy munosabatlarning keng miqyosli
tizimi, huquqiy, ma muriy hamda xo jalik mexanizmlari orqali boshqariladi.
ʼ ʻ
Bunday munosabatlarning sub yekti mulk egalari, xo jalik faoliyati ishtirokchilari,
ʼ ʻ
uyushmalar, davlat va xususiy sektor, mamlakat doirasidagi mintaqa va tarmoqlar
hisoblanadi. Albatta, iqtisodiy taraqqiyot modeliga axloq va dunyoqarash,
mentalitet, turmush tarzi, madaniyat kabi ijtimoiy me yorlar o z ta sirini ma lum
ʼ ʻ ʼ ʼ
darajada o tkazadi.
ʻ
Iqtisodiy taraqqiyot modeli global va milliy harakterda bo ladi. Hozirgi
ʻ
vaqtda taraqqiyotning bir qator tipik global modellari shakllangan. Ular orasida
Osiyo, Yevropa, Lotin Amerikasi, Osiyo-Tinch okeani, Afrika va postsovet
iqtisodiy taraqqiyot modellarini ko rsatish mumkin. Ular ichki taraqqiyot omillari,
ʻ
shart-sharoitlari, ishlab chiqarish tuzilmasi va boshqa jihatlari bilan bir-birlaridan
tubdan farqlanadi. Misol uchun osiyocha taraqqiyot modeli jamoaning kuchli
2

Shunday qilib, ma'muriy-buyruqbozlik tizimida sovet modeli, xitoy modeli va
boshqalar mavjud edi.Hozirgi kapitalistik tizimda turli modellar ham mavjud.
Amerika modeli tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama rag'batlantirish,
aholining eng faol qismini boyitish tizimiga asoslanadi. Kam ta'minlangan guruhlar
qisman imtiyozlar va nafaqalar hisobiga maqbul turmush darajasini yaratadilar.
Ijtimoiy tenglik vazifasi umuman qo'yilmaydi. Ushbu model mehnat
unumdorligining yuqori darajasi va shaxsiy muvaffaqiyatga ommaviy yo'nalishga
asoslangan.
Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining
turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan
tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon
bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Mulkni
tabaqalashtirish uchun hech qanday to'siqlar yo'q. Bunday model milliy o'zlikni
anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining muayyan
shaxs manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun muayyan
moddiy qurbonliklarni qilishga tayyorligi bilan mumkin.
Shved modeli milliy daromadni aholining eng kam ta'minlangan qatlamlari
foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan
kuchli ijtimoiy siyosatga ega. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi
4% bor, ammo davlat xarajatlarining ulushi 80-yillarda bo'lgan. YaIMning 70 foizi
darajasida va ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy maqsadlarga
yo'naltirildi. Tabiiyki, bu faqat yuqori soliq stavkasi sharoitida mumkin. Ushbu
model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, bunda ishlab chiqarish
funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi
va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va
infratuzilmaning ko'plab elementlarini (transport, ITI) ta'minlash funktsiyasi
mavjud davlat.
So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar
faoliyat ko'rsatdi: bozor iqtisodiyoti hukmronlik qiladigan ikkita bozor tizimi -
bozor iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot va ikki bozor bo'lmagan tizimlar -
24

Iqtisodiy mexanizm - bu iqtisodiy va fuqarolik huquqi va iqtisodiy siyosat
sohasidagi texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy munosabatlarning
birikmasi.
Zamonaviy dunyodagi barcha tendentsiyalarni hisobga olgan holda aytish
mumkinki, "iqtisodiy tizim" tushunchasi bugungi kunda inson hayoti va
jamiyatning deyarli barcha sohalarini qamrab oladi, ularning mavjudligi va hayotiy
faoliyatini ta'minlaydi va ularning rivojlanishini belgilaydi.
Iqtisodiy tizimlarning turlari va modellari
So'nggi asrlarda dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko'rsatdi:
bozor iqtisodiyoti hukmron bo'lgan ikki bozor tizimi - erkin raqobat bozor
iqtisodiyoti (sof kapitalizm) va zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy
kapitalizm) va ikkita bozor bo'lmagan tizimlar - an'anaviy va ma'muriy-
buyruqbozlik tizimi.
Muayyan iqtisodiy tizim doirasida alohida davlatlar va mintaqalarning
iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari mavjud.
Avvalgilariga qaraganda bozor tizimi eng moslashuvchan bo'lib chiqdi: u
qayta tiklanishga, o'zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashishga qodir.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy mexanizm sezilarli
o'zgarishlarga uchraydi. Rejalashtirilgan boshqaruv usullari marketingni
boshqarish tizimi shaklida alohida firmalar ichida yanada rivojlantiriladi. Shu bilan
birga, makro darajada rejalashtirilgan usullarni ishlab chiqish iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish bilan bog'liq.
Rejalashtirish bozor talablariga faol moslashish vositasi sifatida ishlaydi.
Natijada, iqtisodiy rivojlanishning asosiy vazifalari yangi echimni topmoqda.
Davlat tarmoqlari va milliy dasturlar (rejalar) ishlab chiqarilayotgan tovarlar va
xizmatlar hajmi va tarkibiga ularning o'zgaruvchan ijtimoiy ehtiyojlariga ko'proq
mos kelishini ta'minlovchi ta'sir ko'rsatadi.
Resurslardan foydalanish muammosi iqtisodiy subyekt doirasida strategik
rejalashtirish asosida, eng istiqbolli tarmoqlarni hisobga olgan holda hal qilinadi.
Shu bilan birga, so'nggi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun resurslarni qayta
21

- iqtisodiyotni insonparvarlashtirish (ijtimoiylashtirish), buning
natijasida shaxs o’zi investitsiyalarning asosiy ob’ektiga aylanadi,
shuningdek byudjet xarajatlari;
- jamiyatni axborotlashtirish, natijada dunyoda bilimlarni ishlab
chiqaruvchilar (fan va ilmiy xizmatlarda ishlaydigan), ularni tarqatuvchilar
(axborot tarmoqlari, o’quv muassasalari, innovatsion firmalar) va
iste’molchilar (butun jamiyat) soni tobora ko’payib bormoqda;
- mahsulotlarning tez yangilanishi va yuqori darajada farqlanishi
tufayli kichik bi znesning qayta tiklanishi;
- iqtisodiy faoliyatning globallashuvi, buning natijasida dunyo
ko’plab firmalar uchun yagona bozorga aylandi, hatto undan ham ko’proq
kompaniyalar uchun mahsulotlar va iqtisodiy resurslarni eksport qilish va
import qilish epizodik emas, balki tizimli operatsiyaga aylandi.
Ma muriy-buyruqbozlik tizimi belgilari: mashinalar tizimiga asoslanganʼ
texnologiyaning bo lishi, lekin uning past darajasi, ishlab chiqarishning industrial-
ʻ
agrar harakteri; iqtisodiyotning yopiq bo’lishi; davlat mulkining hukmronligi,
jamoa mulkining bu mulk qo’shimchasiga aylanishi, xususiy mulkning
taqiqlanishi; iqtisodiyotning bir markazdan turib rejalashtirilishi, reja
topshiriqlarining majburiyligi; resurslar va mahsulotlarning yagona reja asosida
taqsimlanishi; iqtisodiy stimullar zaif bo lgani holda siyosiy-ma naviy stimullarga
ʻ ʼ
ustuvorlik berilishi; iqtisodiyotning taqchilli bo’lishi, aholi turmush darajasining
iqtisodiy salohiyatga nisbatan past bo’lishi, uning g oyat sekin o sishi.
ʻ ʻ Ushbu tizim
ilgari SSSRda, Sharqiy Evropa mamlakatlarida va bir qator Osiyo davlatlarida
hukmronlik qilgan. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining o'ziga xos xususiyatlari bu
deyarli barcha iqtisodiy resurslarga davlat tomonidan egalik qilish, iqtisodiyotni
kuchli monopollashtirish va byurokratlashtirish, iqtisodiy mexanizmning asosi
sifatida markazlashtirilgan, direktiv, iqtisodiy rejalashtirishdir.
10

infratuzilmaning ko'plab elementlarini (transport, ITI) ta'minlash funktsiyasi
mavjud davlat.
So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat
ko'rsatdi: bozor iqtisodiyoti hukmronlik qiladigan ikkita bozor tizimi - bozor
iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot va ikki bozor bo'lmagan tizimlar - an'anaviy va
ma'muriy-buyruqbozlik tizimi. Muayyan iqtisodiy tizim doirasida alohida davlatlar
va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari mavjud. Shved
modeli - bu davlatga oliy ijtimoiy-iqtisodiy kuch mavqeini beradigan ijtimoiy-
demokratik model. Demokratik yo'l bilan saylangan davlat hokimiyati organlari
ijtimoiy va iqtisodiy hayotni tartibga solish uchun katta vakolatlar berdi. Biroq,
ijtimoiy bozor iqtisodiyoti va "Skandinaviya sotsializmi" o'rtasidagi kontseptual
farqlar amalda yo'q qilinayotganligini tan olish mumkin emas.
Shunday qilib, zamonaviy davlatlar "aralash iqtisodiyot" tushunchasining asosini
tashkil etuvchi, ijtimoiy jihatdan tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotini barpo
etishga o'z qarashlarini qo'ydilar.
2.2. Daniya, Norvegiya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
Iqtisodiy tizim tushunchasini aniqlash uchun umuman "tizim" toifasini
aniqlash kerak. Tizim - bu tashkil etuvchi bir qator qismlardan tashkil topgan,
tabiiy ravishda va qat'iy ravishda o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlik bilan bog'liq
bo'lgan organik yaxlit mavjudot.
Atrofdagi dunyoda ikkita tizim o'zaro ta'sir qiladi: tabiat va jamiyat. Inson
tabiatning bir qismi bo'lib, u tabiiy tizim asosida vujudga kelgan va ishlaydigan
ijtimoiy tizimni tashkil etadi va undan ajralgan holda mavjud emas, chunki
insonning juda chuqur mohiyati ikki tomonlama.
Tizim sifatida inson jamiyati ijtimoiy hodisalar sifatida alohida shaxslar,
ularning turli guruhlari va birlashmalarining o'zaro ta'sir ko'rsatadigan to'plamidir.
Iqtisodiy tizim tabiiy va ijtimoiy tizimlar o'rtasidagi bog'liqlikdir. Bundan
tashqari, u tabiatning ham, jamiyatning ham bir qismidir. Iqtisodiyot sohasida,
19

Tadbirkorlar tobora ko’proq daromad (foyda) olishga, tabiiy resurslardan,
mehnat resurslaridan, kapitaldan, bilimlardan iloji boricha tejamli foydalanishga va
o’zlari tanlagan faoliyat sohasida o’zlarining ijodiy va tashkiliy (tadbirkorlik
layoqati) qobiliyatlari kabi manbadan maksimal darajada foydalanishga intilishadi.
Bu ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish uchun kuchli stimul bo’lib
xizmat qiladi, xususiy mulkning ijodiy imkoniyatlarini ochib beradi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy kapitalizm). Barchasi bilan
taqqoslaganda, bozor tizimi eng moslashuvchan bo’lib chiqdi: u o’zgaruvchan
ichki va tashqi sharoitlarga moslashib, qayta qurish imkoniyatiga ega. Uzoq
evolyutsiya jarayonida, asosan, yigirmanchi asrda, erkin raqobatning bozor
iqtisodiyoti zamonaviy bozor iqtisodiyotiga aylandi. Uning asosiy xususiyatlari:
- mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, ular orasida yetakchi
o’rinni xususiy mulk turli shakllarda egallaydi ( individual mehnatdan tortib
to yirik korporativgacha);
- qudratli ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratishni
tezlashtirgan ilmiy-texnikaviy inqilobni amalga oshirish;
- milliy iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishga davlatning
faolroq ta’siri.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy mexanizm sezilarli
o’zgarishlarga uchraydi. Rejalashtirilgan boshqaruv usullari marketingni
boshqarish tizimi shaklida alohida firmalar ichida yanada rivojlanadi. Shu bilan
birga, makro darajada rejalashtirish usullarini ishlab chiqish milliy dasturlar va
rejalarni amalga oshirishga qadar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
bilan bog’liq.
Rejalashtirish bozor talablariga faol moshlashish vositasi sifatida ishlaydi.
Natijada iqtisodiy rivojlanishning asosiy vazifalari yangi yechimni topadi.
Shunday qilib, mahsulot hajmi va tuzilishi masalasi firmalar ichidagi marketing
tadqiqotlari, shuningdek extiyojlarning rivojlanish prognozi asosida hal qilinadi.
Bozor prognozi eskirgan tovarlarning chiqarilishini oldindan qisqartirishga va sifat
jihatdan yangi modellar va mahsulot turlariga o’tishga imkon beradi. Ishlab
8

- kichik biznesni faol rivojlantirish (barcha yangi ish o'rinlarining 80
foizga yaqini kichik biznes sub'ektlari tomonidan yaratiladi);
- davlat iqtisodiyotni tartibga solishga minimal darajada aralashadi;
- mulkning umumiy hajmida juda kam vakillik mavjud;
- jamiyatning boylar va kambag'allar sinflariga bo'linishi;
- kam ta'minlangan fuqarolarning hayot darajasi va ijtimoiy ta'minoti.
Yaponiya iqtisodiy modeli
- davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga faol ta'sirini ushbu
rivojlanishni majburiy rejalashtirish bilan (iqtisodiyotning alohida sohalari uchun
besh yillik rejalar tuziladi);
- oddiy ishchilar va kompaniya rahbarlari uchun ish haqi miqdori bir oz
farq qiladi, shuning uchun aholining daromad darajasi mutlaqo bir xil;
- iqtisodiyot aniq ijtimoiy yo'nalishga ega (umr bo'yi yollash amaliyoti,
ijtimoiy sheriklik va boshqalar).
Janubiy Koreya modeli
- davlat rejalashtirish, besh yillik rejalarni ishlab chiqish;
- eksportni rivojlantirish va importni minimallashtirish maqsadida
tashqi iqtisodiy faoliyatni qat'iy tartibga solish;
- bank sektorida davlat nazorati.
15

resurslar tavsiﬁ; texnika va texnologiya darajasi; ishlab chiqarish harakteri;
yaratilgan mahsulot va xizmatlar tarkibi; iqtisodiy munosabatlar tabiati;
iqtisodiyotni boshqarish usuli; iqtisodiy siyosat mazmuni kiradi. Turli qarashlarda
insoniyat jamiyati tarixida 3,5 va hatto 7 ta iqtisodiy tizim bo lganligi qayd etiladi.ʻ
Ortodoksal, ya ni marksistik nazariya iqtisodiy tizimni tavsiﬂashda ijtimoiy-sinﬁy
ʼ
jihatdan yondashadi. Mulkchilik shakli, ekspluatatsi-yaning borligi yoki yo qligi,
ʻ
sinﬂarning iqtisodiyotdagi mavqei bosh mezon qilib olinadi. Ularga tayangan
holda iqtisodiy tizim ishlab chiqarish usuli deb ataladi. Marksizmga ko ra, ibtidoiy
ʻ
jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm kabi iqtisodiy tizimlar bor,
ularning biri ikkinchisiga o rin bo shatib beradi, ular ketma-ket o rin almashadi,
ʻ ʻ ʻ
eng mukammal va so nggi iqtisodiy tizim kommunizm deb ataladi. Marksizmga
ʻ
muqobil ta limotlarda iqtisodiy tizimga texnologik va ishlab chiqarishning
ʼ
harakteri, ishlab chiqarishning industriyalashuvi jihatidan qaralgan va baho
berilgan. Taraqqiyot bosqichlari nazariyasiga ko ra, ham 5 ta iqtisodiy tizim yoki
ʻ
bosqich mavjud: an anaviy jamiyat bosqichi; parvoz uchun shart-sharoit hozirlash
ʼ
davri; parvoz davri; yetuklik sari harakat davri; ommaviy va yuksak iste mol davri.
ʼ
Bu bosqichlar ham o zaro ketma-ketlikda o rin almashadi. Ba zi bir qarashlarda
ʻ ʻ ʼ
agrar, industrial va informatsion iqtisodiyot davrlari qayd etiladi. So’nggi bir
yarim-ikki asrda dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko’rsatdi: bozor
iqtisodiyotida ustun bo’lgan ikkita bozor tizimi – erkin raqobatdosh bozor
iqtisodiyoti (sof kapitalizm) va zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy
kapitalizm), shuningdek, ikkita nooziq-bozor tizimi – an’anaviy iqtisodiy tizim va
ma’muriy buyruqbozlik tizimi. Bundan tashqari, sobiq sotsialistik mamlakatlar –
MDH mamlakatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari, shuningdek,
sotsialitik Xitoy va Vetnamning bozor munosabatlariga o’tishi o’tish davri tipidagi
iqtisodiy tizimning shakllanishiga olib keldi. U yoki bu iqtisodiy tizim doirasida
alohida mamlakatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining turli modellari
mavjud.
6

Moddiy tovarlar, mehnat va moliyaviy resurslarni markazlashtirilgan
ravishda taqsimlash to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
ishtirokisiz amalga oshirildi. Bu markazlashtirilgan rejalashtirishga asoslangan
"ommaviy" maqsadlar va mezonlarga muvofiq tanlangan. Mavjud mafkuraviy
tamoyillarga muvofiq resurslarning katta qismi harbiy-sanoat kompleksini
rivojlantirishga yo'naltirildi.
Yaratilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasida
taqsimlash markaziy hokimiyat tomonidan universal qo'llaniladigan tarif tizimi,
shuningdek, ish haqi jamg'armasining markazlashtirilgan tasdiqlangan standartlari
orqali qat'iy tartibga solingan. Bu to'lovlarni tenglashtirish usulining ustunligiga
olib keldi.
Ushbu tizimning samarasizligi, uning ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlariga
daxlsizligi va iqtisodiy rivojlanishning jadal turiga o'tishni ta'minlay olmasligi
deyarli barcha sotsialistik (kommunistik) mamlakatlarda muqarrar fundamental
ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Ushbu mamlakatlarda iqtisodiy
islohotlar strategiyasi dunyo tsivilizatsiyasining rivojlanish qonunlari bilan
belgilanadi, buning natijasida u erda tez yoki kam tezlikda zamonaviy bozor
iqtisodiyoti barpo etilmoqda
Evolyutsion tarixiy rivojlanish natijasida an anaviy iqtisodiy tizim bozorʼ
tizimiga aylanadi, uni revolyutsion yo’l bilan yo qotish natijasida zurlik bilan
ʻ
ma muriy-buyruqbozlik tizimi o’rnatiladi, u o’zini oqlamaganidan qaytadan bozor
ʼ
tizimiga o’tish yuz beradi. Shunday o tish jarayonida transformatsiyalashayotgan,
ʻ
ya ni o’tish xolatidagi iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Bu tizimning asosiy belgisi
ʼ
rejali ma muriy buyruqbozlik tizimining bozor tizimiga aylanib borishidir. Bu
ʼ
jarayonda bozor islohotlari muhim o’rinda turadi.
Bu tizim ko p ukladli bo lib, uning qanchalik uzoq saqlanishi o tish
ʻ ʻ ʻ
davrining naqadar uzun yoki qisqa bo lishiga bog liq.
ʻ ʻ
Tizimlar ichidagi modellar
12

I bob. Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari
1.1 Iqtisodiy rivojlanish modellari
1.2 Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining paydo bo lishʻ
tarixi
II bob Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining o ziga
ʻ
xos xususiyatlari
2.1 Iqtisodiy rivojlanishning shved modeli
2.2 Daniya, Norvegiya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari
1

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari

Купить