Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	114.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalar

energetika, neft-gaz, kimyo, transport va bank sohalarida davlat ishtiroki yuqori
darajada saqlanib qolayotgani ularni bozor mexanizmlari asosida rivojlantinsh,
investitsiyalar jalb etishga to’sqinlik qilmoqda. Ayrim vazirliklar o’zi nazorat
qiladigan sohadagi korxonalarda ta’sischi ekani erkin va sog’lom raqobatga yo’l
bermayapti, buniyam bugun ochiq aytish kerak. Bunday tizimni endi o’zgartirmasak,
ushbu tarmoqlarda ham va umuman. iqtisodiyotda barqaror rivojlanishga erishib
bo’lmaydi" deya ta’kidlaganlar. Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal
ishlashini ta’minlashda muhim rol, davlatga tegishli O’zining tarixi davomida davlat
butun iqtisodiyotni, milliy mudofaani tashkil etish, iqtisodiyot sohasida muayyan
funktsiyalami bajargan. Umumiy qabul qilingan tarifga ko’ra, iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish xojalik yurituvchi sub’ektlarning xatti-harakati, soliq tizimi,
bojxona to’lovlari tizimi, almashish kurslari, almashish kurslari, birja to’lovlarn,
almashish stavkalariga nisbatan bilvosita ta’sir ko’rsatish tizimi hisoblanadi boshqa
cheklash vositalarida yoki aksincha, ma’lum bir faoliyatni motivatsiya qilish.
Iqtisodiyotning iqtisodiyotni tartibga solish uzoq tarixga ega
Evropada ham erta bosh kapitalizmda narxlar, tovarlar va xizmatlar sifatı, foiz
stavkalari va tashqi savdo bo’yicha etakchi nazorat olib borildi. Zamonaviy sharoitda
har qanday davlat har qanday davlat iqtisodiyotga davlat aralashuvining turli daraja
darajasiga ega bo’lgan milliy iqtisodiyotni tartibga soladi. Davlat va bozomi tartibga
solishning qaysi nisbati bilan birlashtirilishi kerak, ular chegaralari va yo’nalishlari,
keng iqtisodiy libopizmga to’liq fikr va yondashuvlar mavjud. Biroq, iqtisodiyotdagi
ayrim funktsiyalarning holatini bajarish zarurati so’roq qilinmaydi. Bozor
iqtisodiyotida davlat iqtisodiyotidagi roli bo’yicha klassik vissiyada ingliz tilida eng
yaxshi ingliz tilida mag’lubiyat kaliti nomi bilan bog’liq. Uning "Bandlik, foiz va
pulning umumiy nazariyası" faoliyati 1936 yilda nashr etildi. 1
"Keysıya inqilobi" da
ko’rsatilgan g’oyalar bozor iqtisodiyotida klassik qarashlarga olib keldi. Iqtisodiy
inqirozni o’z-o’zini himoya qilish, davlat aralashuvi talabi sifatida davlat aralashuvi
1 https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va-davlat-tomonidan-tartibga-
solishstrategiyasi-cec34d5b?lang=ru
4

borishi; xo’jalik yuritish tashabbuskorligini «yo’qotib yuborish» oqibatida
samaradorlikning o’ta darajada pasayib ketganligi. Ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o’tish ko’plab mamlakatlarda umumiy
tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institutsional (eng
avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o’zgarishlarni o’z ichiga oladi, biroq, bir
vaqtning o’zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini
taqozo etadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimini o’zgartirish mazkur tizim asosining
o’zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini
anglatar ekan, bunday turdagi Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish – bu
xo’jalik hayotining barcha sohalaridagi to’siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat
nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora-
tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o’z ichiga
oladi:
• xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor
qilish;
• resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish;
• narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga
o’tish;
• ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat
nazoratini pasaytirish;
• iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini
yaratish; Bu yo’nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo
etadi:
• barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va
sharoitlar yaratilishi;
• bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
• kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma’muriy
to’siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo’llab-quvvatlash va
tarmoqqa kirishidagi to’siqlarni pasaytirish.
Institutsional o’zgarishlar. Mazkur o’zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab
oladi:
25

kredit berishda qatnashadi. Investitsion banklar -maxsus kredit muassasalari bo’lib,
obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq
muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar)
ga taqdim qiladi. Ipoteka banklar bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq
muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalaridır, uning resursları
o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Bugungi kunda respublika
hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30dan ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar
va ulaming 3,7 mingdan ko’proq filiallan faoliyat qilib turadi. (1.2.1-jadval)
1.2.1-jadval

O’zbekiston Respublikasida tijorat banklar faoliyatining asosiy
ko’rsatkichlari 4

Ko’rsatkich 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Tijorat
kredit
aktivlariga
(mlrd so’m) 3198,0 3918,2 4419,0 6400,0 6630,6 7208,0 9276,2 12065,0
Tiorat
banklarining
yalpi hajmi
(mlrd so’m) 602,0 714,7 791,0 824,0 930,9 1250,0 1502,6 2104,0
Faoliyat
korsatayotgan
mini-banklar
soni (birlik) 309 530 795 1122 1450 1500 2038 2161
Tijorat
banklarida
aholi
omonatlari
qoldig’I (mlrd
so’m) 91,5 170,1 245,0 323,0 449,5 975,0 994,6 1724,0
4 https://azkurs.org/mavzu-bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-davlatning-funksiyalari-va.html?page=7
18

Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real
hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud
resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning
oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.
Taklif inflyatsiyasi bu inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi
taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish
xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan
xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlaring oshishini bildiradi. Inflyatsiyaning
o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turları ham mavjud urmalab
boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha, jadal inflyatsiyada 20dan
200 foizgacha, gipennflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi kuzatıladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta’minlashda banklar muhim rol
o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ulaming harakatini
tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasalardir.
Nodiskretsion fiskal siyosat davlat xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat
o’matilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi Rivojlangan davlatlarda o’matilgan
barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aksionerlik tipidagi
muassasalar hisoblanadi. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarini
omonat tarzida jalb etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar
o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi. Ixtisoslashgan tijorat banklar iqtisodiyotning
turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini
amalga oshiradi. Xalq banki mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsız
hisob-kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga
shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita
amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma korxonalarga
17

Jizzax viloyati 3,2 Sirdaryo viloyati 2,1

Shuni ham ta’kidlash joizki, yalpi ichki mahsulotning jismoniy o’sishi
pirovard maqsad bo’lmasligi kerak. Iqtisodiy o ’ sish , bu bir turdagi mahsulot va
xizmatlarning yildan - yilga barqaror o ’ sib borishidir . Bu yaxshi . Iqtisodiyotning
diversifikatsiyalashuvi , ular tarkibida axborot - kommunikatsiya texnologiyalari ,
yuqori texnologiyali innovasion tovar va xizmatlar ulushining ortib borishi esa
iqtisodiy rivojlanishdir . Qay biri afzal ? Javob aniq . Agar yalpi ichki mahsulotning
o ’ sish sur ’ ati aholi real daromadlari , xalq turmush farovonligi ko ’ rsatkichlari
barobarida kechsa , yanada yaxshi . Ana shunda sifat jihatdan o ’ sishga erishgan
bo ’ lamiz . Bizga bozor tan oladigan , xalqning kundalik turmush talablariga javob
beradigan ishlab chiqarish muhim . Bunga birdaniga erishib bo ’ lmaydi . Shuni
e ’ tiborga olib , keyingi yillarda milliy iqtisodiyotimizning tarmoq va hududiy
tarkibini takomillashtirishga katta e ’ tibor qaratilmoqda . Sanoat milliy ishlab
chiqarishning
“ suyak va muskul ” ini tashkil etadi va shu sababli iqtisodiy rivojlanishning borishini
ko ’ p jihatdan belgilaydi . Sanoat barcha sohalar, jumladan, o’zini o’zi ham ishlab
chiqarish vositalari bilan ta’minlaydi. Shu ma’noda, u o’zini o’zi yaratadigan va
tiklaydigan yagona noyob soha. 2021 yilda mamlakatimizda 451,6 trln. so’mlik
(YAIMga nisbatan 61,5%) sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. Yillik o’sish
sur’atlari 8,7 foizni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarish tarkibida asosiy o’rinni qayta
ishlash sanoat korxonalari egallab kelmoqda – 83%.(2.2.2-jadval)
2.2.2-jadval

Qayta ishlash sanoat tarkibi 9

Sanoat tarkibi Ulushi(%) Sanoat tarkibi Ulushi(%)
Metallurgiya 25,7 Kimyo mahsulotlari 7,4
Nometall mineral
mahsulot 5,4 Neftni qayta ishlash
mahsulotlari 3
9 https://iiau.uz/oz/news/1673
33

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bozor iqtisodiyoti o’zining ob’ektiv qonunlari hamda
o’zini-o’zi tartiblash dastakları, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor
iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjuddir.
Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi ob’ektiv qonunlar va munosabatlar,
regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanatı hamda mutanosibliklarining
buzilishi oqibatida vujudga keladigan nomutanosibliklarning kuchayishi, iqtisodiy
tanglik va inqirozlardır. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik,
infyatsiyaning kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo’ladi. Shu
boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvir ravishda iqtisodiy
dastak va vositalar yordamida tartıblashi zarur bo’ladi. Bu esa zamonaviy bozor
iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartiblashining bozor mexanizmi bilan uni davlat
tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg’unlashtirishni hamda unga mos ravishda
davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishni taqozo etadi. Ushbu vazifalami amalga
oshirish uchun davlatning iqtisodiy siyosati mamlakatimizda rivojlanayotgan bozor
iqtisodiyotini tartiblash mexanizmini yanada takomillashtirish va bozorning o’zinio’zi
tartiblashning ob’ektiv mexanizmi bilan uyg’unlashtirish muxim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tizimlarda davlat va bozor tizimi o’ziga xos ahamiyat kasb etib, har biri
mustaqil amal qiladi. Shu bilan birga turli iqtisodiy tizimlar bir-biridan iqtisodiyotni
boshqarish va tartibga solishda davlat va bozor rolining nisbati bo’yicha keskin
farqlanadi. Masalan, bir iqtisodiy tizim ko’proq davlat tomonidan boshqarishga
tayansa, boshqasi bozor mexanizmi orqali tartiblashga ustunlik beradi.
Mamlakatizmining deyarli barcha sohalarida davlat aralashuvi juda yuqori. Bu
o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishimizda bir qator muammolarni yuzaga keltirmoqda.
Bu to’g’risida prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev tomonidan quyidagi fikrlarning
bildinlgan bizning fikımız asoslanganligini ayon qildi. Xususan, davlatimiz rahbarn
iqtisodiyotni boshqarishda davlat aralashuvini keskin kamaytirish lozim. Bugungi
kunda mamlakatimizda 603 ta aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritayotgan bo’lsa,
ularning 486 tasida davlat ulushi 52 trillion so’mni tashkil etmoqda. Yoqilg’i-
3

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri
sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat
korxonalariga korsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish
yoki uni ozga subektlar hisobidan qoplash, qarzni tolash muddatlarini kechiktirish,
qarz uchun tolanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning
haqini oldindan tolab qoyish va hokazolar sanatsiya shakllari hisoblanadi. Davlat
tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya
mablaglari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban ozgartirish
(diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini taminlash, ayrim hududlarga
yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablaglar (subsidiyalar) ijtimoiy
yonaltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy
iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omili ko’rsatkich bo’lib, bunda samaradorlikning
erishilgan darajasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat yoki bozor tizimining tutgan
roliga bog’liq bo’lishi mumkin Chunki ancha yuqori samaradorlikka, birinchidan,
bozorning tartibga solish usullari orqali, tinchidan, iqtisodiyotni faqatgina yagona
markazdan ongli ravishda markazlashgan boshqarish yo’li bilan, uchinchidan, takror
ishlab chiqarish jarayonida davlatning aralashuvi va bozor usullarinı uyg’unlashtirish
orqali erishiladı. Hozirgi davrda Respublikamizning milliy iqtisodiyoti rivoji uchun
ko’proq uchinchi yo’l xususiyatli xisoblanadi.
Iqtisodiy tafakkur tarixida birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi roli
masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning "Xalqlar
boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida" (1776-yil) degan kitobida
bozor usullari orqali iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solishning zarurligi ta’kidlab
o’tilgan A Smitning fikricha, bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan
aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga
majbur qiladi, davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda
faqat vaziyatni yomonlashtiradi. Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi
JM.Keynsning "Ish bilan bandlik for va puining munty nazartyast" (1936-y) nomli
kitobida o’z aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli
11

mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u
asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi:
• ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan
tovon to’lash orqali mulkni milliylashtirish;
• davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda
yaxlit tarmoqlarni barpo etish;
• davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va
aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun
ravishda amal qilmoqda.
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda solishda ma’muriy vositalardan
foydalanadi .Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash,
ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Ayniqsa,ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir
qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik
beriladi. Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartinsh borasidagi siyosati
monetar siyosat deb yuritiladi.
Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real
hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud
resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning
oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.
Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii
o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larni
jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo’jalik
sub’ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko’rsatishda ham keng
ravishda foydalandi.
Davlat iqtisodiyotni tartıb solish vositası sıfatıda byudjet xarajatlaridan ham
foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapital
hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalan muhim rol o’ynaydi.
Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida
14

Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan vosita va
dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va
mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta’sirini ko’rsatib boradi. Moliyaviy
mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining mavjudligi
va uni aylanma harakati muhim rol o’ynaydi. Pulning o’z vazifalarını bajarish
jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi deyıladı. Jahonda tarixan shakllangan
hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlanib qo’yilgan pul
muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy
qismlan quyidagilardan iborat:
• milliy pul birligi (so’m, dollar, yena, marka va boshqalari);
• naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal
qiluvchi qog’oz, tanga va kredit pullar tizimi;
• pul emissiyası, ya’ni belgilangan qonuniy tartibda pulni
muomalaga chiqarish tizimi;
• pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.

Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul
muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgılari) xizmat qiladi . Naqd
pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar, to’lov
talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati
deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi (naqd va kredit pullari)
qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Shunday qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo’lgan pul
miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdır. Mazkur davrda
valyuta almashuv kursi devalvatsiyasi hisobiga tashqi iqtisodiy faoliyat bilan
shug’ullanuvchi sub’ektlarda mahsulot va xizmatlar nominal hajmining oshishi YalM
deflyatorining keskin o’sishiga sabab bo’ldi. Jumladan, oldingi chorakka nisbatan
tog’-kon sanoati, qurilish, transport va aloqa sektorlarining Ya IM defiyatoridagi
hissasi 3 barobarga ortdi.
16

ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo’l qurilishida
xususiy kapitalni kengaytirish yo’li bilan xo’jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi.
Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-
kredit).
Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va
hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida
iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat
aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo’lib, davlat uzoq muddatli strategik
maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro
darajadagi o’rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo’yicha davlat faoliyatlarini
tavsiflaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror
ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida
o’rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo’lgan yo’li
bosib o’tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol
ta’sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga
aylanmoqda, iqtisodiy o’zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini
barcha jabxalarni tartibga solishda davlat boshqaruviga zaruriy elementi sifatida
qaraladi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, hozirgi kunda davlat, asosan
rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishda va jamiyatni
rivojlantirishda muhim rolni o’ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishda davlatning rolini
alohida olib ko’rsatish juda murakkabdir. Iqtisodiy rivojlanishni boshqarishda davlat
tomonidan tartibga solishning sifat o’zgarishlari yuzaga keladi. Gap shundaki, davlat
va bozorning o’zaro aloqalari, ya’ni o’tish davrida bozor mexanizmi bajara
olmaydigan nafaqat davlat vazifalari nazarda tutiladi, balki davlatning zamonaviy
fuqarolik jamiyati bo’g’inlari vazifalarini bajarish ham nazarda tutiladi. Bunda ishlab
chiqaruvchilar, tadbirkorlar uyushmasi, inson huquqlarini himoya qilish jamiyati,
istemolchilar huquqi, hayriya va boshqa fondlar nazarda tutiladi.

30

kapitalga 245 trln. so’mlik investitsiya o’zlashtirildi. O’sish sur’atlari 5 foizdan
yuqori bo’ldi. Investitsiyalarning 40 foizga yaqinini korxonalar va aholi vositalari,
qolgan 60 foizdan ziyodrog’ini esa jalb qilingan mablag’lar tashkil etdi. Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi
bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo’yilganligi
ta’kidlanadi: Birinchi bosqichidaiqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub
o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta
boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. SHu bilan birga isloh qilishning
birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun
yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda investitsiya
faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning
negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish
maqsad qilib qo’yiladi. SHu maqsaddan kelib chiqib I.A.Karimov mazkur bosqichda
amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi bir qator vazifalarni ko’rsatib berdi: davlat
mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga etkazish; ishlab
chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash;Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning bosqichlari.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat: mulkiy munosabatlarni isloh qilish; agrar islohotlar; moliya-
kredit va narx-navo islohoti; boshqarish tizimini isloh qilish va bozor
infratuzilmasini yaratish; tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; ijtimoiy islohotlar. 2017
— 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. 10
Davlat va jamiyat qurilishini
takomillashtirishga yo’naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy partiyalarning
rolini yanada kuchaytirish, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining
tashkiliy-huquqiy asoslarini rivojlantirish, “Elektron hukumat” tizimini
10 O'zbekiston Respublikası Prezdentining "2017-2021 yıllarda O'zbekiston
Respublikasını ivojlanishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar Strategiyasi
to'g'risida" PF-4947sonli farmoni

35

ijtimoiy barqarorlikni ta ’ minlash hisoblanadi . Bunda iqtisodiy tsiklni
barqarorlashtirish , milliy xo ’ jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini
takomiilashtirish , atrof - muhit holatini yaxshilash kabilarni bajarish lozim .
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab
chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vaziflarni hal qilishga qaratiladi . Bular
jumlasiga iqtisodiy o ’ sishni rag ’ batlantirish , bandlikni tartibga solish , tarmoq va
mintaqamiy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo ’ llab - quvvatlash , eksportni himoya
qilish kabilarni kiritish mumkin . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi:
• bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos
va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
• raqobatni himoya qilish;
• daromad va boylikni qayta taqsimlash;
• resurslarni qayta taqsimlash;
• iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirish. 2

Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat
bo’ladi. Davlat bozor iqtisoiyotini samarali amal qilishining shart - sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta ’ minlash vazifalarini o ’ z zimmasiga oladi . Buning
uchun xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash ; xususiy mulkchilik
huquqini ta ’ minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash ; korxonalar ,
resurslarni yetkazib beruvchilar va iste ’ molchilar o ’ rtasidagi munosabatlarni tartibga
soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar . 2019 yilda barcha manbalar
hisobidan qariyb 138 trillion so ’ mlik yoki 2018 yilga nisbatan 16 foiz ko ’ p
investitsiyalarni o ’ zlashtirish mo ’ ljallanmoqda . Bu borada to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri xorijiy
2 Xadjaev X.S., Baliyeva I A, Fayziyev Sh "Makroiqtisodiyot darslik T.2015.

8

2.2 O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va
o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy mexanizmlari
O’zbekistonda davlat mustaqilligi qo’lga kiritilishi bilanoq tashqi omillardan iloji
boricha xoli bo’lgan milliy iqtisodiyotni shakllantirishga kirishildi. Iqtisodiyotni
ma’muriy-rejali boshqarishdan bozor munosabatlariga o’tkazish boshlandi. Bozor
iqtisodiyotiga esa tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarni qabul qilmasdan o’tib
bo’lmasdi. Qisqa vaqt ichida mulk to’g’risida, xususiy tadbirkorlik to’g’risida, davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida, korxonalar to’g’risida,
investitsiyalar to’g’risida, soliq va bojxona siyosati to’g’risida va boshqa ko’pgina
qonunlar qabul qilindi. Keyinchalik qabul qilingan boshqa qonunlar, shuningdek,
hukumat qarorlari iqtisodiy o’zgarishlar davomida tartibga solib borildi. Ayni vaqtda
institutsional o’zgarishlar davom etdi: mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari
o’zgartirildi, bozor infratuzilmasi unsurlari – birjalar, aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat
banklari, sug’urta kompaniyalari, lizing xizmatlari va boshqalar faoliyat yurita
boshladi.
O’tgan davr oralig’ida eng ko’p qonun va me’yoriy-huquqiy hujjatlar mulk
munosabatlarini takomillashtirish, raqobat maydonini kengaytirish va erkin
tadbirkorlikni rivojlantirish borasida qabul qilindi. Chunki bu “uchlik” har qanday
mamlakatda bozor iqtisodiyotining ustunlarini tashkil etadi. Mulk munosabatlari
ishlab chiqarish va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy qiyofasi hamda mazmunini
belgilaydi. Mamlakatimizda kichik, o’rta va katta xususiylashtirish deya nomlangan
uch bosqichli xususiylashtirish amalga oshirilganiga qaramasdan, hali ham mulk
munosabatlari takomiliga yetgan deb bo’lmaydi. Chunki bu to’xtovsiz jarayon, bozor
munosabatlarining eng birinchi talabi. Xususiy va jamoat mulki, xususiylashtirish va
davlat tasarrufidan chiqarish mexanizmlari orqali shakllantirildi. Xususiylashtirish
respublikaning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli, aholining daromadlari darajasi unchalik
yuqori emasligi, ko’pchilikning start imkoniyatlari bir xil xususiy sektorga katta
mablag’ sarflashga qodir emasligini e’tiborga olib amalga oshirildi. Qolaversa, hali
aholida bozor madaniyati ham yetarli emasdi, xususiy mulk psixologiyasini
shakllantirish muammosi ham bor edi. An’anaviy xo’jalik yuritish madaniyati
31

Oziq-ovqat mahsulotlari 13,4 Rezina va plastmassa
mahsulotlari 2
Ichimlik mahsulotlari 2,7 Elektr asbob-uskunalari 2,8
To’qimachilik mahsulotlari 13,7 Metall buyumlar 2,7
Kiyim-kechak mahsulotlari 3,5 Avtotransport
mahsulotlari 8,5

Bundan tashqari, yengil, yuk avtomobillari, qishloq xo’jalik mashinalari, neft, ko’mir,
tabiiy gaz va boshqa ko’plab sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ammo oldimizda
turgan, davlatimiz rahbari qo’yayotgan sanoat sohasidagi muhim vazifalardan biri
ishlab chiqarishning yangi texnologik darajasiga o’tishdir. Shu nuqtai nazardan,
mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarish tarkibi maqsadga muvofiq takomillashgan
deb bo’lmaydi. Chunki qayta ishlash sanoatida ishlab chiqarilayotgan tovarlarning
atigi 2,7 foizi yuqori texnologiyali, 20,1 foizi o’rta- yuqori texnologiyali, 39,4 foizi
o’rta-past texnologiyali, 37,7 foizi esa past texnologiyali ishlab chiqarishga to’g’ri
kelmoqda. Bu innovatsion iqtisodiyotga o’tish talablariga to’la mos kelmaydi. Biz
industrial iqtisodiyotdan ilmtalab, resurs tejaydigan iqtisodiyot turiga o’tishga zo’r
berishimiz kerak. Bu davr, raqobat, jahon iqtisodiyoti rivojlanishi talabidir. Sanoat
qiyofasi bugun tez o’zgarib bormoqda. O’nlab erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar,
kichik sanoat zonalari, startaplar ish boshladi.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning eng “injiq” sohalaridan biri. Chunki uning faoliyati
iqlim, ob-havo sharoiti bilan chambarchas bog’liq. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi
mamlakat oziq-ovqat xavfsizligining muhim sharti sanaladi. Soha sanoatning “noni”
– xomashyo manbai ham. Qishloq xo’jaligida mineral xomashyodan farqli o’laroq,
tiklanadigan resurslar ishlab chiqariladi. Bu jihatdan ham uning ahamiyati katta.
Qishloq, o’rmon va baliqchilik mamlakat yalpi ichki mahsulotining deyarli 27 foizini
bermoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish tarkibiy siljishlarni
amalga oshirish, oxir-oqibatda esa yangi innovatsiyalashgan ishlab chiqarishni barpo
etishda investitsiyalarning roli beqiyos. O’zbekistonda iqtisodiyot va ijtimoiy sohani
rivojlantirishga 2021-yilda moliyalashtirishning barcha manbalari bo’yicha asosiy
34

hamda ustuvor yo’nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida quyidagilar
ilgari suriladi, qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti defitsitini
iloji boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning
barcha turlarini bosqichma-bosqich qiskartirib borish, budjet mablag’lari daromad
tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo’ldan og’ishmay borish, birinchi
darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari uchungina budjetdan mablag’ ajratish, xalq
xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantinsh uchun budjetdan pul bilan
qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar
uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish, solıq tizimini takomillashtirish,
budjet daromadlari barkaror suratda to’ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va
xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, kishlok zo’jalik mahsulotini
qayta ishlaydigan va xalq is’temoli mollari ishlab chiqaradigan qo’shma
korxonalarning rag’batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal
siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati
deganda noinflyatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq
bandlilikni, to’lov balansıning muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta a’minlashga
qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora
tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan
vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat fiskal ekspansiya olib
boriladi. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib
chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat fiskal restriktsiya olib
boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini kamaytirish yoki soliqlarni
oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqhsodiyotning
davriy o’sishini chegaralashdan iborat.
Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o’ynaydi. Agar
hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo’lsa, davriy pasayishni tugatish uchun
o’z xarajatlarıni oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga
20

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari, umumiy va o’tish
davriga xos iqtisodiy funksiyalari mavzusiga oid takliflar:
1. Liberal daromadlarning tatbiqi: Davlat iqtisodiyotda aralashishni
ta’minlash uchun erkin turmush, investitsiya va transport tarmoqlarining faol
rivojlanishini ta’minlash va xususan biznes faoliyatini qo’llab-quvvatlash orqali aks
ettirishi kerak.
2. Infrastruktura tuzilmasining rivojlanishi: Davlat mustaqil rivojlanadigan
sohalar va tarmoqlarda katta mablag’lar sarflashi arqon qilishi kerak. Shu bilan birga,
yol va suv ta’minotini ta’minlash, sohasi va iqtisodiy hududlarni ulashuv va xaridlar
uchun muhitni yaratish talab etiladi.
3. Infrastruktura tuzilmasining rivojlanishi: Davlat mustaqil rivojlanadigan
sohalar va tarmoqlarda katta mablag’lar sarflashi arqon qilishi kerak. Shu bilan birga,
yol va suv ta’minotini ta’minlash, sohasi va iqtisodiy hududlarni ulashuv va xaridlar
uchun muhitni yaratish talab etiladi.
4. Moliyaviy siyosatni ta’minlash: Iqtisodiy aralashishni ta’minlashda
davlat moliyaviy siyosatlar tuzishi va sifatini saqlab qolishni ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Bu esa qonun hujjatlari va boshqa moliyaviy me’moriy
kutubxonalardan foydalanish bilan birga, xalqaro tajribani ham hisobga oladi.
5. Sanoat sohasiga investitsiyalarning jalb qilinishi: Davlat investitsiyalarni
jalb qilish uchun sanoat sohasida iqtisodiy tartibni mustahkamlash va moliyaviy
ko’rsatkichlarni mustahkamlash uchun muhim qadamni va imkoniyatlarni yaratish
uchun diqqatni ajratadi.
6. Mahalliy sohalar rivojlanishi: Davlatning iqtisodiyotga aralashishni
ta’minlashda mahalliy sohalarni rivojlantirish muhimdir. Bu esa mahalliy
tadbirkorlik vazifalarini muhofaza qilish va ularni rivojlantirish bo’yicha davlatning
dasturlarini ta’minlashni talab etadi.
7. Hisob-kitob va hisoblashning mustahkamlanishi: Davlat iqtisodiyot
sohasini rivojlantirish uchun iqtisodiy muammoni yaxshilash, moliyaviy hisob-
kitobni rivojlantirish va moliyaviy raqobatning o’sishini ta’minlash zarur. Bu esa
38

xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi. Shu
orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi turishga
harakat qiladi.
SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini
ham ajratib ko’rsatish mumkin:
• davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilish;

• ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari,
davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlarini
ta’minlash;
• investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan
tartibga solish;
• ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish;
• qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori
davlat iqtisodiy dasturları hisoblanadi. Dasturning vazifası tartibga solishning barcha
usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat Iqtisodiy dasturlar o’rta
muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli umumiqtisodiy
dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz vaziyatlarda, masalan,
inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa
muddatli xususiyatga ega bo’ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar,
mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi
mumkin.
Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar
yordamida ham amalga oshinladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika
yutuqları eksportini rag’batlantinsh tadbirlari, eksportu kreditlash, chet ellardan
investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini
kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi
savdoda boj to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb
qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish
mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir.
15

bir qator moliyaviy, yani iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat
xojalik yurituvchi subektlarning manfaatlariga bevosita tasir korsata oladi.
10

istiqbollari to’g’risidagi nazariyalarni qaytadan ko’rib chiqish va ularga jiddiy
o’zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo’ydi. CHunki, buvaqtga kelib g’arb
mamlakatlarida uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan
erkin iqtisodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solish g’oyasi
ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g’oyasi
ham inqirozga uchradi. Bu vaqtga kelib ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning
tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li – ongli ravishda
boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat
davlatlar shu yo’lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari
(modellari) xilma xil bo’lib, ularning umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha yo’llari
umumlashtirilib, quyidagi to’rtta asosiy turga bo’linadi:
• rivojlangan mamlakatlar yo’li;
• rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li;
• sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li;
• sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga
keltirish mexanizmi ;
• bilan qo’shib olib borish yo’li.

Bu yo’llar turli tuman va har xil bo’lishiga qaramay ularda umumiylik
mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, bu yo’llarning hammasi bozor
iqtisodiyotiga o’tishni maqsad qilib qo’yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-
qoidalari, amal qilish mexanizmi ko’p jihatdan umumiy bo’ladi. SHu bilan birga har
bir yo’lning o’ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini
shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo’lishidan
kelib chiqadi.
Mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining
xususiyati. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan
mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati – bu qoloq,
an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq

23

sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga
o’tishdan iboratdir. Bu yo’lning boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar
iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo’q, ular batamom bir-biriga zid.
SHu bilan birga ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor
munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarning o’zi o’tish sharoitlari, iqtisodiy
rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan
farqlanadi.Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llarining o’ziga xos xususiyatlari. Hozirda
uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo’jalikni sotsializm qurish g’oyalari asosida yuritib
kelgan, keyinchalik ushbu g’oyalarning muhim jihatlarini saqlab qolgan holda bozor
mexanizmlarini uyg’unlashtirish orqali o’ziga xos o’tish yo’lini yaratgan mamlakatlar
tajribasini ham alohida ko’rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vetnam kabi ilgari faqat
ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub
islohotlar orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o’tish
yo’llarining o’ziga xos xususiyatlaridir. Bozor iqtisodiyotiga yo’llari. Jahon tajribasi
ko’rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo’l bilan, ya’ni jadal usulda yoki
evolyusion yo’l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o’tish mumkin. Birinchi holda, tub
islohotlarni o’tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni
birdagina va batamom sindirish talab etilib, «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya
terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor
munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga
keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, evolyusion yo’l kamroq
ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil va muqarrardir. Ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tishning zarurligi.
Ma’muriybuyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tishning
zarurligi iqtisodiy o’sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab
borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali
ifodalanadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega: uning
moslashuvchan emasligi, ro’y berayotgan o’zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib
24

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham milliy
iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining
rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:
• chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi
yanada kuchayadi;
• ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida
alolida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham
topadi;
• ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi, turli
iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi.
Ishlab chiqanshning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli
ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni
markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo’ladi. Shunga ko’ra,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har
qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv
zaruriyatga aylanadi.
1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari va funksiyalari
Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi.
Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
• bevosita ta’sir qilish usullari;  bilvosita ta’sir qilish usullari;  tashqi
iqtisodiy usullar.
Ma’lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda dvlatning
qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor
iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan
bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori
13

I BOB IQTISODIYOTGA DAVLAT ARALASHUVI VA DAVLAT
TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH STRATEGIYASI
1.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish haqida ko’plab iqtisodchilar turli
fikrlarni bildirganlar. Ya’ni, bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy
muammolarni hal eta olmaslik holatini ko’rsatadilar. Bular ma’lum ma’noda to’g’ri
bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo’lib ham
milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining
rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu
jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:
• chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi
yanada kuchayadi;
• ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasia
alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham
topadi;
• ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to ’ planuvi jarayoni o ’ sadi ;
• turli iqtisodiy mintaqalar o ’ rtasidagiiqtisodiy aloqalar va faoliyat
almashuvi jadallashadi .
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a ’ zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta ’ minlovchi , umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishiga yo ’ naltirilgan , ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil
etish bo ’ yicha faoliyat tushuniladi . Iqtisodiyotni davlat tomonian tartibga solish
mexanizmi to ’ g ’ risida to ’ laroq tasavvurga ega bo ’ lish uchun uning maqsadi ,
vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to ’ laroq tavsiflash
lozim . Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va
7

takomillashtirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini oshirish, jamoatchilik
nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda
ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirish;
2. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga
yo’naltirilgan sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda fuqarolarning
huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini mustahkamlash,
ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo’jalik qonunchiligini, jinoyatchilikka qarshi
kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olishdir.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, davlatning iqtisodiyotga aralashishi anchagina
iqtisodiyotga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Biroq davlat iqtisodiyotga to’g’ridan to’g’ri
emas, o’zining richaklari orqali aralashishi maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Rivojlangan mamlakatlardagi davlatning juda muhim vazifalaridan bin
iqtisodiyotni barqarorlashtirish, iqtisodiy-moliyaviy inqirozlarning oldini olish,
ulardan chiqish va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish bo’yicha choratadbirlar
ko’rishdir Davlat boshqa mamlakatlar xo’jaliklari bilan iqtisodiy, savdo va to’lov
balanslarini nazorat qiladi, ularni muvofiqlashtirishga va faollashtirishga harakat
qiladi Bularning hammasi milly iqtisodiyotning barqarorligi, rivojlanishiga jiddiy
ta’sir ko’rsatadi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi davlatlarning tobora ko’proq inson va
butun xalq manfaatdorigini ko’zlaydigan hamda aholining mutlaq ko’pchiligi
ko’llab- quvvatlaydigan davlatlarga aylana borishi, kelajakda bu mamlakatlardagi
jamiyatlarning, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlaming umum-demokratik ijtimoiy jamiyatga
aylanishi kuzatilmoqda.
Hozirgi davrda o’zini sotsialistik hisoblab kelayotgan mamlakatlar Xitoy Xalq
Respublikasi, Vyetnam Sotsialistik Respublikasi, Koreya Xalq Demokratik
Respublikası va Kuba Respublikasıda iqtisodiyot asosan umumlashgan mulkchilikka,
markazdan boshqarishga va rejalashtirishga asoslangan iqtisodiyot bo’lib qolmoqda.
Biroq ularning ba’zilari (Xitoy, Vyetnam)da jiddiy iqtisodiy islohotlar amalga
oshirilmoqda, bozor iqtisodiyotini ham shakllantirish siyosati o’tkazilmoqda,
36

davlatning iqtisodiy faoliyati va investitsiyalar uchun ishonchli va omma ovozidagi
moliyaviy hisob- kitoblilikni ta’minlash uchun muhimdir.
Bu takliflar davlatning iqtisodiyotga aralashish zaruriyati va vositalari
mavzusiga oid taqdim etilgan. Bu takliflar hamda amaliyotda ijro etilganida
iqtisodiyotning o’sishiga va rivojlanishiga yordam beradigan muhim vositalar bo’lib,
İqtisodiy rivojlanishning o’sishiga yordam beradi.
39

iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy
manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki,
bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo ‘lib, bu ishlab chiqaruvchi
uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko’rsatkich
hisoblanadi.Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida
egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi.
Bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqalarni bo’glaydi. Tarmoqlar
o’rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini
ta’minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida,
ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning
tarkibiy qismlari o’rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda
bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon
bo’ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama
qarshiliklarini misol keltirish mumkin. 1929-1933 yillarda sodir bo’lgan jahon
iqtisodiy inqirozi yaqqol misol bo’la oladi. 6

Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy
takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin
raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk
doirasida o’smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining
o’rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o’z
zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo’lmoqda.
Masalan: temir yo’l, telegraf, pochta, mudofaa va hokazo. Bozor mexanizmi bajara
olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari
asosidagi ba’zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu’giladi. Bu,
avvalam bor, iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma’lum
qismini ijtimoiy himoya qilish va ularga yordam ko’rsatishda (ishsizlarga, tu’gma
nogironlarga), pensiya ta’minotida, mudofaani ta’minlashda, ekologik muammolarni
xal etishda, ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy
6
https://staff.tiiame.uz/storage/users/527/presentations/nMXQqYtjY0lk3DmLAWDNoko1z4wNasrmsWOFi6
YK.pdf
28

I BOB IQTISODIYOTGA DAVLAT ARALASHUVI VA DAVLAT
TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH STRATEGIYASI ..........................................
1.1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mohiyati va zaruriyati .............
1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish konsepsiyalari va
funksiyalari .................................................................................................................. 13
1.3 Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar ............................................. 22
II BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLATNING
IQTISODIYOTGA ARALASHUVI VA O’TISH DAVRIDAGI IQTISODIY ..... 27
FUNKSIYALAR .......................................................................................................... 27
2.1 Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi
tahlili ............................................................................................................................. 27
2.2 O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va
o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy mexanizmlari ................................ 31
XULOSA ...................................................................................................................... 36
FOYDLANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI............................................. 39

2

qaratilgan bo’lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko’tarilish
paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo’l hisoblanadi. Xukumatning
bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari va to’lov balansı holatini
o’zgartinshga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat
xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli o’zgartirilishi diskret fiskal
siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami
talabni rag’batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni
kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida
davriy ko’tarilish paytida byudjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. Diskretsion fiskal
siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o’ynasada, uning ayrim
kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan bog’liq.
Nodiskretsion fiskal siyosat davlat xarajatları, soliqlar va davlat byudjeti
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat
o’matilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi Rivojlangan davlatlarda o’matilgan
barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy
tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro
huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni
qo’shgan holda) mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat
qarzini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlat mulki
bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak. Bunda davlat hokimiyati
organları mamlakat hukumatining qarziy majburiyatlari va davlat qarziga xizmat
qilish uchun respublika byudjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha
vakolatlardan foydalanadilar.
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin: qarz
oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotları, xorijiy davlatlar va
xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari;
mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga
oshirilgan davlat zayomlari; mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish
21

mamlakat iqtisodiyotida, ayniqsa, erkin iqtisodiy zonalarda, davlat nazoratida
xususiy va xorijiy kapital faoliyatiga, kapital, yollanma mehnat munosabatlariga
erkinlik berilmoqda. Natijada ularda Davlat kapitalizmi ning ko’lami va iqtisodiy
hayotga ta’siri o’smoqda. Bozor iqtisodga o’tayotgan sobiq sotsialistik
mamlakatlarga xorijiy tovarlar va kapitallar va kapitallar juda erkin, tez karib
kelmoqda, ba’zi tarmoqlarda vabozorlarda katta hukmron mavqelarga ega bo’lmoqda
Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyotni rivojlantirishga muvofiq zarurdir.
Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining
rivojlanish darajasiga bog’liq. Qanday bo’lmasin, har qanday mamlakatda, har
qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ega bo’lgan, iqtisodiyot davlat
organlarida davlat tomonidan davlat tomonidan tartibga solinadi. Davlat
qonunchilikni cheklash, soliq tizimi, majburiy tolovlar va ajratmalar, davlat
investitsiyalari, subsidiyalar, iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta’sir
qiladi.
Xavfsizlik iqtisodiy o’sish Asosan mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga
davlat ta’siri sifati bilan belgilanadi Iqtisodiy o’sish iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning eng muhim va belgilab olinishi va iqnsodiy o’sishni
ta’minlashning ko’plab vazifalari sezilarli darajada oshib borishi va Rossiya
iqtisodiyotining mavjud o’sish potentsialini amalga oshirishga qaratilgan bo’lishi
kerak.
Bozor sharoitida davlat oldidagi qiyin vazifa mavjud: bir tomondan, u bozor
tizimining ishlashini qo’llab-quvvatlash va osonlashtirish kerak, boshqa tomondan,
ushbu tizimni haddan tashqari ta’sir bilan buzmang. Iqtisodiy o’sish soliq yukini
kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko’paytirish orqali davlatdan jiddiy yordamga
ega bo’lishi mumkin. Ikkinchisi davlat daromadlanning etarli darajada yuqori
darajasi natijasida amalga oshinlishi mumkin. Soliq ma’muriyati darajasini
oshirishda soliq stavkalarining pasayishi orqali daromadlarning davlatini ko’paytirish
muammosini hal qilish. Bunga soliq to’lash uchun byudjetda imkon qadar ko’proq
erishish kerak.
37

maishiy xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, kommunal xo’jalik,
hunarmandchilik sohalaridan nariga o’tmasdi. Bozor islohotlarining chuqurlashuvi
natijasi o’laroq, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish va ish bilan band aholining
asosiy qismi iqtisodiyotning nodavlat, shu jumladan, xususiy sektor hissasiga to’g’ri
kelyapti. Qishloq, o’rmonchilik va baliqchilik, savdo va umumiy ovqatlanish,
maishiy va kommunal xizmat sohalarida deyarli 100 foiz ishlab chiqarish hamda
xizmatlar yaratish nodavlat sektori ulushidan iborat. Mamlakatning iqtisodiy
salohiyati va uning o’sish sur’atlarini belgilaydigan ko’rsatkichlar ko’p. Ammo ular
orasida asosiy mezon bu – yalpi ichki mahsulot (YAIM). O’tgan yili
mamlakatimizda YAIMning yillik o’sish sur’ati 7,4 foizni tashkil etib, joriy
narxlarda 734,6 trln. so’mga yetdi. Bu pandemiya oqibatlari hali barham topmagan,
ko’pchilik mamlakatlar iqtisodiyoti repsessiyani boshidan kechirayotgan sharoitda
dunyodagi eng yuqori ko’rsatkichlardan biridir. Bu vaqtda sanoat ishlab chiqarish 8,7
foiz, asosiy kapitalga investitsiyalar 5,2 foiz, qurilish ishlari 6,8 foiz, chakana savdo
aylanmasi 12 foiz, tashqi savdo aylanmasi 16 foizga o’sdi. Aholi jon boshiga to’g’ri
keladigan YAIM 5,3 foizga o’sib, 21 mln. so’mdan oshdi. 2021-yil yakuni bo’yicha
yalpi ichki mahsulot (yalpi qo’shilgan qiymat) tarkibi quyidagi ko’rinishga ega
bo’ldi.(2.2.1-jadval)

2.2.1-jadval

Yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda hududlarning ishtiroki 8

Hududlar Ulushi(%) Hududlar Ulushi(%)
Тoshkent shahri 16,6 Тоshkent viloyati 11,2
Navoiy viloyati 8,1 Samarqand viloyati 7,3
Farg’ona viloyati 6,4 Qashqadaryo viloyati 6
Аndijon viloyati 6 Buxoro viloyati 5,3
Namangan viloyati 4,7 Surxondaryo viloyati 4,1
Хоrazm viloyati 3,7 Qoraqalpog’iston Respublikasi 3,6
8 https://iiau.uz/oz/news/1673
32

davlat tomonıdan tartıbga solısh strategıyası “, rejalari Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish mohiyati va zaruriyati, Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
konsepsiyalari va funksiyalari, Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar.
Ikkinchi bob esa “o’zbekıston respublıkasıda davlatnıng ıqtısodıyotga aralashuvı va
o’tısh davrıdagı ıqtısodıy funksıyalar”, Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishi tahlili, O’zbekiston Respublikasida davlatning
iqtisodiyotga aralashuvi tahlili va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalarni asosiy
mexanizmlari haqida. Umumiy hajmda 40 betni tashkil etadi.
6

O’rta va uzoq
muddatli
kreditlarning
jami kredit
qoyilmalardagi
ulushi (foiz) 74,0 81,0 81,0 82,8 81,0 85,0 86,7 -
-------

Ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi
iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuqtasi bo’lib xizmat qıladı.
Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora tadbirlar
19

zarurati va iqtisodiyotni inqirozli davlatdan barqarorlashtirishga yordam beradigan
umumiy taklif sifatida.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyot uchun
muhimdir va ijtimoiy rivojlanish mamlakatlar. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga
solishni amalga oshirishni amalga oshirishni amalga oshirish, byudjet, soliqlar, kredit
va pul-kredit va pul-kredit, iqtisodiy qonunchilik va boshqalar kabi iqtisodiyotga keng
ko’lamli vositalar va ta’sir usullaridan foydalanadi. Shunday qilib, davlat tomonidan
tartibga solish diqqatga sazovordir.
Kurs ishining obyekti. Rivojlangan davlatlar va O’zbekiston Respublikasi
iqtisodiy sisosati hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. Davlatnig iqtisodiyotga aralashuvi, umumiy va o’tish
davridagi iqtisodiy funksiyalar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi davlatning
iqtisodiyotga aralashuvini, umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalrni
o’rganish.
Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib quyidagilar vazifa etib belgilanadi:

• iqtisodiyotga davlat aralashuvi va davlat tomonidan tartibga solish
strategiyasini o’rganib chiqish;
• O’zbekiston Respublikasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va o’tish
davridagi iqtisodiy funksiyalar.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy asos
davlatning iqtisodiy faoliyatga qatnashishi va uni tartibga solishi zarur bo’lgan
holatlar bo’yicha o’rganishni o’z ichiga oladi. Bu intervensiyalar daromadlarni
tartibga solish, miqyos va ta’sirlashni oshirish, ijtimoiy tartibni ta’minlash va
boshqalar kabi maqsadlarga erishish orqali amalga oshirilishi mumkin. Uslubiy asos
davlatning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish, siyosatlarini rivojlantirish va ularning
natijalarini baholash uchun kerakli ma’lumotlarni ta’minlashga yordam beradi.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, 2ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar iborat. Birinchi bob “ıqtısodıyotga davlat aralashuvı va
5

mulkchilik munosabatlarini o’zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish; bozor
infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari va h.k.)
shakllantirish; iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini
yaratish; bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo’jalik qonunchiligini qabul qilish va
boshqalar. Tarkibiy o’zgarishlar. Tarkibiy o’zgarishlar birinchi navbatda iqtisodiyot
va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan Makroiqtisodiy, asosan,
moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga
kirmaydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham
tez-tez o’tkazilib turadi. Bu yo’nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki,
ma’muriy buyruqbozlik tizimining inqirozi eng avvalo va kuchli ravishda moliyaviy
sohada, ayniqsa yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo’ladi.
26

II BOB O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLATNING
IQTISODIYOTGA ARALASHUVI VA O’TISH DAVRIDAGI IQTISODIY
FUNKSIYALAR
2.1 Rivojlangan davlatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishi
tahlili
Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi
yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Iqtisodiyotni tartibga solishning
maqsadi - davlat va bozor mexanizmlarining o’ziga xos xususiyatlarini yoritishdir.
Ular hayotda aralash va o’zaro aloqadorlikda uchraydi. Ularning optimal
aloqadorlikda bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyotni tartibga solishning
vazifasi iqtisodiyotni boshqarishda bozor munosabatlari bilan birgalikda davlat
mexanizmini qabul qilgan sohalarni va shakllarini ko’rsatish, iqtisodiyotni
boshqarishda davlatning o’rni haqidagi turli kontseptsiyalarni tahlil etishdir. O’z
navbatida O’zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan
tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo’yicha qo’shimcha
choratadbirlar to’g’risida"gi PQ-4913-sonli Qarori ham mamlakatimizda
iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, davlatning bu boradiga
rolini oshirishga qaratilgan.
Bozor - insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biridir. Uning
rivojlanishi uzoq yo’lni bosib o’tgan: bu jarayon kichik-kichik ishlab chiqaruvchilar
bilan iste’molchilar o’rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shakllaridan boshlab to
zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy
sub’yektlari o’rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy maxsulotni
yaratishdan to uni iste’mol etishgacha bo’lgan davrni qamrab oladi.
O’zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan
tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo’yicha qo’shimcha
choratadbirlar to’g’risida"gi PQ-4913-sonli Qarori.
Bozor - bu turlí ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ko’rinishidagi faoliyatlarni
muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va
xususiy mulkchilik bozorni hal etuvchi shartlari bo’lib hisoblanadi. Bozor
27

15. www.economyworld.com - Photius C outsoulis and Information
Technology Associates (Axborot Texnologiyaları Assostiastiyasi) veb sayti.
16. www.Cbu.uz-o’zbekiston Respublikası Markaziy banki rasmiy saytı

17. https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va- davlat-
tomonidan-tartibga-solish-strategiyasi-cec34d5b?lang=ru
18. https://azkurs.org/mavzu-bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-davlatning-
funksiyalari-va.html?page=7
19. https://staff.tiiame.uz/storage/users/527/presentations/nMXQqYtjY0lk3
DmLAWDNoko1z4wNasrmsWOFi6YK.pdf
20. https://iiau.uz/oz/news/1673

21. https://cyberleninka.ru/article/n/iqtisodiyotni-tartibga-solishning- bozor-va-
davlat-mexanizmlari
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI I.
Normativ-huquqiy hujjatlar

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T. 2017

2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2007 y, 4-6- son, 39-
modda
3. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to’g’risida 2012 yil 6-yanvar

4. O’zbekiston Respublikası Soliq kodeks. T. «Adolat> 2018

5. O’zbekiston Respublikası Prezdentining "2017-2021 yıllarda O’zbekiston
Respublikasını ivojlanishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
Strategiyasi to’g’risida" PF-4947-sonli farmoni
6. O’zbekiston Respublikasining Prezdentining 2017-yil 2 fevraldagi "Ish haqi,
pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini takomillashtirishga doir
choratadbirlar to’g’nsidagi" PF-2753-sonli qarori .
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar

7. Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O’quv-uslubiy majmua – T.:
TDIU, 2018.
8. Malikov T.S., Jalilov P.T. Budjet-soliq siyosati. Darslik-T Akadem nashr, 2011.
9. Xadjaev X.S., I A Baliyeva, Fayziyev Sh "Makroiqtisodiyot uz darslik T.2015.
10. XODIYEV B.Y., SHODMONOV SH.SH.; IQTISODIYOT NAZARIYASI;
Nashriyot nomi: TDIU; Nashr yili: 2017
III. Internet saytlar
11. www.stat.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo’mitasining rasmiy
saytı
12. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikası İqtisodiyot vazırlığı
13. www.ceep.uz-O’zbekiston Respublikan Iqtisodiyot vazirligi huzuridagı
Samaralı iqtisodiy siyosat markazı rasmiy sayti
14. www.intemetindicators com - Iqtisodiy indikatorlar Internet veb.UZ

40

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va
vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy
funksiyalar
mavzusidagi

KURS ISHI

1

tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni
va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari
hammavjud bo’lib, ular ishlab chiqarish samaradorligiga davlatning ta’siridan kelib
chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlamı taqozo
etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha
xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor
muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslaming qayta taqsimlanishiga ko’rsatishi
mumkin bo’lgan ta’simi ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga solishni amalga
oshirish bilan bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlarning miqdon davlatning iqtisodiyotni
tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam bo’lishi lozim Ulaming nisbati
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini belgilab beradi. XX asming 80-
yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ konsepsiyalar asosida
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash jarayonlari boshlandi.
Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz kechildi, davlat mulkini
xususiylashtirish yo’li bilan davlat sektori ulushi qisqartirildi, xo’jalik qarorlarini
qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonları kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor
mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga
solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning yangi nazariyasi davlat va xususiy sektor o’rtasidagi
munosabatlarni ro’yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning
moslashuvchanligini oshirish, to’g’ridan-to’g’ri aralashuv shakllari va byurokratik
nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi. 3
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning
ko’plab iqtisodiy muammolarmi hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu
ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv
zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi.
3 https://docx.uz/document/iqtisodiyotga-davlatning-aralashuvi-va-davlat-tomonidan-tartibga-
solishstrategiyasi-cec34d5b?lang=ru
12

to’g’risidagi shartnomalar; o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini
restrukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risıdagi mamlakat hukumatı
nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar va shartnomalar.
Mamlakatning qarziy majburiyatları o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli
(bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli
(besh yildan yuqori bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq
ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori,
muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak. Mamlakat hukumatining
davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: hukumatning davlatni
qimmatbaho qog’ozlanri bo’yicha qarzınıng asosiy; nominal summasi, hukumatga
taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzning hajmi; mamlakat hukumati
tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majbunyatlar hajmi va boshqalar. O’z
navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari; xorijiy davlatlar hukumatları, kredit
tashkilotları, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati
tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi; xorijly
davlatlar hukumatları, kredit tashkilotları, firmalar va xalqaro moliyaviy
tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi.
Xususan, bunda iqtisodiyotdagi soliq yukini izchil kamaytirib borish siyosati
sharoitida byudjet xarajatlarini manzilli va maqsadlik darajasini oshirish,
moliyalashtırish tizimini joriy etish, byudjet ijrosining g’aznachilik tizimini joriy
qilish kabi chora-tadbirlaming ahamiyatı kattadir.

1.3 Umumiy va o’tish davridagi iqtisodiy funksiyalar
Iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy
siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o’zgartirishdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri – ma’muriy-buyruqbozlik
tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini
shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir.1980-1990
yillarda
dunyoda ro’y bergan muhim o’zgarishlar. 5
Bu vaqtga kelib, iqtisodiy taraqqiyot
5 Maxmudov.N, Hakimov.H. ”Makroiqtisodiy taxlil” O‘quv-uslubiy majmua – T.: TDIU, 2018.
22

investitsiyalar miqdori joriy yilga nisbatan qariyb 1,5 barobar oshirilib , 4,2 milliard
dollarga yetkaziladi . Natijada 142 ta zamonaviy korxona ishga tushiriladi .
Masalan , dunyodagi nufuzli “ Fitch Ratings ” va “ Standart & Poo ’ rs ” reyting
agentliklari birinchi marta mamlakatimizning xalqaro suveren kredit reytingini
belgiladi . Ana shu reyting baholari “ Barqaror ” prognoziga ega bo ’ lib , bu yaqin 12-18
oy davomida ushbu ko ’ rsatkichning pasayish ehtimoli kamligini bildiradi .
O ’ zbekiston erishayotgan bunday reyting baholari ko ’ pgina rivojlanayotgan
davlatlarga nisbatan yuqori ekanini qayd etish lozim .
Ushbu reyting agentliklari O ’ zbekistonda valyuta , savdo va narx siyosati
erkinlashgani , davlat boshqaruvidagi institutsional o ’ zgarishlar , mamlakat oltin -
valyuta va byudjyet zaxirasi yetarli ekani , davlat qarzining kamligi singari omillarga
alohida e ’ tibor qaratmoqda . Kelgusi yilning birinchi choragida yurtimiz tarixida ilk
marta O ’ zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga
chiqaramiz . Bu borada biz “ J . P . Morgan ”, “ Citibank ”, “ Deutsche Bank ” kabi yetakchi
xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik olib bormoqdamiz . Davlat ijtimoiy
muhitni ta ’ minlaydi , ya ’ ni ichki muhitni tartibga soladi , daromadlar tengsizlikini
kamaytiradi , yordamga muhtojlarga yordam beradi , iqtisodiyotda to ’ liq bandlikni
ta ’ minlash uchun umumiy sarflar , ya ’ ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli
bo ’ lmasa , davlat bir tomondan ijtimoiy ne ’ matlar va xizmatlarga o ’ z xarajatlarini
ko ’ paytiradi , xususiy sektorning sarflarini rag ’ batlantirish maqsadida soliqlarni
qisqartiradi . Xosh , davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi ?
Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud bolib ,
ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi . Iqtisodiyotni
tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik hisoblanadi.
Mamlakatimizda qonun ustivorligi, yani uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega
ekanligi va unga barcha xojalik yurituvchi subektlarning sozsiz amal qilishi shart
ekanini yana bir bor takidlab otish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli
bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida
9

takror ishlab chiqarish tsikliga ta’sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat
aralashuviga zarurat tu’giladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat aralashuvisiz tartibga
solib bo’lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish, uzoq davrli
ijtimoiy muammolarni va mamlakatlarning o’zaro aloqalarida yuzaga keladigan
muammolarni bartaraf eta olmaydi.Davlat bozor mexanizmi bajara olmaydigan bir
qator iqtisodiy vazifalarni bajaradi. Ular quyidagilardir (2.1.1-rasm).

2.1.1-rasm. Davlat bozor mexanizmi bajara olmaydigan bir qator iqtisodiy
vazifalari. 7

Yuqoridagilarning barchasi hozirgi zamon iqtisodiyotida bozor mexanizmi
orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo’lsa, davlat mexanizmini
shunchalar zarur ekanligini ko’rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy jarayonlarni tartibga
solishda xar ikkala mexanizmlarni afzal jixatlarini birlashtirishdir. Bu esa
iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishini ikki yirik
bosqichga bo’lish mumkin:
• Ikkinchi jahon urushiga qadar.
• Ikkinchi jahon urushidan keyin.
Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay
shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari
7 https://cyberleninka.ru/article/n/iqtisodiyotni-tartibga-solishning-bozor-va-davlat-mexanizmlari
29

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati va vositalari. Umumiy va o’tish davriga xos iqtisodiy funksiyalar

Купить