Davlatning narx siyosati, iste'molchi va ishlab chiqaruvchi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	778.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Davlatning narx siyosati, iste'molchi va ishlab chiqaruvchi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
“_______________________________________________”
kafedrasi
“_________________________________________________”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: ______________________________________________________
_____________________________________________________________
Bajardi: ________ guru h talabasi
_________________
Tekshirdi: _____________________________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
“____” _______
202 _ y.
Baho “ _____ ”
_________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________

FARG‘ONA – 20 __
MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................. 3
I BOB. DAVLATNING NARX SIYOSATINING MAQSAD VA
VAZIFALARI. DAVLAT NARX SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNING
ASOSIY USULLARI VA VOSITALARI .................................................................. 5
1.1 NARX SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH VA NARX DARAJASINI
HISOBLASH USLUBLARI ..................................................................................... 5
1.2 DAVLAT NARX SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNING ASOSIY
USULLARI VA VOSITALARI ............................................................................... 11
1.3 NARX SIYOSATI VA UNING O’ZBЕKISTONDA AMALGA
OSHIRILISH XUSUSIYATLARI ........................................................................... 18
II BOB. DAVLATNING NARX SIYOSATINI ISTE’MOLCHI VA ISHLAB
CHIQARUVCHI YUTUG’IGA KO’RA TAHLIL QILISH. ................................... 22
2.1 NARX BELGILASH MAQSADLARI. .................................................... 22
2.2 NARX BELGILASH JARAYONI ............................................................ 27
2.3 NARX BELGILASH STRATEGIYALARI .............................................. 31
XULOSA ......................................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ......................................................... 41

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Narx va qiymat tizimiga oid tushuncha va qarashlar
tizimining mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va
bilimlarni o‘rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda
ularning negizida amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish kurs ishi mavzusini
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta‘kidlaganlaridek: - O‘tgan
2018-yil bizning bosh maqsadimiz bo‘lmish asosiy vazifa – odamlarimizning
munosib hayot darajasi va sifatini ta‘minlash va rivojlangan demokratik davlatlar
qatoridan o‘rin egallash bo‘yicha avvalo muhim islohotlarni amalga oshirish
yo‘lida katta qadam bo‘ldi, deb aytishga to‘liq asoslarimiz bor. Bu borada gap,
avvalo, har tomonlama puxta o‘ylangan, uzoqni ko‘zlaydigan keng ko‘lamli
dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur mohiyat e‘tibori bilan
chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi,
Konstitutsiyamizda ko‘zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy,
me‘yoriyhuquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta‘minlash, O‘zbekiston
iqtisodiyotida davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani
sizlarga yaxshi ma‘lum, albatta. 1
Bozor munosabatlariga o’tgan va o’tayotgan mamlakatlar uchun tashqi
iqtisodiy faoliyat va tashqi savdo hayotiy zaruratdir. Iqtisodiyot nazariyasida
mikromiqyosdagi tadqiqotda narx alohida o’rin tutadi. Ma’lumki mukammal
raqobat kurashiga asoslangan bozorda narxga hech bir firma tomonidan tazyiq
o’tkazish imkoni yo’q.
Kurs ishining maqsadi: Narxning nazariyasi, mazmuni, mohiyati va
narxning qanday, nechta turlari borligini, Turli xil bozorlarda narxning qanday
shakllanishi kabi narsalarni yoritish. Qaysi davrni olmaylik, bugungi kunda ham
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2018-yilda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2019 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan ―Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan
islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va
tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir Vazirlar Mahkamasining majlisidagi‖
ma‘ruzasi. – T.: ―Xalq so‘zi gazetasi, 2019 yil 16 yanvar
‖ .

oldingi davrda ham har bir davlat uchun o’zining iqtisodiyoti juda muhim bo’lgan.
Mustaqillikka qadam bosganidan so’ng O’zbekiston ham o’zining iqtisodiga katta
e’tibor berdi.
Kurs ishining vazifasi: Narx nazariyasiga oid malumotlarni o’rganish,
ko’rib chiqish, tahlil qilish va unga qoshimcha ma’lumotlar kiritish. Narxning
shakllanishi talab va taklif asosida yuz beradi. Cheklangan raqobatga asoslangan
bozorda esa narx shakllanishining o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Har bir
tadbirkor yoki savdogar bozorga o’z maxsulotini olib kelib sotishdan maqsad
albatta undan daromad olish. Agar savdogar ko’proq daromad olishni istasa, narxni
kutarib yuborishi mumkin, bu albatta iste’molchilarning ham talabini kamaytiradi.
Kurs ishining ob y ekti: Narx va narxni nazariyasi bilan bog’liq iqtisodiy
munosabatlar. Bozor munosabatlariga o’tgan va o’tayotgan mamlakatlar uchun
tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi savdo hayotiy zaruratdir. Iqtisodiyot nazariyasida
mikromiqyosdagi tadqiqotda narx alohida o’rin tutadi. Ma’lumki mukammal
raqobat kurashiga asoslangan bozorda narxga hech bir firma tomonidan tazyiq
o’tkazish imkoni yo’q.
Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, 2 ta bob va 5
bo‘limdan iborat asosiy qism, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik
darajasi, ishning maqsadi va vazifalari, ishning ob’ekti va predmeti yoritilgan.
Birinchi bobda o‘rganilayotgan muammoning nazariy jihatlari o‘rganilgan.
Ikkinchi bobda amaliy tahlillar hamda masalaning samarali yechimi
bo‘yicha takliflar berilgan.
Ishning xulosa qismida ilmiy izlanishlar natijasida ishlab chiqilgan xulosa,
tavsiya va takliflar berilgan.

I BOB. DAVLATNING NARX SIYOSATINING MAQSAD VA
VAZIFALARI. DAVLAT NARX SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNING
ASOSIY USULLARI VA VOSITALARI
1.1 NARX SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH VA NARX DARAJASINI
HISOBLASH USLUBLARI
Narx bilan iste’molchilar o‘rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki,
uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor
segmentatsiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar, odatda
qimmat narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko‘proq tovarlar sotib olishini
ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to‘g‘ri
kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda
yuqoriroq narxlar ko‘proq tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar
bozorning ayrim segmentlariga mo‘ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar,
kemalar, zeb-ziynat buyumlari, mo‘yna va boshqalar.

1-rasm.
Narx belgilovchi omillar. 2
Ikki narx segmenti yaqqol ko‘zga tashlanadi: “narx” xaridori va “sifat”
xaridori mavjud. Ko‘pincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortiqcha
pul sarflaydilar. Yuqoriroq narxlar go‘yo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib,
bu ayniqsa noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar xaridida
ko‘pincha kuzatiladi.
Narx ravonligi iste’molchilarning xarid qilinadigan tovarlar miqdori nuqtai
nazaridan narx o‘zgarishlariga o‘ta sezuvchanligini belgilaydi.
Amalda talab ravonligini uch ko‘rinishi, ya’ni ravon talab, noravon talab
hamda yakka (unitar) talabga bo‘lish mumkin.
Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga o‘ta sezuvchan
bo‘ladi.
Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga yetarli darajada
sezgirlik ko‘rsatmaydi.
Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar ko‘p bo‘lgan, ularning bir mahsulot
o‘rnini ikkinchisining mahsuloti bosa oladigan joylarda ko‘zga tashlanadi.
Ko‘pincha qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talab yakka ravonligi aks etadi.
Shunday qilib, narxlardagi o‘zgarishlar talab va taklifga muvofiq ko‘tarilib-pasayib
turadi, mahsulot ishlab chiqaruvchilar xohishi bilan narx belgilanmaydi.
Azaldan talab darajasi narxlarning eng yuqori chegarasini ko‘rsatadi, ya’ni
bu chegaradan yuqorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bo‘lmaydi. Ammo
iste’molchilar mahsulotni hayolidagi yagona qat’iy narxda izlaydi. Marketologning
vazifasi ham bozor belgilaydigan chegaralar doirasida maqbul narxlarni topish
hisoblanadi. Ko‘pgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tekshirish, o‘rindosh
tovarlar narxi darajasini raqiblar narxni o‘rganish yo‘li bilan statistik tahlil qilish
usuli, grafik ekspert baholovchi usullaridan foydalanib, talab o‘zgarishini
o‘lchashga intiladi.
2
A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlari .Toshkent, 2015 y‖

Ma’lumki, xarajatlar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi yoki kamayishi
bilan bog‘liq holda o‘zgarish-o‘zgarmasligiga qarab doimiy, sharli-doimiy,
o‘zgaruvchan turlarga bo‘linadi. Doimiy xarajatlar chiqarilgan mahsulot hajmiga
qarab o‘zgarmaydi. Bu xarajatlar tarkibiga qurilma va asbob-uskunalar
amortizatsiyasi, mulk solig‘i (daromad solig‘i), qo‘shimcha xarajatlar va boshqa
chiqim turlari kiradi.
O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq holda o‘zgarib
boradi, unga xomashyo, materiallar, ish haqi va boshqalar kiradi. Shartli-doimiy
xarajatlarga boshqarish bilan bog‘liq ayrim xarajatlar, yordamchi materiallar
olishga ketadigan chiqimlar va boshqalar kiradi.
To‘liq xarajatlar jami doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisidan
tashkil topadi, shuningdek, ishlab chiqarishning chegaralangan (marjinal)
xarajatlari ham hisoblanadi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish hajmi ko‘paygan
(kamaygan) hollarda bir mahsulot birligiga to‘liq xarajatlarning ko‘payishi
(kamayishi)ni ifoda etadi. Shunday qilib, firma xarajatlari tarkibi, dinamikasi,
miqdori narx uchun minimal darajani tashkil etadi, chunki bu xarajatlardan pastroq
narx hech qanday foyda bermaydi.

2-rasm.
Tovardagi ikki xil xususiyatlarning narxdagi ifodasi. 3
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‘rib
chiqiladigan, zarar ko‘rmasligini ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalanadi.
Bunday tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi. Ammo tor ishlab
chiqarish ixtisoslashuvi sharoitida, o‘zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash
mumkin bo‘lgan paytlarda uni qo‘llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘rmaslikni
tahlil etishda asosiy e’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, to‘liq daromad to‘liq
xarajatlarga teng bo‘lgan, ya’ni na foyda na zarar bo‘lmagan nuqtaga qaratiladi.
Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‘ng har bir narx
uchun zaruriy hajmlar qiyoslanadi.
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‘lib xizmat qiladi.
Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog‘liq
bo‘lgan to‘rt bozor turini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat,
oligopolistik raqobat sof monopoliya.
Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning
narx bilan bog‘liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat
usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos hislatlariga zo‘r beradi, mahsulot
sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing
qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
1. Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‘lgan
narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga
yo‘naltirilgan narx).
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import tovarlari,
raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:
3
A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlari .Toshkent, 2015 y‖

- narxni belgilash masalasi qo‘yiladi,
- talab aniqlanadi,
- xarajatlar baholanadi,
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
- oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi.
Firma talab hajmiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini belgilab, raqiblar
narxlarini o‘rganib, o‘z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx
belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin.
Ko‘pincha korxonalar mahsulot sotish narxini aniqlashda sodda
formulalardan foydalanadi. Formulalarga ko‘ra narx belgilash narx belgilashning
boshqa jami usullari kabi, birinchi navbatda e’tiborni foydaga qaratadi, talabni
hisobga olmaydi.
«O‘rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo‘yicha narx belgilash tovarning
tannarxiga muayyan ustama qo‘yishdan iborat bo‘lib, narx belgilashning eng oddiy
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda
tebranib turadi. Shuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada
iste’molchiga yetib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo
qo‘yadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Ko‘zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini
qo‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan
qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul o‘rtacha solishtirma xarajatlarni hisoblashga
asoslanadi.
Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma
mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning
alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi qoplanadi, foyda
amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish
xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan
sharoitlarda naf keltirishi mumkin.

Savdoda do‘konlarga xaridorlar oqimini ko‘paytirish uchun sotuvchilar
ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar
yaratadilar. Xaridorlar ko‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga
qo‘shimcha ravishda narxi me’yorda bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.

1.2 DAVLAT NARX SIYOSATINI AMALGA OSHIRISHNING ASOSIY
USULLARI VA VOSITALARI

Har qanday mulkiy huquq obyektining qiymatini baholash va narxini
shakllantirish bilan bog’liq munosabatlarda qo'llaniladigan definitsiyalar va
nazariy qarashlar O'zbekiston uchun nisbatan yangi bo'lgani uchun ularning jahon
amaliyotidagi mazmun-mohiyatini tahlil qilish asosida ularni O'zbekiston
sharoitiga mos ravishda shakllantirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
vazifa nafaqat O'zbekiston me'yoriy-huquqiy hujjatlarida o'z aksini topgan yoki
kiritilishi kutilayotgan atama va tushunchalarga, balki baholash institutlari,
mulkdor va bozor vositachilari tomonidan yaqin kelajakda keng qo'llanilishi
mumkin bo'lgan maxsus terminologik apparatning zaruriy hajmdagi to'plamiga
ham taaluqli. Chunki faqat bir-biridan farqli bo'lgan mulk qiymatini baholash va
narxini shakllantirish faoliyatlari bo'yicha jahon tajribasidagi mavjud
terminologiya va qarashlarni hamda bunda qiymat narx emasligini hisobga olib
aniq tushunib olgan holdagina O'zbekistonlik olim va mutaxassislar ular uchun
yangi bo'lgan bilim va konceptsiyalarni to'la o'zlashtirishi mumkin. Faqat qat'iy
terminologiya va qarashlarga asoslangan qonun va standartlar chiqaruvchi organlar
mulk qiymatini baholash va narxini shakllantirish mazmuni va faoliyatiga mos

keladigan metodologiya, qonuniyatlar va hulq-atvor qoidalarini ifodalashga qodir
bo'ladi.
3-rasm.
Bozor narxlarining shakllanishi. 4
Agarda qiymat va narxning o'zaro bog’liqligini hisobga olsak, narx
qiymatning bozor munosabatlarida kon'yunkturaviy belgilanadigan pul birligidagi
ifodasi deb qabul qilinishi mumkin. Bunda ta'kidlash zarurki, iqtisodiyot fanlari
doirasida mulk qiymati va narxi tushunchalari o'zbek va rus (jumladan barcha
horij) tillarida chop etilgan adabiyotlarda ma'lum darajada farqlansada, lekin
xorijda ularning qo'llanilish o'hshash. Masalan, o'zbek tilidagi adabiyotlarda,
narxva baho sinonim terminlar deb talqin qilinadi. Zero, rus tilidagi iqtisodiy
adabiyotlarda esa chet ellardagidek (AQSH, Еvropa mamlakatlari, Yaponiya va
h.k. mamlakatlar) qiymat (ruscha “stoimost”, inglizcha “cost”, “value”,
“appraisal”, “assess”) va uning moliyaviy (puldagi, valyutadagi) bahosi (ya'ni
hisoblanib topilgan baho - ruscha “otsenka”, inglizcha “estimation”, “valuation”,
“mark”) hamda narx (ruscha “sena”, inglizcha “price”) turli tushuncha deb
ta'kidlanadi. Rus tilidagi “sebestoimost” degan so'z esa o'zbek tiliga, negadir,
“tannarx” deb tarjima qilingan. Fikrimizcha, aynan bunday tarjima O'zbekistonda
qiymat, narx va baho tushunchalariga ma'lum darajada chalkashlik kiritmoqda. Shu
munosabat bilan va jahon baholash amaliyotida qiymat narx emas deb qabul
qilinganligini hisobga olib, fikrimizcha, “tannarx” so'zini rus tilidagi
“sebestoimost” va ingliz tilidagi “cost”, “appraisal”, “assess”, “value” so'zlariga
mos ravishda “mahsulot yoki mulkni sotib olish, yaratish, ishlab chiqarish
xarajatlarini jamlab hisoblab topilgan qiymati” (qisqacha - “sarfqiymat” yoki jami
sarf-xarajatlar sarhisobidan iborat qiymat mazmuniga monand “sarfqiymat”) deb
yuritilsa maqsadga muvofiq.
Ushbu “sarfqiymat” degan so'z ikki qismdan - “sarf” (uning sinonimi bo'lgan
“xarajat” yoki “sarf-xarajat” so'zi) va “qiymat” so'zlari birikmasidan - iborat bo'lib,
fikrimizcha, mazmunan “tannarx” so'zining o'rnini bosishi mumkin. Zero
4
https://www.econfun.org/uz/blog/rubryka-price-regulation

“tannarx” terminidagi “tan” (yoki to'laroq shakli “tana”) so'zi (terminning birinchi
o'zagi) o'zbek tilida, odatda, jonsiz mulkka (ya'ni jism, buyum, ko'mas,
harakatlanuvchi (ko'char, harakatdagi), intellektual va shular kabi boshqa mulk
turlariga) emas, balki jonli mulk (hayvonotga, jonli mavjudodga) va odamga
nisbatan ishlatiladi. Shu bilan birga, “tannarx” terminining ikkinchi o'zagi - “narx”
- esa yuqorida aytilganidek “qiymat” so'zi bilan mazmunan mos kelmaydi.
MBdagi narx MQBXBdagi qiymatga har doim ham teng bo'lavermaydi.
chunki, MBdagi narx MQBXBdagi qiymat emas, lekin ular ekvivalent (o'xshash).
Bunda mulk qiymati maxsus hisoblash yondashuv va usullari asosida malakali
baholovchilar tomonidan hisoblab topiladi. 5
Mulk qiymati bahosi mulkning MBga dastlabki tarzda chiqarilishi chog’ida
boshlang’ich bozor narxi sifatida qabul qilinishi mumkin. Lekin mulkning
obyektiv bozor narxi unga bo'lgan real talab va taklif (bozor kon'yunkturasi)
asosida bozor munosabatlari psixologiyasini hisobga olgan holda shakllanadi. 6
Bunda mulkning obyektiv bozor narxi bozorning obyektiv kon'yunkturasi
o'zgarishiga qarab mulkning bozor qiymati bahosidan ortiq yoki past bo'lishi
mumkin. Bozorda yuqori raqobat va effektivlilik darajasi fazasida esa narx
qiymatga yaqin yoki teng ham bo'lishi mumkin.
Aytish joizki, mulk qiymati uni rentable darajada ishlab chiqarishga
ketadigan sarf-xarajatlar summasidan tarkib topadi. Mulk narxi esa MBda uning
kon'yunkturasi asosida shakllanadi. Umuman olganda, mulk qiymati uning narxiga
va aksincha transformatsiyalanish hususiyatiga ega.
Bozor munosabatlari vositasi, kapital va tovar bo'lmish ma'lum sifat va
miqdor, shakl va mazmun hamda zarurat darajasi va mohiyatga ega bo'lgan
mulkning narxi va qiymati turlicha ifodalanishi mumkin.
Narx odatda sodir etilgan oldi-sotdi harakatini bildiradi va bozor sharoitini
ifodalovchi muayyan holatlarda konkret taraflarning bozor kon'yunkturasi asosida
5
T.T.Jo’rayev. Iqtisodiyot nazariyasi .T.: “Fan va texnologiya “ 2018.
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlarini talab
yuqori bo‘lgan mahsulot va xomashyo turlari bilan barqaror ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 17-
yanvardagi qarori.

o'zaro kelishib tuzgan bitimi (shartnomasi, kontrakti) qiymatini to'lashga tayyor
bo'lgan pul summasini bildiradi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan barcha mamlakatlarda davlatning narx sohasidagi siyosati ko’p jihatdan
narxlarni erkinlashtirish, milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga
yaqinlashtirishga qaratiladi.
Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p
jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
Narxlarni erkinlashtirish xomashyo bilan mahsulot ayrim turlarining
narxlari, narx bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasida mutanosiblikka
erishishga qanday yondashilishi bilan farqlanadi. Shu yondashuvlarga asoslanib,
narxlar quyidagi yo’llar bilan erkinlashtiriladi:
a) narxlarni birdaniga, yoki «esankiratadigan» tarzda qo’yib yuborish;
b) narxlarning o’sishini sun’iy ravishda to’xtatib qo’yish;
c) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma’lum darajada
saqlab qolish.
O’zbеkistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari,
mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-
sеkinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo’li tanlab olindi. Shu yo’l
bilan narxlarni erkinlashtirishning dastlabki bosqichida (1992 yilning boshida)
kеng doiradagi ishlab chiqarish-tеxnika vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi
xalq istе’moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari va
tariflariga o’tildi. Aholini himoyalash maqsadida chеklangan doiradagi oziq-ovqat
va sanoat tovarlari narxlarining chеgarasi bеlgilab qo’yildi, ayrim turdagi
xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy qilindi.
Narxlarni erkinlashtirishning kеyingi bosqichida (1993 yil) kеlishilgan
ulgurji narxlarni davlat tomonidan tortibga solish to’xtatildi. Qat’iy bеlgilangan va
davlat tomonidan tartibga solib turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va
ko’rsatiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi.

Narxlarni erkinlashtirishning navbatdagi bosqichida (1994 yil oktyabr-
noyabr) 7
xalq istе’mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo’yib yuborildi,
transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. Shunday qilib,
rеspublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni bosqichma-
bosqich (uch bosqichda) to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. Narxlarni
erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan
birga olib borildi. Davlat tomonidan turli kompеnsatsiyalar maqsadidagi
jamg’armalar tuzildi, ish haqi, pеnsiya va stipеndiyalarning eng kam miqdori
muntazam suratda oshirib borildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining
muhtoj qismiga yordam ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. Aynan
samarali va oqilona narx siyosati vositasida mamlakatimizda birlamchi ehtiyojga
ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Bu esa, birinchidan,
aholining mazkur tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini milliy ishlab chiqarish
tomonidan to’la va sifatli ta’minlash imkonini bеrdi. Ikinchidan esa, oziq-ovqat va
boshqa stratеgik ahamiyatga ega bo’lgan tovarlarning o’zimizda yetarli hajmda
ishlab chiqarish imkoniyatining qo’lga kiritilishi, rеspublikamizning boshqa
mamlakatlardan qaramligini bartaraf etib, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minladi. Bu
borada, birinchi Prеzidеntimiz I.Karimovning quyidagi so’zlarini kеltirib o’tish
o’rinlidir: «Barchamizga bir holat yaxshi ma’lum, dеb o’ylayman. Kеyingi vaqtda
qo’shni mamlakatlarda va jahon bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxining kеskin
ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda rеspublikamiz ichki
bozorining, aholimizning oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishonchli ta’minlanishi
alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan bizning 90-yillardanoq g’alla
mustaqilligiga erishish, aholining un va nonga, boshqa hayotiy muhim oziq-ovqat
mahsulotlariga bulgan talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga
qo’yganimiz va uni muvaffaqiyatli hal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona
ish bo’lganini eslash o’rinlidir.
Bugungi kunda O’zbеkiston bug’doy, un, paxta yog’i, mеva-sabzavot, quruq
mеvalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq-ovqat tovarlari bilan
7
O’zbekiston Respublikasi Davlat ststistika qo’mitasi, Davlat mulkini boshqarish Davlat qo’mitasi
ma’lumotlar.

nafaqat o’z ichki ehtiyojlarini to’liq ta’minlamoqda, balki ularni yurtimizdan
tashqariga ham eksport qilmoqda. Hozirgi paytda go’sht va sut mahsulotlari,
guruch, kartoshka va boshqa muhim oziq-ovqat mollariga bo’lgan talabni
o’zimizda ishlab chiqarilayotgan tovarlar hisobidan to’liq qoplanmoqda va bunday
holatni o’zimizning ulkan yutug’imiz dеb hisoblaymiz». 8
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligi hamda barqarorligini oshirishda narxning ahamiyati oshib
bormoqda. Jumladan, O’zbеkistonda qat’iy tеjamkorlik tizimini rag’batlantirish
orqali korxonalarning raqobatdoshligini oshirish ko’p jihatdan mahsulotlar
tannarxini pasaytirishga bog’liqdir. Shunga ko’ra, «Inqirozga qarshi choralar
dasturida 2009 yilda barcha turdagi energiya manbalari va kommunal
xizmatlarning asosiy turlari bo’yicha narxlarning ko’tarilishini cheklash, ya’ni
ularni 6-8 foizdan oshirmaslik mexanizmi ishlab chiqarilgan» bo’lib, mazkur
choralar mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardosh mahsulotlar yaratish
va eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Narxlarni erkinlashtirish-iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo‘nalishlaridan
biri bo‘lishini yuqorida aytib o’tdek,narxning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko‘p
jihatdan muammoning hal etilishiga bog‘liq bo‘ladi. Narxlarni erkinlashtirish
xomashyo bilan mahsulot ayrim turlarining narxlari, narx bilan aholi va korxonalar
daromadlari o‘rtasida mutanosiblikka erishishga qanday yondashilishi bilan
farqlanadi. Shuning uchun, bozor munosabatlariga o’tayotgan har bir davlat narxni
erkinlashtirish kerak. Buning uchun davlat nima qilish kerak, degan savolga javob
beradigan bolsam,hozir buni ko’rib chiqamiz:
 Narxlarni birdaniga yoki esankiratadigan narxda qo’yib yuborish;
 Narxlar o’sishini suniy ravishda to’xtatib qo’yish;
 Narxlarni davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishni ma’lum
darajada saqlab qolish;
 Narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish.
8
Abulqosimov H.P. Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat mexanizmlari.- T.:Akademiya,2012.-
455 bet

Hozirgi kunda respublikamizning barcha savdo nuqtalarida, bozorlarda,
do’konlarda narxlar ham sotuvchilar, ham istemolchilar uchun ham maqul
keladigan narxlarda ishlar amalga oshirilmoqda. Lekin ming afsuski shuni ham
aytib o’tish mumkinki bugunki kunda monopol kompaniyalar tomonidan
noqonuniy tarzda narxlarni ko’tarilganini ko’rish mumkin.Bu holatga hozirgi
kunda respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan GM Uzbekistan kompaniyasini
keltirish mumkin.Bu yerda mashinalarning narxlari haddan tashqari ko’tarilib
ketganini ko’rishimiz mumkin.Bu holatga yana ko’gina misollar keltirishimiz
mumkin. 9
Hozirgi kunlarda global muammoga aylanib bo’lgan koronavirus deb
nomlanadigan virus butun davlatning iqtisodiga ta’sir qildi .Bu holat Uzbekistonni
ham chetlab o’tmadi. Pandemiya hududimizga kirib kelganidan kelgandan keyin
bozorlarda mahsulotlar narxlari kundan-kunga ko’tarilib ketgan holatlar
bo’ldi.Garchi narxlarning ko’tarilishini oldini olish davlat tomonidan nazorat
qilingan bo’lsa ham , ba’zi bir tadbirkorlik narxlarni asossiz ko’tarib olishdi.
Dunyo bo’yicha misol keltiradigan bo’lsam AQSH ning WTI nefti narxi
dahshatli tushish qayd etib,-40(minus) dollargacha tushib ketdi.Yani sizga AQSH
korxonalaridan olib ketgan har bir barrel neft uchun 40 dollargacha pul berishlari
mumkin.Misol uchun, siz 1 million barrel neft olib ketsangiz,sizga 40 million
dollar pul berishlari mumkin.O’z vaqtida 147 dollargacha ko’tarilib ketgan neft
qanday qilib bu qadar qadrsizlanib ketdi. Abatta bunga koronavirus sababchi va
boshqa sabablar mavjud.
O’zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari,
mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat va aholining turmish darajasi hisobga olinib,
narxlarni bosqichma-bosqich ekinlashtirish yo’li tanlab olindi.
1.3 NARX SIYOSATI VA UNING O’ZBЕKISTONDA AMALGA
OSHIRILISH XUSUSIYATLARI
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan barcha mamlakatlarda davlatning narx sohasidagi siyosati ko’p jihatdan
9
Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o’zbekiston sharpitida uni bartaraf etishning yo’llari va
choralari”. –T.: O’zbekiston, 2009, 34-b.

narxlarni erkinlashtirish, milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga
yaqinlashtirishga qaratiladi.
Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p
jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
Narxlarni erkinlashtirish xomashyo bilan mahsulot ayrim turlarining
narxlari, narx bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasida mutanosiblikka
erishishga qanday yondashilishi bilan farqlanadi. Shu yondashuvlarga asoslanib,
narxlar quyidagi yo’llar bilan erkinlashtiriladi:
 narxlarni birdaniga, yoki «esankiratadigan» tarzda qo’yib yuborish;
 narxlarning o’sishini sun’iy ravishda to’xtatib qo’yish;
 narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma’lum darajada
saqlab qolish.
O’zbеkistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari,
mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-
sеkinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo’li tanlab olindi. Shu yo’l
bilan narxlarni erkinlashtirishning dastlabki bosqichida (1992 yilning boshida)
kеng doiradagi ishlab chiqarish-tеxnika vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi
xalq istе’moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari va
tariflariga o’tildi. Aholini himoyalash maqsadida chеklangan doiradagi oziq-ovqat
va sanoat tovarlari narxlarining chеgarasi bеlgilab qo’yildi, ayrim turdagi
xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy qilindi.Narxlarni erkinlashtirishning
kеyingi bosqichida (1993 yil) kеlishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan
tortibga solish to’xtatildi. Qat’iy bеlgilangan va davlat tomonidan tartibga solib
turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va ko’rsatiladigan xizmatlarning soni
ancha qisqardi.
Narxlarni erkinlashtirishning navbatdagi bosqichida (1994 yil oktyabr-
noyabr) xalq istе’mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo’yib yuborildi,
transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. Shunday qilib,
rеspublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni bosqichma-

bosqich (uch bosqichda) to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. Narxlarni
erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan
birga olib borildi. Davlat tomonidan turli kompеnsatsiyalar maqsadidagi
jamg’armalar tuzildi, ish haqi, pеnsiya va stipеndiyalarning eng kam miqdori
muntazam suratda oshirib borildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining
muhtoj qismiga yordam ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi.
Aynan samarali va oqilona narx siyosati vositasida mamlakatimizda
birlamchi ehtiyojga ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Bu esa,
birinchidan, aholining mazkur tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini milliy ishlab
chiqarish tomonidan to’la va sifatli ta’minlash imkonini bеrdi. Ikinchidan esa,
oziq-ovqat va boshqa stratеgik ahamiyatga ega bo’lgan tovarlarning o’zimizda
yetarli hajmda ishlab chiqarish imkoniyatining qo’lga kiritilishi, rеspublikamizning
boshqa mamlakatlardan qaramligini bartaraf etib, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minladi.
Bu borada, Prеzidеntimiz I.Karimovning quyidagi so’zlarini kеltirib o’tish
o’rinlidir: «Barchamizga bir holat yaxshi ma’lum, dеb o’ylayman. Kеyingi vaqtda
qo’shni mamlakatlarda va jahon bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxining kеskin
ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda rеspublikamiz ichki
bozorining, aholimizning oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishonchli ta’minlanishi
alohida ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan bizning 90-yillardanoq g’alla mustaqilligiga erishish,
aholining un va nonga, boshqa hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlariga bulgan
talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga qo’yganimiz va uni
muvaffaqiyatli hal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bo’lganini eslash
o’rinlidir.
Bugungi kunda O’zbеkiston bug’doy, un, paxta yog’i, mеva-sabzavot, quruq
mеvalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq-ovqat tovarlari bilan
nafaqat o’z ichki ehtiyojlarini to’liq ta’minlamoqda, balki ularni yurtimizdan
tashqariga ham eksport qilmoqda. Hozirgi paytda go’sht va sut mahsulotlari,
guruch, kartoshka va boshqa muhim oziq-ovqat mollariga bo’lgan talabni

o’zimizda ishlab chiqarilayotgan tovarlar hisobidan to’liq qoplanmoqda va bunday
holatni o’zimizning ulkan yutug’imiz dеb hisoblaymiz».
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligi hamda barqarorligini oshirishda narxning ahamiyati oshib
bormoqda.
O’zbеkistonda qat’iy tеjamkorlik tizimini rag’batlantirish orqali
korxonalarning raqobatdoshligini oshirish ko’p jihatdan mahsulotlar tannarxini
pasaytirishga bog’liqdir. Shunga ko’ra, «Inqirozga qarshi choralar dasturida 2009
yilda barcha turdagi energiya manbalari va kommunal xizmatlarning asosiy turlari
bo’yicha narxlarning ko’tarilishini cheklash, ya’ni ularni 6-8 foizdan oshirmaslik
mexanizmi ishlab chiqilgan»2 bo’lib, mazkur choralar mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning raqobatbardosh mahsulotlar yaratish va eksport qilish
imkoniyatlarini kеngaytiradi.

II BOB. DAVLATNING NARX SIYOSATINI ISTE’MOLCHI VA
ISHLAB CHIQARUVCHI YUTUG’IGA KO’RA TAHLIL QILISH.
2.1 NARX BELGILASH MAQSADLARI.
Narx strategiyasi marketingni strategik rejalashtirish jarayonining ajralmas
qismi bo‘lib qolishi kerak. Narx belgilash maqsadlari esa marketing maqsadlari
bilan hamohang bo‘lishi zarurdir. Quyidagicha narx belgilash maqsadlari bo‘lishi
mumkin:
1) Joylashtirish maqsadi – narx tashkilot mahsulotining ma’lum bir maqsadli
bozorlarda o‘z o‘rnini topishida ko‘maklashadi. Narx darajasi qay bir potensial
xaridorlar mahsulotni olishi mumkinligiga ta’sir o‘tkazadi. Masalan, ba’zi bir
mijozlar eng past narxli mahsulotni izlaydilar. Boshqalar esa yuqoriroq narx
to‘lashga rozi bo‘lsalarda, ular qabul qiladigan narx darajasi ma’lum bir
chegaralarda bo‘ladi. Narx darajasi ma’lum bir mo‘ljaldagi bozorni jalb qilishda
muhim rol o‘ynaydi. Narx mahsulot haqida ma’lumot ham berishi mumkin, ya’ni
narx – sifat indikatori rolini o‘ynaydi. Istemolchilarning aksariyati yuqori narx
yuqori sifatni anglatadi deb o‘ylaydilar .
2) Sotuv maqsadlari – ma’lum bir narx darajasini o‘rnatishdagi maqsad
ma’lum bir sotuv hajmiga erishish bo‘lishi mumkin. Sotuv hajmi moddiy
o‘lchovlarda donalarda yoki pul miqdorida belgilanishi mumkin. Sotuv
miqdorining o‘sishi narx istemolchilarni qoniqtirayotganidan lalolat beradi.
3) Raqobat maqsadlari – narx raqobatchilarning bozor hissasi va narxlarini
hisobga olgan holda belgilanishi mumkin. Kompaniyalar bir xil mahsulot
chiqarayotgan sharoitda narx asosiy farq qiluvchi omil hisoblanadi va kimda
narxlar past bo‘lsa, u shuncha ko‘p mijozlarni jalb etishga qodir. Ammo korxona
o‘z mahsulotini yuqori sifatliligini ta’kidlamoqchi bo‘lsa, aksincha, narxlarini
yuqoriroq belgilashi zarur.
4) Foyda olish maqsadi – firmalar ma’lum bir narx darajasini eng yuqori
foyda olish maqsadida belgilashlari ham mumkin. Bunda narx strategiyasining
asosiy maqsadi eng yuqori foyda olishga qaratilgan bo‘ladi, ya’ni korxona
investitsiyalari uchun eng yuqori qaytim darajasini olishga intiladi.

5) Biznesni tark etmaslik maqsadi - bozor sharoitlari ba’zi hollarda taqozo
etganidek, firmalarning qisqa muddatli maqsadi biznesni sharoit yaxshilangancha
saqlab qolish bo‘ladi. Narxni xarajatlar bilan teng yoki undan past belgilanishi
kuchli raqobat sharoitida mijozlarni tutib turishning birdan-bir yo‘li bo‘lib qoladi.
Ammo bu holat uzoqqa cho‘zilmaydi, firma o‘z xarajatlarini qisqartirishi yoki
bozor muhiti yaxshilanishi zarur, aks holda bankrotlik muqarrardir.
6) Ijtimoiy ma’suliyat maqsadi - narx belgilashda firma ijtimoiy omillarni
ham e’tiborga olishi mumkin. Masalan, dori-preparatlar ishlab chiqaruvchilar o‘z
narxlarini yuqori belgilaganliklari uchun tanqid ostiga olinmoqda, chunki arzonroq
narxlarda juda ko‘p kishilarning bu dorilarni ishlatishiga imkon tug‘ilardi. Davlat
va nodavlat ijtimoiy tashkilotlari narx belgilashda ijtimoiy omillarni asosiy deb
hisoblaydilar.
Narx belgilash har qanday iqtisodiy faoliyatda hal qiluvchi jarayonlardan
biridir. U nafaqat korxonaning foyda olish maqsadini ko‘zlab amalga oshiriladi,
balki bozordagi raqobat sharoitlari, iste’molchilarning talab va ehtiyojlari, va
ishlab chiqarish xarajatlarini muvozanatlashtirishga ham xizmat qiladi. Narx
belgilashning asosiy maqsadlari korxonaning iqtisodiy, ijtimoiy va strategik
vazifalariga bog‘liq holda shakllanadi. Ushbu jarayon bozorning dinamikasiga
moslashish va korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlash uchun
mo‘ljallangan.
1-jadval.
Narx o’zgarishi va iste’molchi xaridlari 10
Tovar Narx
(2023) Narx
(2024) Narx
o'zgarishi (%) Xarid
miqdori
(2023) Xarid
miqdori
(2024) Xarid
miqdori
o'zgarishi (%)
Non 3000 3300 10 100 95 -5
Go'sht 60000 65000 8.3 50 45 -10
Sabzavot 8000 8500 6.3 80 75 -6.25
Meva 15000 16000 6.7 60 55 -8.33
Shakar 10000 11000 10 40 35 -12.5
10
Abulqosimov H.P. Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat mexanizmlari.- T.:Akademiya,2012.-
455 bet

Tahlil:
Narx o'zgarishi:
Eng katta narx o'zgarishi Non va Shakarda kuzatilgan (+10%).
Eng past o'zgarish Sabzavotda bo'lgan (+6.3%).
Xarid miqdorining kamayishi:
Xarid qilish hajmi barcha tovarlarda pasaygan. Eng katta pasayish Shakarda (-
12.5%), eng kichik pasayish esa Nonda (-5%).
Xulosa:
Narx oshgan sari iste'molchilar kamroq miqdorda mahsulot sotib olishgan. Bu
narx sezgirligini (price elasticity) ko'rsatadi, ayniqsa shakar va go'sht kabi qimmat
tovarlarda.
Narx belgilashning asosiy maqsadlari:
1. Foyda olishni maksimal darajada oshirish
Narx belgilashning eng asosiy va tabiiy maqsadlaridan biri korxonaning
foydasini oshirishdir. Ushbu maqsad bozor talabini tahlil qilish va ishlab chiqarish
xarajatlarini boshqarish bilan uzviy bog‘liq. Narx to‘g‘ri belgilangan taqdirda,
korxona mahsulot yoki xizmatdan olinadigan foyda hajmini maksimal darajaga
yetkazishi mumkin. Misol uchun, agar mahsulot yuqori sifatli bo‘lsa va
raqobatbardosh ustunlikka ega bo‘lsa, iste’molchilar yuqori narxni ham qabul
qilishi mumkin.
2. Xarajatlarni qoplash va barqarorlikni ta’minlash
Bozorning turli sharoitlarida korxonaning asosiy vazifasi ishlab chiqarish va
tarqatish xarajatlarini qoplash orqali moliyaviy barqarorlikni saqlashdir. Narxni
belgilash jarayonida korxona o‘z xarajatlarini tahlil qiladi va ularni mahsulot
narxiga aks ettiradi. Bu, ayniqsa, yangi mahsulotlarni bozorga chiqarishda
muhimdir, chunki dastlabki bosqichda korxona katta sarmoyalarni qoplash
zaruratiga duch keladi.
3. Bozor ulushini oshirish

Narx belgilashning yana bir muhim maqsadi korxonaning bozor ulushini
kengaytirishdir. Korxonalar raqobatni yengish va ko‘proq mijozlarni jalb qilish
uchun strategik tarzda narxlarni pasaytirish yoki muvozanatli usulda belgilashga
harakat qilishadi. Bu usul ko‘pincha yangi bozorga kirishda yoki iste’molchilarni
raqiblar mahsulotlaridan o‘z tomoniga jalb qilishda qo‘llaniladi.
4. Raqobatga qarshi kurashish
Bozorda raqobatbardoshlikni saqlash uchun narx belgilash asosiy
vositalardan biridir. Raqobat kuchli bo‘lgan sharoitda korxonalar iste’molchilarga
ko‘proq qiymat taqdim etish uchun narxlarni moslashtiradi. Masalan, raqiblarning
narxlaridan pastroq yoki teng darajadagi narxlarni belgilash orqali o‘z
mahsulotlarini bozor talabiga moslashtiradi.
5. Mahsulotning bozor segmentatsiyasini ta’minlash
Narx belgilash orqali korxonalar mahsulotlarini turli bozor segmentlariga
moslashtirishi mumkin. Masalan, yuqori daromadli iste’molchilar uchun premium
narxlar, past daromadli bozorlar uchun esa arzon narxlar belgilanadi. Ushbu
maqsad, ayniqsa, diversifikatsiyalangan mahsulotlar portfeliga ega bo‘lgan
korxonalar uchun muhimdir.
6. Iste’molchilar talabiga moslashish
Narx belgilashda iste’molchilarning talab va ehtiyojlari markaziy o‘rin
tutadi. Korxonalar iste’molchilarning narxga bo‘lgan sezgirligini tahlil qilish orqali
ular uchun qulay narx siyosatini ishlab chiqadilar. Ushbu yondashuv mijozlar
sadoqatini oshirish va uzoq muddatli mijozlar bazasini shakllantirishga xizmat
qiladi.
7. Korxona obro‘sini oshirish
Narx belgilash mahsulotning brend imidjini shakllantirish va
mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, yuqori narxlar mahsulotning
yuqori sifatli ekanligini ta’kidlaydi va brendning premium segmentda joylashishiga
yordam beradi. Shu bilan birga, arzon narxlar orqali ommaviy bozorni qamrab
olish ham korxonaning obro‘sini oshirishi mumkin.
8. Innovatsiyalarni moliyalashtirish

Narx belgilash strategiyasi yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va
mahsulotlarni takomillashtirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni ta’minlashga
xizmat qiladi. Innovatsiyalarni joriy qilish uchun ko‘p hollarda yuqori narxlar
belgilanadi, bu esa tadqiqot va rivojlanish loyihalarini moliyalashtirish imkonini
beradi.
9. Milliy va ijtimoiy maqsadlarni qo‘llab-quvvatlash
Ba’zi hollarda narx belgilash ijtimoiy va milliy maqsadlarga mos ravishda
amalga oshiriladi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga past narxlarni
belgilash orqali davlat aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat
qilishi mumkin. Shuningdek, energiya va kommunal xizmatlar narxlarini ijtimoiy
guruhlar uchun qulay darajada ushlab turish bu maqsadning bir qismidir.
Narx o’zgarishi va ishlab chiqaruvchi daromadi. 11
2-jadval.
Tovar Ishlab
chiqarish
(2023) Ishlab
chiqarish
(2024) O'zgarish
(%) Daromad
(2023) Daromad
(2024) Daromad
o'zgarishi
(%)
Non 500 520 4 1716 14.4 14.4
Go'sht 200 190 -5 12000 12350 2.9
Sabzavot 300 310 3.33 2400 2635 9.79
Meva 150 140 -6.67 2250 2240 -0.44
Shakar 95 100 5 1000 1045 4.5
Tahlil:
Ishlab chiqarishdagi o'zgarish:
Ishlab chiqarish Non (+4%) va Sabzavotda (+3.33%) oshgan.
Lekin Go'sht, Meva va Shakarda pasayish kuzatilgan (taxminan -5%
atrofida).
Daromaddagi o'zgarish:
Eng katta daromad o'sishi Nonda (+14.4%), undan keyin Sabzavotda
(+9.79%).
Meva ishlab chiqaruvchilarning daromadi deyarli o'zgarmagan (-0.44%), bu
narxning oshishi ishlab chiqarish hajmini qoplay olmaganligini ko'rsatadi.
Xulosa:
11
Abulqosimov H.P. Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat mexanizmlari.- T.:Akademiya,2012.-
455 bet

Ishlab chiqaruvchilar narx oshishidan qisman foyda ko'rgan, lekin ishlab
chiqarishning kamayishi Go'sht va Shakarda salbiy ta'sir ko'rsatgan.
Narx belgilashning global tajribalari:
Dunyo bo‘ylab korxonalar narx belgilashning turli strategiyalarini qo‘llaydi.
Masalan:
- Apple yuqori narxlar orqali premium segmentni egallashni maqsad qiladi, bu
esa kompaniyaning innovatsion mahsulotlarini yuqori sifatli sifatida
ko‘rsatadi.
- Amazon raqobatchilaridan past narxlar taklif qilib, iste’molchilar bazasini
kengaytirishga qaratilgan strategiyani qo‘llaydi.
- Tesla dastlab yuqori narxlar bilan bozorga kirgan bo‘lsa, keyinchalik
ommaviy bozor uchun qulayroq narxlarni joriy qilish orqali bozor ulushini
kengaytirdi.
Narx belgilash har bir korxonaning strategik rivojlanishida va bozorda
muvaffaqiyat qozonishida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon korxonaning moliyaviy
barqarorligi, raqobatbardoshligi va iste’molchilar talabini qondirishda hal qiluvchi
ahamiyatga ega. To‘g‘ri narx siyosati korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini
ta’minlashga yordam beradi va global bozorda raqobat qilish imkoniyatini
kengaytiradi. Shu sababli, narx belgilashda har bir korxona o‘z faoliyatining o‘ziga
xos xususiyatlari va bozor sharoitlarini chuqur tahlil qilishi lozim. 12
2.2 NARX BELGILASH JARAYONI
Ko‘p korxonalar narx belgilashda analitik va tahliliy yul tutmasdan
tavakkaliga yoki raqobatchilarga taqlid qilishlari odat tusiga kirgan. Vaholanki,
marketing maqsadlariga erishishda mantiqiy narx belgilash jarayonini amalga
oshirish kerak. Narx belgilash jarayoni maqsadlarni belgilab olishdan boshlanadi.
Narx belgilash maqsadi aniq bo‘lgandan keyin, bozordagi talab o‘rganiladi va
12
Abulkasimov H., Xamraev O. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish.- T.: “Iqtisod-moliya”,2014. -
304bet.

qanday narx darajalarida talab hajmi qanday bo‘lishi aniqlaniladi. Ma’lum narxda
mavjud talab soniga qarab olinadigan foyda miqdori topiladi va shu foydani
ta’minlovchi narx darajasi o‘rnatiladi. Keyinchalik esa vaziyatga qarab narx
darajasiga tuzatish kiritib boriladi.
Narx belgilash jarayoni har qanday iqtisodiy faoliyatning eng muhim
tarkibiy qismi bo‘lib, mahsulot yoki xizmatning bozor qiymatini aniqlashga
qaratilgan strategik bosqichlar yig‘indisidir. Bu jarayon murakkab va ko‘p qirrali
bo‘lib, korxonaning maqsadlari, bozor talab va takliflari, xarajatlar tuzilishi,
iste’molchilar talabi va raqobatchilar narxlari kabi ko‘plab omillarni hisobga oladi.
Narx belgilash jarayoni korxonaning nafaqat qisqa muddatli iqtisodiy natijalariga,
balki uzoq muddatli strategik rivojlanishiga ham sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Ulgurji savdo hajmining o’sish surati (yillik) 13
3-jadval.
Klassifikator 2019 2020 2021 2022 2023
O‘zbekiston Respublikasi 131,7 130,9 127,4 125,1 115,6
Qoraqalpog‘iston Respublikasi 115,4 116,3 102,6 133,4 118,0
Andijon viloyati 94,4 135,1 103,9 130,5 124,3
Buxoro viloyati 150,5 129,1 137,7 170,7 92,8
Jizzax viloyati 118,3 88,8 92,6 136,7 81,9
Qashqadaryo viloyati 101,8 98,8 110,7 145,0 98,5
Navoiy viloyati 97,6 91,8 97,3 143,1 106,2
Namangan viloyati 145,3 165,1 129,0 117,2 122,4
Samarqand viloyati 126,2 115,5 118,3 123,8 144,6
Surxondaryo viloyati 111,5 136,2 116,8 100,2 105,5
Sirdaryo viloyati 152,5 91,2 110,6 118,1 123,1
Toshkent viloyati 130,7 123,3 105,7 161,1 123,1
Farg‘ona viloyati 129,1 117,9 125,6 128,3 110,0
Xorazm viloyati 111,4 136,8 113,5 136,0 106,8
Toshkent shahri 142,1 138,6 135,5 117,0 114,7
Jadvalni dinamika bo‘yicha tahlil qilish uchun asosiy tendensiyalar va yilma-yil
o‘zgarishlarni ko‘rib chiqamiz. Quyidagi asosiy jihatlarni ko‘rsatish mumkin:
1. O‘zbekiston Respublikasi umumiy ko‘rsatkichlari
2019-yilda eng yuqori ko‘rsatkich — 129,1 kuzatilgan. Biroq keyingi yillarda
pandemiya ta’sirida (2020–2021) pasayish kuzatilgan.
2023-yilda ulgurji savdo hajmi 115,6 bo‘lib, 2022-yildan pasaygan.
13
https://api.siat.stat.uz/media/uploads/sdmx/sdmx_data_2695.pdf

2. Hududlar bo‘yicha asosiy tendensiyalar
a) Eng yuqori o‘sish ko‘rsatkichlari
Farg‘ona viloyati: 2019-yilda savdo hajmi 145,3 gacha o‘sgan, bu viloyatdagi
yuqori iqtisodiy faollikni ko‘rsatadi.
Toshkent shahri: 2019-yilda eng yuqori ko‘rsatkich 135,5 ga yetgan.
b) Eng past ko‘rsatkichlar
Qoraqalpog‘iston Respublikasi: 2012-yilda savdo hajmi 86,9 gacha pasaygan. Bu
iqtisodiy faollikning vaqtincha zaiflashganini ko‘rsatadi.
Andijon viloyati: 2017-yilda eng past ko‘rsatkich 82,2 qayd etilgan.
3. Yillik o‘zgarishlar
2018-yilda aksariyat hududlarda sezilarli o‘sish kuzatilgan, jumladan, Andijon
(153,7) va Toshkent shahri (142,1). Bu davlat siyosatidagi iqtisodiy yengilliklar
yoki infratuzilma rivoji bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Pandemiya yillarida (2020–2021) ko‘plab viloyatlarda savdo hajmi pasaygan.
4. Dinamikaning sabablari
Iqtisodiy siyosat: 2018-yildagi o‘sish iqtisodiy liberallashtirish va investitsiyalar
bilan bog‘liq.
Pandemiya ta’siri: 2020–2021-yillardagi pasayish butun dunyo bo‘yicha iqtisodiy
cheklovlar natijasida yuzaga kelgan.
Jarayon korxonaning o‘z maqsadlarini aniq belgilashidan boshlanadi. Narx
belgilash maqsadlari har bir korxonaning iqtisodiy sharoiti, bozordagi holati va
strategik vazifalariga qarab shakllanadi. Masalan, foyda olishni maksimal darajaga
yetkazish, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash, bozor ulushini kengaytirish yoki
raqobatchilarni bozorga siqib chiqarish kabi maqsadlar narx siyosatini belgilashda
asosiy omillar hisoblanadi. Korxona ushbu maqsadlarini shakllantirganidan so‘ng,
bozorni tahlil qilish bosqichiga o‘tadi. 14
Bozor tahlili narx belgilashning markaziy elementi hisoblanadi. Bu
bosqichda iste’molchilar talabi, bozordagi talab-taklif muvozanati, raqobatchilar
tomonidan belgilangan narxlar va mahalliy yoki global iqtisodiy sharoitlar chuqur
14
Hamroev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta`minlash mexanizmlari. Toshkent, Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti, 2004 y.

o‘rganiladi. Iste’molchilarning narxga bo‘lgan sezgirligi, ya’ni ularning yuqori
yoki past narxlarga bo‘lgan reaksiyasi, narx siyosatini shakllantirishda hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Shuningdek, bozor tahlilida raqobatchilarning strategiyalari,
mahsulotlarning narxlari va sifat xususiyatlari bilan bir qatorda, davlat tomonidan
belgilangan soliq va reglamentlar ham hisobga olinadi. Ushbu tahlillar natijasida
korxona o‘z narx belgilash strategiyasini ishlab chiqishga kirishadi.
Narx belgilash jarayonida mahsulot yoki xizmat tannarxini hisoblash muhim
bosqichlardan biri hisoblanadi. Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari,
jumladan xomashyo, ishchi kuchi, energiya va texnologik jarayonlarni amalga
oshirish bilan bog‘liq to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek,
bilvosita xarajatlar, masalan, marketing, transport va boshqaruv xarajatlari ham
mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Ushbu bosqichda korxona mahsulotning minimal
narxini aniqlaydi, ya’ni bu narx ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qoplashni
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan eng past chegaradir.
Narx belgilash strategiyasini tanlash korxonaning bozordagi o‘rnini
belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Narx strategiyasi bozordagi mavjud sharoitlarga,
raqobatchilarning harakatlariga va iste’molchilar talabiga mos ravishda ishlab
chiqiladi. Qimmat narx strategiyasi mahsulotning yuqori sifatini va premium
segmentga mosligini ta’kidlashga yordam beradi, bu esa yuqori daromadli
iste’molchilarni jalb qilishga qaratilgan. Arzon narx strategiyasi esa keng
iste’molchilar auditoriyasini qamrab olish va raqobatchilarni yengish maqsadini
ko‘zlaydi. Shuningdek, bozorga yangi mahsulotni kiritishda yoki yangi bozor
segmentini egallashda bozor penetratsiyasi strategiyasi qo‘llaniladi, bunda narxlar
vaqtinchalik pasaytiriladi.
Narxni belgilash bosqichi mahsulot yoki xizmatning yakuniy narxini
aniqlashni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon korxonaning xarajatlari, bozor sharoitlari va
raqobatchilar narxlari bilan uzviy bog‘liqdir. Korxonalar narxni aniqlashda
xarajatga asoslangan, bozorga asoslangan yoki qo‘shilgan qiymatga asoslangan
usullardan foydalanadilar. Xarajatga asoslangan yondashuv mahsulot tannarxiga
foyda marjasini qo‘shish orqali narxni aniqlaydi. Bozorga asoslangan usul esa

bozor talab va taklif muvozanatini va raqobatchilarning narx siyosatini hisobga
oladi. Qo‘shilgan qiymatga asoslangan narx belgilash usuli mahsulotning
iste’molchiga taqdim etadigan qiymatini e’tiborga oladi, bu esa yuqori qiymatga
ega mahsulotlar uchun muhimdir.
Narx belgilash jarayonining muhim bosqichlaridan biri narxni sinovdan
o‘tkazish hisoblanadi. Sinov jarayonida korxona mahsulot yoki xizmat narxining
iste’molchilar tomonidan qanday qabul qilinishini kuzatadi. Bozor sharoitlarida
narx qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash, zarur bo‘lganda narxni moslashtirish va
iste’molchilar talabiga moslashish imkonini beradi. Ushbu jarayon narxning
adolatli va raqobatbardosh ekanligini tasdiqlashga xizmat qiladi.
Narx belgilash jarayonining so‘nggi bosqichi narxni joriy etish va nazorat
qilishdir. Korxona belgilangan narxni marketing kampaniyalari va savdo
strategiyalari orqali bozorga olib chiqadi. Iste’molchilarning narxga bo‘lgan
munosabatini kuzatish, raqobatchilar narxlaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish va
bozor talabidagi o‘zgarishlarga moslashish korxonaning narx siyosatini qayta
ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Ushbu jarayon narx belgilashning uzluksizligini
ta’minlaydi va korxonaning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat
qiladi.
Narx belgilash jarayoni murakkab va ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib,
korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlash uchun strategik
yondashuvni talab qiladi. To‘g‘ri ishlab chiqilgan narx siyosati korxonaning
daromadini oshirish, bozor talabini qondirish va raqobatbardoshligini
mustahkamlash imkonini beradi. Shu sababli, narx belgilash jarayonining har bir
bosqichini chuqur tahlil qilish va unga mos strategiyalarni qo‘llash har qanday
korxonaning muvaffaqiyatining asosi hisoblanadi.
2.3 NARX BELGILASH STRATEGIYALARI
Narx belgilash strategiyalari korxonaning bozorga bo‘lgan yondashuvini
belgilaydi va uning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim vositalardan
biridir. Har bir strategiya korxonaning mahsulot xususiyatlari, bozordagi o‘rni va

raqobatchilarning faoliyatiga bog‘liq holda tanlanadi. To‘g‘ri tanlangan narx
strategiyasi korxonaga foyda olishni oshirish, iste’molchilar talabini qondirish va
bozorda raqobatbardoshligini mustahkamlash imkonini beradi. Shu sababli, narx
strategiyalarini ishlab chiqishda chuqur tahlil, bozorni o‘rganish va innovatsion
yondashuv muhim ahamiyatga ega. 15
Narx belgilash strategiyalari 16
4-jadval.
Strategiya nomi Tavsifi Maqsadi
Xarajatlarni
qoplash
strategiyasi Bu strategiya narxni ishlab chiqarish
xarajatlari asosida belgilashni o‘z ichiga
oladi. Korxona xarajatlarini qoplash va
foyda olish.
Bozorni
boshqarish
strategiyasi Narxni bozordagi talab va taklifni hisobga
olgan holda belgilash. Bozor sharoitlariga
moslashuv. Raqobatni yengish va bozorda o‘z
o‘rnini mustahkamlash.
Premium narx
strategiyasi Yuqori sifatli mahsulot yoki xizmatlar
uchun yuqori narx belgilash. Mijozlarga sifatni yuqori baholash
va yuqori daromad olish.
Penetratsiya narx
strategiyasi Yangi mahsulot yoki xizmatni bozorga
kirgizishda past narx belgilash orqali
raqobatchilardan o‘zib ketish. Bozorda ulushni oshirish va
raqobatchilarni ortda qoldirish.
Skimming narx
strategiyasi Mahsulotni bozorda yuqori narx bilan
sotish, vaqt o‘tishi bilan narxni
pasaytirish. Yangi mahsulot bozoriga kirish va
tezkor daromad olish.
Psixologik narx
strategiyasi Narxni psixologik jihatdan jozibali qilish,
masalan, $9.99 o‘rniga $10.00 qilish. Mijozni narxni pasaytirish hissi
bilan jalb qilish.
Bundle narx
strategiyasi Bir nechta mahsulotni yoki xizmatni bir
paketda arzonroq narxda taklif qilish. Mijozlarga to‘liq xizmat yoki
mahsulotni arzon narxda taqdim
etish.
Discount
(chegirma)
strategiyasi Maxsus aksiyalar, chegirmalar orqali
narxni vaqtincha pasaytirish. Mijozlar sonini ko‘paytirish va
sotuvlarni oshirish.
Geografik narx
strategiyasi Turli geografik hududlarda mahsulot yoki
xizmatlar uchun turli narxlarni belgilash. Har xil bozorlarda mos narxlar
bilan savdo qilish.
Dinamik narx
strategiyasi Talab va taklifga qarab narxning doimiy
ravishda o‘zgarishi. Raqobat va bozor talabiga mos
ravishda narxlarni
optimallashtirish.
Guruh bo‘yicha
narx strategiyasi Mijozlar guruhlariga qarab turli narxlar
belgilash (masalan, talabalar, yoshi
kattalar uchun chegirma). Mijozlar segmentlariga mos narxni
belgilash.
Paket narx
strategiyasi Bir nechta mahsulot yoki xizmatni
birlashtirib, ular uchun birgalikda narx
belgilash. Mijozlarga bir nechta mahsulotni
sotish orqali umumiy sotuvni
oshirish.
Diferensial narx
strategiyasi Mahsulot yoki xizmatning turli variantlari
uchun turli narxlar belgilash. Raqobatchilarga qarshi turli
variantlar va narxlar taqdim etish.
Loyallik narx
strategiyasi Doimiy mijozlarga yoki kengaytirilgan
xizmatlar uchun chegirmalar yoki Mijozlarning sadoqatini oshirish va
ularni uzoq muddatli mijozlarga
15
Abulqosimov H. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan sharoitda O`zbekiston iqtisodiyotining
rivojlanishi.G’G’Iqtisod-moliya, 2014yil 8-son. 2-10-bet.
16
Hamroev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta`minlash mexanizmlari. Toshkent, Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti, 2004 y.

bonuslar taqdim etish. aylantirish.
Cost-Plus narx
strategiyasi Mahsulotning narxi xarajatlarining ustiga
belgilangan foyda qo‘shilishi orqali
aniqlanadi. Mahsulot narxining ishlab
chiqarish xarajatlarini qoplash va
foyda olish.
Narx belgilash strategiyalari turli bozor sharoitlariga moslashishda muhim
vosita hisoblanadi. Har bir strategiyaning o‘ziga xos afzalliklari va qo‘llanish
doirasi mavjud. Masalan, qimmat narx strategiyasi yuqori sifatli mahsulotlarni
taqdim etish orqali premium segmentni jalb qiladi. Arzon narx strategiyasi esa
keng iste’molchilar auditoriyasini qamrab olish va bozor ulushini kengaytirishga
yordam beradi. Differensial narx strategiyasi turli bozor segmentlarini qamrab
olishni ta’minlaydi, raqobatchiga asoslangan narx strategiyasi esa bozordagi
mavjud sharoitlarga moslashishni ta’minlaydi. Har bir strategiya korxonaning
mahsulot xususiyatlari, bozordagi o‘rni va raqobatchilarning faoliyatiga bog‘liq
holda tanlanadi. To‘g‘ri tanlangan strategiya korxonaning qisqa va uzoq muddatli
maqsadlariga erishishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Narx belgilash jarayoni bir qator strategik va texnik bosqichlarni o‘z ichiga
oladi. Korxona o‘z maqsadlarini aniq belgilash orqali bozor talab va taklif
muvozanatini tahlil qiladi, raqobatchilarni kuzatadi va mahsulot tannarxini
hisoblaydi. Ushbu bosqichlarda olingan ma’lumotlar asosida narx strategiyasi
tanlanadi va mahsulotning yakuniy narxi shakllantiriladi. Ushbu jarayonning
murakkabligi shundaki, u nafaqat korxonaning ichki imkoniyatlarini, balki tashqi
muhit omillarini ham hisobga olishni talab qiladi. Bozor talabining
o‘zgaruvchanligi, iste’molchilarning narx sezgirligi va raqobatchilarning strategik
harakatlari narx belgilash jarayonini dinamik va uzluksiz jarayonga aylantiradi.
Mahsulotlarni baholashda quyidagi omillar hisobga olinadi:
 tez buzilishi – oziq-ovqat va mevalar qisqa vaqt ichida o‘zining foydali
xususiyatlarini yo‘qotganliklari sababli ularga narx belgilashda sotuvni
tezlashtirish asosiy maqsad bo‘ladi. Vaqtincha talabga ega bo‘lgan
mahsulotlarga modaga kirib-chiquvchi kiyimlar, yangi yil bayrami bilan
bog‘liq buyumlar, konsert biletlari va boshqalar misol bo‘ladi. Bunday
buyumlar vaqti o‘tmasdan tezda sotib yuborilishi zarur.

 noyoblik – boshqa mahsulotlardan o‘zining noyoblik xususiyatlari bilan ajralib
turuvchi mahsulotlar uchun kattaroq narx belgilanadi. Sifati, markasi, dizayni
va boshqa xususiyatlar sababli bozorda ularning o‘rinbosari yoki tengi yo‘qdir,
shuning uchun bunday mahsulotlar har qancha katta narxni ham ko‘taradi.
 mahsulotlarning hayot sikli ham narx belgilashga ta’sir etadi. Bozorga kirib
borish bosqichida mahsulot narxi nisbatan yuqori bo‘lsada, o‘sish bosqichida
narx muvozanatlashadi, yetuklik bosqichida raqobatchilarga nisbatan pastroq
narx belgilanishi talab etiladi. So‘nish bosqichida narx eng past bo‘ladi.
Mahsulotlar liniyasiga narx belgilash:
Agar mahsulot liniyaning bir qismi bo‘lsa, unda narx butun mahsulot
liniyasining umumiy imidjini hisobga olgan holda belgilanishi kerak bo‘ladi.
Mahsulot liniyasiga narx belgilashda bir necha bosqichli usulni qo‘llash mumkin.
Masalan, kitob magazinida iste’molchilarga qulay bo‘lishi uchun kitoblar narxi uch
bosqichli bo‘lishi mumkin: hamma kichik hajmli kitoblar 100 so‘m, o‘rta hamjli
kitoblar 300 so‘m, katta hajmli kitoblar 600 so‘m qilib belgilanishi mumkin. Agar
turli marka va bir kategoriyadagi tovarlar turli narxlar bilan olib kelinsa, biri 1800
so‘m, ikkinchisi 2000 so‘m, uchinchisi 2200 so‘m sotilishi kerak bo‘lgan taqdirda
hammasiga bir xil o‘rtacha narx – 2000 so‘m qilib belgilansa, bu usul narxni
silliqlash deb ataladi. Ba’zi magazinlar hamma mahsulotlar uchun bir xil narx
belgilaydi, masalan «5 Klouzing Stor» magazinida hamma kiyim-kechaklar narxi
$5 AQSH dollariga tengdir.
Narx belgilash strategiyalari korxonaning bozorga bo‘lgan yondashuvi,
mahsulot yoki xizmatning qiymati va raqobatbardoshlik darajasini belgilash uchun
qo‘llaniladigan usullardir. Bu strategiyalar bozor sharoitlariga moslashish,
iste’molchilar talabini qondirish va korxonaning moliyaviy barqarorligini
ta’minlash uchun ishlab chiqiladi. Narx strategiyasi korxonaning umumiy biznes
strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi va qisqa muddatli daromad olishdan
tortib, uzoq muddatli bozor o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan maqsadlarni
amalga oshirishga xizmat qiladi.

Narx belgilash strategiyalari korxonaning faoliyat sohasi, mahsulotning
bozordagi o‘rni, raqobatchilar soni va iste’molchilarning narxga bo‘lgan sezgirligi
kabi omillarga bog‘liq holda farqlanadi. Strategiyani tanlashda korxona o‘zining
ichki imkoniyatlarini va tashqi muhitni chuqur tahlil qilishi lozim.
Narx belgilash strategiyalari turlari:
1. Qimmat narx strategiyasi (Premium Pricing)
Bu strategiya mahsulot yoki xizmatning yuqori sifatli ekanligini ta’kidlash
uchun yuqori narxlarni belgilashni o‘z ichiga oladi. Ushbu yondashuv asosan
premium segment uchun mo‘ljallangan mahsulotlar va xizmatlar uchun
qo‘llaniladi. Masalan, luks brendlar (Rolex, Louis Vuitton) yoki yuqori sifatli
texnologik mahsulotlar (Apple) o‘z narx siyosatida ushbu strategiyani qo‘llaydi.
Qimmat narx strategiyasi iste’molchilarga mahsulotning eksklyuzivligi va yuqori
qiymatini ta’kidlaydi, bu esa ma’lum mijoz guruhlarini jalb qilishga yordam
beradi.
2. Arzon narx strategiyasi (Low-Cost Pricing)
Arzon narx strategiyasi mahsulot yoki xizmatni bozorga raqobatchilar
narxidan pastroq qilib taklif etishga qaratilgan. Bu usul asosan bozorda ulushni
kengaytirish, iste’molchilar bazasini kengaytirish va talabni oshirish maqsadida
qo‘llaniladi. Walmart va Amazon kabi kompaniyalar arzon narx siyosatini qo‘llab,
katta hajmdagi savdo orqali foyda olishga erishadilar. Ushbu strategiya xarajatlarni
optimallashtirish va katta hajmdagi ishlab chiqarishga asoslanadi.
3. Bozor penetratsiyasi strategiyasi (Market Penetration Pricing)
Yangi mahsulot yoki xizmatni bozorga kiritishda qo‘llaniladigan strategiya
bo‘lib, iste’molchilarni jalb qilish uchun vaqtinchalik past narxlarni belgilashni o‘z
ichiga oladi. Ushbu strategiya yordamida korxona raqobatchilardan ustun kelib,
iste’molchilar bazasini shakllantiradi. Masalan, yangi xizmatlarni ishga
tushirayotgan texnologik kompaniyalar (Netflix, Spotify) dastlab past narxlarni
taklif qilib, keyin narxlarni oshirishi mumkin.
4. Skimming strategiyasi (Price Skimming)

Bu strategiyada mahsulotning boshlang‘ich narxi yuqori qilib belgilanadi,
keyinchalik esa narx asta-sekin pasaytiriladi. Skimming strategiyasi asosan
innovatsion mahsulotlar yoki bozorga yangi kirgan texnologiyalar uchun
qo‘llaniladi. Masalan, smartfonlarning yangi modellari dastlab yuqori narxlarda
sotuvga chiqadi, vaqt o‘tishi bilan esa narxi pasayadi. Ushbu yondashuv korxonaga
dastlabki bosqichda yuqori foyda olish imkonini beradi.
5. Differensial narx strategiyasi (Differentiated Pricing)
Turli segmentlarga moslashtirilgan narx siyosatini o‘z ichiga oladi. Bu
strategiyada bir xil mahsulot yoki xizmat turli bozorlar yoki mijoz guruhlari uchun
har xil narxlarda taklif etiladi. Masalan, aviakompaniyalar bir xil reys uchun turli
yo‘lovchilarga turlicha narx belgilashadi: iqtisodiy sinf uchun pastroq, biznes sinf
uchun yuqoriroq narx. Ushbu strategiya turli segmentlar ehtiyojini qondirishga
qaratilgan.
6. Raqobatchiga asoslangan narx strategiyasi (Competition-Based Pricing)
Bu strategiya raqobatchilarning narx siyosatini kuzatib, o‘sha asosda narx
belgilashni nazarda tutadi. Korxona o‘z mahsulotini raqobatchilar narxidan
yuqoriroq, pastroq yoki teng darajada taklif qilishi mumkin. Ushbu strategiya
iste’molchilarni jalb qilish va bozordagi o‘z pozitsiyasini saqlashga qaratilgan.
7. Qiymatga asoslangan narx strategiyasi (Value-Based Pricing)
Mahsulot yoki xizmatning iste’molchiga taqdim etadigan qiymatiga
asoslangan narx siyosatidir. Bu strategiyada iste’molchining mahsulotga bo‘lgan
qarashlari va undan oladigan foydasi hisobga olinadi. Masalan, kosmetik vositalar,
organik oziq-ovqat mahsulotlari yoki sog‘liqni saqlash xizmatlari qiymatga
asoslangan narx belgilashda ko‘p qo‘llaniladi.
8. Xarajatga asoslangan narx strategiyasi (Cost-Plus Pricing)
Bu strategiyada mahsulot tannarxiga ma’lum foizdagi foyda marjasi
qo‘shilib, narx belgilanadi. Ushbu strategiya asosan ishlab chiqarish xarajatlari va
kutilayotgan foydani qoplash uchun mo‘ljallangan. Oddiyligi sababli, bu usul
kichik va o‘rta korxonalar tomonidan keng qo‘llaniladi.
Narx strategiyalarining qo‘llanilishi va afzalliklari:

Narx belgilash strategiyalari bozordagi turli sharoitlarga moslashish va
korxonaning strategik maqsadlariga erishishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan,
premium mahsulotlar yuqori narxlar orqali brend obro‘sini oshiradi, arzon narx
strategiyasi esa kengroq iste’molchilar bazasini qamrab olish imkonini beradi.
Bozor penetratsiyasi strategiyasi yangi mahsulotlar uchun tezkor talabni
shakllantirishda muhim bo‘lsa, skimming strategiyasi innovatsion mahsulotlar
uchun dastlabki foyda olish imkonini beradi. Differensial narx strategiyasi turli
segmentlarning ehtiyojlarini qondirishda samarali, raqobatchiga asoslangan
strategiya esa bozordagi ulushni saqlashga yordam beradi.
Har bir strategiyaning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud.
Masalan, qimmat narx strategiyasi yuqori daromadli segmentni jalb qilsa-da,
narxga sezgir iste’molchilarni yo‘qotishi mumkin. Arzon narx strategiyasi katta
hajmdagi savdoga yordam bersa-da, past foyda marjasini keltirishi mumkin. Shu
sababli, korxona o‘zining ichki imkoniyatlari, bozor sharoitlari va uzoq muddatli
strategiyasiga mos ravishda narx siyosatini tanlashi zarur.

XULOSA
Xulosa qiladigan bo’lsak, O‘zbekiston so‘ngi yillarda ijtimoiy-iqtisodiy
jihatdan taraqqiy etayotgan va raqobatbardosh mamlakatga aylanmoqda. Zero,
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasida ko‘zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib,
kelajakda iqtisodiyotimizni rivojlangan demokratik mamlakatlar darajasiga olib
chiqib bo‘lmasligi davlatimiz rahbari tomonidan asoslab berilgan edi. Bozor
iqtisodiyoti har bir kishidan qanday kasb egasi bo‘lmasin iqtisodiy mushohada
yuritish va shu asosda xulosa chiqarishni o‘rganishni talab qiladi. Bo‘lg‘usi
iqtisodchilardan esa iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tahlil
qilish bilan birga, iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlash, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, iste’molchi sifatida tanlovning eng optimal variantlarini
amalda ro‘yobga chiqarish bo‘yicha o‘zining mustaqil qarashlariga ega bo‘lish,
hamda o‘z sohasidan ilmiy tadqiqot yo‘llarini amalga oshirishga layoqatli bo‘lishi
talab qilinadi. Biz iqtisodni o’rganar ekanmiz albatta unga oid tirmenlar, atamalar
albatta o’rganish kerak.
Bozorsiz, bozorda yuz beradigan oldi-sotdisiz narx haqida bir nima deyish
qiyin. Faqat bozordagina narx o’rnatilishi mumkin. Xozirgi zamon iqtisodiy
nazariyasida iqtisodchilar tomonidan eng ko’p qo’llab-quvvatlangan neoklassik
nazariya Marshallning baho kontseptsiyasidir. U qiymatni inkor qilib, faqat
almashuv qiymati, ya’ni baho mavjudligini tan oladi. U bahoning shakllanishida
me’yoriy naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif kontseptsiyalarini
birlashtirib, yagona kontseptsiya tarzida ilgari suradi: qisqa muddatli muvozanatda
narxga naflilik ko’proq ta’sir ko’rsatsa, uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish
xarajatlari muhim rol o’ynashini ko’rsatib beradi. Xar ikkisini solishtirib ko’rib,
narxni ta’riflashga bozor mexanizmi nuqtai nazaridan yondashuv nisbatan
universal hamda amaliy ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Narx va uning
o’sish darajasiga qarab nainki bozordagi vaziyatga, kon’yunkturaga, balki
mamlakatdagi iqtisodiy holatga ham baho berish mumkin.

Biz bu kurs ishi davomi narx nima, uning mazmun mohiyati, u haqida turli
xil nazariyalar, narxning turlari, narx indeksi, narx deapozoni, Raqobatning turli
shakllari sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari,narx siyosati haqida
ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Bu ma’lumotlar bilan tanishib chiqib shuni
xulosa qilish mumkinki,qadimda ham ya’ni o’sha klassik yondashuv,neoklassik
yondashuv, hozirgi zamon neoklassik yondashuvlarni ta’kidlanganidek davlat
uchun narx juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining ilmiy yo‘nalishi O‘zbekistonda narx tizimi va munosabatlarini
takomillashtirish orqali iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish bo‘lib, uning
maqsadi mamlakatimizda narxni shakllantirish borasidagi muammolarni aniqlash
va ularni bartaraf etishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Kurs ishidan kutilayotgan ilmiy-amaliy natija narx va narxga asoslangan
korxonalar tushunchalariga nazariy jihatdan aniqlik kiritish, qonunlarimizga
muvofiq ravishda iqtisodiyotda narxning ustuvorligini amalda ta‘minlash. Uni
qo‘llab-quvvatlash va daxlsizligini kafolatlash orqali xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish, biznes yuritish, iqtisodiyotimizga mahalliy va xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish
imkoniyatlari tahlil etilib, ijtimoiy sohani rivojlantirish, ish joylarini shakllantirish
va aholi bandligi, uy-joylar qurish va aholi punktlarini obodonlashtirish, ta‘lim-
tarbiya jarayonlari va sog‘liqni saqlash tizimini yanada isloh etish va
takomillashtirishga yo‘naltirish chora tadbirlarini ishlab chiqish zarur.
Shuningdek, narx belgilash iqtisodiyotning har qanday sohasida asosiy
strategik jarayonlardan biri hisoblanadi. Bu jarayonning mohiyati nafaqat mahsulot
yoki xizmat uchun adolatli narxni aniqlashda, balki bozorning dinamikasiga
moslashishda, korxonaning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashda va raqobat
muhitida muvaffaqiyat qozonishda yotadi. Narx belgilash jarayonining barcha
jihatlarini chuqur o‘rganish va tegishli strategiyalarni ishlab chiqish har qanday
tashkilot uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Narx belgilash maqsadlari korxonaning qisqa va uzoq muddatli strategik
rejalarini aks ettiradi. Foyda olishni maksimal darajaga yetkazish, ishlab chiqarish
xarajatlarini qoplash, bozor ulushini kengaytirish va iste’molchilar talabini
qondirish kabi maqsadlar narx siyosatini shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Shu
bilan birga, narx belgilash ijtimoiy va ekologik maqsadlarni ham o‘z ichiga olishi
mumkin. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga past narxlar belgilash aholining
oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Xizmatlar va energiya
sohasida esa davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar ijtimoiy adolat va
barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.
Narx belgilashning ekologik va ijtimoiy ahamiyati ham kam emas.
Chiqindisiz texnologiyalarni moliyalashtirish va tabiiy resurslarni tejamkorlik
bilan boshqarish uchun qiymatga asoslangan narx strategiyalari qo‘llaniladi.
Shuningdek, ijtimoiy jihatdan ahamiyatli mahsulotlar uchun past narxlarni
belgilash orqali korxonalar ijtimoiy mas’uliyatni namoyon qiladi. Bu, ayniqsa,
sog‘liqni saqlash, oziq-ovqat va energiya sohalarida muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, narx belgilash jarayoni korxonaning bozor
strategiyasi, iste’molchilarga yondashuvi va raqobatchilarga nisbatan o‘z o‘rnini
belgilash uchun asosiy vositadir. Bu jarayon murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, har
bir bosqichida chuqur tahlil va strategik qarorlar qabul qilishni talab qiladi. To‘g‘ri
ishlab chiqilgan narx siyosati korxonaga nafaqat daromad olish imkonini beradi,
balki uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta’minlaydi, iste’molchilar bilan
mustahkam munosabatlarni shakllantiradi va global bozor sharoitlariga moslashish
imkonini beradi. Shu sababli, narx belgilash jarayoni va strategiyalari iqtisodiy
muvaffaqiyatning ajralmas qismi sifatida o‘rganilishi va takomillashtirilishi zarur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Mamlakat
iqtisodiyotining tarmoqlarini talab yuqori bo‘lgan mahsulot va xomashyo
turlari bilan barqaror ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 17-
yanvardagi qarori.
2. T.T.Jo’rayev. Iqtisodiyot nazariyasi .T.: “Fan va texnologiya “ 2018.
3. D. Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi .T.: “Iqtisod-Moliya “ 2005.
4. D.S. Djumonov. Z.G.Allaberganov.Iqtisodiy ta’limotlar tarixi (o’quv
qo’llanama) T.:” Iqtisod-Moliya “ 2017.
5. Information-Analytical Center “Polpred”. China. Foreign trade. Available at:
6. A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlari .Toshkent, 2015 y‖ .
7. 2017–2018. World Economic Forum Editor Professor Columbia University,
Chief Advisor of The Global Competitiveness Report, World Economic
Forum Geneva, 2018.
8. Abulqosimov H.P. Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat
mexanizmlari.- T.:Akademiya,2012.- 455 bet
9. Abulkasimov H., Xamraev O. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish.- T.: “Iqtisod-moliya”,2014. - 304bet.
10. Hamroev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta`minlash mexanizmlari.
Toshkent, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, 2004 y.
11. Abulqosimov H. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan
sharoitda O`zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi.G’G’Iqtisod-moliya,
2014yil 8-son. 2-10-bet.
Foydalanilgan internet sahifalar:
1. www.lex.uz
2. www.review.uz
3. www.gov.uz

Sotib olish