Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	47.4KB
Покупки	41
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Davlatning narx siyosati va asosiy yonalishlari

Hozirgi kunlarda global muammoga aylanib bo’lgan koronavirus deb
nomlanadigan virus butun davlatning iqtisodiga ta’sir qildi .Bu holat Uzbekistonni
ham chetlab o’tmadi. Pandemiya hududimizga kirib kelganidan kelgandan keyin
bozorlarda mahsulotlar narxlari kundan-kunga ko’tarilib ketgan holatlar
bo’ldi.Garchi narxlarning ko’tarilishini oldini olish davlat tomonidan nazorat
qilingan bo’lsa ham , ba’zi bir tadbirkorlik narxlarni asossiz ko’tarib olishdi.
Dunyo bo’yicha misol keltiradigan bo’lsam AQSH ning WTI nefti narxi dahshatli
tushish qayd etib,-40(minus) dollargacha tushib ketdi.Yani sizga AQSH
korxonalaridan olib ketgan har bir barrel neft uchun 40 dollargacha pul berishlari
mumkin.Misol uchun, siz 1 million barrel neft olib ketsangiz,sizga 40 million
dollar pul berishlari mumkin.O’z vaqtida 147 dollargacha ko’tarilib ketgan neft
qanday qilib bu qadar qadrsizlanib ketdi. Abatta bunga koronavirus sababchi va
boshqa sabablar mavjud.
O’zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari, mamlakatdagi
iqtisodiy vaziyat va aholining turmish darajasi hisobga olinib, narxlarni
bosqichma-bosqich ekinlashtirish yo’li tanlab olindi. 5
4.Narx siyosatini amalga oshirishni liberallashtirish yo'llari.
Liberallashtirish, narx siyosatini amalga oshirishning bir necha yo'llaridan biridir.
Liberallashtirish, narx siyosatini etkili va samarali bir shaklda amalga oshirish
uchun o'zida muhim o'zgarishlar va bog'lanishlar zarur qiladi. Quyidagi yo'llar
liberallashtirishning muhim yo'llaridan ba'zilaridir:
1. Narxlar va opera sion xarajatlari bo'ldini ko'rsatish
Narxlarni va operatsion xarajatlarni ko'rsatish, mahsulotlar va xizmatlar narxlarini
o'zlashtiradi. Narxning o'z-i o'zidan eng yaxshi natijalaridan biri bo'lib, maxsusni,
savdo kursi sifatida va mavjud ravishda ekan, yonli ko'rsatma to'plamini o'z ichiga
oladi. Xususan, savdo kurslarining ichki va tashqi bozorlarda bir-biriga
yaqinlashishi yoki bir-biridan uzoqlik ko'rishini ta'minlaydi. Bu esa, bu boshqa
xizmatlar va mahsulotlar narxlarida oz haddiga yetgan o'zgarishlarga olib keladi.
5
. Qosimova S “ BAHOLASH ISHI ” (2-MODUL) fanidan o’quv-uslubiy majmua. Toshkent-2020

Mahsulotning (xizmatning) narxi va qadrliligi o’rtasidagi aloqa
Mahsulot / xizmat
Xaridorning didi va
istaklari
Xaridor tomonidan qabul
qilingan
mahsulotning(xizmatning)
qadrliligi Xaridorning mahsulotni
xarid qilishga tayyorligi
NARX
Boshqa marketing vositalari
Xaridorning
moliyaviy ahvoli

Tovarning qadrliligiga eng avvalo , uning xususiyatlari , ya ’ ni ushbu xususiyatlar
xaridorlar didiga qanchalik mosligiga bog ' liq . Yuqorida ko ’ rsatilgan
xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning subyektiv qabul qilishiga bog ’ liq .
Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar tomonidan har xil baholanishi
mumkin . Bundan kelib chiqadiki , xaridorlar bir xil mahsulot uchun har xil narx
to ’ lashga tayyordirlar . Mahsulotning qadrliligiga marketing vositalari ta ’ sir qiladi
( korxonaning imiji , marka imiji sotish sharoitlari , reklama va boshqalar ). Shuning
uchun yangi sotuvchining yutug’ini faqat mahsulotning past narx bilan belgilab
bo’lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug’i faqatgina xaridorning hech
bo’lmaganda sifatga bo’lgan ehtiyojini qondirishi kerak.
2.Narx siyosatining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga
ta'siri.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx iste’molga
oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo’lgan. Hayot darajasi

Narxlar xo’jalik yurgizishning muhim vositasidir. Marketingni boshqarish
jarayonida marketologlar narxlarning barcha turlaridan, asosan ulgurji narxlar,
mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan ish ko’radilar. Narxlarni quyidagi
belgilar orqali turkumlash mumkin: a) Savdo sohasi bilan bog’liq narxlar turlari:
– Ulgurji
– Chakana
– Xarid va boshqalar.
Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda
davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab narxlar:
– Tartibga solinadigan (boshqarilib, o’zgarib turadigan) narxlar
– Erkin narxlar
Qat’iy belgilangan, tasdiqlangan narxlar
Narxning boshqa xillari (masalan, bozor narxi, xalqaro narxlar va h.k.).
Xaridorga realizatsiya qilinadigan tovar miqdoriga bog’liq holda narxlarning
quyidagi turlari farqlanadi:
Ulgurji narxlar — bu ishlab chiqaruvchi korxonalar va ulgurji savdo qiluvchi
tashkilotlar o’z mahsulotlarini sotadigan narxlar. Ulgurji narxlar qishloq xo’jaligi
va sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda va muomalasida sarf bo’lgan
xarajatlardan va korxona bilan tashkilotlarining sotish foydasidan tashkil topadi.
Barcha korxonalar odatda har qanday tovarlarni ulgurji narxlarda xarid qiladilar.
Ulgurji narxlar xo’jalik hisobini mustahkamlashga, korxonalarning rentabelli
ishlashiga ham xizmat qiladi.
– Tovar va xizmatlarning ulgurji narxlari - bu preyskurant narxlardir.
Bir xil davlat va kooperatsiya korxonalari o’z mahsulotlarini boshqa davlat va
kooperatsiya korxonalari, tashkilotlariga ana shu preyskurant narxlarida
sotadilar. Ular nominal narx, deb ham ataladi. Bunday narxlar ba’zis narx
hamdir.
– Yangi ulgurji narxlar tarmoqlarga ishlab chiqarish xarajatlarini to’la
hisobga olish va normal foyda ko’rish imkonini beradi. Shu munosabat bilan

narxga oid elastikligi (o’zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u
egri talabning egilishidagi ma’lum burchak sifatida tasvirlanadi.
Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog’liqlikda bo’ladi, ya’ni narx
qancha yuqori bo’lsa, talab shuncha kam bo’ladi. Budjeti cheklangan
iste’molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi
juda yuqori bo’lganlarini juda kam sotib oladilar.
Raqobat orqali narxni o’zgartirish talabning oshishi yoki pasayishiga bog’liq.
Aksincha, narx qancha past bo’lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab
qayishqoqligining o’zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham
bahoning o’zgarishiga bir xil munosabatda bo’lmaydilar.
Elastik, deb narxlarning sezilmas o’zgarishidan ham sezilarli o’zgaradigan talabga
aytiladi. Talabning elastik (o’zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda substit
(o’rnini bosuvchi) tovarlar mavjud bo’lganda, xaridorlarning daromad darajalari va
muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog’liq. Miqdoriy jihatdan u
sotilgan tovar hajmi foizli o’zgarishining uning narxi foizli o’zgarishiga bo’lishdan
chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam elastik bo’lsa, tovarning
sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi mumkin. Va aksincha, talab
qanchalik elastik bo’lsa, sotuvchi firmada o’z mahsulotiga emas, boshqalarnikiga
narxlarni pasaytirish siyosatidan foydalanishiga to’g’ri keladi, bu esa savdo
hajmining va firma foydasining keskin oshishiga olib keladi. Narx elastikligi
asosida belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi.
Agar raqobat cheklangan bo’lsa, firmaning narx ustidan nazorat darajasi oshadi,
bozorning ta’siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada bo’lganda narxni bozor
boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni hisob-kitob qilganda
xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o’xshash mahsulotlar ishlab
chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o’xshash tovarlar taklif qiluvchi
raqobatchilar narxini e’tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va uning
strukturasi raqobatchi firmalarning o’xshash tovarlari bilan ular sifatining texnik-
iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari asosida
taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish,

Davlatning narx siyosati va asosiy yonalishlari
Kirish
1. Narx siyosatining mohiyati va amalga oshirish mexanizmi.
2. Narx siyosatining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta'siri.
3. O'zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari.
4. Narx siyosatini amalga oshirishni liberallashtirish yo'llari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

xaridorlar fikrini so’rash kabilarni ko’zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar
tomonidan bo’ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand
qilmaslik firma narx siyosatining mag’lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati
izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo’shashgan (sust) firmalarni
bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma,
xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog’i lozim.
Narxlar darajalari aytib o’tilgan omillaridan tashqari davlat boshqaruvi choralariga
ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar doirasida ta’sir etishi mumkin),
shuningdek, mamlakat va ushbu bozordagi soliqqa tortish tizimi va inqiroz darajasi
xarakteridan, davlat moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati, siyosiy vaziyat va
boshqalardan kelib chiqib ham bog’liq bo’lishi mumkin.
Narx bozor kategoriyasi tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni
anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi ifodasi,
qiymatning bozordagi ko’rinishidir.
Narx bamisoli barometr kabi bozor holatini ko’rsatib turadi, narx pasayib ketsa,
tovar bozori kasodlikka yo’liqqan bo’ladi, tovar nafsiz bo’lib, uni boshqa tovar
bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan yaxshilash zarurligi pul tarkibiga
qo’yiladi. Narxning iqtisodiy mazmunini uning funksiyalari ko’rsatib beradi. Narx
nimaga tegishli bo’lishidan qat’i nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy funksiyani
bajaradi:
Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi;
Hisob-kitob, o’lchov funksiyasi;
Iqtisodiy regulyator funksiyasi;
Raqobat vositasi funksiyasi;
Ijtimoiy himoya funksiyasi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud: demping narx;
nufuzli narx; milliy narx; arzonlashtirilgan narx; jahon narxi; yashirin narx; erkin
narx; standart narx; kontrakt (ulgurji) narx; chakana narx; o’zgaruvchan narx; limit
narx; muvozanat narx.

Biz bu kurs ishi davomi narx nima, uning mazmun mohiyati, u haqida turli xil
nazariyalar, narxning turlari, narx indeksi, narx deapozoni, Raqobatning turli
shakllari sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari,narx siyosati haqida
ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Bu ma’lumotlar bilan tanishib chiqib shuni
xulosa qilish mumkinki,qadimda ham ya’ni o’sha klassik yondashuv,neoklassik
yondashuv, hozirgi zamon neoklassik yondashuvlarni ta’kidlanganidek davlat
uchun narx juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining ilmiy yo’nalishi O’zbekistonda narx tizimi va munosabatlarini
takomillashtirish orqali iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish bo’lib, uning
maqsadi mamlakatimizda narxni shakllantirish borasidagi muammolarni aniqlash
va ularni bartaraf etishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Kurs ishidan kutilayotgan ilmiy-amaliy natija narx va narxga asoslangan
korxonalar tushunchalariga nazariy jihatdan aniqlik kiritish, qonunlarimizga
muvofiq ravishda iqtisodiyotda narxning ustuvorligini amalda ta’minlash. Uni
qo’llab-quvvatlash va daxlsizligini kafolatlash orqali xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish, biznes yuritish, iqtisodiyotimizga mahalliy va xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish
imkoniyatlari tahlil etilib, ijtimoiy sohani rivojlantirish, ish joylarini shakllantirish
va aholi bandligi, uy-joylar qurish va aholi punktlarini obodonlashtirish,
ta’limtarbiya jarayonlari va sog’liqni saqlash tizimini yanada isloh etish va
takomillashtirishga yo’naltirish chora tadbirlarini ishlab chiqish zarur.

Maqsadga yo’naltirilgan narx siyosati turli xil narxlarni belgilashni ko’zda tutadi.
Qabul qilingan belgilariga ko’ra narxlar turlar bo’yicha tasniflanadi. Ulardan eng
muhimlarini ko’rib chiqamiz.
Tariflar - bu xizmatlar uchun narxlar. Masalan, elektroenergiya, aloqa xizmati
uchun tariflar, temir yo’l tariflari. Davlat tariflari rejalashtirilgan narxlarning bir
shaklidir. Temir yo’lda, avtomobillarda va boshqa transport vositalarida yuk
tashish tarifidan transport tashkilotlari o’zaro hisob-kitob qilishda ham,
transportdan foydalangan davlat, kooperatsiya korxonalari bilan hisob-kitob
qilishda ham shu tarifdan foydalanadilar.
Davlat tomonidan narxlarning boshqarilishi darajasi va ularni tartibga solishning
boshqa vositalariga ko’ra quyidagi narxlar farqlanadi:
Boshqariladigan narxlar bu – darajasi boshqaruvning mos keluvchi organlari
tomonidan nazorat qilinadigan narxlar. Ularning orasidan eng oxirgi (yakuniy)
narxni ajratish mumkin (korxona o’z mahsuloti yoki xizmatiga undan yuqori baho
belgilash huquqiga ega bo’lmagan narxlar), jalb etilgan narxlar (ma’lum darajadagi
narxlar). Ba’zis baho - tovar navi (sorti) va sifatini aniqlashda qo’llaniladi. 3
Xarid qilish - sotish bahosi – shartnomaga asoslangan yetkazib berish shartlari
bilan belgilanuvchi narx, bu narx fakturaviy narx ham deyiladi va uni “sif”, “for”,
“franko” kabi ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi.
Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan va
ma’lum sharoitda o’zgarishi mumkin bo’lgan narx (shartnoma kelishuviga ko’ra).
Sirpanuvchi narx - bu qoidaga kora uzoq muddatda tayyorlanadigan mahsulotga
belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda qayd etilgan
narx ikkala tomonning kelishuviga ko’ra o’zgarishi mumkin.
Vaqt omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar
farqlanadi.
Doimiy narx - bu amal qilish muddati kelishilmagan narx.
Vaqtinchalik (mavsumiy) narx - bu vaqtning ma’lum davrida (mavsumda) amal
qiluvchi narx.
3
T.T.Jo‘rayev. I q tisodiyot nazariyasi. (O‘quv qo‘llanma). –T.: «Fan va texnologiya», 2017

mavjud. Har bir tadbirkor yoki savdogar bozorga o’z maxsulotini olib kelib
sotishdan maqsad albatta undan daromad olish. Agar savdogar ko’proq daromad
olishni istasa, narxni kutarib yuborishi mumkin, bu albatta iste’molchilarning ham
talabini kamaytiradi.
Kurs ishining maqsadi. Narxning nazariyasi, mazmuni, mohiyati va narxning
qanday, nechta turlari borligini, Turli xil bozorlarda narxning qanday shakllanishi
kabi narsalarni yoritish.
Kurs ishining vazifasi. Narx nazariyasiga oid malumotlarni o’rganish, ko’rib
chiqish, tahlil qilish va unga qoshimcha ma’lumotlar kiritish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Narx va narxni nazariyasi bilan bog’liq
iqtisodiy munosabatlar.

chiqarishni ko’paytirishga rag’batlantiradi. Lekin bu xomashyo materiallarini,
xullas, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma narsalarni xarid qilish,
ko’paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday imkoniyat paydo bo’ladi
ham, zero poyafzalga bo’lgan talab va narxning oshishi ular qo’shimcha daromad
olishi va bu daromad ishlab chiqarishni kengaytirishga sarflanishi mumkin. Bu esa
poyafzalning narxi balandroq bo’lganda poyafzal fabrikalari egalariga o’z
daromadlarini yanada oshirish imkonini beradi. Shunisi ham muhimki, narxlar
mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko’paytirishgina emas,
ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag’batlantiradi. Poyafzal
ishlab chiqaruvchilarning daromadi sotishdan tushgan pul bilan ishlab chiqarish
xarajatlari o’rtasidagi tafovutdan iborat bo’lganligi sababli eng kam xarajat qilgan
holda mahsulot ishlab chiqarish ular uchun foydali bo’ladi. Poyafzal ishlab
chiqarishda foydalaniladigan charmning biron xili borgan sayin kamyob va
qimmat bo’lib boradi, deb faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va uni o’rnini bosa
oladigan arzonroq materialni izlashga rag’batlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog’liq. Bu
daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo’jalik
faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o’z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste’mollarini ko’zlab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog’liqdir. Narxlarning o’zgarishi iqtisodiy ne’matlar
sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to’g’ridan
to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne’matlarni yetkazib
beruvchilar, shuningdek, ushbu paytda mo’l-ko’l bo’lgan ne’matlarni sotib
oluvchilar ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo’lgan talab oshsa (taklif
o’zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, daromadlari
ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab sharoitida) bo’lsa,
uning aksi bo’ladi: ish kuchining narxi pasayadi.
Narxlarning to’rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo’jalik sohalariga ishlab
chiqarish omillarini taqsimlashdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. T. T. Jo’rayev. I q tisodiyot nazariyasi. (O’quv qo’llanma). –T.: «Fan va
texnologiya», 2017
2. SH. Sh. Shoha’zamiy Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari. Toshkent
“Iqtisod-moliya” 2015
3. Qosimova S “ BAHOLASH ISHI ” (2-MODUL) fanidan o’quv-uslubiy majmua.
Toshkent-2020
4. Yodgorov V.U., Mirjalilova D.SH. Ko’chmas mulkdan foydalanishni tashkil
etish va boshqarish. O’quv qo’llanma. - T. Toshkent arxitektura-qurilish instituti,
2014.
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 8 dekabr 1992y. (o’zgartirish va
qo’shimchalar bilan).
Internet saytlari
1. www.gov.uz (O’zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
2. http://www.rmm.uz (“Respublika mulk markazi” YoAJning sayti).
3. www.sion.uz (Ko’chmas mulk agentligi)
4. www.wikipedia.ru (Ma’lumotlar qidiruv portal)
5. www.profocenka.ru (ЗАО “Профессиональные оценки и экспертизы”)

nisbatan past bo’lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab bo’lgan
tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli hisoblanadi.
Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va rag’batlantiruvchi siyosat
kabi iste’molchiga ta’sir etuvchi narxga oid bo’lmagan choralarga nisbatan
tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita narxga oid raqobatdan
qochishni, narxga oid bo’lmagan raqobatdan faol foydalanishni, bozorni
segmentlash, bozorda o’z o’rnini qidirib topish, tovarni, uning sifatini
differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari va vositalarini
kengaytirish va savdoni rag’batlantirish, savdo tizimi samaradorligini oshirishni
tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx o’ta muhim, bozordagi
ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta’sir o’tkazuvchi marketing
siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda.
Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste’molchilar
tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo
bo’ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo’lgan xaridor uchun narx “iqtisodiy
qurbonlik” hisoblanadi. Xaridor bu “qurbonlik”ni tovarni sotib olish va undan
foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga
nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori
narx bilan bo’lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko’radilar. Tovar sotib olgan
odam uchun qancha foydali bo’lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan
bo’ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar
kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos
keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta’sir o’tkazadi. Xaridorlar tomonidan
narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim.
Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning hajmi
va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo’yicha
elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo’yicha mutaxassis nafaqat
narx va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog’liqlik xarakterini talab
qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab
qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog’liqlik darajasini talabning

Narxlarni erkinlashtirish xomashyo bilan mahsulot ayrim turlarining narxlari, narx
bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasida mutanosiblikka erishishga qanday
yondashilishi bilan farqlanadi. Shu yondashuvlarga asoslanib, narxlar quyidagi
yo’llar bilan erkinlashtiriladi:
a) narxlarni birdaniga, yoki «esankiratadigan» tarzda qo’yib yuborish;
b) narxlarning o’sishini sun’iy ravishda to’xtatib qo’yish;
d) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma’lum darajada saqlab
qolish.
3.O'zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari.
O’zbеkistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o’ziga xos tamoyillari, mamlakatdagi
vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-sеkinlik bilan
va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo’li tanlab olindi. Shu yo’l bilan narxlarni
erkinlashtirishning dastlabki bosqichida (1992 yilning boshida) kеng doiradagi
ishlab chiqarish-tеxnika vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq istе’moli
mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari va tariflariga o’tildi.
Aholini himoyalash maqsadida chеklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat
tovarlari narxlarining chеgarasi bеlgilab qo’yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng
yuqori tariflari joriy qilindi.
Narxlarni erkinlashtirishning kеyingi bosqichida (1993 yil) kеlishilgan ulgurji
narxlarni davlat tomonidan tortibga solish to’xtatildi. Qat’iy bеlgilangan va davlat
tomonidan tartibga solib turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va
ko’rsatiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi.
Narxlarni erkinlashtirishning navbatdagi bosqichida (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq
istе’mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo’yib yuborildi, transport va
kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. Shunday qilib, rеspublikada
iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni bosqichma-bosqich (uch
bosqichda) to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. Narxlarni erkinlashtirish aholini
ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan birga olib borildi.

2. Ehtiyojlar uchun tarif rejalari ornatilishi
Tarif rejalari, qanchalik narxlarining ehtiyojlarga mos kelishi natijasida ayrim
mahsulotlar narxlari, xizmatlar va yomg'irini qo'llash mumkin. Rejalari to'liq
qondirish yoki munosib natijaviy oqibatlarga ega bo'lishlari bepul va tashqi
toifadagi xujjatlashtirishni olib tashlaydi.
3. Savdo chegaralari yoyllariga ynoldirish
Savdo chegaralari, savdo huquqlarini tashvish etishlari uchun texnik muammolarga
ega bo'lishi mumkin. Savdo chegaralarining turli turli qariyalariga yo'naltirilishi
shart emas. Savdo chegaralari ishtirokchilari orasida tashqi bozorda ortiqcha
ishtirokchilardan o'ziga murojaat qilish va aniq savdo yoyiladigan tashqi bozorlar
rivojlanishi, savdoni oshirish orqali chop etiladigan xizmatlar va mahsulotlar
qiymatlarini kompaniyalarga ilhomlantirish orqali sag'likli solishtirishni ta'minlash
uchun kontrol qo'yilishi kerak. 6
4. Import narxlariga qarshi bergan xalqaro tijorat maslahati
Importning (kirish) narxini kurtayish uchun o'z ko'rsatmalariga ko'ra import
narxlari yuksaladi. Maslahatga qo'shimcha, import xarajatlari nezosi
(qimmatboshliklari yuqoriga chiqib chiqmagan holda) savdo chegarasi
muvaffaqiyati ko'nikman oshadi. Import narxlari ko'payishi bilan birga, savdo
kurslari to'dishga chiqadi va import sektori xam, turli xususiyatlarga ega bo'lgan,
ekonomik samaradorligi ortib chiqishi mumkin.
5. Narxlardeki tartibsiz turliklarni bo'lib chiqarish
Narxlardagi tartibsiz turliklar muammolaridir. Bu turdagi tartibsiz turliklar,
qisqacha ochiq savdo kurslari, katta hisob-kitoblarni olaydigan tartibsiz malkorlik,
tushunishsiz narxlar yoyiladi. Bunday holatlar, tartibni qondirish yo'lga qo'yish,
tartibni qondirish va kamchiliklarni nazorat qilish orqali amalga oshirilishi kerak.
6
www.gov.uz (O’zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Narx va qiymat tizimiga oid tushuncha va
qarashlar tizimining mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar
va bilimlarni o’rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish
hamda ularning negizida amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish kurs ishi mavzusini
o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: ―O’tgan 2018-yil
bizning bosh maqsadimiz bo’lmish asosiy vazifa – odamlarimizning munosib
hayot darajasi va sifatini ta’minlash va rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan
o’rin egallash bo’yicha avvalo muhim islohotlarni amalga oshirish yo’lida katta
qadam bo’ldi, deb aytishga to’liq asoslarimiz bor. Bu borada gap, avvalo, har
tomonlama puxta o’ylangan, uzoqni ko’zlaydigan keng ko’lamli dasturni hayotga
joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur mohiyat e’tibori bilan chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini
ishonchli himoya qilish, eng muhimi, Konstitutsiyamizda ko’zda tutilganidek,
xususiy mulkning qonuniy, me’yoriyhuquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini
ta’minlash, O’zbekiston iqtisodiyotida davlat ishtirokini bosqichma-bosqich
kamaytirishga qaratilgani sizlarga yaxshi ma’lum, albatta‖ 1
.
Qaysi davrni olmaylik, bugungi kunda ham oldingi davrda ham har bir davlat
uchun o’zining iqtisodiyoti juda muhim bo’lgan. Mustaqillikka qadam bosganidan
so’ng O’zbekiston ham o’zining iqtisodiga katta e’tibor berdi. Bozor
munosabatlariga o’tgan va o’tayotgan mamlakatlar uchun tashqi iqtisodiy faoliyat
va tashqi savdo hayotiy zaruratdir. Iqtisodiyot nazariyasida mikromiqyosdagi
tadqiqotda narx alohida o’rin tutadi. Ma’lumki mukammal raqobat kurashiga
asoslangan bozorda narxga hech bir firma tomonidan tazyiq o’tkazish imkoni
yo’q. Narxning shakllanishi talab va taklif asosida yuz beradi. Cheklangan
raqobatga asoslangan bozorda esa narx shakllanishining o’ziga xos xususiyatlari
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2018-yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2019 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. – T.: ―Xalq so‘zi gazetasi, 2019 yil 16 yanvar
‖

narx siyosatining liberallashuvi iqtisodiy tengsizlikka olib keladigan muhim
tovarlar va xizmatlar narxining zararli keskin o’sishiga olib kelmasligini ham
ta’minlashi kerak.

Davlat tomonidan turli kompеnsatsiyalar maqsadidagi jamg’armalar tuzildi, ish
haqi, pеnsiya va stipеndiyalarning eng kam miqdori muntazam suratda oshirib
borildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining muhtoj qismiga yordam
ko’rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. Aynan samarali va oqilona narx
siyosati vositasida mamlakatimizda birlamchi ehtiyojga ega bo’lgan tovarlarni
ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Bu esa, birinchidan, aholining mazkur tovarlarga
bo’lgan ehtiyojlarini milliy ishlab chiqarish tomonidan to’la va sifatli ta’minlash
imkonini bеrdi. Ikinchidan esa, oziq-ovqat va boshqa stratеgik ahamiyatga ega
bo’lgan tovarlarning o’zimizda yetarli hajmda ishlab chiqarish imkoniyatining
qo’lga kiritilishi, rеspublikamizning boshqa mamlakatlardan qaramligini bartaraf
etib, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minladi. Bu borada, birinchi Prеzidеntimiz
I.Karimovning quyidagi so’zlarini kеltirib o’tish o’rinlidir: «Barchamizga bir holat
yaxshi ma’lum, dеb o’ylayman. Kеyingi vaqtda qo’shni mamlakatlarda va jahon
bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxining kеskin ko’tarilib borayotgani
kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda rеspublikamiz ichki bozorining, aholimizning
oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishonchli ta’minlanishi alohida ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan bizning 90-yillardanoq g’alla mustaqilligiga erishish,
aholining un va nonga, boshqa hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlariga bulgan
talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga qo’yganimiz va uni
muvaffaqiyatli hal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bo’lganini eslash
o’rinlidir.
Bugungi kunda O’zbеkiston bug’doy, un, paxta yog’i, mеva-sabzavot, quruq
mеvalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o’ta zarur oziq-ovqat tovarlari bilan
nafaqat o’z ichki ehtiyojlarini to’liq ta’minlamoqda, balki ularni yurtimizdan
tashqariga ham eksport qilmoqda. Hozirgi paytda go’sht va sut mahsulotlari,
guruch, kartoshka va boshqa muhim oziq-ovqat mollariga bo’lgan talabni
o’zimizda ishlab chiqarilayotgan tovarlar hisobidan to’liq qoplanmoqda va bunday
holatni o’zimizning ulkan yutug’imiz dеb hisoblaymiz»12.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligi
hamda barqarorligini oshirishda narxning ahamiyati oshib bormoqda. Jumladan,

1.Narx siyosatining mohiyati va amalga oshirish mexanizmi.
Narx– bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining vositasidir.
Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu tovar
nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning bozorda
namoyon bo’lish shakli.
Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko’rgan foydasi, foydalanish darajasi.
Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, didi va to’lov qobiliyatiga
bog’liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik mahsulot kerak bo’lsa, unda
bitta turdagi to’lash qobiliyati bo’ladi. Agarda unga bir nechta mahsulot kerak
bo’lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to’lash qobiliyati bo’ladi. Chunki
mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo’ladi. Bu haqiqat bizni
agregatlashgan bozor talab chizig’iga olib keladi.
Mahsulotning narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta’sir
ko’rsatadi. Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo’lsa, unda
xaridor tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir
qiladi. Bu vaziyatda xaridor o’zi uchun eng ma’qul va ko’proq foydali bo’lgan
mahsulotni sotib oladi.
Bozor xo’jaligi faqatgina erkin raqobatli narxlar sharoitida samarali faoliyat
yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli tanlov, talab va taklif nisbati, bozor
muvozanatining tiklanishini hisobga olgan holda sotuvchi va xaridor o’rtasidagi
savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida hosil bo’ladi. Narx-navo, ya’ni baho
bozorning unsurlari ichida eng murakkab elementidir. U har doim o’zgarib
turadigan, harakatchan mexanizm bo’lib bozordagi vaziyat o’zgarishlariga tez va
chaqqonlik bilan moslashib boradi.
Bozor narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o’zgarib turish qobiliyatidir.
Bu tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o’zaro bog’lovchi vositadir. Bizga
ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing
strategiyasida shunchalik harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat
tovarning bozordagi harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini

tartibga solish va boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish
vositalarini kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi.
Narxlar hech qachon sababsiz o’zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo’lgan va
ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar,
deb ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi iste’mol
qobiliyatiga ega bo’lgan tovarlarga o’rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega
bo’lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini
faqatgina asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki
narxlarning o’zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari
tomonidan o’rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning
raqobatbardoshligi va bozordagi o’rni narx darajasiga bog’liq. Buning natijasi
sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir. 2

Bozor sharoitida narx siyosati o’ziga xos bo’lib, turli narxlarning mavjudligi bozor
qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi uning sifatini bildiruvchi muhim
indikator sifatida namoyon bo’ladi. Tovar narxi qancha yuqori bo’lsa, talab tushadi
va aksincha, past narxda tovarga bo’lgan talab oshadi. Xarid qilish haqida qaror
qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko’rsatkich sifatida xizmat qilib, xarid
budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi. Har doim ham narx tovar
sifatini obyektiv baholaydi, deb bo’lmaydi. Savdo do’konlarining turiga qarab
ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar belgilanadi.
Nima uchun tovar narxi uning sifatini o’lchaydigan ko’rsatkich sifatida namoyon
bo’ladi?
Bu quyidagilar bilan izohlanadi:
1. Tajribalardan ma’lumki, yuqori narx tovar sifatini past narxga
qaraganda ko’proq kafolatlaydi.
2. Narx xarid jarayonida iste’molchi uchun bir o’lchovli ma’lum
ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Mahsulot narx bilan solishtiriladi. Bir
2
SH . Sh . Shoha ’ zamiy Mulk , qiymat va narxning nazariy asoslari . Toshkent “Iqtisod-moliya” 2015

Mulk qiymati bahosi mulkning MBga dastlabki tarzda chiqarilishi chog’ida
boshlang’ich bozor narxi sifatida qabul qilinishi mumkin. Lekin mulkning
obyektiv bozor narxi unga bo'lgan real talab va taklif (bozor kon'yunkturasi)
asosida bozor munosabatlari psixologiyasini hisobga olgan holda shakllanadi.
Bunda mulkning obyektiv bozor narxi bozorning obyektiv kon'yunkturasi
o'zgarishiga qarab mulkning bozor qiymati bahosidan ortiq yoki past bo'lishi
mumkin. Bozorda yuqori raqobat va effektivlilik darajasi fazasida esa narx
qiymatga yaqin yoki teng ham bo'lishi mumkin.
Aytish joizki, mulk qiymati uni rentable darajada ishlab chiqarishga ketadigan
sarf-xarajatlar summasidan tarkib topadi. Mulk narxi esa MBda uning
kon'yunkturasi asosida shakllanadi. Umuman olganda, mulk qiymati uning narxiga
va aksincha transformatsiyalanish hususiyatiga ega.
Bozor munosabatlari vositasi, kapital va tovar bo'lmish ma'lum sifat va miqdor,
shakl va mazmun hamda zarurat darajasi va mohiyatga ega bo'lgan mulkning narxi
va qiymati turlicha ifodalanishi mumkin.
Narx odatda sodir etilgan oldi-sotdi harakatini bildiradi va bozor sharoitini
ifodalovchi muayyan holatlarda konkret taraflarning bozor kon'yunkturasi asosida
o'zaro kelishib tuzgan bitimi (shartnomasi, kontrakti) qiymatini to'lashga tayyor
bo'lgan pul summasini bildiradi.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan barcha mamlakatlarda davlatning narx sohasidagi siyosati ko’p jihatdan
narxlarni erkinlashtirish, milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga
yaqinlashtirishga qaratiladi. 4
Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri
bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p jihatdan shu muammoning
hal etilishiga bog’liq bo’ladi.
4
. Yodgorov V.U., Mirjalilova D.SH. Ko’chmas mulkdan foydalanishni tashkil etish va boshqarish.
O’quv qo’llanma.-T.: Toshkent arxitektura-qurilish instituti, 2014.

iste’mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning mahsuloti xaridor
tomonidan solishtiriladi, so’ngra xarid haqida qarorlar qabul qilinadi.
3. Tovar narxi sotuvchi orqali xaridorga yetib boradigan signal bo’lib
hisoblanadi. Reklamada tovar narxi ko’rsatilmaydi.
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini haqiqatda
tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta’minlash belgilaydi, degan fikr hukmron edi.
O’zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni qondirishga
to’sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni tushunib
yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo’jalik yuritishning yangi bozorlar
sharoitiga moslashmog'i lozim.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida narxlar ahamiyatining ortib borishi
kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar
oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg'unlashib ketmoqda. Moliyaviy va bank
boshqarish tizimlarining susayishi, transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining
kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi. Narxlar darajasi ko’p hollarda
xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun marketing tizimida narx siyosatini
olib borish birmuncha cheklangan. Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi
bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning yomonligidan dalolat beradi.
Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda korxona mavqeyini bozorda
mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik darajasini pasaytiradi. Xaridorlar
ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni yuqori narxda sotib olishga
intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz raqobatlarga o’z o’rnini
bo’shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini boshqarish masalasi u amal qilib
turgan narx strukturasiga bog’liq. Albatta, marketing - miks vositalari o’rtasida
juda katta farq mavjud. Kommunikativ va distribyutorlik siyosati kabi vositalar
mahsulotning bozordagi yutug’i uchun kerak bo’lgan shartlardir.
Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchini
rag’batlantirishdir. Narxlarning o’zgarishi ishlab chiqaruvchilarni ham,
iste’molchini ham chorasini ko’rishga, ayni vaqtda bunday chora imkoniyat
yaratishga undaydi. Bizning misolimizda poyafzalga talabning ortishi ularni ishlab

Bozor narxining asosiy xususiyatlari ularning doimo o’zgarib turish qobiliyatidir.
Narxlar hech qachon sababsiz o’zgarmaydi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi
iste’mol qobiliyatiga ega bo’lgan tovarlarga o’rnatiladi. Tovarning
raqobatbardoshligi va bozordagi o’rni narx darajasiga bog’liqdir.
Narx belgilash maqsadlari: bozor ulushini ko’paytirish, qisqa vaqt ichida eng ko’p
foyda olish, yuqori foyda normasini uzoq muddat saqlab qolishdan iborat.
Birlamchi narxni aniqlashga vaqt bo’yicha narx darajasini aniq hisoblash ta’sir
qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga, tovarning yashash davriga, talab va
taklifning potenцial miqdoriga bog’liq bo’ladi. Marketingda tovar siyosati ijtimoiy
tovar ishlab chiqarishning barcha bosqichlari, yangi ishlab chiqarish, taqsimlash,
almashuv va iste’molchining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
yuritiladi.
Narx bajaradigan ba’zi bir vazifalarni ko’rib o ‘tamiz: avvalo narxlar ishlab
chiqarish va iste’moldagi o’zgarishlardan xabar beradi.
Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o’zgarishlardan ham
darak beradi.
Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni
rag’batlantirish hisoblanadi.
Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko’paytirishgina
emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham
rag’batlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog’liq. Bu
daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo’jalik faoliyati
ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o’z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste’mollarini ko’plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog’liq bo’ladi.
Narxlarning to’rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo’jalik sohalariga ishlab
chiqarish omillarini taqsimlashdir.

sanoat va milliy iqtisodiyotning ko’pgina tarmoqlarining undirma zarar
ko’rishlarini bartaraf etadi. Yangi narxlarda narxga qo’shib berish yoki narxni
kamaytirish juda keng qo’llaniladi, bu esa mahsulot sifatini oshirishga
rag’batlantiradi.
– Chakana narxlar- bu chakana savdo tovarlarini sotadigan narx.
– Xarid narxi- bu qishloq xo’jalik mahsulotlari, qishloq xo’jalik
korxonalari va qishloq ahlidan xarid qilinadigan narx. Bu ulgurji narxning
alohida turi.
Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o’zgarishi ta’siri ostida
shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o’sishi yoki pasayishini chegaralaydi.
Ularga:
– chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi
belgilangan narxlar
– kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot
sotib olishning yagona narxlari
– tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan,
majburiy emas.
Erkin narxlar – bozorda shakllanuvchi, davlat bevosita ta’sir ko’rsatmaydigan
narxlar. Erkin narxlar–bu bozor konyunkturasini hisobga olib sotuvchilar
tomonidan o’rnatiladigan narxlar.
Ularga:
– Talab asosida shakllanadigan
– Taklif asosida shakllanadigan
– Ishlab chiqarishda shakllanadigan narxlar kiradi.
Qat’iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida belgilanadigan
narxlar. Qat’iy narx – bu shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va shartnomaning
jami amal qilish muddati davomida o’zgartirilishi mumkin bo’lmagan narx
(shartnoma kelishuviga ko’ra).
Bozor narxi – oldi-sotdi olib borishda, ayrim bozorlarda qo’llanuvchi baholar.

O’zbеkistonda qat’iy tеjamkorlik tizimini rag’batlantirish orqali korxonalarning
raqobatdoshligini oshirish ko’p jihatdan mahsulotlar tannarxini pasaytirishga
bog’liqdir. Shunga ko’ra, «Inqirozga qarshi choralar dasturida 2009 yilda barcha
turdagi energiya manbalari va kommunal xizmatlarning asosiy turlari bo’yicha
narxlarning ko’tarilishini cheklash, ya’ni ularni 6-8 foizdan oshirmaslik mexanizmi
ishlab chiqarilgan»13 bo’lib, mazkur choralar mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
raqobatbardosh mahsulotlar yaratish va eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Narxlarni erkinlashtirish-iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri
bo’lishini yuqorida aytib o’tdek,narxning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p jihatdan
muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi. Narxlarni erkinlashtirish xomashyo
bilan mahsulot ayrim turlarining narxlari, narx bilan aholi va korxonalar
daromadlari o’rtasida mutanosiblikka erishishga qanday yondashilishi bilan
farqlanadi. Shuning uchun, bozor munosabatlariga o’tayotgan har bir davlat narxni
erkinlashtirish kerak. Buning uchun davlat nima qilish kerak, degan savolga javob
beradigan bolsam,hozir buni ko’rib chiqamiz:
Narxlarni birdaniga yoki esankiratadigan narxda qo’yib yuborish;
Narxlar o’sishini suniy ravishda to’xtatib qo’yish;
Narxlarni davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishni ma’lum darajada
saqlab qolish;
Narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish.
Hozirgi kunda respublikamizning barcha savdo nuqtalarida, bozorlarda,
do’konlarda narxlar ham sotuvchilar, ham istemolchilar uchun ham maqul
keladigan narxlarda ishlar amalga oshirilmoqda.
Lekin ming afsuski shuni ham aytib o’tish mumkinki bugunki kunda monopol
kompaniyalar tomonidan noqonuniy tarzda narxlarni ko’tarilganini ko’rish
mumkin.Bu holatga hozirgi kunda respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan GM
Uzbekistan kompaniyasini keltirish mumkin.Bu yerda mashinalarning narxlari
haddan tashqari ko’tarilib ketganini ko’rishimiz mumkin.Bu holatga yana ko’gina
misollar keltirishimiz mumkin.

Xulosa
Xulosa qiladigan bo’lsak, O’zbekiston so’ngi yillarda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
taraqqiy etayotgan va raqobatbardosh mamlakatga aylanmoqda. Zero,
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasida ko’zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib,
kelajakda iqtisodiyotimizni rivojlangan demokratik mamlakatlar darajasiga olib
chiqib bo’lmasligi davlatimiz rahbari tomonidan asoslab berilgan edi. Bozor
iqtisodiyoti har bir kishidan qanday kasb egasi bo’lmasin iqtisodiy mushohada
yuritish va shu asosda xulosa chiqarishni o’rganishni talab qiladi. Bo’lg’usi
iqtisodchilardan esa iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tahlil
qilish bilan birga, iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlash, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, iste’molchi sifatida tanlovning eng optimal variantlarini
amalda ro’yobga chiqarish bo’yicha o’zining mustaqil qarashlariga ega bo’lish,
hamda o’z sohasidan ilmiy tadqiqot yo’llarini amalga oshirishga layoqatli bo’lishi
talab qilinadi. Biz iqtisodni o’rganar ekanmiz albatta unga oid tirmenlar, atamalar
albatta o’rganish kerak.
Bozorsiz, bozorda yuz beradigan oldi-sotdisiz narx haqida bir nima deyish qiyin.
Faqat bozordagina narx o’rnatilishi mumkin. Xozirgi zamon iqtisodiy nazariyasida
iqtisodchilar tomonidan eng ko’p qo’llab-quvvatlangan neoklassik nazariya
Marshallning baho kontseptsiyasidir. U qiymatni inkor qilib, faqat almashuv
qiymati, ya’ni baho mavjudligini tan oladi. U bahoning shakllanishida me’yoriy
naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif kontseptsiyalarini birlashtirib,
yagona kontseptsiya tarzida ilgari suradi: qisqa muddatli muvozanatda narxga
naflilik ko’proq ta’sir ko’rsatsa, uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish xarajatlari
muhim rol o’ynashini ko’rsatib beradi. Xar ikkisini solishtirib ko’rib, narxni
ta’riflashga bozor mexanizmi nuqtai nazaridan yondashuv nisbatan universal
hamda amaliy ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Narx va uning o’sish
darajasiga qarab nainki bozordagi vaziyatga, kon’yunkturaga, balki mamlakatdagi
iqtisodiy holatga ham baho berish mumkin.

Liberallashtirish, narx siyosatidagi tartibsiz turliklarni kamaytirishni ham
ko'rsatadi. Hozirgi vaqinga qaranganda, biz kelajakda, savdo va iqtisodiyotda,
narxlar uchun boshqa tatbiqlar ko'plab ko'proq muhim o'zgarishlar bilan kirishimiz
mumkin. Ehtiyot va demokratik reformalar o’tkazish. Bu, Narx siyosatini to’g’ri
ko’rsatish, korruptsiyani kamaytirish va foydalanuvchilar va boshqa tojikona
qisminga ko’proq huquq tanlashga imkon berishga qaratilgan.Taxminlar qilish.
Bunday taxminlar Narxni to'lqinliligini uylantirish uchun bajariladi. Bu, bajarilgan
mahsulotlarni narxini oshirish, ko’ngil oqimini rag’batlandirish va yangiliklarni
ko’paytirish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, bu taxminlar, Narx siyosatida
tarif muvozanati kabi formalari amalga oshirishni qo’llab-quvvatlaydi.
Liberalisatsiya. Siyosatni liberallashtirish, Narxni bo’lmagan paytlarda tashxis
etishni va ularning turli xil tavsiflarini olib tashlashni o’z ichiga oladi. Bu, Narx
muvozanatini oshirishga, savdo-iqtisodiy tizimni rivojlantirishga va biznes
tamoyillarini qayta kutishga va yangi bozorlar ochishga imkon beradi.
Tarif platformalarini isloh qilish. Bu, Narx siyosatini ko’rsatishning eng asosiy
shaklidir. Bu, mahsulotlarni va xizmatlarni yo’qligini, talabni va ko’rsatkichning
tashvishlari va turli xil boshqa ko’rsatkichlarni hisobga oladigan yagona maxsus
turli xil taxminlar tizimini o’z ichiga oladi. Yerli sanoatni rivojlantirish. Yerli
sanoatni rivojlantirish, mahsulot omborini oshirish, Umummilliy iqtisodiyotni
rivojlantirish va kishilarning ish bilan ro’zan ko’rishini ta'minlash uchun ko’plab
ish o’rinlari yaratishga imkon beradi. Bunday qilish, mahsulot omborini tarqatish,
Narxni kamaytirish va mamlakatni ijtimoiy va politik ravishda strese
to’siqlantirishga yordam beradi.Mazkura otamiz va davlatlararo taraflarni
liberalizatsiya qilishni hamda talab qilishni ko’paytirishni qo’llab-quvvatlash.
Ma'lumki, Narxlar buyumlarga bog’liq bo’lib, bu soxalar doirasida bajariluvchi
inteqrasiya va talablar ko’payishi ko’rinadi. Shunga qaramay, Narx siyosati amalga
oshirilishida halqaro tizimni shirinlik ko’rsatishga yordam berish kerak. 7
Liberallashtirilgan narx siyosati sarmoya, savdo va ish o'rinlarini yaratish orqali
iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga yordam beradi. Shu bilan birga, hukumatlar
7
www.lex.uz (O’zbeksiton Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)

Davlatning narx siyosati va asosiy yonalishlari

Купить