Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	311.2KB
Покупки	17
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU: Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga
oshirish vositalari va uning dastaklari
Bajardi:_________________________
Qabul qildi:____________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………… 3
1. Davlatning pul kredit siyosati tushunchasi, ularning shakllari va asosiy
ishtirokchilari……………………………………………………………… 5
2. Xalqaro pul- kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari……… 10
3. Xalqaro pul- kreditning tamoyillari, shakllari va turlari………………….. 17
4. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda davlatning pul-kredit
munosabatlarining o’rni…………………………………………………... 23
Xulosa ……………………………………………………………………... 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………….. 28
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy
maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda.
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’zining
ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng
asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va
globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro
miqyosda moliya, kredit va valuta munosabatlariga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda.
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta-
kredit munosabatlari murakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta
beqarorligi bilan ahamiyatlidir.
Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy
aloqalarini pul bozori yoki valuta bozori, undagi valuta operatsiyalarining rivojisiz
tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli xorijiy valutalar bilan bog’liq jahon
tajribasini o’rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida
shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinign rivojlanishi o’z navbatida
investitsiyalar hajmining o’sishiga, mamlakatning toboro integratsiyalashuvini
oshishiga olib keladi. Mamlakatimizda ham xalqaro valyuta-kredit munosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda.
Bu to’g’risida davlatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev ham “Xalqimizning
fidokorona mehnati bilan 2022-yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili”da salmoqli natijalarga erishdik. Barcha sohalardagi ijobiy natijalar qatorida
investitsiyalar hajmi ham sezilarli darajada oshdi.
Ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 milliard dollarni tashkil
etib, 018-yilga nisbatan – mana shu raqamga e tiboringizni qaratmoqchiman – 3,1ʼ
milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi. Investitsiyalarning yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi.
3

Mamlakatimiz ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya
bozorida 1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirdi. Iqtisodiy
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan O’zbekistonning kreditga doir
tavakkalchilik reytingi oxirgi 10 yilda birinchi marta yaxshilandi” deya
ta’kidlaganlar 1
.
Yuqorida bildirilgan fikrlar mazkur kurs ishining dolzarbligini asoslab
beradi. Kurs ishining maqsadi xalqar-valyuta kredit munosabatlarini tartibga
solinishini, uni mamlakatimizda tobor rivojlantirilishi bo’yicha ilmiy-amaliy
tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun
quyidagi
vazifalar belgilab olindi:
- xalqaro valyuta-kredit munosabatlari mazmun-mohiyatini, ularning
shakllarini ochib berish;
- xalqaro valyuta-kredit munosabatlari bo’yicha mavjud qarashlarni tadqiq
etish;
- xalqaro kredit tamoyillari, ularning shakllari va turlarini o’rganish;
- O’zbekistonda iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarini tutgan o’rnini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti xalqaro valyuta kredit munosabatlari va
O’zbekistonning xalqaro valyuta kredit munosabatlaridagi o’rni hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga
oladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tartibga solinishi, uning zaruriyati va
ahamiyati borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari
tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’xati va o’zaro mazmunan bog’langan 4 ta rejadan iborat bo’lib
4

umumiy hajmda 29 betni tashkil etadi.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2022 yil 24 yanvar.
https://president.uz/oz/lists/view/3324
5

61. Davlatning pul kredit siyosati tushunchasi, ularning shakllari
va asosiy ishtirokchilari
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro
almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir 2
. Yoki
davlatlar, jahon valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki
norezident shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish
va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir 3
.
Davlatning pul kredit siyosati munosabatlarining paydo bo’lishi,
o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda
davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi.
Davlatning pul kredit siyosati munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar
bo’lgani holda to’lov balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon
iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Davlatning pul kredit siyosati munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq
bo’ladi:
– milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi;
– siyosiy ahvol;
– jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va
ularning rivojlanish tendensiyalari.
Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy
shaxslardir.
Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy
2
Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. —М.: «ФиС». 2001 г. С. 1.
3
Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.: «ФиС». 2004. С. 67.

7shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va
kompaniyalarining filiallari va shu kabilar.
Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta
munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z
manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik
tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy
manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya
bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan.
Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli
maqsadlarda xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat bankining
mijozi eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta kursining
tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valutada
olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur eksport
tushumini sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi
importyor bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga muvofiq,
belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan
miqdorda xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z bankiga xorijiy
valuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z
zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi
baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va
sotish, valuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining
oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga
oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin.
Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga
solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan,
O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish
maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta
munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 003-yil

8dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar
harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik
yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari
mavjud.
Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari
va soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq.
Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular
rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri
aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan
iborat.
Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz
ko’tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir
ko’rsatadi. Jumladan:
– birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy
ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya;
– milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi
raqobatdoshligining pasayishi;
– valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining
muvozanatsizligi;
– rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar.
Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq
harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy
jarayonlar o’zaro chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha
salbiy oqibatlar bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga
solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga
mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy
bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta
operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga

9bo’lgan talab va taklif balansini

1
0o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan ham
shug’ullanishi mumkin.
Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta
bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira
oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda
valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi-
sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat
tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta
zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar).
Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta
bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi
ehtimolini bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi
mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini
ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan,
tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib
chiqqan holda o’z valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi.
Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta
bozoridagi o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu
bilan birga, ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini
o’zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta
zaxiralari bilan operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi
ko’zga tashlanmoqda.
Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan
mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish
shaklidir 4
.
Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan
belgilanadigan, xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy
shaklidir 5
.

1
14
Красавина Л.H. Международные валютно-кредитные отношения. -М.: «ФиС». 2001 г. С. 39.
5
Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 1996 г. С. 53.

1
2Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan
shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga
oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar
yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin.
Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy
tizimi bilan belgilanadi.
Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir
mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va
fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va
xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta
qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini
tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir.
1-rasm. Valuta tizimining asosiy shakllari 6
Valuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valuta
munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o’z ichiga oladi. Valuta
tizimining quyidagi shakllari farqlanadi: milliy, jahon va hududiy valuta tizimlari.
Milliy valuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo’lib, valuta
munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu
munosabatlarning faqat qonunchilik hujjatlari bilan tashkil etilish tartibini
belgilaydi. Valuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi, birinchi
navbatda, valuta tizimi elementlarini belgilashni o’z ichiga oladi.
6
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev
Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2013. – 9 b.Hududiy
valyuta tizimiJahon valyuta
tizimiMilliy valyuta
tizimi Valuta tizimi

13Milliy valuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga
quyidagilar kiradi:
1) milliy valuta va uning nomi;
2) milliy valuta paritetini belgilash;
3) milliy valutaning konvertatsiya shartlari;
4) milliy valuta kursining rejimi;
5) xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishni chegaralash
(reglamentatsiya);
6) xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbatni aniqlash;
7) mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya);
8) milliy valuta va oltin bozorlari faoliyati rejimi;
9) valuta cheklovlarini o’rnatish tartibi;
10) valuta munosabatlariga xizmat ko’rsatuvchi va ularni
muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi.
Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valuta-kredit va hisob-
kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan
valuta mexanizmidir.
Milliy valuta va uning nomi milliy valuta tizimining asosi hisoblanadi.
Milliy valuta paritetini belgilash.
Valuta pariteti – ikki valuta orasidagi qonuniy asosda belgilangan nisbat.
Monometallizm davrida (oltin yoki kumush) valuta kursining asosi tanga pariteti
hisoblanadi. Tanga pariteti – turli mamlakatlar pul birliklarini o’zidagi metall
sig’imiga ko’ra o’zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valuta pariteti
tushunchasi bilan mos keladi.

142. Xalqaro kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit
munosabatlari
Xalqaro kredit kapitalizm davrida paydo bo’ldi va kapital yig’ishning
birinchi qulay dastagi bo’ldi. Uning rivojlanishida ishlab chiqarishning milliy
ramkalardan chetga chiqishi, xo’jalik aloqalarining kuchayishi rivojlanishi, xalqaro
kapitalning umumiylashi kreditning ob’ektiv asosi bo’ldi. Xalqaro kreditning o’sish
tempi ishlab
chiqarish va tashqi savdo-sotiq templarini bir necha marta o’sishga ta’sir etadi.
Xalqaro kredit bozor sub’ektlarining daromad, foyda olishiga sharoit yaratib,
iqtisodiy talab qonunida asosiy muhim rolni o’ynaydi. Xalqaro kredit daromad,
narx, pul, valyuta kursi, to’lov balansi va boshqalar kabi iqtisodiy kategoriyalari
bilan bog’liqdir.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu
harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.
Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat
banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumatlar, yirik korporatsiyalar
hamda xalqaro va regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar.
Garchi xalqaro kredit tashqi oborotda tovarlarning, xizmatlarning,
kapitalning harakat qilishni ta’minlasa ham, milliy chagaradan tashqaridagi
tovarlarga bo’lgan munosabatlarda ssuda kapitalining harakati aniklanadicha
mustaqildir.
Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan
ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va
to’lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro
institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo
faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit qo’yidagi
xususiyatlari bilan harakterlanadi (2-rasm):
- qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot va muassasalar,
xuquqiy shaxslar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar;

15- qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad
keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi;
- qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining manbasi qarz
oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi.
Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul
(valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin.
Shuningdek, xalqaro kredit chet el obligatsiyalari, chet-el korxonalari aksiyalari va
oshqa qimmatli qog’ozlariga foyda olish maqsadlarida kapital qo’yish shaklida
ham bo’ladi.
2-rasm. Xalqaro kreditning o’ziga xos xususiyatlari 7
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining o’ziga
xos harakatini o’zida ifoda etuvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi;
1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ehtijning qondirilishini
ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlararo qayta taqsimlaydi. Xalqaro
kreditning mexanizmi orqali ssuda kapitali foydani ta’minlash maqsadlarida
yurgan iqtisodiy agentlar afzal ko’radigan sohalarga intiladi. Shu bilan birga kredit
milliy daromadni o’rtacha daromadga tenglashtirilga va uning massasini
ko’paytirilishiga yordam beradi. Qarz oluvchi va qarz beruvchi
sifatida davlat, tashkilot va
muassasalar, xuquqiy shaxslar,
xalqaro valyuta kredit tashkilotlari
qatnashadilar
Qarz beruvchi mamlakatga
to’lanadigan ssuda foizining
manbasi qarz oluvchi mamlakat
aholisi tomonidan yaratilgan milliy
daromad hisoblanadi Qarzga olingan mablag’lar qarz
oluvchi mamlakat tomonidan
daromad keltiruvchi kapital sifatida
ishlatiladi

162. Muomala harajatlarini tejash sohasida xalqaro hisob-kitob yo’li, hamda
naqd pulsiz to’lovlarning rivojlantirilishini va tezlashtirish yo’llari orqali xaqiqiy
pullarni (oltin, tushumlarni) kreditga almashtiradi. Yana naqd valyuta oborotini
xalqaro kredit operatsiyalariga almashtiradi. Xalqaro kreditning bazasida xalqaro
hisob-kitoblarning kredit vositalari, ya’ni veksel, cheklar hamda bank o’tkazmalari,
depozit sertifikatlar va x.o. yuzaga keldi. Xalqaro iqtisodiy manosabatlarda ssuda
7
Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU, 2009 y. 30 b.
kapitalining muomala vaqtini tejalishi ishlab chiqarish kapitalining harakat qilish
vaqtini ko’paytiradi va ishlab chiqarish hamda daromadning o’sishini ta’minlaydi.
3. Kapitalning konsentratsiyalashuvini va markazlashuvini tezlashtiradi.
Chet el kreditlarini jalb etish tufayli qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish jarayoni
tezlashtiriladi (tezl), individual jamg’arishning chegaralari olib tashlanadi yoki
suriladi, ir mamalkatning tadbirkorlarining kapitallari boshqa mamlakatning
(tadbirkorlarini k) vositalarini ularga qo’shilishi hisobiga ko’paytiriladi. Qadimdan
xalqaro kredit individual korxonalarning aksionerlik jamiyatiga aylantirilishida va
yangi firmalarning yaratilishidan bir omil bo’lib xizmat qiladi.
Kredit ayrim xollarda kapitalning boshqa davlatlarning mehnati va mulki
sifatida eplab sarf qilinishiga imkon beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlar yirik
kompaniyalarning va qiyin ahvolda bo’lgan kichik va o’rtacha firmalarning ssud
kapitallarini dunyo bozoriga kirishiga va kapitalning bir joyda to’planishini va
markazlashuvini kuchaytirishga yordam beradi.
Xalqaro kredit funksiyalarining mazmuni bir-biriga teng emas va milliy
hamda dunyo xo’jaligining rivojlanishi bilan almashib turadi. Zamonaviy
sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotini boshqarib ko’rish funksiyasini bajaradi va
o’zi boshqarish ob’ekti bo’lib hisoblanadi.
Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy tijorat
banklardan olingan kreditlardan (bu kreditlar bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi yiliga
7 - 9 % ni tashkil qiladi) arzon tushadi.
Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz
darajasiga bog’liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga t’sir etuvchi omillarning

17xalqaro-valyuta va moliya-kredit munosabatlari bilan bog’liqligi tufayli foiz
stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi.
Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez
o’zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflyatsiyaning
kuchayishi, valyuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi.
Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
 qarz oluvchining mamlakatdagi valyuta, moliya-kredit, iqtisodiy va siyosiy
ahvol;
 loyiha riski harakteri;
 kredit manbalari;
 kredit qiymatini tartibga solish bo’yicha xalqaro kelishuvlar;
 foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash);
 raqobatdagi takliflarning mavjudligi;
 kredit muddati;
 inflyatsiya sur’ati;
 kreditning tijorat operatsiyalariga bog’liqligi;
 jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati;
 qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati;
 kreditning ta’minot sifati;
 kredit bo’yicha sug’urta qoplamasinining mavjudligi;
 qarz oluvchining olingan kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish
majburiyatining mavjudligi;
 tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvi tuzilgan vaqt;
 bitim summasi;
 kredit va to’lov valyutasi;
 valyuta kursi dinamikasi va boshqalar.
Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarining bajarilishda ikki xil rolni
o’ynaydi: ijobiy va salbiy.
Xalqaro kreditni ijobiy roli - takror ishlab chiqarish protsessini to’xtovsiz
ta’minlash va uni kengaytirish yo’li bilan ishlab chiqarish kuchlarini

18rivojlantirishning tezlashtirishdan iboratdir. Bunda ularning o’zaro bog’liqligi
namayon bo’ladi. Xalqaro kredit ta’sir ko’rsatuvchi tashqi iqtisodiy aloqalarda va
oxiri hisob-kitobda takror ishlab chiqarishda bog’lovchi qism va uzatma mexanizm
rolini o’ynaydi.
Quyidagi yo’nalishlarda xalqaro kredit takror ishlab chiqarish protsessini
tezlashtirishga yordam beradi.
Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini
raYobatlantiradi. Shu orqali bozorda kanyukturani quvvati uchun qo’shimcha talab
vujudga keladi.
Kredit tashqi savdo-sotiq xalqaro normasi bo’lib qoldi, ayniqsa, uzoq
tayyorlashi davrini, iste’molni va yuqori qiymatni o’zida mujassamlashtirgan
tovarlar uchun bo’ldi. Chet el mamlakatlardagi krxonalarning qurilishi ham import
asbob-uskunalardan, ayniqsa texnikaviy va energiyaviylardan foydalanish uchun
haq to’lashlari ham kredit hisobiga amalga oshirmoqda. Zamonaviy sharoitlarda
kreditlarning kreditor mamlakatlaridan eksportni yetkazib berishi bilan
bog’langanligi qaytadan vujudga kelmoqda. Shu bilan birga, xalqaro kredit
kreditor mamlakatlari firmalarining raqobatbardoshligini oshirishda vositachi
bo’lib ham xizmat qiladi.
Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalarga qulay sharoit
yaratib beradi, negaki kreditor mamlakatlarning investorlariga imtiyoz berish
haqidagi talablari bilan doim bog’lanib turadi;
infrastrukturani yaratish uchun qo’llaniladi kerakli korxonalarning ishlab
turishi uchun, shu hisobdan chet el va qo’shimcha, xalqaro kapital bilan
bog’langan milliy korxonalar, banklarning xolatlarini mustahkamlashga yordam
beradi.
Uchinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarga xizmat
qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalarning uzluksizligini
ta’minlaydi.
To’rtinchidan, kredit tashqi savdo-sotiqda va mamlakatning tashqi iqtisodiy
faoliyatini boshqa ko’rinishlarida iqtisodiy foydali uni amalga oshiradi.

19Bozor iqtisodiyotining rivojlanishida xalqaro kreditning salbiy roli uni
qarama- qarshiligining keskinlashuchidan iboratdir. Xalqaro kredit mamlakatlararo
ssuda kapitalini qayta taqsimlab, ishlab chiqarishni ko’paytirish va uning kamayish
davridan sakrab o’tishga yordam qilib, tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilishini
jadallashtiradi.
Xalqaro kredit eng foydali tarmoqlarining rivojlanishini yengillashtirib va
chet-el kapitalini jalb etmaydigan tarmoqlarining rivojlanishini sekinlashtirib,
umumiy takror ishlab chiqarshning nomutanosibligini kuchaytiradi.
Mamalakatlarning kredit siyosatini jaxon bozorlarida kreditor-
mamlakatlarining holatini mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining xolatini kuchaytirib,
qarzdor mamlakatlardan tushgan tushumlarni o’tkazish uchun qo’llaniladi. Shu
vaqtning o’zida yilda bir bo’ladigan to’lovlar, foiz bilan qaytariladigan ssudalar,
jamiyatning sof foydasini kengaytirilishini shiruvchilar, jamg’armani tashkil etish
hisobidan ishlab chiqarishni ta’minlovchilarga va qarzdor mamlakatlarda shu
jamg’armani tashkil etadigan manbalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Ikkinchidan, Xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining iqtisodiy-siyosiy
rejimlari uchun qarzdor mamlakatlarda qulay ratuvanlikni va
mustahkamlanuvchanlikni tashkil etadi.
Xalqaro kredit moliyalashtirishning manbalaridan biri bo’lib xizmat qiladi.
Xalqaro kredit kapitalning aylanishini hamma bosqichlarida qatnashadi:
- pul kapitalining ishlab chiqarish yo’li bilan import asbob-uskunalariga,
xom- ashyoga, yoqilg’iga aylanishida;
- ishlab chiqarish protsessida tugatilmagan ishlab chiqarish formasini
kreditlashda;
- dunyo bozorida tovarlarning realizatsiyasida qatnashadi.
Xalqaro kreditning manbalari bo’lib, korxonalarning, davlatning pul kapitali,
xususiy sektor yoki banklar tomonidan mobilizatsiya qilingan pul kapitallari
xizmat qilishadi.
Xalqaro kredit ichki davlatlararo ligratsiyasidan farq qilib, shu manbalarning

20boshqa mamlakatlarni jalb etilishi hisobidan kengaytiradi. Takror ishlab
chiqarishda xalqaro kreditga ob’ektiv ehtiyoj tug’iladi. Bu quyidagi narsalar bilan
bog’liqdir:
1) Xo’jalikda vositalarning aylanishi bilan;
2) ishlab chiqarishning va realizatsiyaning xususiyatlari bilan;
3) tashqi iqtisodiy shartnomalarining muddatini farqlari bilan;
4) ishlab chiqarishning kengaytirish uchun kapital qo’yishning zaruriyligi
bilan.
Xalqaro kredit deganda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ssuda
kapitalining harakati tushuniladi. Kredit munosabatlarining sub'ektlariga
korxonalar, banklar, davlat muassasalari, xalqaro va mintaqaviy valyuta va moliya-
kredit tashkilotlari kiradi. Kredit ob'ekti bo’lib esa davlatlararo miqyosda
beriladigan kredit hisoblanadi.
Xalqaro kreditning vujudga kelishi va amal qilishi jahon miqyosida ishlab
chiqarish va ayirboshlashning milliy chegaralardan chiqishi, xo’jalik aloqalarining
baynalminallashuvi, kapitalning markazlashuvi bilan chambarchas bog’liq. Butun
dunyo xo’jalik aloqalarining intensivlashishi va globallashuvi, xalqaro mehnat
taqsimotining chuqurlashishi natijasida xalqaro kredit hajmining keskin oshishiga
va undan foydalanish sohalarini kengayishiga jiddiy ta'sir ko’rsatdi. Keyingi
yillarda xalqaro kreditning ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmining ortib
borishidan tezroq o’sishi ham bundan dalolat beradi.
Xalqaro kredit iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyoti qonunlariga
muvofiq tarzda hamda foyda, baho, valyuta kursi kabi boshqa kategoriyalar bilan
uzviy bog’liq holda amal qiladi.
Xalqaro kreditning manbalari bo’lib korxonalarning vaqtincha bo’sh turgan
pul mablag’lari, aholi-mablag’lari, davlatning pul jamg’armalari va xalqaro
muassasalarning valyuta mablag’lari xizmat qiladi.
Tovar ishlab chiqarish jarayonida u yoki bu tarmoq, korxona va xo’jaliklarda
valyuta mablag’lariga ehtiyojning yuzaga kelishi xalqaro kreditdan foydalanishni
taqozo etadi. Xalqaro kredit vositasida xalqaro miqyosda tovar, xizmat va kapital

21harakatining tashqi muomalasi tezlashadi va kengayadi.

223. Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari
Xalqaro kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda kim tomonidan
qondirilishiga, shuningdek, qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab xalqaro kredit
Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan davlatlar
tomonidan rivojlanayotgan davlatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to’lash
yoki foiz to’lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi.
1-jadval
Xalqaro kredit turlari 8
T/r Turkumlash belgilari Xalqaro kredit turlari
1 Kreditlash harakteri
bo’yicha  davlatlararo kreditlar
 xususiy kreditlar
 firma kreditlari
2 Kreditlash shakli bo’yicha  davlat krediti
 bank krediti
 tijorat krediti
3 Tashqi savdo tizimida
tutgan o’rni bo’yicha  eksportni kreditlash
 importni kreditlash
4 Kreditlash muddati
bo’yicha  qisqa muddatli (1 yilgacha)
 o’rta muddatli (1-5 yilgacha)
 uzoq muddatli (5 yildan ortiq)
5 Kreditlash ob’ekti
bo’yicha  tovar krediti
 valyuta krediti
6 Ta’minlanganlik darajasi
bo’yicha  tovar-moddiy boyliklar bilan
ta’minlangan kreditlar
 hujjatlar bilan ta’minlangan kreditlar
Xalqaro bank kreditlarining:
 bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari,
maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit);
 yevrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan yevrovalyuta bozori resurslari
hisobidan yevrovalyutada, ikki yildan o’n yilgacha bo’lgan muddatda,
o’zgaruvchi foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud (1-jadval).

23Qisqa muddatli xalqaro kreditlarni - xalqaro valyuta fondi, o’rta muddatli
kreditlarni - Jahon rivojlanish va taraqqiyot banki, uzoq muddatli (yigirma
yilgacha) kreditlarni - Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki berishlari mumkin.
Xalqaro kredit umumjahon munosabatlarining maxsus shakli bo’lib, unda
davlatlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari va yirik
banklar ishtirok etadilar.
Xalqaro kreditning mohiyati bir yoki bir necha mamlakatlar, xalqaro moliya-
kredit tashkilotlari tomonidan boshqa mamlakatlarga milliy iqtisodiyotning alohida
tarmoqlarini rivojlantirish va o’zaro xo’jalik aloqalarini kengaytirish uchun
tovarlar yoki pul shaklidagi resurslarni vaqtincha foydalanishga berishdan
iboratdir.
Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarni bajarish orqali ikki yoqlama,
ya’ni ijobiy va salbiy rol o’ynaydi.
Xalqaro kreditning ijobiy roli takror ishlab chiqarish jarayonining
uzluksizligini ta’minlanishi hamda uning kengayishi orqali ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishining tezlashishida o’z aksini topadi. Ushbuda ularning o’zaro
aloqasi aks etadi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarga va pirovard oqibatda
takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi bog’lovchi bo’g’in hamda uzatkich
mexanizmi rolini o’ynaydi. Ishlab chiqarish o’sishining mahsuli bo’lgani holda
xalqaro kredit bir vaqtning o’zida uning zaruriy sharti va katalizatori bo’lib ham
hisoblanadi. U ishlab chiqarish va muomala jarayonlarining baynalmilallashuvi,
jahon bozorining shakllanishi hamda rivojlanishiga ko’maklashadi va xalqaro
mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish
jarayonini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tezlashishiga ko’maklashadi:
Mamlakatlarning kredit siyosati jahon bozorlarida kreditor mamlakat mavqelarini
mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlar mavqelarini o’stirgan holda
olingan foydalarni qarzdor mamlakatlardan o’tkazish uchun ishlatiladi. Shu bilan
birgalikda ssudalarni foizlar bilan qaytimining jamiyat sof daromadining ma’lum
bir hajmidan oshgan yillik to’lovlari qarzdor mamlakatlarda mazkur

24jamg’armalarning shakllanish manbalariga salbiy ta’sir etadi.

25Ikkinchidan, xalqaro kredit qarzdor mamlakatlarda kreditor mamlakatlar
uchun qulay bo’lgan iqtisodiy va siyosiy rejimlarning yaratilishi hamda
mustahkamlanishiga ko’maklashadi. Ishlab chiqarish va almashuvning
baynalmilallashuvi, jahon xo’jalik aloqalari yangi shakllarining paydo bo’lishi
xalqaro kreditning turli shakllari rivojlanishiga ob’ktiv asos bo’lib xizmat qiladi.
Xalqaro xususiy kreditlar turli transmilliy korporatsiyalar, firmalar, banklar
va vositachi brokerlik kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin.
Ushbu kreditlar ichida yirik korxona va firmalar tomonidan beriladigan
kreditlar salmog’i juda kattadir. Masalan, O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan
juda ko’p qo’shma korxonalar xorijiy firmalar va korxonalar tomonidan berilgan
kreditlar yordamida yaratilgan.
Xalqaro davlatlar krediti yoki hukumatlararo kreditlar u yoki bu mamlakat
hukumati kredit muassasalari tomonidan boshqa mamlakatning u bu tarmoqlarini
ustuvor rivojlantirish maqsadida beriladi. Hukumatlararo kreditlar xususiy
kreditlarga nisbatan past foizlarda yoki imtiyozli ravishda yoki umuman foizsiz,
ayrim hollarda beg’araz yordam sifatida ham berilishi mumkin.
Masalan, 2000 yilda Turkiyada ro’y bergan zilzila oqibatlarini tugatish va
iqtisodiyot obektlarini tiklash maqsadida AQSH «Eksimbank»i 50 mlrd. AQSH
dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratdi.
O’zbekistonda kasb-hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida Janubiy Koreya
hukumati respublikamizga 37 mln. AQSH dollari miqdorida, Yaponiya hukumati
tomonidan ham kreditlar berdi. Bunday kreditlar Yevropa mamlakatlari tomonidan
ham berilmoqda.
Xalqaro va mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan
kreditlar odatda, rivojlanayotgan mamlakatlarga Uzoq muddatlarga, imtiyozli
shartlarda, past foizlarda aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday
maqsadlar qatoriga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, milliy valyutani
mustahkamlash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni
chuqurlashtirish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, raqobatchilik
muhitini shakllantirish, kadrlar tayyorlash dasturlari kabilar kiradi.

26Xalqaro va mintakaviy valyuta-kredit tashkilotlari qatoriga Xalqaro valyuta
fondi (XVF), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB yoki Jahon banki),
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va boshqalar kiradi.
O’zbekiston Respublikasining yuqoridagi xalqaro va mintaqaviy valyuta-
kredit tashkilotlar bilan xalqaro kredit munosabatlari to’g’risida kelgusi bo’limda
batafsil ma’lumot beriladi.
Hozirgi paytda rivojlanayotgan va muhtoj mamlakatlarga xalqaro kreditdan
tashqari turli jamoat tashkilotlari va fondlar tomonidan beg’araz yordam
ko’rsatilmoqda. Bunday yordam asosan sog’liqni saqlash va ta’lim tizimini
rivojlantirish, ekologik muammolarni bartaraf etish va boshqa maqsadlarda
berilmoqda. Bunday tashkilotlar sifatida Xalqaro «Ekosan» fondi, Xalqaro Qizil
Hoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, TAKIS dasturi, Germaniyaning K.Adenuer
va A.Gumbolt, AQShning B.Franklin va G.Soros fondlari va boshqalarni
ko’rsatish mumkin.
Xalqaro kreditning tamoyillari. Xalqaro kreditning takror ishlab chiqarish
bilan aloqasi uning tamoyillarida aks etadi:
1) qaytarishliligi: agarda olingan mablag’lar qaytarilmayotgan bo’lsa, unda
ushbu holat kapitalni qaytarmaslik sharti bilan berilishiga, ya’ni moliyalashtirishga
aloqadordir;
2) muddatlilik: kredit kelishuvida belgilangan muddatlarda kredit
qaytarilishini ta’minlaydi;
3) to’lovlilik: qiymat qonuni harakatini aks ettirgan holda kreditning har bir
holatidagi alohida shartlarni amalga oshirish usulidir;
4) moddiy ta’minlanganligi: kredit so’ndirilishining kafolatida o’z aksini
topadi;
5) maqsadli yo’nalishi: ssudaning aniq bir ob’ktlarini belgilanishi.
Xalqaro kreditning tamoyillari uning bozor iqtisodiy qonunlari bilan
aloqalarini ifodalaydi va bozor sub’ktlari hamda davlatning joriy hamda strategik
vazifalariga erishish maqsadida ishlatiladi.

27 Qaytarishlilik
Muddatlilik
To’lovlilik
Moddiy ta’minlanganligi
Maqsadli yo’nalishi
3-rasm. Xalqaro kreditning tamoyillari 9
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar jarayonida valyuta va tovar
resurslarini qaytarishlik, muddatlilik hamda foiz to’lash shartlari asosida taqdim
etilishi bilan bog’liq ssuda kapitalining harakatidir. Kreditorlar va qarz oluvchilar
sifatida xususiy korxona (bank, firma)lar, davlat tashkilotlari, hukumatlar, xalqaro
hamda hududiy valyuta- kredit va moliyaviy tashkilotlar maydonga chiqadi.
Xalqaro kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida
vujudga kelgan va kapitalni dastlabki jamg’arishning richaglaridan biri edi. Ishlab
chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo’jalik aloqalari
baynalmilallashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro jihatdan ijtimoiylashuvi,
ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hamda ilmiy-texnik
inqilob uning rivojlanishini ob’ktiv asosi bo’ldi.
Xalqaro lizing – bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda
ijaraga beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-
vaqti bilan tovardan vaqtincha foydalanganligi uchun haq to’lab turadi. Ëizing
jihozlarni maxsus kredit muassasasining kompaniyasi tomonidan oldindan sotib
olishni anglatadi. Asosan bunday operatsiyalarning ob’ekti sifatida turli xil
jihozlar, transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning
o’ziga xos shakli bo’lib, eksportyor tovarining tashqi bozordagi harakatini
yengillashtiradi. Xalqaro kredit tamoyillari

284. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarining o’rni
Bugun O’zbekistondagi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida
o’tkazilayotgan tub o’zgarishlar o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi.
O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini jahon andozalari darajasidagi
yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablag’lari ajratayotgan moliya
institutlari oldiga katta vazifalar qo’yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning nafaqat
an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga, balkim xorijiy valyuta-kredit
munosabatlariga tayangan holda amalga oshirilib kelinmoqda.
O’zbekistonda olib borilayotgan har tomonlama asoslangan xalqaro valyuta-
kredit munosabatlari mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va investsiya muhitiga ijobiy
ta'sir etishi bilan birga investitsiyalar kiritish ob'ektlarini jozibadorligini ham
oshirmoqda. Bular, o’z navbatida, ishlab chiqarishni modernizatsiya va
diversifikatsiya qilishga barcha moliyalashtirish manbalaridan keladigan
invetitsiyalar hajmini o’sib borishini ta'minlamoqda.
Xususan, 2021 yilda amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida
asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, 2021 yilga nisbatan 133,9 % ni
tashkil etdi.
2021 yil yanvar-dekabr oylarida 189,9 trln. so’m asosiy kapitalga
investitsiyalar o’zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134,3 trln. so’m jalb etilgan
mablag’lar hisobidan moliyalashtirilgan bo’lsa, korxona, tashkilot va aholining o’z
mablag’lari hisobidan 29,3 % yoki 55,6 trln. so’m moliyalashtirildi (3-rasm).
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2021 yilning yanvar-
dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan
moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos
davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd.
so’mni tashkil etdi.

293-rasm. 2021 yilda O’zbekistonda Respublikasida asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalar hajmi 10
Joriy davrda ham asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning aksariyat
qismi yangi qurilishga yo‘naltirilgan. Yangi qurilishga yo‘naltirilgan investitsiyalar
hajmi 24,324 mlrd so‘mni tashkil etib, jami o‘zlashtirilgan investitsiyalarning 59
foizini tashkil etdi. Iqtisodiyotda mavjud ob’ektlarni kengaytirish, rekonstruksiya
qilish, modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga yo‘naltirilgan
investitsiyalar 9,216 mlrd so‘mni tashkil etdi va Respublikada jami o‘zlashtirilgan
investitsiyalarning 22,3 foizini tashkil etdi.
Qolgan 18,7 foiz, ya’ni 7,688 mlrd so‘m boshqa xarajatlarga yo‘naltirildi
2021-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2021- yilning
10
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 1 bet

30mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib,
19,6 % ni tashkil etdi (4-rasm).
4-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
bo’yicha tarkibi, mlrd. so’m 1
O‘zbekistonda yil boshidan buyon 41,239 mlrd so‘m asosiy kapitalga
investitsiyalar o‘zlashtirilib, ularning 53,6 foizi (22,1 trln so‘m) jalb etilgan
mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilgan bo‘lsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z
mablag‘lari hisobidan 46,4 foizi (19,1 trln so‘m) moliyalashtirildi. Bu haqda
O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi Investitsiyalar va qurilish statistikasi
boshqarmasi xabar qildi .
Asosiy kapitalga investitsiyalarning katta qismi, ya’ni jami investitsiyalarning
32,7 foizi korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan.
Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan 18,8 foiz,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 12,1 foiz, aholi
mablag‘lari 13,6 foiz, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi 7,5 foiz, O‘zbekiston
kafolati ostida xorijiy kreditlar 8,8 foiz, Respublika byudjeti 3,4 foiz va Davlat
maqsadli jamg‘armalari 3,1 foiz, Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi hisobidan
esa 0,02 foiz asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtiriladi.
1 1
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 4 bet

31Xulosa
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta-
kredit munosabatlarimurakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta
beqarorligi bilan ahamiyatlidir.
Pulning jahon xo’jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga
(tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va
subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.)
xizmat qilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro
to’lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu
mamlakatlar pul birligi (masalan, so’m, dollar, funt sterling va h.k.). Har bir milliy
bozor o’zining milliy valyuta tizimiga ega bo’ladi.
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro
almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu
harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.
Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiy rivojlanish darajalari,
moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish sifatlari va hajmining o’sishi, ishlab chiqarish
infratuzilmasining tarakqiyoti ko’p jihatdan xalqaro valyuta-kredit
munosabatlariga bog’liq.
Shunigndek, xalqaro valuta-kredit munosabatlari jamiyatda moddiy va
nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga maqsadli va asoslangan investitsiyalar jalb
etishni o’zida aks ettiradi. U yoki bu davlatning zamonaviy xalqaro valuta-kredit
munosabatlari iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, qishloq
xo’jaligini ko’tarish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholini ish bilan
ta'minlash, fan va texnikani rivojlantirish va shuningdek, ekologik muammolarni
hal etish bilan ajralib turadi.

32O’zbekistonda islohotlarning hozirgi bosqichida Xalqaro valuta-kredit
munosabatlarining bosh maqsadi – iqtisodiyotda tarkibiy o’zgartirishlarni,
modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun korxonalar
va kompaniyalarning investitsion faolligini yanada kuchaytirish, iqtisodiytoni
raqobatbardoshligini ta’minlash, markazlashmagan investitsiyalarni ko’paytirish,
iqtisodiyotga ko’proq investitsiyalarni jalb qilishdir.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, xalqaro valuta-kredit munosabatlarida
strategik investorlar ko’p miqdordagi mablag’larni birinchi navbatda iqtisodiyoti
o’z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan
mamlakatlarga yo’naltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan
mablag’lar saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va
xorijiy investorlarni birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas,
balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. Qolaversa, ular
eng avvalo mintaqalarning emas, balki mamlakatning xatarlilik darajasini hisobga
oladi.

33Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2021 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2021 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2022 yil, 24 yanvar.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent.
5. Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые
отношения. —М.: «ФиС». 2021 г.
6. Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.:
«ФиС». 2021 г.
7. Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные
операции. - Нукус. 2021
8. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov
O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2021.

Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari

Купить