Davr xarajatlari tarkibi va ularni hisobga olish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	82.6KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Omonullayev Jasurbek

Дата регистрации 15 Май 2025

2 Продаж

Davr xarajatlari tarkibi va ularni hisobga olish

Купить

Mavzu: Davr xarajatlari tarkibi va ularni hisobga olish

1

KIRISH ..................................................................................................................... 2
I.BOB
DAVR XARAJATLARINING NAZARIY ASOSLARI VA ................... 6
ULARNING IQTISODIY AHAMIYATI ............................................................. 6
1.1. Davr xarajatlari tushunchasi va ularning boshqa xarajat turlaridan ................... 6
farqlanishi ................................................................................................................ 6
1.2. Davr xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va turlarga ajratish mezonlari ........... 15
1.3. Davr xarajatlarining korxona faoliyati samaradorligiga ta’siri ........................ 19
II BOB: DAVR XARAJATLARINI HISOBGA OLISHNING USULLARI
VA TASHKILIY XUSUSIYATLARI ................................................................. 23
2.1. Davr xarajatlarini buxgalteriya hisobida aks ettirishning tartibi va prinsiplari.
................................................................................................................................. 23
2.2. Davr xarajatlarining hisobvaraqlarda aks ettirilishi va ularning hujjatli .......... 27
asoslari .................................................................................................................... 27
2.3. Davr xarajatlarini tahlil qilish va ularni optimallashtirish yo‘llari ................... 29
XULOSA ................................................................................................................ 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 37
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bozor munosabatlari chuqurlashib borayotgan
hozirgi sharoitda korxonalarning raqobatbardoshligini ta’minlash, moliyaviy
barqarorligini mustahkamlash va samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishda
xarajatlarni aniq va tizimli hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
davr xarajatlari – ya’ni mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan,
biroq korxonaning umumiy faoliyatini yuritishga qaratilgan xarajatlar –
korxonaning moliyaviy natijalarini aniqlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda soliq tizimida, buxgalteriya hisobi standartlarida va
moliyaviy tahlil metodikalarida davr xarajatlarini to‘g‘ri ajratish, ularni samarali
nazorat qilish va to‘g‘ri hisobga olish bo‘yicha talablar yanada kuchaymoqda. Davr
2

xarajatlarining noto‘g‘ri hisobga olinishi foyda yoki zarar miqdorining noto‘g‘ri
aks ettirilishiga, bu esa boshqaruv qarorlarining xatoligiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida amalda bo‘lgan “Buxgalteriya
hisobi to‘g‘risida”gi Qonun, Milliy buxgalteriya hisobi standartlari va Xalqaro
moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) muvofiq ravishda davr xarajatlarini
tasniflash va hisobga olish tartiblari doimiy takomillashtirilmoqda. Bu holat
mazkur mavzuni o‘rganishni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb
qiladi.
Shu sababli, “Davr xarajatlari tarkibi va ularni hisobga olish” mavzusini
chuqur o‘rganish buxgalteriya hisobini yuritish, korxonaning foyda va zararlarini
aniqlash, soliq solish bazasini shakllantirish va umumiy moliyaviy tahlilni amalga
oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
— davr xarajatlarining iqtisodiy mohiyatini, ularning tarkibi va tasnifini,
buxgalteriya hisobida aks ettirilish tartiblarini hamda moliyaviy natijalarga ta’sirini
chuqur o‘rganishdan iborat. Shu maqsadda, avvalo, davr xarajatlarining nazariy
asoslarini tahlil qilish, ularning tarkibiy tuzilmasini va asosiy turlarini aniqlash,
amaldagi milliy buxgalteriya hisobi standartlari va Xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari (IFRS) asosida hisobga olish mexanizmlarini o‘rganish belgilab
olingan. Shuningdek, korxona buxgalteriya amaliyotida davr xarajatlarining
hujjatlashtirilishi, hisob registrlarida aks ettirilishi va moliyaviy hisobotlarda
ifodalanishini o‘rganish, ushbu xarajatlarning foyda ko‘rsatkichlariga ta’sirini tahlil
qilish ham ushbu ishning muhim vazifalaridandir. Natijada, davr xarajatlarini
nazorat qilish va ularni optimallashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy takliflar ishlab
chiqish rejalashtirilgan.
Mazkur kurs ishining predmeti — korxona faoliyati jarayonida yuzaga
keladigan davr xarajatlari va ularni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirish,
tizimlashtirish hamda moliyaviy hisobotlarda ifodalash jarayoni bilan bog‘liq
hisobuslubiy va tashkiliy munosabatlardir.
3

Mazkur kurs ishining subyekti — xo‘jalik yurituvchi subyektlar, ya’ni
korxonalar va tashkilotlar faoliyati davomida yuzaga keladigan davr xarajatlarini
hisobga olish, tahlil qilish va moliyaviy natijalarga ta’sirini baholash bilan bog‘liq
iqtisodiy va buxgalteriya amaliyoti hisoblanadi.
Mazkur kurs ishining obyekti — davr xarajatlarining tarkibi, ularning
shakllanishi, tasnifi, buxgalteriya hisobida aks ettirilishi va moliyaviy
hisobotlardagi ifodalanishi bilan bog‘liq buxgalteriya hisobining uslubiyoti va
amaliyoti hisoblanadi.
Davr xarajatlari tarkibiga korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyati bilan
bog’liq bo‘lmagan noishlab chiqarish va nomoliyaviy xarajatlar mansub
hisoblanadi. Bundan xarajatlarni boshqaruv, tijorat bilan bog’liq xarajatlar hamda
umumxo‘jalik xarajatlari, xususan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
xizmatlari xarajatlari tashkil qiladi. Bunday turdagi xarajatlari korxona asosiy
faoliyati va mahsulot tannarxi bilan bog’liq emasligi, ammo korxonaning muayyan
vazifalarini amalga oshirish uchun zarurligi sababli ular operatsion yoki davr
xarajatlari deyiladi. Sotish va ma’muriy maqsadlarda ishlatiladigan asosiy
vositalar, jumladan yengil va avtomobillari, sotish va ofis binolari, kompyuter
jihozlari, mebellar, ofis jihozlari va shu kabilarning eskirishi davr xarajatlarini
tashkil qiluvchi asosiy vositalar amortizatsiya xarajatlari bo‘ladi. Korxonalarda
ularning hisobini to‘g’ri yuritish hamda auditor tashkilotlari ularning auditini
to‘g’ri tashkil qilish muhim vazifa hisoblanadi 1
.
Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog’liq bo’lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan
bog’liq xarajatlar, shuningdek umumxo’jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadqiqot
va tajribakonstruktorlik ishlari bo’yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar
korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog’liq bo’lmaganligi, lekin
ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lganligi uchun ular
1 DAVR XARAJATLARIGA OLIB BORILADIGAN ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYA
XARAJATLARI HISOBI VA AUDITI (TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi Z.Qaxxarov TMI
magistranti M.Taxirovа)
4

operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot
ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog’liq bo’lmagani, va aksincha, vaqt bilan,
xo’jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog’liq bo’lgani sababli ular davr
xarajatlari deb yuritiladi. Asosiy vositalar eskirish xarajatlarining, xususan davr
xarajatlariga olib boriladigan asosiy vositalar eskirish xarajatlarining hisobini
samarali va to‘g’ri tashkil qilish xo‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya
hisobining muhim vazifasi hisoblanadi. Amortizatsiya - foydali xizmat muddati
mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning
vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr
xarajatlariga muntazam taqsimlash va o‘tkazish ko‘rinishida eskirishning qiymat
ifodasi.
Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash normalari O‘zbekiston
Respublikasining amaldagi Soliq kodeksi 144-moddasida belgilangan.
Korxonalarning belgilangan amortizatsiya normalaridan farqli stavkardan
foydalanilishiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda korxonaning buxgalteriya hisobi va soliq
qonunchiligi orqali aniqlangan hisobot davrining sof foydasi o‘rtasida vaqtinchalik
farq yuzaga keladi. Bugungi kunda korxonalar davr xarajatlarining salmoqli
qismini odatda asosiy vositalar eskirish xarajatlari tashkil qiladi. Korxonaning
asosiy vositalari foydalanish natijasida asta-sеkin eskirib boradi. Bu eskirishning
qiymati odatda yaratilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga yoki davr
xarajatlari

tarkibiga kiritiladi. Amortizatizatsiya xarajatlarining davr xarajatlari tarkibiga
kiritilishining asosiy sharti asosiy vositaning ishlab chiqarish maqsadlarida emas,
balki sotish va ma’muriy maqsadlarda ishlatilishi hisoblanadi.
Odatda sotish binosi, vitrinalar, savdo muzlatkichlari, ko‘chma va turg’un
savdo rastalari, mijozlarga mahsulot yetkazib berishda foydalaniladigan
avtomobillar, o‘zi egaligidagi tashqi reklama joylashtirish inshootlari, fiskal
xotirali nazorat kassa mashinalari, to‘lov terminallari, kassa uskunalari hamda
5

sotish maqsadlarini amalga oshirishda ishlatiladigan boshqa asosiy vositalar
amortizatsiyasi to‘g’ridan to‘g’ri korxonaning sotish davr xarajatlariga olib
boriladi.
Korxonaning ma’muriyat binosi, ofis jihozlari, kompyuterlar va hisoblash
texnikasi, yengil avtomobillar va ma’muriy maqsadlarda ishlatiladigan boshqa
asosiy vositalar ma’muriy davr xarajatlari tarkibiga olib boriladi.

I.BOB
DAVR XARAJATLARINING NAZARIY ASOSLARI VA
ULARNING IQTISODIY AHAMIYATI
1.1. Davr xarajatlari tushunchasi va ularning boshqa xarajat turlaridan
farqlanishi
Davr xarajatlariga olib boriladigan asosiy vositalar amortizatsiya xarajatlari
yuzasidan samarali auditorlik tekshiruvini tashkil qilish ham muhim vazifa
6

hisoblanadi. Auditor tеkshirish jarayonida amortizatsiya hisoblangan barcha asosiy
vositalar qiymati hisobga olishi zarur, shuningdek u eskirish mе’yorlari to‘g’ri
tanlanishi tekshirishi lozim.
Amortizatsiya ajratmalari to‘g’ri va o‘z vaqtida o‘tkazilishini audit qilishda
hisobot yil davomida korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga rioya qilinishi
tekshirib olinishi kerak. Asosiy vositalarga amortizatsiya ajratmalari auditini yil
boshida tuziladigan asosiy hisob-kitobning to‘g’riligini tеkshirishdan boshlash
zarur.
Asosiy vositalar obyеktlarini amortizatsiya ajratmalari hisob-kitobi
qaydnomalar (vеdеmostlar) ga kiritilishining to‘g’riligi invеntar daftarlar bo‘yicha
tеkshiriladi.
Bеlgilangan mе’yorlar to‘g’ri qo‘llanilganligini tеkshirish uchun hisob kitob
uchun oylik mе'yorlarni yillik mе'yorlarga aylantirish zarur. Shundan keyin taftish
qilinayotgan davrdagi asosiy vositalar harakati va ishlab chiqarish asosiy vositalari
xizmatining mе'yoriy muddatlari tugashi munosabati bilan amortizatsiya
ajratmalarini to‘xtatishga bog’liq opеratsiyalar amalga oshirilgan oylar tеkshiriladi.
Davr xarajatlariga olib boriladigan eskirish xarajatlari tarkibini to‘g’ri
hisoblab chiqish aniqligi va korxonaning moliyaviy natijalari amortizatsiya
summalari to‘g’ri hisoblab chiqilishi va taqsimlanishiga bog’lik. Shu sababli
amortizatsiya noto‘g’ri ravishda davr xarajatlari hisobiga o‘tkazilganligi va aybdor
shaxslarni aniqlash hamda bularni bartaraf etish bo‘yicha maslahatlar bеrish kеrak.
Bundan tashqari auditor asosiy vositalarning tеxnik holati qonikarsiz
ekanligining sabablari va aybdorlarini, eskirganligi sabablari, foydalanishga
yaroqsiz bo‘lgan obyеktlar nima uchun o‘z vaqtida hisobdan chiqarilmaganligini,
kеraksiz va ortiqcha obyеktlarni bеrish va sotishning qanday tadbirlari
ko‘rilganligi, obyеktning tеxnik holati qoniqarsiz ahvolda bo‘lgani tufayli ko‘rilgan
moddiy zarar miqdorini aniqlashi kerak.
Asosiy vositaning muayyan birligi ham ishlab chiqarish maqsadlarida, ham
noishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilishi mumkin. Bunda eskirish
7

xarajatlarini ishlab chiqarish va davr xarajatlari o‘rtasida taqsimlash xarajatlarni
keltirib chiqaruvchi omilning natural holatdagi ulushiga qarab amalga oshirish
tavsiya etiladi. Masalan, bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish va ma’muriy
maqsadlarda ishlatiladigan binoning eskirish xarajatlarida xarajatlarni keltirib
chiqaruvchi omilga, ya’ni ushbu bo‘limlarning egallab turgan maydoni ulushiga
qarab taqsimlanadi. Demak, bundan xulosa qilish mumkinki, ko‘chmas mulk
obyektlari uchun xarajatlarni keltirib chiqaruvchi asosiy omili bu ularning
foydalanish maydoni hisoblanadi.
Boshqa bir misol ham keltirish mumkin. Masalan, korxona egalik qiluvchi
uskuna ham ishlab chiqarish, ham ma’muriy (yoki sotish) maqsadlarida
foydalanish mumkin bo‘lsa, ushbu vaziyatda eskirish xarajatlarini keltirib
chiqaruvchi omil uskuna ishlatilgan ish vaqti hajmi, ya’ni mashina/soat bo‘ladi.
Asosiy vositalar hisobini tartibga soluvchi standartning qabul qilinganligiga
15 yildan oshgan. Bugungi kunda asosiy vositalar hisobini yuritishni
takomillashtirish zarurati paydo bo‘lmoqda. Bu ko‘p jihatdan yangi turdagi asosiy
vositalarning paydo bo‘layotganligi hamda texnologiyalarning taraqqiy
etayotganligi bilan bog’liq. Ayniqsa, ofis maqsadlarida foydatiladigan yangi
turdagi kompleks asosiy vositalar ko‘payib ketgan. Masalan, korxona hududining
turli hududlariga o‘rnatiladigan monitorlar qimmat narxlanuvchi ko‘plab tarkibiy
qimslardan iborat bo‘ladi. Ularning har birini alohida-alohida ham, birgalikda ham
xarid qilish mumkin. Bunday kompleks asosiy vositlarni o‘rnatish va kelgusida
ulardan foydalanish jarayonida butun liniya emas, ayrim qismlarning ishdan
chiqishi kuzatiladi. Bunday vaziyatlar esa buxgalterlarning va auditorlarning oldiga
murakkab vazifa qo‘ymoqda 2
.
Asosiy vositalar obyеktlari va guruhlarining tеxnik holatini tеkshirish asosiy
vositalarning eskirish darajasi, ishdan chiqishini va yangilanishini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish bilan tugallanadi. Eskirish darajasi tеkshirilganda
2 DAVR XARAJATLARIGA OLIB BORILADIGAN ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYA
XARAJATLARI HISOBI VA AUDITI (TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi Z.Qaxxarov TMI
magistranti M.Taxirovа)
8

davr boshida va oxirida dastlabki qiymatni tеkshirish sanasida yuz foizga
ko‘paytirilishdan iborat eskirish summasi nisbati sifatida aniqlanadi. Ishdan chiqish
koeffitsеnti ishga tushirilgan asosiy vositalar summasining yil oxiridagi dastlabki
bahosiga nisbati sifatida aniqlanadi 3
.
Davr harajatlari korxona faoliyatidagi harajatlar hisobi tizimida alohida
ahamiyatga ega hisoblanadi. Unga boshqaruv, tijorat xarajatlari, boshqa
umumxo’jalik ahamiyatidagi xarajatlar hamda ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlari harajatlari kiradi. Davr xarajatlari ishlab chiqarish jarayoni
bilan bevosita bog‘liq bo’lmaganligi, biroq korxonaning asosiy faoliyati bo’lgan
maxsulot sotish bilan bog‘liq bo’lganligi uchun, boshqacha qilib aytganda jarayon
xarajatlari hamda umumiy va ma’muriy harajatlar deb ham ataladi. Bu xarajatlar
ishlab chiqariladigan va sotiladigan maxsulot hajmiga emas, balki xo’jalik
faoliyatining davomiyligiga bog‘liq bo’ladi 4
. Davr xarajatlari elementiga quyidagi
moddalar kiradi:
- boshqaruv xarajatlari;
- sotish xarajatlari;
- boshqa jarayon xarajatlari hamda ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
ishlari xarajatlari, ishlab chiqarishni va boshqaruv tizimini rivojlantirish
xarajatlari.

Moliyaviy hisob va hisobot tizimida xarajatlar korxona faoliyatining asosiy
moliyaviy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Xarajat — bu korxonaning
moliyaviy natijasiga ta’sir ko‘rsatuvchi, iqtisodiy foyda beruvchi aktivlarning
kamayishi yoki majburiyatlarning oshishidir. Ushbu tushuncha xalqaro va milliy
3 DAVR XARAJATLARIGA OLIB BORILADIGAN ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYA
XARAJATLARI HISOBI VA AUDITI (TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi Z.Qaxxarov TMI
magistranti M.Taxirovа)
4 ДАВР ҲАРАЖАТЛАРИНИНГ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ (Камолов
Комилжон)
9

buxgalteriya standartlarida aniq belgilangan bo‘lib, amaliyotda xarajatlar tarkibi va
tasnifi ularni hisobotlarda to‘g‘ri aks ettirishda muhim rol o‘ynaydi 5
.
Davr xarajatlari — bu mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq bo‘lmagan, ammo korxonaning muayyan hisobot davridagi faoliyatini
ta’minlashga qaratilgan xarajatlardir. Ular mahsulot tannarxiga kiritilmaydi, balki
bevosita foyda va zararlar hisobvarag‘ida, ya’ni davr xarajatlari sifatida aks
ettiriladi 6
. Odatda, davr xarajatlari quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
- Boshqaruv xarajatlari: korxonaning umumiy boshqaruvi bilan bog‘liq
xarajatlar (ma’muriy xodimlarning ish haqi, ofis jihozlari, ijaralar va boshqa
kommunal to‘lovlar);
- Savdo xarajatlari: mahsulot sotish, marketing va reklama ishlari, omborxona
xarajatlari;
- Moliyaviy xarajatlar: kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari, valyuta kursi
farqlaridan zararlar va boshqalar 7
.
Ushbu xarajatlar korxonaning daromad olish maqsadida olib borilgan faoliyati
davomida yuzaga keladi va aniq bir davrga taalluqli bo‘lgani sababli, ular bevosita
daromad va zararlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, ular korxonaning moliyaviy
natijalarini to‘g‘ri ifodalashda muhim ahamiyatga ega.
Boshqa tomondan, asosiy ishlab chiqarish xarajatlari esa mahsulot, ish yoki
xizmatning bevosita tannarxini shakllantirishda qatnashadi. Masalan, xomashyo,
ishlab chiqarishdagi ishchilar ish haqi, energiya sarfi va boshqalar. Ushbu
xarajatlar

5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 24-maydagi PQ-635-son qarori bilan tasdiqlangan “Buxgalteriya
hisobi to‘g‘risida”gi Nizom.
6 Karimov A.A., Qurbonboyev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va hisobot. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2022. –
216 b.
7 O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari – BHMS 5-son: “Xarajatlar hisobi va ularning tan
olinishi”.
10

tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot tarkibida ko‘rsatiladi va
sotilgan mahsulot tannarxiga ta’sir qiladi 8
. Davr xarajatlariga quyidagilar kiradi:
- ma’muriy-boshqaruv xodimlari mehnatiga haq to‘lash xarajatlari va
hisoblangan ish haqidan budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar;
- ma’muriy-boshqaruv xodimlarini saqlash, ularga moddiy-texnik va transport
xizmati ko‘rsatish;
- boshqaruv texnik qurilmalarini (aloqa, hisoblash mashinasi) saqlash va xizmat
ko‘rsatish xarajatlari;
- umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshoot, qurilma, mashina va uskunalarni
ta’mirlash xarajatlari;
- asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya ajratmalari;
- ishlab chiqarishda ishlatilishga mo‘ljallanmagan qurilma, inshoot, binolarning
ijarasi uchun to‘lovlar;
- umumxo‘jalik ahamiyatidagi binolarni saqlash xarajatlari, ularni isitish,
yoritish, tozalash va muhofaza qilish xarajatlari;
- chet tashkilotlarning boshqaruv sohasidagi xizmatlari uchun to‘lovlar;
- xizmat safariga bog‘liq xarajatlar;
- kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ishchi kuchini safarbar qilish
xarajatlari;
- ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, ixtirochilik va ratsionalizatorlik
xarajatlari;
- mahsulotni sotish xarajatlari;
- o‘rash, saqlash, yuklash, reklama xarajatlari (bozorni tadqiq etish va boshqa
xarajatlar qo‘shilgan holda);
- yangi turdagi mahsulotni, tsex, agregatlarni, texnologiyani, ishlab chiqarishni
tayyorlash va o‘zlashtirish xarajatlari;
- auditorlik xizmati, sud xizmati uchun to‘lov xarajatlari;
8 Berk J., DeMarzo P. Corporate Finance. – Pearson Education, 2020.
11

- bozorda monopol holatga ega bo‘lgan va reyestrga yozilgan korxonalar
tomonidan mahsulot narxini oshirish natijasida asoslanmagan foyda
olinganligi uchun to‘lanadigan jarima va peniyalar;
- daromadni yashirganlik uchun to‘lanadigan jarima va peniyalar;
- bank xizmati uchun to‘lovlar;
- tovar-moddiy boyliklarini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zararlar,
asosiy vositalar va boshqa mol-mulkni sotishdan yuzaga keladigan zararlar va
boshqalar kiradi.
Bu tur xarajatlar tarkibida paxta tayyorlov punktlarida omborni saqlash
xarajatlari ham hisobga olinadi. Bu, albatta, to‘g‘ri emas. Bizningcha, bu xarajatlar
ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish va boshqarish xarajatlari tarkibidan
tayyorlanayotgan xomashyoning tannarxiga o‘tkazilishi lozim. Chunki xomashyo
saqlanayotgan ombor xarajatlari bevosita xomashyoni saqlash bilan bog‘liq bo‘lib,
sarflanayotgan xomashyo tannarxiga qo‘shilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar mulk shaklidan
qat’i nazar iqtisodiy tejamkorlik asosida faoliyat ko‘rsatishni talab qilmoqda.
Tejamkorlikning to‘g‘ri tashkil qilinishi xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida
iqtisodiy madaniyat shakllanganligidan dalolat beradi. Savdo tashkilotlarida bu
holat ikki yo‘nalishda, ya’ni xalq iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabni o‘rganishda
va tovarlarni iste’molchilarga sifatli, uzluksiz, kam xarajatlar bilan yetkazib
berishda o‘z ifodasini topadi.
Xalq iste’moli tovarlarini iste’molchilarga tez yetkazib berish, o‘z navbatida,
tegishli xarajatlarni talab qiladi va bu xarajatlar yig‘indisi davr xarajatlari savdo
tashkilotlarida muomala xarajatlari deb yuritiladi. Iqtisodiy islohotlar samarasi
tufayli, savdoni erkinlashtirish, mulkchilik shakllari savdodagi iqtisodiy
o‘zgarishlarni namoyon qilmoqda. Hozirgi kunda savdo tarmoqlari faqat ishlab
chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga yetkazib berish bilan emas, balki tegishli
12

tovar mahsulotini ishlab chiqarish ham faoliyat ko‘rsatmoqdalar va bu o‘z
samarasini bermoqda.
Savdoda ikki turdagi xarajatlar, ya’ni o‘zida ishlab chiqarilgan mahsulot
tannarxiga kiritiladigan va bevosita yalpi daromaddan kelib chiqadigan — davr
xarajatlari tarkib topadi.
Davr xarajatlariga bevosita tovarlarni iste'molchilarga yetkazib berish bilan
bog‘liq xarajatlar kiradi. Bunday xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida
qabul qilingan “Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab
chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi, moliyaviy natijalarining shakllanish tarkibi
to‘g‘risida”gi Nizom asosida ishlab chiqiladi. Nizom buxgalteriya hisobini yuritish
va soliqka tortish uchun xarajatlarni hisoblashda yuzaga keladigan farqlarni
e’tiborga olish imkonini beradi.
Xarajatlarni hisob davrlari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash tashkilotning
moliyaviy holatini to‘g‘ri aniqlash va baholash imkonini beradi, chunki
xarajatlarning kamayishi moliyaviy holatning yaxshilanishiga olib keladi. Nizomda
moliyaviy natijalar shakllanishi bo‘yicha ko‘rsatmalar va xarajatlarning
guruhlanishi belgilangan. Moliyaviy natijalarni to‘g‘ri hisoblanishi, bir tomondan
pul mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlasa, ikkinchidan to‘lov
qobiliyatini mustahkamlaydi. Xarajatlar holati auditor nazoratidan o‘tkazilar ekan,
ularning Nizomda belgilangan guruhlarga mos kelishi o‘rganib chiqiladi.
Davr xarajatlari deyilganda bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajat va chiqimlar, boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotishga doir
xarajatlar tushuniladi. Savdoda bunday xarajatlarga tovarlarni tashib kelish,
saqlash, joylashtirish, reklama, amortizatsiya (eskirish), ish haqi va shunga
o‘xshash xarajatlar kiradi. Savdodagi davr xarajatlarini audit nazoratidan
kutilayotgan maqsad, birinchidan, tejamkorlik ruhida faoliyat olib borishni tashkil
qilish bo‘lsa, ikkinchidan, moliyaviy natijalarni to‘g‘ri aniqlashni belgilashdir.
Audit nazoratida xarajatlarni tegishli moddalar bo‘yicha hisob va hisobotda
ko‘rsatilganligini, ularning belgilangan smeta xarajatlariga mos kelishi o‘rganiladi
13

va auditor tomonidan ichki imkoniyatlardan foydalanish darajasi aniqlanadi.
Hozirgi savdo xarajatlari quyidagi moddalar bo‘yicha olib boriladi. Har bir modda
bo‘yicha analitik hisob yuritiladi. Audit nazoratida har bir xarajat moddasini ifoda
etuvchi hujjatlar, xarajatning jami tovar aylanmasiga nisbatan foizi hisoblab
chiqiladi va uning to‘g‘riligi hisob ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi.
Audit nazoratida xarajatlarga o‘tkazilgan summalarning iqtisodiy mazmuni,
kelib chiqish sabablari tahlil qilinayotganda har bir xarajatga berilgan buxgalteriya
schyotlaridagi yozuvlar auditor tomonidan tekshiriladi. Auditor tekshiruvni tashkil
qilishda xarajatlarni o‘tgan hisobot davrlari bilan taqqoslab olib borish, hisobot
shakllarida xarajatlarni moddalari bilan to‘g‘ri ko‘rsatilganligini taqqoslab chiqishi
nazorat ta’sirini oshiradi.
Davr xarajatlari auditida xarajatlarni sotilgan tovarlarga va qolgan tovarlarga
taalluqli qismini to‘g‘ri hisob-kitob qilinishi, bir tomondan korxona moliyaviy
natijalari bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, qolgan tovarlarga tegishli xarajatlarni
to‘g‘ri aniqlashdan iboratdir.
Har oy yakunida savdo tashkilotlarida qolgan tovarlarga taalluqli bo‘lgan
muomala xarajatlarini aniqlash maqsadida maxsus hisob-kitob qilinib, bu
hisobkitob bo‘yicha jami xarajatlar sotilgan va qolgan tovarlar bo‘yicha
taqsimlanadi. Auditor tomonidan xarajatlarni qolgan tovarlarga taalluqli qismini
aniqlash to‘g‘risidagi hisob-kitobning to‘g‘riligi tegishli schyot ko‘rsatkichlari
bo‘yicha taqqoslangan holda tekshiriladi 9
.
1-jadval
Davr xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlaridan farqlanishi
Ko‘rsatkich Davr xarajatlari Ishlab chiqarish xarajatlari
Mahsulot
tannarxiga ta’siri Ta’sir qilmaydi Tannarxni belgilaydi
Hisobotda aks
ettirilishi Bevosita foyda va zararlar
hisobvarag‘ida Ombor, tugallanmagan ishlab chiqarish
yoki mahsulot tannarxida
Doimiylik darajasi Nisbatan doimiy Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
9 ДАВР ҲАРАЖАТЛАРИНИНГ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ (Камолов
Комилжон)
14

Milliy buxgalteriya hisobi standarti bo‘yicha, davr xarajatlarining to‘g‘ri
tasniflanishi va hisobga olinishi hisobot davridagi sof foyda yoki zarar
ko‘rsatkichlarining ishonchliligini ta’minlaydi. Shu boisdan, har bir xo‘jalik

yurituvchi subyekt ushbu xarajatlar turini aniq aniqlab, moliyaviy hisobotlarda
to‘g‘ri aks ettirishi lozim 10
. Davr xarajatlari — bu ishlab chiqarishga
to‘g‘ridanto‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan, ammo korxonaning hisobot davridagi
iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishga xizmat qiluvchi, bevosita foyda va zararlar
natijalariga ta’sir qiluvchi xarajatlardir. Ularning ishlab chiqarish xarajatlaridan
asosiy farqi — mahsulot tannarxiga kiritilmasligidadir.

1.2. Davr xarajatlarining iqtisodiy mohiyati va turlarga ajratish mezonlari
Xarajatlar holati audit nazoratidan o‘tkazilar ekan, birinchi navbatda tovarlar
harakati bilan bog‘liq xarajatlar va tovarlar harakati bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlarning to‘g‘ri hisob-kitob qilinganligiga e’tibor beriladi. Savdo
tashkilotlarida shunday xarajatlar borki, ularni kelib chiqish manbalari bo‘yicha
davr xarajatlariga o‘tkazish mumkin emas. Misol uchun, tovarlarning buzilishi
bilan bog‘liq xarajatlar, undirilish muddati o‘tib ketgan qarzlar va shunga o‘xshash
xarajatlarni bevosita aybdor shaxslardan undirish holati belgilanadi.
Savdoda muomala xarajatlarining tovar aylanmasi bilan bog‘liqligi tovar
assortimentiga va sotish imkoniyatlariga bog‘liqdir. Chunki ayrim tovarlarni
iste’molchiga yetkazib berish ko‘proq xarajatlarni talab qilsa, boshqalari esa
kamroq xarajatlarni talab qiladi. Shu sababli auditor tovar assortimentidagi
o‘zgarishlarni ham tahlil qilib borishi kerak.
Audit nazorati davomida xarajatlarning to‘g‘riligini aniqlash bir nechta
bosqichdan iborat. Masalan: tovarlarni qabul qilish shartlariga rioya qilinishini, ish
haqi bo‘yicha qilingan xarajatlarning to‘g‘riligini aniqlab chiqish maqsadga
muvofiqdir. Tovarlarni belgilangan muddatlarda qabul qilish transport xarajatlarini
10 IFRS (International Financial Reporting Standards) – IAS 1: Presentation of Financial Statements.
15

kamaytirishga olib keladi, shu sababli bu to‘g‘rida tuzilgan dalolatnomalarning
asosli ekanligi auditor tomonidan o‘rganiladi.
Savdo tashkilotlarining davr xarajatlariga asosiy vositalardan samarali
foydalanish bilan bog‘liq xarajatlar, shu jumladan asosiy vositalarni eskirish

(amortizatsiya) xarajatlari, ta’mirlash xarajatlari ham kiradi. Bunday xarajatlarning
auditorlik nazoratida ekspertlar xizmatidan foydalanish maqsadga muvofiqdir 11
.
Davr xarajatlari — bu korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish
faoliyatidan tashqari xarajatlar bo lib, ular korxonaning har oylik xarajatlariʻ
tarkibida o zgarmas qiymatlarga ega bo ladi, yoki boshqacha aytganda mazkur
ʻ ʻ
xarajatlar qiymati oydanoyga keskin o zgarishlarga ega bo lmaydi. Korxona ishlab
ʻ ʻ
chiqarish ko rsatkichlari keskin oshishi yoki korxona ishlab chiqarish faoliyatining
ʻ
to xtashi yoki pastlashi davr xarajatlariga deyarli ta sir ko rsatmaydi. Quyida
ʻ ʼ ʻ
odatiy davr xarajatlariga misollar keltirilgan:
- reklama va turli xil tadbirlar ko rinishidagi aksiyalar;
ʻ
- transport xarajatlari (ishlab chiqarishga bog liq bo lmagan transportlar
ʻ ʻ
bo yicha);
ʻ
- ish haqi – (ma muriyat va savdo xodimlari bo yicha)
ʼ ʻ
- va boshqa bir qancha xarajatlar turlari mavjud. Bu xarajatlar tarkibi
1999 yil 05 fevralda tasdiqlangan 54-son “Mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to g risida”gi Nizomning
ʻ ʻ
2qismida batafsil berib o tilgan.
ʻ
Davr xarajatlarining samarali boshqarish va nazorat qilish qanday qilib
korxona faoliyati samaradorligini oshirishi mumkin 12
. Yuqorida aytib o tilganidek,
ʻ
bu xarajatlar nisbatan barqaror xarajatlar hisoblanadi. Korxonadagi ijara, maosh,
11 ДАВР ҲАРАЖАТЛАРИНИНГ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ (Камолов
Комилжон)
12 YASHIL IQTISODIYOTGA O ʻ TISH SHAROITIDA DAVR XARAJATLARI HISOBINI
TAKOMILLASHTIRISHNING O ʻ RNI ( Karimov Gayrat Salayevich )
16

qo shimcha nafaqalar, sug urta va boshqa shu kabi davr xarajatlari har oyʻ ʻ
o zgarmas xususiyatga ega. Korxona va tashkilot rahbarlari asosiy e tiborini asosiy
ʻ ʼ
faoliyatni rivojlantirish va to g ridan-to g ri xarajatlaringizni nazorat qilishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qaratishadi, ammo davr xarajatlari sezilarli darajada iqtisodiy tejamkorlikka
erishish imkonini beradigan soha bo lishi mumkin.
ʻ

Davr xarajatlarini kamaytirish bo yicha bajariladigan ish bosqichlari
ʻ
quyidagicha:
1. Joriy davrdagi ma muriy, sotish hamda boshqa operatsion xarajatlar
ʼ
miqdorlarini aniqlash hamda ularning tarkibini tahlil qilish. Asosiy e tibor davr
ʼ
xarajatlari uchun sarflanayotgan ish haqi, sug urta, turli texnik vositalar ta minoti,
ʻ ʼ
xizmat safarlari uchun to lovlarning nima maqsadda sarflanayotganligiga
ʻ
qaratilishi zarur. Bu xarajatlar bo yicha ma lumotlarini qaydnomalarda, xizmat
ʻ ʼ
safari hujjatlaridan, schyot faktura va talabnomalardan, turli hisobotlardan olish
mumkin.
Olingan va guruhlashtirilgan ma lumotlarni tarmoqda yetakchi korxonalar
ʼ
ko rsatkichlari bilan solishtirish talab etiladi. Shunda, davr xarajatlari sarfini
ʻ
qanday yo llar bilan yaxshilash mumkinligini topish mumkin.
ʻ
2. Zarur bo lmagan va keraksiz vazifalarning bajarilishini tugatish. Bu
ʻ
bosqichda davr xarajatlari tarkibidagi bir vazifaning qaytarilish holatlarini, bir xil
funksiyani bajarayotgan alohida bo linmalarni yoki ish faoliyati
ʻ
avtomatlashtirilishi mumkin bo lgan bo limlarni aniqlashga asosiy e tibor
ʻ ʻ ʼ
qaratiladi. Vaqt jadvalining qayta tuzilishi, ishlarning uyg un tashkil etilishi
ʻ
natijasida ham moliyaviy ham vaqt borasida samaradorlikka erishiladi hamda
iqtisod qilingan manbalar hisobiga korxonani rivojlantirish uchun zarur faoliyatlar
bilan shug ullanishga zamin yaratiladi.
ʻ
3. Kamxarj boshqaruv — bu har qanday jarayon yoki tizimda isrofgarchilikni
bartaraf etish va maksimal qiymatni oshirishga yo naltirilgan qarashlar va
ʻ
17

amaliyotlar to plami. Kamxarjlik tamoyillari va amaliyotlari mijozlar ehtiyojlarigaʻ
e tibor qaratish, kamchiliklarni bartaraf etish, qo nimsizlikni kamaytirish, oqimni
ʼ ʻ
optimallashtirish va jamoani kuchaytirish orqali ma muriy boshqaruvni
ʼ
yaxshilashga yordam beradi. Ma muriy boshqaruvga qo llash mumkin bo lgan
ʼ ʻ ʻ
ba zi usullar mavjud. Ular “Qiymat oqimini xaritalash”, “5S”, “Kaizen”, “Kanban”
ʼ
va “Gemba” usullaridir. Aniq tamoyillar va amaliyotlarni yo lga qo yish orqali
ʻ ʻ
ma muriy xarajatlar va isrofgarchiliklarni kamaytirish, mijozlar ehtiyojini
ʼ
qondirish hamda ularning sodiqligini oshirish mumkin.
4. Texnologiya va innovatsiyalar ma muriy vazifalar va funksiyalarni
ʼ
avtomatlashtirish, soddalashtirish va optimallashtirish imkonini berib, ma muriy
ʼ
xarajatlar va yo qotishlarni kamaytirishga yordam beradi. Masalan, hujjatlar,
ʻ
ma lumotlar, aloqa va hamkorlikni boshqarish uchun bulutli texnologiyalarga
ʼ
asoslangan dasturiy ta minot va platformalardan foydalanish mumkin. Qog oz
ʼ ʻ
sarfini, energiya sarfini va xizmat safari xarajatlarini kamaytirish uchun raqamli
uskuna va qurilmalardan ham foydalanish mumkin. Boshqaruv va sotish
jarayonlari samaradorligini oshirish uchun sun iy intellekt, chatbotlar yoki
ʼ
blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish kabi yangi usullarini ham o rganish
ʻ
hamda amaliyotga tatbiq qilish maqsadga muvofiq sanaladi.
5. Yakuniy qadam — natijalarni kuzatish, baholash, xarajatlarni kamaytirish va
yo qotishlarni bartaraf etish borasidagi maqsadlarga erishilganligiga ishonch hosil
ʻ
qilish. Faoliyatni davom ettirish, muvaffaqiyatni kuzatish va o lchash uchun
ʻ
ma lum tizim va ko rsatkichlar to plami bo lishi kerak. Shuningdek, mijozlar,
ʼ ʻ ʻ ʻ
xodimlar va manfaatdor tomonlardan ma muriy boshqaruv faoliyatidan qoniqish
ʼ
hosil qilayotganliklari yoki yaxshilashga muhtoj bo lgan sohalar mavjudligi
ʻ
to g risidagi fikr-mulohazalarini to plash zarur. Shuningdek, davr xarajatlari tahlili
ʻ ʻ ʻ
va kamaytirish strategiyalarini muntazam ravishda ko rib chiqish va yangilab
ʻ
turish kerak.
Korxonalarda davr xarajatlarini hisobga olish va boshqarish jarayonida yana
bir jihat borki unga e tibor qaratmaslik mumkin emas. Yuqorida asosan davr
ʼ
18

xarajatlari qiymatlarini kamaytirish borasida so z borgan bo lsa, endi ularniʻ ʻ
buxgalteriya hisobida hisobga olish hamda soliq bazalarini hisoblashda ularning
ahamiyati to g risida alohida to xtalib o tamiz. Buxgalteriya hisobi sohasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
faoliyat yuritayotgan va soliq qonunchiliklari bilan tanish shaxslar bu muammoga
duch kelgan bo lishi haq gap. Soliq bazasini hisoblashda korxona hisobot davri
ʻ
davomida topgan daromadlaridan mazkur daromadlarni topish uchun sarflagan
xarajatlarini ayirishga Soliq kodeksida ruxsat berilgan. Biroq aynan Soliq
kodeksining 317moddasidan shunday xarajatlar turlari mavjudki, bu xarajatlar
korxona daromad solig i bazasini hisoblashda chegirilishiga ruxsat berilmagandi.
ʻ
Bu xarajatlarning asosiy qismi esa aynan davr xarajatlari tarkibida 9430-“Boshqa
operatsion xarajatlar” schyotida hisobga olib boriladi.
Bu o z navbatida mazkur schyot tarkibini soliq bazasini hisoblash jarayonida
ʻ
to liq qayta tahlil qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Demak, korxona
ʻ
hisobchilarining asosiy qimmatli vaqtlari moliyaviy hisobotlarni tuzish hamda
soliq hisoblab to lash paytida soliq bazasini to g ri shakllantirish uchun ko p sarf
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishiga sabab bo ladi. Shu muammoni bartaraf etish hamda korxonada hisobchi
ʻ ʻ
xodimlarning ish vaqtlarini tejashga erishish maqsadida korxona hisob siyosatiga
yangi 9431-“Soliq bazasidan chegiriladigan operatsion xarajatlar”, hamda 9432-
“Soliq bazasidan chegirilmaydigan operatsion xarajatlar” nomli sintetik schyotlarni
kiritish taklif etiladi. Mazkur schyotlarning hisob jarayoniga kiritilishi hamda
qo llanilishi korxonaning davr xarajatlari tarkibida e tibor qaratilishi zarur bo lgan
ʻ ʼ ʻ
ortiqcha xarajatlarni shakllanish manbalarini aniqlash, hisobotlarni o z vaqtida
ʻ
tuzish, soliq bazasini to liq va to g ri shakllantirish, moliyaviy natijalarni to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllantirish imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi 13
.

1.3. Davr xarajatlarining korxona faoliyati samaradorligiga ta’siri
Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan
13 YASHIL IQTISODIYOTGA O TISH SHAROITIDA DAVR XARAJATLARI HISOBINI
ʻ
TAKOMILLASHTIRISHNING O RNI (Karimov Gayrat Salayevich)
ʻ
19

bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadqiqot
va tajribakonstruktorlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar
korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liq bo‘lmaganligi, lekin
ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ular
operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot
ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bo‘lmagani, va aksincha, vaqt bilan,
xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr
xarajatlari deb yuritiladi.
Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar
xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi.

Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlari quyidagi hisobvaraqlarda aks
ettiriladi:
9410-«Sotish xarajatlari»
9420-«Ma’muriy xarajatlar»
9430-«Boshqa operatsion xarajatlar»
Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi: - temir
yo‘l, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor
turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar;
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining xarajatlari;
- -mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash
xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari);
- -ularning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
- -savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- -sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona
idishtovog‘i va anjomlarining eskirishi;
- -savdo reklamasi xarajatlari;
20

- -bank xizmatlariga to‘lovlar va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan xarajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar»
hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit hisovaraq bo‘lib, qaysi
davr bo‘lmasin uning oy boshida qoldiq summasi bo‘lmaydi. Hisobvaraqning debet
tomonida
tovarlarni sotish bilan boG‘liq bo‘lgan xarajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu
xarajatlarni hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga
olib keladi, ya’ni foyda hisobidan qoplanadi.
9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvaraG‘ining analitik hisobi 15-sonli
qaydnomada xarajatlarning debet va kredit oboroti ko‘rsatiladi. Debet oborotining
jami summasi №1, 2, 7, 10/1-jurnal orderlarda aks ettirilsa, kredit bo‘yicha oborot
summalari esa №11-jurnal-orderida aks ettiriladi. Korxonalar ishini olib borish,
uyushtirish va boshqarish tegishli xarajatlarni talab qiladi. Har bir korxona bunday
xarajatlarni qoplash uchun tegishli ajratmalar qiladi va bu ajratmalar 9420-
«Ma’muriy (boshqaruv) xarajatlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Unga quyidagi
xarajatlar kiradi:
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga tegishli ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
- xizmat yengil avtotransporti va xizmat mikroavtobusini saqlash, g‘llash
va ijaraga olish xarajatlari;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish
va ularni boshqarish xarajatlari;
- boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari,
hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan
boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saqlash hamda ularga xizmat
ko‘rsatish xarajatlari;
- ijara, xizmatlar ko‘rsatilgani uchun aloqa uzellariga haq to‘lash (ATS,
uyali, yo‘ldosh, peyjing aloqa);
21

- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lmagan, tabiatni
muhofaza qilish ahamiyatiga ega bo‘lgan jamg‘armalarni saqlash va
ulardan foydalanish bilan bog‘liq joriy xarajatlar, shu jumladan yo‘l
qo‘yiladigan normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi
moddalarning atrof-muhitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun
to‘lovlar va boshqalar.
Korxonaning moliyaviy barqarorligi va iqtisodiy samaradorligi ko‘p jihatdan
xarajatlarni to‘g‘ri boshqarishga bog‘liq. Ayniqsa, davr xarajatlari deb
nomlanuvchi xarajatlar guruhi korxonaning foyda olish imkoniyatlariga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu xarajatlar doimiy ravishda yuzaga kelib, ishlab chiqarish hajmidan ko‘ra
ko‘proq vaqt bilan bog‘liq bo‘lib, korxonaning umumiy faoliyati va rentabelligiga
sezilarli ta’sir qiladi 14
.

Davr xarajatlari odatda ma’muriy, marketing, moliyaviy va boshqa ishlab
chiqarishga bevosita aloqasi bo‘lmagan xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Ularning
optimal darajada boshqarilishi korxona foydasini oshirish va resurslardan samarali
foydalanish imkonini beradi. Aks holda, bu xarajatlar haddan tashqari ortib ketsa,
foyda kamayadi, rentabellik pastlaydi va naqd pul oqimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi
15
. Masalan, boshqaruv xarajatlari ortiqcha bo‘lsa — yuqori maoshli rahbarlik
lavozimlari soni yoki samarasiz boshqaruv tizimi mavjud bo‘lsa — bu holat
xarajatlarning oshishiga, foydaning kamayishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek,
marketing xarajatlari noto‘g‘ri yo‘naltirilgan bo‘lsa, ya’ni maqsadli auditoriyaga
yetib bormasa, ularning samarasi past bo‘ladi, lekin xarajatlar foizida katta o‘rin
egallaydi. Bu esa foyda marjasining kamayishiga olib keladi 16
.
14 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 24-maydagi PQ-635-son qarori bilan tasdiqlangan
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Nizom.
15 Karimov A.A., Qurbonboyev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va hisobot. – Toshkent: “Iqtisodiyot”,
2022. – 216 b.
16 BHMS 5-son: “Xarajatlar hisobi va ularning tan olinishi”. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, 2019.
22

II BOB: DAVR XARAJATLARINI HISOBGA OLISHNING
USULLARI VA TASHKILIY XUSUSIYATLARI
2.1. Davr xarajatlarini buxgalteriya hisobida aks ettirishning tartibi va
prinsiplari.
Davr xarajatlari – bu korxonaning muayyan hisobot davridagi faoliyatini
yuritish bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish
jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajatlardir. Ular ishlab chiqarish
tannarxiga kiritilmaydi, balki tegishli hisobot davrining xarajatlari sifatida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy natijalarga (ya’ni foyda yoki zarar hisobiga) yoziladi
Davr xarajatlari, soliq to‘laguncha bo‘lgan foydani hisoblashda inobatga
olinadi. Bundan tashqari moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda moliyaviy
faoliyat va favqulodda holat bo‘yicha xarajatlar ham alohida ko‘rsatiladi. Xo‘jalik
23

umumiy faoliyati - xo‘jalikning har qanday tadbirkorlik faoliyati bo‘lib, uning
oddiy faoliyati, shuningdek, xo‘jalikning kelgusidagi taraqqiyotga, xo‘jalik
yurituvchi subyekt iqtisodiy foydalami mustahkamlash va o ‘stirishga qaratilgan
faoliyatidan iborat 17
.
Korxonaning samarali faoliyat yuritishi uchun davr xarajatlarining
strukturasi tahlil qilinib, ularning hajmini doimiy monitoring qilish zarur.
Zamonaviy boshqaruv amaliyotida davr xarajatlarining moliyaviy natijalarga ta’siri
ko‘rsatkichlar orqali baholanadi. Masalan, xarajatlar ulushi ko‘rsatkichi (davr
xarajatlari umumiy tushumga nisbatan) tahlil qilinadi va yilma-yil dinamikasi
asosida xulosa chiqariladi. Formulasi:
Davr xarajatlari ulushi (%) = (Davr xarajatlari / Sof tushum)*100
Agar bu ko‘rsatkich yildan-yilga ortib borayotgan bo‘lsa, bu korxonada
xarajatlarni kamaytirish siyosati yo‘qligini yoki mavjud siyosat samarasizligini
ko‘rsatadi. Aksincha, bu ulush me’yorda yoki kamayib borayotgan bo‘lsa, bu
korxona xarajatlarni samarali boshqarayotganidan dalolat beradi 18
.

Bundan tashqari, davr xarajatlarining samaradorlikka ta’sirini tahlil qilishda
moliyaviy koeffitsiyentlar, jumladan, rentabellik ko‘rsatkichlari, operatsion foyda
marjasi, EBIT (soliq va foizdan oldingi foyda) kabi mezonlardan foydalaniladi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, ba’zida davr xarajatlarini qisqartirishga
urinishlar sifatdan yoki xizmat ko‘rsatish darajasidan voz kechishga olib kelishi
mumkin. Masalan, mijozlarga xizmat ko‘rsatish departamenti xarajatlari
kamaytirilsa, mijozlar noroziligi ortishi va savdo hajmi pasayishi ehtimoli mavjud.
Shu bois xarajatlar boshqaruvi faqat qisqartirish emas, balki strategik
optimallashtirish orqali amalga oshirilishi zarur 19
.
17 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 25.08.1998-yilda tasdiqlangan 3-son BHMS «Moliyaviy
natijalar to‘g‘risidagi hisobot», 5-bandi.
18 Berk J., DeMarzo P. Corporate Finance. – Pearson Education, 2020.
19 Horngren C.T., Datar S.M., Rajan M. Cost Accounting: A Managerial Emphasis. – Pearson, 2018.
24

Davr xarajatlari korxonaning moliyaviy natijalariga va umumiy iqtisodiy
samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ularni nazorat qilish, tahlil qilish va
strategik tarzda boshqarish korxonaning raqobatbardoshligi va uzoq muddatli
barqarorligini ta’minlashning muhim shartidir.
Moliyaviy natijalaming shakllanishi va ishlatilishi hisobi quyidagi schyotlarda
yoritiladi:
- 9000-Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi
schyotlar;
- 9100-Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)laming tannarxini hisobga
oluvchi schyotlar;
- 9200-Asosiy vositalar va boshqa aktivlaming chiqib ketishini hisobga
oluvchi schyotlar;
- 9300-Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar;
- 9400-Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar;
- 9500-Moliyaviy faoliyat darom adlarini hisobga oluvchi schyotlar;
- 9600-Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlami hisobga oluvchi schyotlar;
- 9700-Favquloddagi foyda (zarar)lami hisobga oluvchi schyotlar;
- 9800-Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlami to‘lash uchun foydaning
ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar;

- 9900-Yakuniy moliyaviy natijani hisobga oluvchi schyotlar 20

Korxonalar mustaqil ravishda inventarlar, asboblar va xo‘jalik jihozlarini
hisobga oluvchi hisobvaraqlarni ularning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatidagi o‘rni va
roliga qarab ochishlari mumkin. Ularning qiymati foydalanishga berilgan vaqtda
ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga to‘liq qo‘shilishi mumkin. Foydalanishdagi
inventar va xo‘jalik jihozlarining saqlanishini ta’minlash maqsadida keyinchalik
ularning hisobi balansdan tashqari 014 “Foydalanishdagi inventar va xo‘jalik
20 Moliyaviy hisob va hisobot (Toshkent Iqtisod - Moliya 2019)
25

jihozlari” hisobvarag‘ida tsex, ombor va alohida foydalanuvchilar bo‘yicha
yuritiladi.
Inventar va xo‘jalik jihozlari keyinchalik foydalanishga yaroqsiz holga
kelgan hollarda ularni balansdan tashqari hisobvaraqdan hisobdan chiqarish
belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan hisobdan chiqarish dalolatnomasiga asosan
amalga oshiriladi.
1090 “Boshqa materiallar” hisobvarag‘ida yuqorida keltirilgan
hisobvaraqlarda nazarda tutilmagan materiallarning mavjudligi va harakati hisobga
olinadi. Bu yerda ishlab chiqarish chiqindilari (qirqimlar, qirindi va sh.k.); tuzatib
bo‘lmaydigan yaroqsiz mahsulot; asosiy vositalarning chiqib ketishidan olingan
moddiy qiymatliklar (metallolom, yaroqsiz materiallar, eskirgan shinalar,
kameralar, yaroqsiz rezina, ishlatilgan moy, nigrol va h.k.) hisobga olinadi.
Materiallarning kelib tushishi 1510 “Materiallarni tayyorlash va xarid qilish”
va 1610 “Materiallar qiymatidagi farqlar” hisobvaraqlaridan foydalanilgan holda
(agar bu korxonaning hisob siyosatida belgilangan bo‘lsa) yoki ushbu
hisobvaraqlardan foydalanilmagan holda aks ettirilishi mumkin. Materiallarning
ishlab chiqarishga yoki boshqa xo‘jalik maqsadlariga haqiqatda sarflanishi (1000)
materiallarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarning kreditida xarajatlarni hisobga
oluvchi hisobvaraqlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Materiallarni chetga sotish (1000) materiallarni hisobga oluvchi
hisobvaraqlarning krediti va 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”

hisobvarag‘ining debetida aks ettiriladi. Materiallarni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar (1000)ning analitik hisobi saqlanish joylari va ularning alohida
nomlari (turlari, navlari, hajmlari va boshqalar) bo‘yicha yuritiladi 21
.

21 BUXGALTERIYA HISOBI (G.Q.TURAYEVA B.E.MATRASULOV S.I.MATKULIYEVA
A.A.ABDUVOHIDOV A.B.MUXAMETOV)2023
26

2.2. Davr xarajatlarining hisobvaraqlarda aks ettirilishi va ularning hujjatli
asoslari
Davr xarajatlarini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirish korxonaning
moliyaviy natijalarini aniq ifodalash, hisobot davridagi foyda va zararlarni asosli
ko‘rsatish hamda soliq va nazorat organlari uchun ishonchli axborot taqdim
etishning muhim shartidir. Ushbu xarajatlar ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lmagan bo‘lsa-da, ular korxonaning faoliyatini yuritishda zarur va hujjat bilan
asoslangan bo‘lishi shart 22
[.
O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi milliy standartlariga muvofiq,
davr xarajatlari ularning mazmuniga qarab turli hisobvaraqlarda aks ettiriladi.
Jumladan:
- Boshqaruv xarajatlari – 9210-sonli hisobvaraqda;
- Savdo (realizatsiya) xarajatlari – 9310-sonli hisobvaraqda;
- Foiz to‘lovlari, moliyaviy yo‘qotishlar – 9430 yoki 9510-sonli
hisobvaraqlarda;
- Boshqa davr xarajatlari (masalan, ijtimoiy xarajatlar, reklama, xizmat safari)
– 9490 yoki 9610-sonli hisobvaraqlarda 23
.
Mazkur xarajatlar umumiy holda 90-chi guruh “Sof foyda (zarar)” hisobvarag‘i
orqali yakuniy moliyaviy natijaga ta’sir qiladi. Misol uchun:
- Reklama uchun to‘lov amalga oshirilganda:
- Debet – 9490 “Boshqa davr xarajatlari”
- Kredit – 5110 “Hisob-kitob schyotlari”

- Xodimlarning ma’muriy ish haqi hisoblanganda:
- Debet – 9210 “Boshqaruv xarajatlari”
- Kredit – 6710 “To‘lanadigan mehnat haqi” 24
.
22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 24-maydagi PQ-635-son qarori bilan tasdiqlangan
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Nizom.
23 O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari – BHMS 5-son: “Xarajatlar hisobi va ularning
tan olinishi”.
27

Shu tarzda har bir xarajat turi unga mos hisobvaraqda va amaldagi hujjat
asosida qayd etiladi.
Buxgalteriya hisobi “hujjatlashtirish” tamoyiliga asoslanadi. Ya’ni, har
qanday xarajat hisobga olinishi uchun tegishli ilk (birlamchi) hujjat bilan
asoslangan bo‘lishi zarur.
2-jadval
Davr xarajatlari uchun hujjatlar
Xarajat turi Asosiy hujjat
Xodimlar ish haqi Mehnat shartnomasi, ish vaqti tabeli, ish haqi naryadi
Xizmat safari xarajatlari Buyruq, yo‘l varaqasi, kvitansiyalar, safar hisobotlari
Reklama va marketing Shartnomalar, hisob-fakturalar, to‘lov topshiriqlari
Ijara to‘lovlari Ijara shartnomasi, hisob-faktura, to‘lov hujjatlari
Kommunal xizmatlar Tushum varaqalari, kvitansiyalar, to‘lov hujjatlari 25
.
Agar xarajat tasdiqlovchi hujjat bilan hujjatlashtirilmagan bo‘lsa, u
buxgalteriya hisobida va moliyaviy hisobotda qonuniy kuchga ega bo‘lmaydi va
soliq nazoratida rad etilishi mumkin. Bundan tashqari, korxona o‘zining
buxgalteriya siyosatida davr xarajatlarini hisobga olish tartibini, hisobvaraqlarni,
xarajatlarni tasniflash mezonlarini aniq belgilab qo‘yishi lozim. Bu ichki nazorat va
tashqi audit uchun asosiy manba hisoblanadi 26
.
Davr xarajatlarining hisobvaraqlarda to‘g‘ri aks ettirilishi ularning hisobot
davrida moliyaviy natijaga to‘g‘ri ta’sir qilishini ta’minlaydi. Ushbu xarajatlarning
har biri tegishli hujjatlar asosida rasmiylashtirilishi zarur. Hisob va
hujjatlashtirishdagi xatoliklar moliyaviy hisobotlarda noto‘g‘ri ma’lumotlar
berilishiga, soliq bazasining buzilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham

24
Karimov A.A., Qurbonboyev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va hisobot. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2022.
25
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buxgalteriya hisobi bo‘yicha metodik ko‘rsatmalari. – 2019. 26

IFRS (International Financial Reporting Standards) – IAS 1: Presentation of Financial Statements.
buxgalterlar davr xarajatlari bo‘yicha hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirishi va
hisobga olishda ehtiyotkorlik bilan yondashishi zarur.
28

2.3. Davr xarajatlarini tahlil qilish va ularni optimallashtirish yo‘llari
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yoqilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va
boshqa xarajatlar kiradi. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy
natijalari hamda xarajatlar tavsifi mamlakatimizning amaldagi qonunchiliklari
asosida shakllantiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54son
qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi
Nizomga muvofiq korxonalarning xarajatlari dastlab quyidagi guruhlarga
bo’linadi:
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
- ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan
foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;
- korxona umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha
xarajatlari;
- favqulodda zararlar.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini aniqlash va uni hosil qiluvchi
xarajatlarni turkumlash ham ushbu nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Amortizatsiya – bu moddiy aktivning qiymatini foydali muddat davomida
taqsimlashning hisob-kitob qilish hamda qiymatning pasayishini hisoblash usuli
hisoblanadi. Soliq va buxgalteriya maqsadlarida korxonalar uzoq muddatli
aktivlarni arzonlashtiradi. Soliq maqsadlari uchun korxonalar sotib olgan moddiy
aktivlarni tiklab olish xarajatlarini korxona xarajatlari sifatida belgilaydi.
Amortizatsiya xarajatlari yo ishlab chiqarish xarajatlari sifatida tovar-moddiy
zaxiralar moddalariga olib boriladi yoki davr xarajatlari deb tasniflanadi. Agar
29

amortizatsiya hisoblanayotgan asosiy vosita mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar
ko‘rsatish kabi korxonaning asosiy faoliyatida bevosita ishlatilgan bo‘lsa, tovar-
moddiy zaxiralarga, xususan tugallanmagan ishlab chiqarish moddasiga olib
boriladi. Ayrim vaziyatlarda real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) ni o‘z kuchi
bilan barpo etish uchun ham asosiy vositalar ishlatiladi. Bunday vaziyatlarda ularda
foydalaniladigan korxonaning o‘z egaligidagi asosiy vositalariga amortizatsiya
xarajatlari ularning tannarxiga kiritilishi kerak. Boshqa holatlarda amortizatsiya
xarajatlari davr xarajatlari deb e’tirof etilishi zarur 24
.
Xizmat safarlarini tashkillashtirishga qilingan xarajatlarning hisobini to‘g‘ri
yuritish kompaniyalar tomonidan soliq qonunchiligiga rioya qilishda nafaqat
mamlakatimizda, balki xorijda ham ahamiyatli sanaladi. Xizmat safarlari uchun
odatda xarajatlarning normativ miqdori belgilangan bo‘ladi. Shuningdek, xizmat
safari xarajatlari odatda chegiriladigan xarajatlar deb qaraladi. Bunday
xarajatlarning hisobini to‘g‘ri yuritishda shu narsaga e’tibor berish kerakki,
xodimning xizmat safari davrida yashashi hamda transportdan foydalanganligini
tasdiqlovchi barcha hujjatlar hisobot shaklida buxgalteriyaga belgilangan muddatda
taqdim etilishi kerak. Aks holda ushbu xizmat safari xarajatlari foyda solig‘ini
hisoblashda chegirilmaydigan xarajatlar deb qaralishi xorijiy davlatlar soliq
siyosatida ham belgilangan tartib hisoblanadi.
Komission xarajatlar shunday xarajatlarki, mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab
chiqaruvchi va yetkazib beruvchi (sotuvchi) lar o‘rtasida komissiya shartnomasi
tuziladi hamda unga ko‘ra sotuvchi sotilgan mahsulotning belgilangan qismi
miqdorida komissiya ko‘rinishidagi daromad oladi.
IFRS’ga muvofiq, davr xarajatlari daromad olishga bevosita bog‘liq
bo‘lmagan, biroq zaruriy bo‘lgan xarajatlar sifatida tan olinadi va "Operating
expenses" tarkibida ifodalanadi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisobot davri foydasidan
ayiriladi va aktiv sifatida kapitallashtirilmaydi (agar aktiv shartlariga javob
bermasa).
24 RIVOJLANGAN YEVROPA MAMLAKATLARI HISOB TIMIZIDA DAVR XARAJATLARI HISOBI VA
AUDITI (TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi. Qaxxarov TMI magistranti M.Taxirov)
30

To‘lanadigan komissiya miqdori odatda o‘zgarmas ulushlarda (muayyan
foizda) beldilanadi. Lekin ayrim o‘rinlarda komissiya miqdori aynan sotilgan
mahsulotning korxonaga keltirgan iqtisodiy foydasi miqdoriga bog‘liq tarzda
belgilanishi mumkin. Ammo bunday usulni qo‘llash va hisobini to‘g‘ri olib borish
ko‘p kuch talab etadi, shu sababli odatda yuqorida keltirilgan birinchi usuldan
foydalaniladi. Komissiya ish beruvchi tomonidan tashqi sotuvchiga to‘lanadi.
Komissiya odatda sotish xarajatlari tarkibida davr xarajatlarini tashkil qiladi 25
.
Korxonalar faoliyatida moliyaviy natijalarning muhim ko‘rsatkichlaridan biri
bu daromadlar bilan birga, xarajatlar tarkibidir. Ayniqsa, davr xarajatlari (yoki
operatsion xarajatlar) – bu korxona foydasiga bevosita ta’sir qiluvchi xarajatlar
bo‘lib, ularni tahlil qilish va optimallashtirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
va foydani oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Davr xarajatlari – bu ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan,
ammo davr mobaynida yuzaga keladigan umumiy operatsion xarajatlar bo‘lib, ular
asosan boshqaruv, sotuv, ijtimoiy va boshqa faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi 29
. Ular
odatda quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
- Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari – rahbariyat ish haqi, xizmat safari, ofis
ijarasi, aloqa xizmatlari;
- Savdo xarajatlari – reklama, marketing, qadoqlash, transport;
- Ijtimoiy xarajatlar – xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga
yo‘naltirilgan mablag‘lar;
- Boshqa operatsion xarajatlar – sud to‘lovlari, kompensatsiyalar, jarimalar.
Mazkur xarajatlar “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun va O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobining
milliy standartlariga asosan yuritiladi 26
.
25 RIVOJLANGAN YEVROPA MAMLAKATLARI HISOB TIMIZIDA DAVR XARAJATLARI HISOBI VA
AUDITI (TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi. Qaxxarov TMI magistranti M.Taxirov)
29
Karimov A.A., Qurbanbayev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va hisobot. – Toshkent:
“IQTISODMOLIYA” nashriyoti, 2022. – 364 b.
26 O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni, 2021-yil 13-aprel, №ZRQ–681.
31

Davr xarajatlarini tahlil qilish korxona xarajatlar tuzilmasi va dinamikasini
tushunish, samarasiz sarf-xarajatlarni aniqlash va ularni kamaytirish imkonini
beradi. Tahlilning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar:
- Gorizontal tahlil. Gorizontal tahlil usulida davr xarajatlarining vaqt bo‘yicha
o‘zgarishi tahlil qilinadi. Bu orqali o‘sish sur’ati yoki kamayish tendensiyasi
aniqlanadi.
- Vertikal tahlil. Vertikal tahlilda xarajatlar umumiy tushum yoki sof foydaga
nisbatan foizda ifodalanadi, bu esa xarajatlarning korxona daromadiga ta’sirini
baholash imkonini beradi 27
.
- Ko‘rsatkichlar asosida tahlil. Xarajatlarning rentabellik ko‘rsatkichlari,
rentabellik marjasi, xarajatlar ulushi kabi ko‘rsatkichlar asosida tahlil etilishi
xarajatlarning optimal darajada ekanligini aniqlashga yordam beradi.
Davr xarajatlarini optimallashtirish – bu ularni kamaytirish emas, balki
maqsadga muvofiq va samarali foydalanishni ta’minlash demakdir. Quyidagi
usullar samarali hisoblanadi:
- Raqamli texnologiyalarni joriy etish. Korxona ichki hisob-kitoblari, hujjat
aylanishi, kadrlar boshqaruvi, mijozlar bilan ishlashda raqamli
texnologiyalarni joriy etish orqali ortiqcha operatsion xarajatlarni qisqartirish
mumkin 28
.
- Outsourcing xizmatlaridan foydalanish. Yordamchi xizmatlarni tashqi
tashkilotlarga topshirish (masalan, IT-xizmatlar, buxgalteriya yuritish) orqali
davr xarajatlarini kamaytirish mumkin.
- Xarajatlarni byudjetlashtirish va nazorat qilish. Har bir xarajat turi bo‘yicha
byudjet tuzish va uni amaldagi ko‘rsatkichlar bilan solishtirib borish ortiqcha
sarflarning oldini oladi.
27 Rakhimov I.T. Moliya va moliyaviy tahlil. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
28 “Raqamli iqtisodiyot va uning afzalliklari”. Elektron manba: https://mtdi.uz (murojaat qilingan sana: 2025-yil
10may).
32

- Resurslardan oqilona foydalanish. Energiya, ishchi kuchi va material
resurslaridan samarali foydalanish, isrofgarchilikni kamaytirish xarajatlarni
optimallashtiradi.

- Korxona ichki audit tizimini takomillashtirish. Ichki audit orqali ortiqcha
xarajatlar aniqlanadi va ularning oldini olish bo‘yicha choralar belgilanadi.
Shuning uchun xarajatlarni optimallashtirish muvozanatli yondashuvni talab
qiladi – har bir xarajat turi bo‘yicha funksional baholash zarur. Davr xarajatlarini
tahlil qilish va ularni optimallashtirish – bu korxonaning samarali faoliyat yuritishi,
foyda olish salohiyatini oshirish va resurslardan oqilona foydalanishiga xizmat
qiluvchi muhim vosita hisoblanadi. Bu jarayon puxta moliyaviy tahlil, zamonaviy
boshqaruv texnologiyalari va ichki nazorat vositalari bilan uyg‘un holda amalga
oshirilishi lozim.

33

XULOSA
Davr xarajatlarining buxgalteriya tizimidagi o‘rni va ularning to‘g‘ri hisobga
olinishi, iqtisodiy subyektning moliyaviy faoliyati samaradorligini belgilovchi
muhim omillardan biridir. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali aniqlash mumkinki,
davr xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlaridan farqli ravishda mahsulot tannarxiga
kiritilmaydi, balki davr mobaynida yuzaga keladi va sof foydaning shakllanishiga
bevosita ta’sir qiladi. Eng avvalo, davr xarajatlari hisobining nazariy asoslari shuni
ko‘rsatadiki, bu turdagi xarajatlar korxona faoliyatini yuritish, boshqarish va
marketing strategiyasini amalga oshirishda yuzaga keladi. Ular ma’muriy, savdo,
ijtimoiy va boshqa turdagi xarajatlarga bo‘linib, ularning har biri alohida iqtisodiy
vazifani bajaradi. Masalan, ma’muriy xarajatlar korxonaning kundalik boshqaruv
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa, savdo xarajatlari mahsulotni bozorga chiqarish va
sotish jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun, har bir xarajat turi
o‘z vazifasi va iqtisodiy ahamiyatiga ega bo‘lgan alohida moliyaviy indikator
sifatida qaralishi lozim.
Davr xarajatlarini to‘g‘ri hisobga olish, ularning strukturasi va dinamikasini
chuqur tahlil qilish, korxonaning moliyaviy barqarorligi va rentabelligini
ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Xususan, buxgalteriya hisobining
xalqaro va milliy standartlariga asosan, davr xarajatlari "Foyda va zararlar
to‘g‘risidagi hisobot"da aks ettiriladi va bu ularning moliyaviy natijalarga ta’sirini
ochiq ko‘rsatib beradi.
Davr xarajatlarining aniqligi va to‘g‘ri guruhlanishi, moliyaviy tahlilning
ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu xarajatlarning har bir turi bo‘yicha chuqur
tahlil o‘tkazish orqali korxonaning operatsion samaradorligi baholanadi. Masalan,
xarajatlar tarkibining yildan-yilga qanday o‘zgarayotgani, ularning daromadlarga
34

nisbati, rentabellik ko‘rsatkichlariga ta’siri – bularning barchasi boshqaruv
qarorlarini asoslashda muhim rol o‘ynaydi. Demak, davr xarajatlari faqatgina
moliyaviy hisobot ob’ekti bo‘lib qolmay, balki strategik boshqaruv vositasi hamdir.
Bugungi kunda global iqtisodiy raqobat va resurslar cheklangan sharoitda,
har bir korxona o‘z xarajatlarining samaradorligini oshirishga intiladi. Shu bois
davr xarajatlarini optimallashtirishga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda.
Biroq optimallashtirish degani har doim ularni keskin kamaytirish emas, balki
iqtisodiy maqsadlarga muvofiq va oqilona yo‘naltirishni anglatadi. Ayniqsa, savdo
va marketing xarajatlarini keskin kamaytirish, bozor ulushining kamayishiga olib
kelishi mumkin. Shu sababli, optimallashtirish har bir xarajat turi bo‘yicha aniq
tahlil va asoslangan baholashni talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi yuritilishi tegishli qonunlar,
me’yoriy hujjatlar va milliy standartlar bilan tartibga solinadi. “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi Qonun, moliyaviy hisobotlar standartlari va boshqa nizomlarda davr
xarajatlarini aks ettirish tartibi belgilab qo‘yilgan. Bu esa nafaqat tashqi auditorlar,
balki soliq organlari, investorlar va boshqaruv organlari uchun ham ishonchli
axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Investitsion qarorlar qabul qilinayotganda davr xarajatlari muhim ko‘rsatkich
sifatida baholanadi. Masalan, yangi loyiha doirasida kutilayotgan operatsion
xarajatlar (shu jumladan, davr xarajatlari) biznes-rejaning samaradorligiga bevosita
ta’sir qiladi. Bundan tashqari, investorlar uchun kompaniya foydasi bilan bir
qatorda uning xarajatlar boshqaruvi darajasi ham muhim. Demak, aniq yuritilgan
davr xarajatlari hisobi moliyaviy shaffoflik va ishonchlilikni oshiradi.
Xalqaro amaliyotda davr xarajatlarini boshqarish uchun xarajat markazlari
(cost centers) konsepsiyasi keng qo‘llaniladi. Bu tizimda har bir bo‘lim yoki
funksional yo‘nalish alohida xarajat markazi sifatida qaraladi va ularning
samaradorligi individual baholanadi. Bundan tashqari, benchmarking – ya’ni
boshqa muvaffaqiyatli kompaniyalar bilan xarajatlarni taqqoslash orqali
optimallashtirish yo‘nalishlari aniqlanadi. O‘zbekiston korxonalari ham ushbu
35

uslublarni o‘z tizimlariga tatbiq qilish orqali boshqaruv sifatini oshirishlari
mumkin.
Xarajatlar hisobi faqat hisobotchi emas, balki prognozlovchi funksiyani ham
bajarishi lozim. Kelajak davrlardagi xarajatlar hajmi, ularning o‘sish sur’ati, yangi
yo‘nalishlarga yo‘naltirilishi – bularning barchasi moliyaviy barqarorlik va
risklarni boshqarishda muhim hisoblanadi. Shu sababli, davr xarajatlarini
rejalashtirish va byudjetlashtirish tizimi puxta ishlab chiqilishi lozim.
Rejalashtirilgan xarajatlar va amaldagi xarajatlar o‘rtasidagi farq tahlil etilib,
sabablar aniqlanadi va korektiv choralar belgilanadi.
Yuqoridagi fikr va tahlillardan kelib chiqib, aytish mumkinki, davr
xarajatlarining to‘g‘ri hisobga olinishi, samarali tahlili va optimallashtirilgan
boshqaruvi korxonaning umumiy moliyaviy salohiyati va raqobatbardoshligiga
bevosita ta’sir qiladi. Bu jarayonlarni avtomatlashtirish, raqamli texnologiyalarni
keng joriy etish, ichki audit va qonunchilik asosida hisob yuritish orqali kompaniya
o‘zining iqtisodiy samaradorligini oshirishi, resurslardan oqilona foydalanishi va
foyda olish salohiyatini kuchaytirishi mumkin. Shu bois, mazkur mavzu nafaqat
buxgalteriya hisobining alohida bo‘limi, balki moliyaviy boshqaruvning ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rilmog‘i lozim.

36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni,
2021yil 13-aprel, №ZRQ–681.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 24-maydagi PQ-635-son
qarori bilan tasdiqlangan “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Nizom.
3. Moliya vazirligi huzuridagi G‘aznachilik boshqarmasi qarori asosida
tasdiqlangan “Xarajatlarni byudjetlashtirish va hisobot yuritish tartibi
to‘g‘risida”gi nizom, 2022-yil.
Milliy va xalqaro buxgalteriya standartlari (Nizomlar)
4. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari – BHMS
5son: “Xarajatlar hisobi va ularning tan olinishi”.
5. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari – BHMS
3son: “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot”, 5-bandi.
6. IFRS (International Financial Reporting Standards) – IAS 1: Presentation of
Financial Statements .
O‘quv qo‘llanmalar va darsliklar
7. Karimov A.A., Qurbonboyev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va
hisobot . – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2022. – 216 b.
8. Karimov A.A., Qurbonboyev J.E., Jumanazarov S.A. Moliyaviy hisob va
hisobot . – Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2022. – 364 b.
37

9. BUXGALTERIYA HISOBI. G.Q.Turayeva, B.E.Matrasulov,
S.I.Matkuliyeva, A.A.Abduvohidov, A.B.Muxametov. – 2023-yil.
10. Moliyaviy hisob va hisobot. – Toshkent Iqtisod-Moliya, 2019-yil.

Ilmiy-nazariy manbalar va maqolalar
11. Rakhimov I.T. Moliya va moliyaviy tahlil . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
12. Horngren C.T., Datar S.M., Rajan M. Cost Accounting: A Managerial
Emphasis . – Pearson, 2018.
13. Berk J., DeMarzo P. Corporate Finance . – Pearson Education, 2020.
14. “Yashil iqtisodiyotga o tish sharoitida davr xarajatlari hisobiniʻ
takomillashtirishning o rni” – Karimov Gayrat Salayevich.
ʻ
15. “Rivojlangan Yevropa mamlakatlari hisob tizimida davr xarajatlari hisobi va
auditi” – TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi Qaxxarov, TMI
magistranti M.Taxirova.
16. “Davr xarajatlariga olib boriladigan asosiy vositalar amortizatsiya xarajatlari
hisobi va auditi” – TMI “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi o‘qituvchisi
Z.Qaxxarov, TMI magistranti M.Taxirova.
17. “Davr xarajatlarining hisobini tashkil etish va uning ahamiyati” – Kamolov
Komiljon.
Internet manbalari
18. “Raqamli iqtisodiyot va uning afzalliklari” – https://mtdi.uz (murojaat
qilingan sana: 2025-yil 10-may).

38

Davr xarajatlari tarkibi va ularni hisobga olish

Купить