Davr xarajatlari va ularning tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	133.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Davr xarajatlari va ularning tahlili

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................... 2
I BOB. DAVR XARAJATLARI TAHLILI VA AUDITDAN O‘TKAZISH ......................................................... 4
1.1. Davr xarajatlarining mazmuni va ahamiyat .............................................................................. 4
1.2 Davr xarajatlarini tasniflash va ularning turlari ........................................................................ 10
1.3. Davr xarajatlarini auditdan o‘tkazishda tahlil usullaridan foydalanish ................................... 23
II BOB. KORXONA FAOLIYATIDA DAVR XARAJATLARI SAMARADORLIGINI BAHOLASH VA OSHIRISH
ISTIQBOLLARI ................................................................................................................................. 30
2.1 UzAvtoMotors korxonasida davr xarajatlari samaradorligi tahlili va uni baholash ................. 30
2.2. Korxonada davr xarajatlarini maqbullashtirish va samaradorligini oshirish istiqbollari ......... 33
XULOSA .......................................................................................................................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................... 44

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo ‘ jalik yurituvchi subyektlarning
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishida xarajatlar tizimining to ‘ g ‘ ri tashkil etilishi ,
ularni tahlil qilish va nazorat qilish muhim ahamiyatga ega . Ayniqsa , davr
xarajatlari – ya ’ ni mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko ‘ rsatish hajmiga bevosita
bog ‘ liq bo ‘ lmagan , biroq korxona faoliyatining uzluksizligini ta ’ minlaydigan
xarajatlar – buxgalteriya hisobining muhim obyektlaridan biridir . Ularning to ‘ g ‘ ri
hisobga olinishi va asosli tahlili nafaqat buxgalteriya hisobotlarining aniqligini ,
balki boshqaruv qarorlarining samaradorligini ham ta ’ minlaydi .
Davr xarajatlariga ma ’ muriy , umumxo ‘ jalik , marketing , ijara , amortizatsiya
kabi xarajatlar kiradi . Ularning shakllanish manbalari , hisobga olinishi tartibi ,
hujjatlashtirilishi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishi har bir xo ‘ jalik yurituvchi
subyekt uchun muhim hisoblanadi . Shu bilan birga , davr xarajatlarining me ’ yoriy
va amaldagi ko ‘ rinishlarini solishtirish , ularni tahlil qilish va ichki audit orqali
nazorat qilish jarayonlari ham katta amaliy ahamiyat kasb etadi .
“ O ‘ zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev davlat byudjeti va moliyaviy
nazorat sohasida tejamkorlik , moliyaviy intizom va audit tizimini kuchaytirish
zarurligini bir necha bor ta ’ kidlagan . 2025- yil 20- yanvarda Hisob palatasining
2024- yilda amalga oshirilgan ishlar va 2025- yilgi asosiy vazifalarga oid taqdimot
bilan tanishganida , Prezident budjet mablag ‘ larining maqsadli ishlatilishi va
dasturlar samaradorligida moliyaviy nazorat muhimligini ta ’ kidladi .
So ‘ nggi yillarda Hisob palatasining ish uslubi o ‘ zgartirilib , hududlarda
byudjet intizomiga ko ‘ mak beruvchi hamkor idoraga aylantirildi . Oldingi tekshiruv
tizimi o‘rniga xalqaro standartlar asosida audit tizimi joriy qilindi. Jahon bankining
“Tashqi audit indikatori”da O‘zbekiston “yaxshi” darajaga ko‘tarildi.
2024-yil 10-iyulda O‘zbekiston Prezidentining “Byudjet mablag‘laridan
foydalanish ustidan moliyaviy nazoratni kuchaytirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi.
2

Byudjetga qo‘shimcha daromad manbalarini aniqlash, moliyaviy va boshqa
xavflarning oldini olish doimiy vazifa hisoblanadi. Davlat ulushi bor
korxonalarning moliyaviy faoliyatini doimiy monitoring qilib borish ham muhim.
Joriy yilda byudjetga 309 trillion so‘m daromadlar tushishini ta’minlash
choralari ko‘riladi. Xalqaro moliya institutlari mablag‘lari hisobidan amalga
oshirilayotgan loyihalarni xalqaro standartlar asosida auditdan o‘tkazish amaliyoti
boshlanadi. Prezident barcha davlat idoralarida moliyaviy intizom va
tejamkorlikka qat’iy amal qilinishi zarurligini ta’kidladi.
Shuningdek, 2021-yil 10-fevralda “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi
salomatligini mustahkamlash yili” Davlat dasturi ijrosini samarali tashkil etish
masalalari yuzasidan videoselektor yig‘ilishida, Prezident davlat idoralari
dasturdagi vazifalarni qunt bilan, ilm bilan, aql bilan bajarsa, keskin o‘zgarish
bo‘lishini ta’kidladi.
Prezidentning bu chiqishlari davlat byudjeti va moliyaviy nazorat sohasida
tejamkorlik, moliyaviy intizom va audit tizimini kuchaytirish zarurligini ko‘rsatadi.
3

I BOB. DAVR XARAJATLARI TAHLILI VA AUDITDAN O‘TKAZISH
1.1. Davr xarajatlarining mazmuni va ahamiyat
Bugungi kunda global iqtisodiyotning jadal sur’atlarda rivojlanishi
sharoitida har bir korxona o‘z faoliyatining samaradorligini oshirishga intiladi. Bu
jarayonda xarajatlarni to‘g‘ri tahlil qilish va boshqarish muhim ahamiyat kasb
etadi. Ayniqsa, davr xarajatlari korxonaning moliyaviy holati va rentabelligiga
bevosita ta’sir ko‘rsatishi sababli, ularning mohiyatini chuqur o‘rganish zarurdir.
Ushbu kurs ishi doirasida "Davr xarajatlarining mazmuni va ahamiyati"
mavzusining tanlanishi ham bejiz emas. Chunki ishlab chiqarish va davr
xarajatlarini tahlil qilish kompaniyaning moliyaviy sog‘lig‘i va operatsion
samaradorligini baholash uchun juda muhimdir. Bu tahlil sotilgan tovarlar
tannarxini va biznesning rentabelligini aniqlashga yordam beradi. Global
iqtisodiyotning o‘zgaruvchan sharoitida xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash va tahlil
qilish korxonalarning barqarorligi va raqobatbardoshligini ta’minlash uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. Davr xarajatlarining mohiyatini tushunish talabalarga
buxgalteriya hisobi va moliyaviy menejmentning fundamental tamoyillarini chuqur
o‘zlashtirishga yordam beradi Davr xarajatlarining mazmuni
Davr xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlar va sarflar sifatida ta’riflanadi. Boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish
xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar davr
xarajatlari jumlasiga kiradi. Xalqaro buxgalteriya hisoboti standartlari (XBHS)
bo‘yicha davr xarajatlari kompaniyaning balansida kapitalizatsiya qilinmaydigan,
balki sodir bo‘lgan davrda daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan
xarajatlardir. Davr xarajatlari ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmaganligi sababli,
ular sodir bo‘lgan davrda hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlarining mohiyati
ularning vaqt bilan bog‘liqligida va muayyan mahsulot yoki xizmatni ishlab
chiqarishga bevosita aloqador emasligida namoyon bo‘ladi. Bu xarajatlar
korxonaning umumiy faoliyatini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ularning hisobi
moliyaviy natijalarni to‘g‘ri aniqlash uchun zarurdir. XBHSning davr xarajatlariga
bo‘lgan yondashuvi moliyaviy hisobotning shaffofligini ta’minlashga qaratilgan.
4

Kapitalizatsiya qilinmaydigan xarajatlar darhol hisobdan chiqarilishi, korxonaning
haqiqiy moliyaviy holatini aks ettirishga yordam beradi.
Davr xarajatlari odatda uchta asosiy toifaga bo‘linadi: sotish xarajatlari,
ma’muriy xarajatlar va boshqa operatsion xarajatlar. Sotish xarajatlari mahsulot
yoki xizmatlarni sotish va tarqatish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardir. Bularga
reklama, marketing, sotuvchilarning ish haqi va komissiyalari, transport va
yetkazib berish xarajatlari kiradi. Ma’muriy xarajatlar korxonani boshqarish va
umumiy faoliyatini ta’minlash bilan bog‘liq xarajatlardir. Bularga ma’muriy
xodimlar ish haqi, ofis ijara, kommunal to‘lovlar, yuridik va buxgalteriya
xizmatlari uchun to‘lovlar kiradi. Boshqa operatsion xarajatlar korxonaning asosiy
faoliyatiga bevosita aloqador bo‘lmagan, lekin operatsion faoliyat davomida
yuzaga keladigan boshqa xarajatlardir. Bularga tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari ,
zarar ko‘rishlar va boshqa shu kabi xarajatlar kirishi mumkin. Davr xarajatlarining
bunday tasnifi korxonaning xarajatlar tuzilishini tushunish va ularni nazorat qilish
imkonini beradi. Har bir toifa bo‘yicha xarajatlarni alohida tahlil qilish,
resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishga yordam beradi. XBHS
moliyaviy hisobotda xarajatlarni funktsional yoki tabiiy usulda taqdim etishga
ruxsat beradi. Funktsional usul xarajatlarni sotish, ma’muriy va boshqa
funktsiyalarga ko‘ra guruhlashni nazarda tutsa, tabiiy usul xarajatlarni ularning
xususiyatiga ko‘ra (ish haqi, amortizatsiya va h.k.) guruhlaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlardir. Bularga xomashyo, materiallar, ishchilarning ish haqi
va ishlab chiqarish usti xarajatlari kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot
tannarxiga kiritiladi va mahsulot sotilganda sotilgan tovarlar tannarxi sifatida
hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlari esa mahsulot ishlab chiqarishga bevosita
aloqador emas va sodir bo‘lgan davrda daromadlar hisobidan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisobdan chiqariladi. Davr va ishlab chiqarish
xarajatlarining asosiy farqi ularning mahsulot bilan bog‘liqligi va hisobdan
chiqarilish vaqtida ko‘rinadi. Davr va ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi farqni
tushunish moliyaviy hisobotni to‘g‘ri tuzish va korxonaning rentabelligini aniqlash
5

uchun muhimdir. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxiga ta’sir qilsa, davr
xarajatlari korxonaning umumiy operatsion xarajatlarini aks ettiradi. XBHS (IAS
2) inventarlarning tannarxini aniqlash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi va unga xarid
xarajatlari, konversiya xarajatlari (to‘g‘ridan-to‘g‘ri ish haqi va ishlab chiqarish
usti xarajatlari) va inventarlarni hozirgi joylashuviga va holatiga keltirish uchun
qilingan boshqa xarajatlar kiradi.
Davr xarajatlari esa ushbu ta’rifga kirmaydi.
Davr xarajatlari daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks etib, korxonaning
yalpi foydasi va operatsion foydasini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Davr
xarajatlarining hajmi va dinamikasini tahlil qilish korxonaning xarajatlarni
boshqarish samaradorligini baholashga yordam beradi. Davr xarajatlarini tahlil
qilish korxonaning moliyaviy sog‘lig‘i va operatsion samaradorligini baholash
uchun muhimdir. Davr xarajatlarining tahlili korxonaning rentabelligiga ta’sir
etuvchi omillarni aniqlashga yordam beradi. Xususan, sotish va ma’muriy
xarajatlarning daromadga nisbati korxonaning xarajatlarni nazorat qilish
qobiliyatini ko‘rsatadi. XBHS (IAS 1) moliyaviy hisobotlarni taqdim etish
bo‘yicha umumiy talablarni belgilaydi va daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda davr
xarajatlarining tegishli moddalarini aks ettirishni talab qiladi.
Davr xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar narxlash siyosatini ishlab chiqish,
marketing strategiyalarini rejalashtirish va operatsion xarajatlarni optimallashtirish
bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir. Davr xarajatlarining
o‘zgarishi korxonaning foyda marjasiga ta’sir qilishi mumkin, shuning uchun
ularni doimiy ravishda kuzatib borish muhimdir. Boshqaruv davr xarajatlarini
tahlil qilib, xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni oshirish yo‘llarini aniqlashi
mumkin. Misol uchun, marketing xarajatlarining samaradorligini baholash orqali
reklamaga yo‘naltirilgan resurslarni optimallashtirish mumkin. XBHS (IFRS 15)
mijozlar bilan tuzilgan shartnomalardan kelib chiqadigan daromadlar bo‘yicha
prinsiplarni belgilaydi va shartnoma xarajatlarini hisobga olish bo‘yicha
ko‘rsatmalar beradi, bu esa boshqaruvning qaror qabul qilish jarayoniga ta’sir
qilishi mumkin.
6

Davr xarajatlarining yuqori bo‘lishi korxonaning sof foydasini kamaytirishi
va rentabelligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Davr xarajatlarini nazorat qilish
va optimallashtirish korxonaning umumiy moliyaviy samaradorligini oshirishga
yordam beradi. Davr xarajatlarining rentabellikka ta’siri bevosita bo‘lmasada,
ularning umumiy xarajatlardagi ulushi va dinamikasi korxonaning foyda olish
qobiliyatini belgilaydi. Xususan, ma’muriy xarajatlarning ortiqcha o‘sishi
korxonaning rentabelligini pasaytirishi mumkin. XBHS moliyaviy hisobotda
rentabellik ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni taqdim
etishni talab qiladi, bu esa davr xarajatlarining ahamiyatini yanada oshiradi.
Marketing va reklama xarajatlariga reklama kampaniyalari uchun xarajatlar
kiradi. Misol uchun, televideniye reklamasi, internet marketing, bosma nashrlarda
reklama berish xarajatlari davr xarajatlari hisoblanadi. Shuningdek, marketing
tadqiqotlari va bozor tahlili uchun qilingan xarajatlar , sotuvchilarning ish haqi va
komissiyalari , mahsulotlarni targ‘ib qilish va namoyish qilish bilan bog‘liq
xarajatlar ham davr xarajatlari jumlasiga kiradi. Marketing kampaniyalari uchun
qilingan xarajatlar davr xarajatlariga misol sifatida keltiriladi. Marketing xarajatlari
korxonaning daromadini oshirishga qaratilgan bo‘lsada, ular bevosita mahsulot
ishlab chiqarish bilan bog‘liq emasligi sababli davr xarajatlari hisoblanadi. Ushbu
xarajatlarning samaradorligini baholash investitsiyalarning qaytimini aniqlash
uchun muhimdir. XBHS (IAS 38) reklama va marketing faoliyatiga qilingan
xarajatlarni sodir bo‘lgan davrda hisobdan chiqarishni talab qiladi, chunki ular
korxonaning umumiy brendi va mijozlar bilan aloqalarini yaxshilashga qaratilgan
bo‘lib, alohida aktiv sifatida tan olinmaydi.
Ma’muriy va boshqaruv xodimlari ish haqiga boshqaruv xodimlari, ofis
xodimlari, buxgalterlar va boshqa ma’muriy xodimlarning ish haqi va mukofotlari
kiradi. Shuningdek, ijtimoiy sug‘urta va boshqa ish beruvchi tomonidan
to‘lanadigan to‘lovlar ham ma’muriy xarajatlar tarkibiga kiradi.
Kompaniya buxgalterlari bilan bog‘liq ish haqi xarajatlari davr xarajatlari
sifatida ko‘rsatiladi. Ma’muriy xodimlar bevosita ishlab chiqarishda ishtirok
etmasalar ham, ularning faoliyati korxonaning umumiy boshqaruvi va faoliyatini
7

ta’minlash uchun zarurdir, shuning uchun ularning ish haqi davr xarajatlari
hisoblanadi. XBHS (IAS 19) xodimlarga to‘lanadigan imtiyozlar bo‘yicha hisobga
olish qoidalarini belgilaydi va ma’muriy xodimlar ish haqi kabi qisqa muddatli
imtiyozlar sodir bo‘lgan davrda hisobdan chiqarilishini talab qiladi.
Ofis ijara va kommunal to‘lovlarga korporativ ofis ijara xarajati, ofis
binolarini saqlash va ta’mirlash xarajatlari, elektr energiyasi, suv, isitish va internet
kabi kommunal to‘lovlar kiradi. Kompaniyaning korporativ ofisi uchun ijara
xarajatlari davr xarajatlari sifatida keltiriladi. Ofis ijara va kommunal to‘lovlar
korxonaning umumiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan doimiy xarajatlar
bo‘lib, ular mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq emas, shuning uchun davr
xarajatlari hisoblanadi. XBHS (IFRS 16) ijara shartnomalarini hisobga olish
bo‘yicha yangi qoidalarni belgilaydi, lekin ofis ijara to‘lovlari kabi qisqa muddatli
ijaralar odatda daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda xarajat sifatida aks ettiriladi.
Tadqiqot va ishlanmalar xarajatlariga yangi mahsulotlar va texnologiyalarni
ishlab chiqish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi. Bularga tadqiqotchilarning ish haqi,
materiallar va uskunalar xarajatlari, shuningdek ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlari xarajatlari kiradi. Tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari davr
xarajatlariga misol sifatida keltiriladi. Tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari kelajakda
korxonaga iqtisodiy manfaat keltirishi mumkin bo‘lsa-da, ularning natijalari
noaniq bo‘lganligi sababli, odatda sodir bo‘lgan davrda davr xarajatlari sifatida
hisobga olinadi. XBHS (IAS 38) tadqiqot xarajatlarini sodir bo‘lgan davrda
hisobdan chiqarishni talab qiladi.
Ishlanmalar xarajatlari esa, agar muayyan mezonlarga javob bersa, aktiv
sifatida kapitalizatsiya qilinishi mumkin.
Turli sohalardagi korxonalar misolida xizmat ko‘rsatish sohasidagi
konsalting firmalarida ma’muriy xodimlar ish haqi, ofis ijara, marketing xarajatlari
davr xarajatlari hisoblanadi. Chakana savdo sohasida do‘kon ijara, sotuvchilarning
ish haqi, reklama xarajatlari davr xarajatlari jumlasiga kiradi. Ishlab chiqarish
sohasida esa zavoddan tashqari ofis xarajatlari, marketing bo‘limi xarajatlari davr
xarajatlari hisoblanadi. Turli sohalardagi davr xarajatlariga misollar mavjud. Davr
8

xarajatlarining tarkibi va hajmi korxonaning faoliyat sohasi va o‘ziga xos
xususiyatlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, xizmat ko‘rsatish sohasida
marketing va ma’muriy xarajatlar ishlab chiqarish sohasiga nisbatan yuqori
bo‘lishi mumkin.
Davr xarajatlari daromadlar to‘g‘risidagi hisobotning operatsion xarajatlari
qismida aks ettiriladi. Ular yalpi foydadan chegirilib, operatsion foydani
aniqlashda ishtirok etadi. Davr xarajatlari daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks
etishi va sof foydaga ta’sir qilishi kuzatiladi. Davr xarajatlarining daromadlar
to‘g‘risidagi hisobotda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks etishi korxonaning operatsion
faoliyatining rentabelligini baholash imkonini beradi. Yuqori davr xarajatlari
operatsion foydani kamaytirishi mumkin. XBHS (IAS 1) daromadlar to‘g‘risidagi
hisobotning tuzilishini belgilaydi va operatsion xarajatlar, shu jumladan davr
xarajatlari alohida moddalar sifatida taqdim etilishini talab qiladi.
Davr xarajatlari korxonaning yalpi foydasidan chegirilgandan so‘ng, sof
foyda (zarar) aniqlanadi. Sof foyda soliqqa tortiladigan foydani hisoblash uchun
asos bo‘lib xizmat qiladi, shuning uchun davr xarajatlari bilvosita soliq to‘lovlariga
ham ta’sir qiladi. Davr xarajatlarining o‘zgarishi korxonaning sof foydasiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xususan, xarajatlarning nazoratsiz o‘sishi sof
foydaning kamayishiga olib keladi. XBHS (IAS 12) foyda solig‘i bo‘yicha hisobga
olish qoidalarini belgilaydi va soliqqa tortiladigan foyda sof foyda asosida
aniqlanganligi sababli, davr xarajatlari bilvosita soliq hisobiga ta’sir qiladi.
Davr xarajatlari korxonaning rentabelligini o‘lchash uchun ishlatiladigan
moliyaviy ko‘rsatkichlarga, masalan, operatsion marja va sof foyda marjasiga ta’sir
qiladi. Davr xarajatlarining dinamikasini tahlil qilish korxonaning moliyaviy
barqarorligini baholashga yordam beradi. Moliyaviy tahlilchilar davr xarajatlarini
tahlil qilib, korxonaning xarajatlarni boshqarish samaradorligini baholaydilar va
uni raqobatchilar bilan solishtiradilar. XBHS moliyaviy hisobotda moliyaviy tahlil
uchun zarur bo‘lgan barcha asosiy ma’lumotlarni, shu jumladan davr xarajatlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etishni talab qiladi.
Davr xarajatlari ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, lekin
9

korxonaning umumiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan xarajatlardir. Ular
sotish, ma’muriy va boshqa operatsion xarajatlarga bo‘linadi. Davr xarajatlari
daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks etadi va korxonaning sof foydasi va
rentabelligiga ta’sir qiladi. XBHS davr xarajatlarining hisobi va moliyaviy
hisobotda aks ettirilishi bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi.
Kurs ishi uchun amaliy tavsiyalar sifatida davr xarajatlarining turli
sohalardagi korxonalar faoliyatiga ta’sirini chuqurroq o‘rganish mumkin.
Shuningdek, O‘zbekistondagi korxonalarda davr xarajatlarining hisobi va tahlili
xususiyatlarini o‘rganish va davr xarajatlarini optimallashtirish hamda korxona
rentabelligini oshirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir. O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos sharoitlarini hisobga olgan
holda, davr xarajatlarining mahalliy korxonalar faoliyatiga ta’sirini o‘rganish kurs
ishining amaliy ahamiyatini oshiradi. Talabaning davr xarajatlarini
optimallashtirish bo‘yicha mustaqil takliflar ishlab chiqishi uning tahliliy va
amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
1 - jadval
Davr va ishlab chiqarish xarajatlarining qiyosiy tahlili
Xususiyat Davr xarajatlari Ishlab chiqarish xarajatlari
Bog‘liqlik Ishlab chiqarish jarayoni bilan
bevosita bog‘liq emas Mahsulot ishlab chiqarish
jarayoni bilan bevosita bog‘liq
Tarkib Sotish, ma’muriy, boshqa
operatsion xarajatlar Xomashyo, materiallar, ish haqi,
ishlab chiqarish usti
Xarajatlari
Hisobga olish Soddir bo‘lgan davrda sodir bo‘ladi Mahsulot tannarxiga kiritiladi
1.2 Davr xarajatlarini tasniflash va ularning turlari
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni
sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Agar xarajatlar kompleks moddalardan, ya’ni bir necha xarajat
elementlaridan, iborat bo‘lsa ularni hisobga olish xarajatlar elementlari bo‘yicha
tashkil etiladi. Davr xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi.
10

Sotish xarajatlari. Tovarlarni temir yo‘l, havo, avtomobil, dengiz, daryo
transportida va ot-ulovda tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari
hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar
kiritiladi.
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo‘yicha xarajatlar, shu
jumladan:
- mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash
xarajatlari, ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari;
- ijtimoiy sug‘urtaga xarajatlar;
- savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- inventarlar va xo‘jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish harajatlari
hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash
(ta’mirlash, yuvish, tuzatish, dezinfeksiya qilish va h.k.) bilan bog‘liq boshqa
xarajatlar;
- gaz, yoqilg‘i, elektr energiyasi xarajatlari;
- tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish
xarajatlari;
-savdo reklamasi xarajatlari;
- tashish, saqlash va sotish chog‘ida tovarlarning yo‘qotilishi;
- o‘rash-joylash materiallari xarajatlari;
- mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari;
- mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;
- ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o‘rnatish
va saqlash, tuynuklar, o‘yiqlar va boshqalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy
(nomukammal tusdagi) xarajatlar;
- umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi
uchun tibbiyot muassasalariga haq to‘lash;
- kassa xo‘jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari;
11

- umumiy ovqatlanish korxonalarida qog‘oz salfetkalar, qog‘oz dasturxonlar,
qog‘oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati;
- sotish bozorlarini o‘rganish bo‘yicha xarajatlar (marketingga, reklamaga
sarflangan xarajatlar) va boshqa xarajatlar.
Ma’muriy xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- boshqaruv xodimlariga mehnatga haq to‘lash xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
- xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash
va ijaraga olish xarajatlari;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va
ularni boshqarish xarajatlari;
- boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari,
hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning
boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- telekommunikatsiyalar xizmatlari, shu jumladan: mahalliy tarmoqlar;
abonent raqamidan foydalanganlik uchun to‘lov; kanallarni ijaraga berish;
ko‘chma, yo‘ldosh va peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish;
ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu jumladan Internet uchun haq to‘lash;
- shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun haq to‘lash;
- ma’muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq
to‘lash;
- ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni
tuzatish, shuningdek, eskirish (amortizatsiya) xarajatlari;
- yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar,
uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar;
- xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan mol-
mulkni majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari;
- boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha xarajatlar;
- vakillik xarajatlari;
12

- umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va
kommunal xizmatlar qiymatiga haq to‘lash xarajatlari;
- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lmagan, tabiatni muhofaza
qilish ahamiyatiga ega bo‘lgan jamg‘armalarni saqlash va ulardan foydalanish
bilan bog‘liq joriy xarajatlar, tabiiy atrof muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni
joylashtirganlik uchun kompensatsiya to‘lovlari;
- xizmatlar qiymatini to‘lash hamda investitsiya aktivlarining ishonchli
boshqaruvchilari, davlatning ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarning
mukofotlari bo‘yicha xarajatlar;
- ma’muriy maqsadlar uchun foydalaniladigan inventarlar va xo‘jalik
anjomlari qiymatini hisobdan chiqarish bo‘yicha xarajatlar hamda ularni
belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash bilan bog‘liq
bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Boshqa operatsion xarajatlariga quyidagilar kiradi:
- kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil
etilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta
tayyorlash bundan mustasno;
- loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini
qoplash, shuningdek, ob’ekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog‘idagi
shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib
chiqqan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga
o‘xshash boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan
yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar
ko‘rish uchun javobgar bo‘lgan yetkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar hisobiga undirilishi mumkin bo‘lmagan darajada amalga oshiriladi;
- maslahat va axborot xizmatlariga haq to‘lash;
- auditorlik xizmatlariga haq to‘lash;
- o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo‘jaliklarni
saqlashdan ko‘rilgan zararlar;
13

- salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida
bevosita qatnashuvi bilan bog‘liq bo‘lmagan dam olishlarni tashkil etish tadbirlari;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan
bog‘liq bo‘lmagan ishlar (xizmatlar)ni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish
ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam berish va boshqa xil ishlarni) bajarish
xarajatlari;
- kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi to‘lovlar:
O‘zbekisto Respublikasi hukumatining qarorlariga ko‘ra kompensatsiya
to‘lovlari;
bir marta beriladigan mukofotlar, yil davomidagi ish yakunlari bo‘yicha
rag‘batlantirishlar, uzoq muddat ishlaganlik uchun rag‘batlantirish va to‘lovlar, shu
jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘z qaroriga ko‘ra natura bilan to‘lovlar,
shuningdek yagona ijtimoiy to‘lov summasi, ular bo‘yicha hisoblangan haq;
qonun hujjatlariga yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘zining qaroriga
muvofiq majburiy progul vaqti yoki past haq to‘lanadigan ishni bajarganlik uchun
haq to‘lash;
vaqtincha mehnat layoqatini yo‘qotgan taqdirda qonun hujjatlari bilan
belgilangan haqiqiy ish haqi miqdorigacha qo‘shimcha haq;
asosiy ish joyi bo‘yicha ishchilarga, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt ishchi va
mutaxassislariga ular ishdanajragan holda malaka oshirish va kadrlarni qayta
tayyorlash tizimida o‘qigan vaqtda ish haqi to‘lash;
qonun hujjatlariga muvofiq 12 yoshga to‘lmagan ikki va undan ortiq bolasi
yoki 16 yoshga to‘lmagan nogiron bolasi bor bo‘lgan ayollarga berilgan
qo‘shimcha ta’tilga haq to‘lash;
xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki
xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish;
xodimlarning (ovqatlanishi, yo‘l kirasi, davolanish va dam olishga,
ekskursiya va sayohatlarga yo‘llanmalari, sport seksiyalarida, to‘garaklarda,
klublardagi mashg‘ulotlari, madaniy-ko‘ngilochar va jismoniy tarbiya (sport)
14

tadbirlariga qatnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va iste’moli hamda boshqa
shunga o‘xshash to‘lovlari) xarajatlarini qoplash.
- ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to‘lovlar va xarajatlar:
qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to‘lgungacha parvarish qilish
bo‘yicha har oylik nafaqani to‘lash bo‘yicha xarajatlar;
pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga biryo‘la
to‘lanadigan nafaqalar;
amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan ularning
qayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qisqarishi munosabati bilan
bo‘shab qoladigan xodimlarga to‘lovlar;
xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam.
- sog‘liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar
maktabgacha tarbiya muassasalari, sog‘lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport
ob’ektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek, uy-joy fondi ob’ektlari
ta’minotiga (shu jumladan, barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o‘tkazishga
amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo‘shgan holda) xarajatlar;
- vaqtincha to‘xtatib qo‘yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarini
saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan
tashqari);
- bankning, Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysining va qimmatli
qog‘ozlar bozori professional ishtirokchilarining xizmatlariga haq to‘lash;
- ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshqa xayriya jamg‘armalariga,
madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va
sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar;
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo‘jalik
yurituvchi sub’ekt xarajatlariga kiritiladigan byudjetga majburiy to‘lovlar, soliqlar,
yig‘imlar, davlat maqsadli jamg‘armalariga ajratmalar, shuningdek Hukumat
qarorlariga binoan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to‘lash;
- zararlar, jarimalar, penyalar:
bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha yo‘qotishlar;
15

moddiy boyliklarning, bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli
bo‘lmagan yo‘qotishlari hamda kamomadlar;
ishlab chiqarish zahiralarini va tayyor mahsulotni eng past baholash usuli
yoki sotishning sof qiymati bo‘yicha qayta baholash yoki bahosini pasaytirish
natijasidagi zararlar;
idishlarga doir ishlar bo‘yicha zararlar;
sud xarajatlari;
to‘lanishi shubhali qarzlar bo‘yicha zahiraga ajratmalar;
qonunchilikka muvofiq da’vo bildirish muddati o‘tgan va undirish noreal
bo‘lgan boshqa qarzlar bo‘yicha debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan
ko‘rilgan zararlar, shuningdek, qonunchilikka muvofiq yuridik va jismoniy
shaxslar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha to‘lanishi shubhali qarzlarni hisobdan
chiqarishdan ko‘rilgan zararlar;
hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillar operatsiyalari bo‘yicha ko‘rilgan
zararlar;
tabiiy ofatlar (ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulotlar va boshqa
moddiy boyliklarning nobud bo‘lishi va buzilishi, ishlab chiqarishning to‘xtashi va
boshqalar tufayli yo‘qotishlar) tufayli ko‘rilgan qoplanmaydigan yo‘qotishlar va
zararlar, shu jumladan, tabiiy ofatlar oqibatlarining oldini olish yoki oqibatlarini
bartaraf etish bilan bog‘liq xarajatlar;
aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur
summani undirish mumkin bo‘lmagan hollarda ko‘rilgan zararlar;
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning asosiy vositalari va boshqa mol-mulki
(aktivlari)ning chiqib ketishi (balansdan chiqarish)dan ko‘rilgan zararlar;
xo‘jalik shartnomalari shartlarining, shu jumladan, mahsulotni yetkazib
beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof
etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to‘lanmagan to‘lovlar va boshqa xil
sanksiyalar, shuningdek, yetkazilgan zararlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar;
soliq qonuni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarima va penyalar;
to‘langan boshqa jarimalar.
16

- xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo‘jaliklar tomonidan xo‘jalik
yurituvchi sub’ektning umumiy ovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan
mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha narx tafovutlari;
- gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish
bilan bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan mol-
mulk bo‘yicha, belgilangan tartibda;
- yangi texnologiyalar yaratish va qo‘llanilayotgan texnologiyalarni
takomillashtirish, shuningdek ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib
borish, xom ashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni
qayta jihozlash bilan yo‘ldosh mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari;
- ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba-eksperiment
ishlari olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo‘yicha modellar va
namunalarni tayyorlash va sinash, ko‘rgazmalar va ko‘riklar, tanlovlarni,
sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo‘yicha boshqa tadbirlarni
tashkil etish, mualliflar haqini to‘lash xarajatlari va boshqa xarajatlar;
- ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmay-digan
boshqa xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish
nafaqalari to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga
muvofiq;
- yangi ishlab chiqarishlarni, sexlar, agregatlarni, shuningdek seriyali va
ommaviy mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishni va texnologik
jarayonlarni o‘zlashtirish xarajatlari;
- ayrim mashinalar va mexanizmlarni yakka tartibda sinab ko‘rish hamda
foydalanilayotgan uskunalar va texnik qurilmalarning barcha turlarini ularni
montaj qilish sifatini tekshirib ko‘rish maqsadida kompleks (mahsulot
chiqarmasdan) ishlatib ko‘rish;
- yangidan ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun ishchi kuchlarini jalb
qilish va kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq xarajatlar;
- foydalanishdagi to‘liq eskirgan uskuna uchun to‘lov;
17

- ishlab chiqarish jarayonini to‘xtatib turish davrida ishlab chiqarish
quvvatlari va ob’ektlarni saqlash hamda ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- yuqorida ko‘rsatilmagan boshqa xarajatlar.
Davr xarajatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar (9400). Ishlab chiqarish
jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan sotish xarajatlari, boshqaruv xarajatlari,
boshqa operatsion xarajatlar, shuningdek kelgusida soliq solinadigan bazadan
chegiriladigan hisobot davri xarajatlari to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish
quyidagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi:
9410 “Sotish xarajatlari”;
9420 “Ma’muriy xarajatlar”;
9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”.
Davr xarajatlarining tarkibi O‘zR VMning 1999 yil 5 fevraldagi 54-son
qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risida”gi Nizom bilan tartibga solinadi.
9410 “Sotish xarajatlari”hisobvarag‘ida mahsulotni sotish bo‘yicha
xarajatlar, ya’ni, mahsulotni iste’molchiga yetkazib berish bilan bog‘liq, transport
vositalariga ortish, marketing bilan shug‘ullanuvchi xodimlar va bo‘limlarning
xarajatlari va boshqalar aks ettiriladi. Hisobot davrining oxirida 9410 “Sotish
xarajatlari” hisobvarag‘i 9910 “Yakuniy moliyaviy natija”hisobvarag‘i bilan
bog‘langan holda yopiladi.
9420 “Ma’muriy xarajatlar”hisobvarag‘ida korxonani boshqarish bo‘yicha
xarajatlar, boshqaruv xodimlarining mehnat haqi xarajatlari, umumboshqaruv
ahamiyatiga molik asosiy vositalarni ta’mirlash xarajat-lari, umumxo‘jalik
ahamiyatidagi binolarning ijara to‘lovlari va boshqa xarajatlar hisobga olinadi.
Hisobot davrining oxirida 9420 “Ma’muriy xarajatlar”hisobvarag‘i 9910 “Yakuniy
moliyaviy natija”hisobvarag‘i bilan bog‘langan holda yopiladi.
9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”hisobvarag‘ida kadrlar tayyorlash va
qayta tayyorlash xarajatlari, axborot, auditorlik va maslahat xizmatlari uchun
to‘lov xarajatlari, ish haqi hisoblashda hisobga olinmaydigan kompensatsiyalash
18

va rag‘batlantirish ahamiyatiga molik to‘lovlar, bank va depozitariy xizmatlarining
to‘lovlari, zararlar, jarimalar, penyalar va boshqa opersion faoliyat jaryonida
vujudga keladigan, ishlab chiqarish jarayoni, moliyaviy faoliyat va favqulodda
xarajatlar moddalarining belgilari bo‘lmagan boshqa xarajatlar aks ettiriladi.
Hisobot davrining oxirida 9430 “Boshqa opersion xarajatlar”hisobvarag‘i 9910
“Yakuniy moliyaviy natija”hisobvarag‘i bilan bog‘langan holda yopiladi.
Quyida davr xarajatlari harakati bo‘yicha muoamalalarni buxgalteriya
hisobida aks ettirilishini ko‘rib o‘tamiz:
1) Mahsulotlarni jo‘natish bo‘yicha transport xarajatlari:
Dt 9410 “Sotish xarajatlari”
Kt 6990 “Boshqa majburiyatlar”.
2) Chetdan reklama va marketing xizmatlari:
Dt 9410 “Sotish xarajatlari”
Kt 6010 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan
hisobvaraqlar”.
3) Savdo jarayonida ishlatilayotgan asosiy vositalarning eskirishi:
Dt 9410 “Sotish xarajatlari”
Kt 0200 “Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchihisobvaraqlar”.
4) Savdo jarayonida ishlatilayotgan nomoddiy aktivlarning eskirishi:
Dt 9410 “Sotish xarajatlari”
Kt 0500 “Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi
hisobvaraqlar”.
5) Boshqaruv xodimlarining mehnat haqi xarajatlari:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 6710 “Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisoblashishlar”.
6) Boshqaruv ahamiyatiga molik asosiy vositalarning eskirishi:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 0200 “Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchihisobvaraqlar”.
7) Boshqaruv binosining ijara to‘lovi:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
19

Kt 6910 “To‘lanadigan operativ ijara”.
8) Boshqaruv ehtiyojlari uchun materiallar sarflandi:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 1000 “Materiallarni hisobga oluvchihisobvaraqlar”.
9) Transport korxonalarining xizmati:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 6010 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan
hisobvaraqlar”.
10) Xizmat safarlari va vakillik xarajatlari:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 4220 “Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar” yoki
Kt 4230 “Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar”.
11) Yuridik shaxsning yuqori tashkiloti va birlashmalarini saqlashga
ajratmalar:
Dt 9420 “Ma’muriy xarajatlar”
Kt 6120 “Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga to‘lanadigan
hisobvaraqlar”.
12) Bank va auditorlik xizmatlari uchun to‘lovlar:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 6990 “Boshqa majburiyatlar”.
13) Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishidan zararlar:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” yoki
Kt 9220 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”.
14) Aybdor shaxsni aniqlash imkoni bo‘lmagan holdagi kamomadlar va
yo‘qotishlarni zararga o‘tkazish:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qo-tishlar”.
15) Shubhali qarzlar bo‘yicha zahira hisoblandi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
20

Kt 4910 “Dargumon qarzlar bo‘yicha rezerv”.
16) Soliq idoralari qaroriga ko‘ra jarima hisoblandi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”.
17) Korxona balansida bo‘lgan oliy o‘quv yurtlarini saqlash uchun
ajratmalar:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 6110 “Ajratilgan bo‘linmalarga to‘lanadigan hisobvaraqlar”.
18) Korxona xodimlari uchun dam olish uylari va sanatoriylarga
yo‘llanmalar to‘landi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” yoki
Kt 5210 “Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari” yoki
Kt 5220 “Chet eldagi valyuta hisobvaraqlari” yoki
Kt 5510 “Akkreditivlar” yoki
Kt 5520 “Chek daftarchalari” yoki
Kt 5530 “Boshqa maxsus hisobvaraqlar”.
19) Bekor qilingan buyurtmalar bo‘yicha xarajatlar hisobdan chiqarildi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 2010 “Asosiy ishlab chiqarish”.
20) O‘tgan yillar muomalalaridan ko‘rilgan zararlar:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 4010 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisob-varaqlar” yoki
boshqa olinadigan hisobvaraqlar.
21) Xo‘jalik shartnomalarini buzganlik uchun jarimalar:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 6960 “Da’volar bo‘yicha to‘lanadigan hisobvaraqlar”.
22) Mahalliy transportdan foydalanish uchun yo‘l hujjatlari to‘landi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 5110 “Hisob-kitob hisobvarag‘i” yoki
21

Kt 5210 “Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari” yoki
Kt 5220 “Chet eldagi valyuta hisobvaraqlari” yoki
Kt 5510 “Akkreditivlar” yoki
Kt 5520 “Chek daftarchalari” yoki
Kt 5530 “Boshqa maxsus hisobvaraqlar”.
23) TMZning sotilishi bo‘yicha bahoning kamayish natijalari hisobdan
chiqarildi:
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 3190 “Boshqa kelgusi davr xarajatlari”.
24) Quyidagi ishlarda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi va
nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi:
a) yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan ishga
tushirish ishlarida;
b) seriyali yoki ommaviy ishlab chiqarishga mo‘ljallanmagan yangi
texnologik jarayonlarni o‘zlashtirishga xizmat ko‘rsatishda
Dt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
Kt 0200 “Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchihisobvaraqlar”
yoki
Kt 0500 “Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga
oluvchihisobvaraqlar”.
25) Hisobot davri oxirida davr xarajatlarini hisobga oluvchi
hisobvaraqlarning yopilishi:
Dt 9910 “Yakuniy moliyaviy natija”
Kt 9410 “Sotish xarajatlari” yoki
Kt 9420 “Ma’muriy xarajatlar” yoki
Kt 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”.
Hisobot davri oxirida 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” hisobvarag‘i 8710
“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” hisobvarag‘i
bilan yopiladi.
22

1.3. Davr xarajatlarini auditdan o‘tkazishda tahlil usullaridan foydalanish
Davr xarajatlari deganda korxonaning ishlab chiqarish faoliyati bilan
bevosita bog‘liq bo‘lmagan, balki uning umumiy faoliyatini ta’minlashga
qaratilgan xarajatlar tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, davr xarajatlari
mahsulot tannarxiga kiritilmaydi va balansda kapitalizatsiya qilinmaydi, balki ular
sodir bo‘lgan hisobot davrida darhol daromadlar hisobidan chiqariladi. Davr
xarajatlariga sotish xarajatlari (masalan, reklama, marketing, transport), ma’muriy
xarajatlar (masalan, ofis ijara, ma’muriy xodimlar ish haqi, kommunal to‘lovlar) va
umumiy xarajatlar (masalan, ilmiy-tadqiqot ishlari, konsalting xizmatlari) kiradi.
Davr xarajatlari o‘z navbatida tarixiy xarajatlar (o‘tgan davrlarda sodir bo‘lgan
xarajatlar), joriy xarajatlar (hisobot davrida sodir bo‘lgan xarajatlar) va oldindan
belgilangan xarajatlarga (kelgusi davrlar uchun rejalashtirilgan xarajatlar)
bo‘linishi mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlaridan farqli ravishda , davr xarajatlari mahsulot
tannarxini shakllantirishda ishtirok etmaydi. Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita
mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, xomashyo, materiallar,
asosiy va yordamchi materiallar, yonilg‘i va energiya xarajatlari, ishlab chiqarish
xodimlari ish haqi, asosiy kapital amortizatsiyasi kabi elementlarni o‘z ichiga
oladi. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot bilan birga harakatlanadi va faqat
mahsulot sotilganda sotilgan mahsulot tannarxi sifatida hisobdan chiqariladi. Davr
xarajatlari esa bunday bog‘liqlikka ega emas va ular sodir bo‘lgan davrda
moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xarajatlarni to‘g‘ri ajratish
korxona faoliyatini tahlil qilish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va moliyaviy
hisobotning ishonchliligini ta’minlash uchun muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasida davr xarajatlari buxgalteriya hisobida
"Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom"ga muvofiq alohida schyotlarda aks
ettiriladi. Bularga 9410 - "Sotish xarajatlari", 9420 - "Ma’muriy xarajatlar", 9430 -
"Boshqa operatsion xarajatlar", 9440 - "Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan
chegiriladigan hisobot davri xarajatlari" kabi schyotlar kiradi. Xalqaro moliyaviy
hisobot standartlari (XBHS) xarajatlarni tan olish va hisobga olish bo‘yicha
23

umumiy tamoyillarni belgilaydi, jumladan daromadlar bilan moslashtirish prinsipi.
XBHSga muvofiq, xarajatlar ular bilan bog‘liq daromadlar tan olingan davrda tan
olinishi kerak. Agar xarajatlar kelgusi davrlarga tegishli bo‘lsa, ular oldindan
to‘langan xarajatlar sifatida hisobga olinishi va tegishli davrlarda hisobdan
chiqarilishi lozim. Oldingi davrlardagi xatolarni tuzatish bo‘yicha XBHS talablari
ham mavjud. O‘zbekiston buxgalteriya hisobi standartlari XBHS bilan
uyg‘unlashtirilgan bo‘lib, davr xarajatlarini hisobga olishda umumiy xalqaro
tamoyillarga rioya qilish talab etiladi.
Davr xarajatlarini audit qilishda tahlil usullari moliyaviy axborotni baholash,
anormalliklarni aniqlash va audit riskini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
usullar auditning samaradorligi va samaradorligini oshirib, auditorga biznesni
chuqurroq tushunishga va potentsial muammolarni aniqlashga yordam beradi.
Biroq, tahlil usullarini qo‘llashda ularning cheklovlari va kamchiliklarini ham
hisobga olish zarur.
1-rasm. “O‘zagrosug‘urta” Aksiyadorlik jamiyatida davr xarajatlari
Xalqaro audit standartlariga (XAS) muvofiq davr xarajatlarini audit qilishda
quyidagi asosiy tahlil usullari qo‘llaniladi:
24

Tahliliy Muolajalar (Analytical Procedures) : XAS 520 "Tahliliy
muolajalar" standarti tahliliy muolajalarni moliyaviy va nomoliyaviy ma’lumotlar
o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish orqali moliyaviy axborotni baholash sifatida
ta’riflaydi. Tahliliy muolajalar qiyosiy tahlil, trend tahlili, nisbiy tahlil,
muvofiqlikni tekshirish va regressiya tahlili kabi turlarga bo‘linadi. Ushbu
muolajalar auditning uchta asosiy maqsadida qo‘llaniladi: riskni baholash,
mohiyati bo‘yicha muolajalar va yakuniy tahliliy ko‘rib chiqish.Davr xarajatlarini
audit qilishda tahliliy muolajalarni qo‘llash quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
mustaqil kutishni ishlab chiqish, muhim farqni (chegarani) aniqlash, farqni
hisoblash va muhim farqlarni tekshirish hamda xulosalar chiqarish. Misol uchun,
auditor o‘tgan davrlardagi ma’muriy xarajatlar trendini tahlil qilishi va joriy davr
uchun kutilayotgan xarajatlar miqdorini aniqlashi mumkin. Agar haqiqiy xarajatlar
kutilayotgan miqdordan sezilarli darajada farq qilsa, auditor bu farqning
sabablarini tekshirishi kerak. Tahliliy muolajalarni qo‘llash auditning
samaradorligi va ishonchliligini oshiradi, ammo ularning kamchiliklari ham
mavjud.
Muvofiqlikni Tekshirish (Reasonableness Testing) : Muvofiqlikni
tekshirish buxgalteriya axborotining asosliligini tekshirish bo‘yicha yuqori
darajadagi tahliliy muolajadir. Ushbu usulning maqsadi ma’lumotlardagi
nomuvofiqliklarni aniqlashdir. Davr xarajatlariga nisbatan muvofiqlikni
tekshirishning amaliy misollariga trendni taqqoslash, nisbiy tahlil, soha bilan
taqqoslash va byudjet bilan taqqoslash kiradi. Misol uchun, auditor kichik quti
qalam uchun 2000 INR to‘lovning nomuvofiqligini aniqlashi mumkin. Yoki tayyor
mahsulotlar zaxirasining sotuv va ishlab chiqarish hajmiga mos kelmasligini
tekshirishi mumkin.
Regressiya Tahlili (Regression Analysis) : Regressiya tahlili ikki yoki
undan ortiq o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash uchun statistik
usuldir. Ushbu usul davr xarajatlari auditida xarajatlarga ta’sir etuvchi omillarni
aniqlash va kelajakdagi xarajatlarni bashorat qilish uchun qo‘llaniladi. Misol
uchun, auditor reklama xarajatlari va sotuv hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil
25

qilishi mumkin. Yoki ish haqi xarajatlarini bashorat qilish uchun xodimlar sonidan
foydalanishi mumkin.
Qiyosiy Tahlil (Comparative Analysis) : Qiyosiy tahlil moliyaviy
ma’lumotlarni turli davrlar yoki boshqa kompaniyalar bilan solishtirish orqali
tendentsiyalar va anormalliklarni aniqlash usulidir. Ushbu usul davr xarajatlarini
audit qilishda turli davrlar va sohalar bo‘yicha xarajatlarni qiyoslash uchun
qo‘llaniladi. Misol uchun, auditor daromad va xarajatlarni turli yillar bo‘yicha
solishtirishi yoki kompaniyaning moliyaviy ko‘rsatkichlarini sohadagi boshqa
kompaniyalar bilan solishtirishi mumkin.
Faktorli Tahlil (Factor Analysis) : Faktorli tahlil o‘rganilayotgan
ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashga qaratilgan. Davr xarajatlari
auditida ushbu usul xarajatlarga ta’sir etuvchi asosiy omillarni aniqlash uchun
qo‘llaniladi. Misol uchun, auditor restoran biznesida oziq-ovqat va ichimliklar
xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishi mumkin.
Xalqaro audit standartlari (XAS) davr xarajatlarini audit qilish bo‘yicha aniq
talablarni belgilaydi. Xususan, XAS 500 "Audit dalillari" standarti auditorga etarli
va mos audit dalillarini to‘plash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi. Auditor davr
xarajatlarining mavjudligi, to‘liqligi, baholanishi va aks ettirilishiga ishonch hosil
qilish uchun tegishli audit muolajalarini, shu jumladan tahlil usullarini qo‘llashi
kerak.
XAS 315 (Qayta ko‘rib chiqilgan) "Sub’ektni va uning muhitini tushunish
va muhim buzilish risklarini baholash" standarti auditorga muhim buzilish
risklarini aniqlash va baholash bo‘yicha talablarni belgilaydi. Auditor davr
xarajatlari bilan bog‘liq risklarni baholashi va ushbu risklarga javob beradigan
audit muolajalarini ishlab chiqishi kerak.
XAS 520 "Tahliliy muolajalar" standarti auditorga tahliliy muolajalarni
riskni baholash, mohiyati bo‘yicha muolajalar va yakuniy ko‘rib chiqish sifatida
qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi.
Auditor davr xarajatlarini audit qilishda ushbu standart talablariga rioya
qilishi zarur.
26

Ishlab chiqarish sanoatida: Ishlab chiqarish sanoatida davr xarajatlariga
ma’muriy xarajatlar (ofis ijara xarajatlari, ma’muriyat xodimlari ish haqi), sotish
xarajatlari (reklama, marketing, transport xarajatlari) misol bo‘lishi mumkin.
Auditor ushbu xarajatlarni audit qilishda tahliliy muolajalar (o‘tgan davrlar bilan
qiyoslash, byudjet bilan solishtirish), muvofiqlikni tekshirish (ishlab chiqarish
hajmi bilan bog‘liqligini tekshirish) va qiyosiy tahlil usullaridan foydalanishi
mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari (xomashyo, materiallar, ishchilar ish haqi)
davr xarajatlaridan farqlanadi.
Xizmat ko‘rsatish sohasida: Xizmat ko‘rsatish sohasida davr xarajatlariga
marketing xarajatlari, reklama xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, xodimlarning ish
haqi misol bo‘lishi mumkin. Auditor ushbu sohadagi davr xarajatlarini audit
qilishda tahliliy muolajalar (daromad bilan bog‘liqligini tekshirish), muvofiqlikni
tekshirish (xodimlarning xarajatlari bo‘yicha tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirish) va
xodimlarning xarajatlarini tekshirish usullaridan foydalanishi mumkin.
Chakana savdo sohasida: Chakana savdo sohasida davr xarajatlariga
reklama xarajatlari, marketing xarajatlari, xodimlarning ish haqi, ijara xarajatlari
misol bo‘lishi mumkin. Auditor ushbu sohadagi davr xarajatlarini audit qilishda
tahliliy muolajalar (sotuv hajmi bilan bog‘liqligini tekshirish), qiyosiy tahlil
(o‘tgan davrlar bilan solishtirish) va xodimlarning xarajatlarini tekshirish
usullaridan foydalanishi mumkin.
Texnologiya kompaniyalarida: Texnologiya kompaniyalarida davr
xarajatlariga tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari, marketing xarajatlari, ma’muriy
xarajatlar misol bo‘lishi mumkin. Auditor ushbu sohadagi davr xarajatlarini audit
qilishda data tahlili, regressiya tahlili va tahliliy muolajalar kabi zamonaviy
usullardan foydalanishi mumkin.
Boshqa sohalarda: Bank sohasida ma’muriy xarajatlar auditi, transport
sohasida transport xizmatlaridan olinadigan xarajatlar auditi va amortizatsiya
xarajatlari auditi davr xarajatlari auditining boshqa sohalardagi misollari
hisoblanadi.
Davr xarajatlarini audit qilishda tahlil usullari audit jarayonining muhim
27

qismidir. Tahlil usullarini qo‘llash auditning samaradorligi va ishonchliligini
oshiradi, auditorga biznesni chuqurroq tushunishga va potentsial muammolarni
aniqlashga yordam beradi. Auditorlar turli vaziyatlarga mos keladigan tahlil
usullarini tanlashlari va ularning afzalliklari hamda kamchiliklarini hisobga
olishlari kerak.
2 - jadval
Davr xarajatlari va ishlab chiqarish xarajatlarining qiyosiy tahlili
Xususiyat Davr xarajatlari Ishlab chiqarish xarajatlari
Bog‘liqlik
Ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq emas Ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq
Hisobga olish
Balansda kapitalizatsiya
qilinmaydi Balansda inventar sifatida
kapitalizatsiya qilinadi
Hisobdan chiqarish Darhol daromadlar hisobidan
chiqariladi Mahsulot sotilganda tannarxga
o‘tkaziladi
Misollar Ma’muriy, sotish, marketing
xarajatlari Xomashyo, materiallar, ish
haqi, amortizatsiya
Moliyaviy hisobotda aks etishi
Daromadlar to‘g‘risidagi
hisobotning operatsion xarajatlari
bo‘limida Daromadlar to‘g‘risidagi
hisobotning sotilgan mahsulot
tannarxi bo‘limida
3 - jadval
Davr xarajatlarini audit qilishda qo‘llaniladigan tahlil usullari
Tahlil usuli Ta’rif Afzalliklari Kamchiliklari
Tahliliy muolajalar
Moliyaviy va
nomoliyaviy ma’lumotlar
o‘rtasidagi
munosabatlarni o‘rganish
orqali moliyaviy
axborotni baholash Samaradorlik, riskni
aniqlash, chuqur
tushuncha, katta hajmdagi
ma’lumotlarni tahlil qilish
imkoniyati Granular tafsilotlarni
o‘tkazib yuborish
ehtimoli, ma’lumotlar
ishonchliligiga bog‘liqlik,
yolg‘iz qo‘llanilganda
yetarli bo‘lmasligi
Muvofiqlikni tekshirish Buxgalteriya axborotining
asosliligini tekshirish
bo‘yicha yuqori
darajadagi
tahliliy muolaja Nomuvofiqliklarni
aniqlash, realistik
kutishlarni
shakllantirishga yordam
beradi Subyektivlik, chuqur
tahlilni talab qilishi
mumkin
Regressiya tahlili Ikki yoki undan ortiq
o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarni aniqlash
uchun statistik
usul Xarajatlarga ta’sir etuvchi
omillarni aniqlash,
kelajakdagi xarajatlarni
bashorat qilish imkoniyati Statistik bilim talab
etiladi, to‘g‘ri modellar
tuzish zarur
Qiyosiy tahlil
Moliyaviy ma’lumotlarni
turli davrlar yoki boshqa Tendentsiyalar va
anormalliklarni aniqlash, Turli davrlardagi va
sohalardagi ma’lumotlarni
28

kompaniyalar bilan
solishtirish byudjet farqlarini tahlil
qilish to‘g‘ri solishtirish zarur
Faktorli tahlil
O‘rganilayotgan
ko‘rsatkichga ta’sir Xarajatlarning
o‘zgarishiga olib Turli omillarning
xarajatlarga ta’sirini
29

II BOB. KORXONA FAOLIYATIDA DAVR XARAJATLARI
SAMARADORLIGINI BAHOLASH VA OSHIRISH ISTIQBOLLARI
2.1 UzAvtoMotors korxonasida davr xarajatlari samaradorligi tahlili va uni
baholash
“UzAuto Motors” korxonasi haqida umumiy ma’lumot. “UzAuto Motors”
(avvalgi nomi GM Uzbekistan) O‘zbekistondagi eng yirik avtomobil ishlab
chiqaruvchi korxona hisoblanadi. Korxona 1996 yilda O‘zbekiston hukumati va
General Motors kompaniyasi o‘rtasidagi hamkorlik natijasida tashkil etilgan.
Asosiy ishlab chiqarish quvvatlari Asaka shahridagi zavodda joylashgan bo‘lib,
avtomobil sanoatining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Korxona o‘z faoliyati
davomida turli model va rusumli avtomobillarni ishlab chiqaradi, bu jarayonda
davr xarajatlari muhim ahamiyatga ega. “UzAuto Motors” Markaziy Osiyo
mintaqasidagi eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi hisoblanib, mahalliy bozorda
yetakchi o‘rinni egallaydi.
1. Davr Xarajatlari Turlarini Aniqlash:
Avvalo, Uzavtomotors korxonasidagi davr xarajatlarining asosiy turlarini
aniqlab olish zarur. Bularga quyidagilar kirishi mumkin: Ma’muriy xarajatlar:
Boshqaruv xodimlari maoshi, ofis ijarasi, kommunal to‘lovlar, aloqa xizmatlari,
yuridik va konsalting xizmatlari, ofis jihozlari va ularning amortizatsiyasi kabi
xarajatlar.
Sotish xarajatlari: Marketing va reklama xarajatlari, savdo bo‘limi xodimlari
maoshi va mukofotlari, transport xarajatlari (mahsulotni yetkazish), omborxona
xarajatlari (sotish bilan bog‘liq qismi), savdo agentlari xizmatlari va komissiyalari.
Boshqa davr xarajatlari: Tadqiqot va ishlanmalar (R&D) xarajatlari, kadrlar
tayyorlash xarajatlari, sug‘urta xarajatlari va boshqa shu kabi operatsion xarajatlar.
2. Xarajatlarni Yig‘ish va Hisobga Olish:
Keyingi bosqichda har bir turdagi davr xarajatlari bo‘yicha aniq
ma’lumotlarni yig‘ish va ularni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirish lozim. Bu
xarajatlarning dinamikasini kuzatish va tahlil qilish uchun muhimdir.
3. Samaradorlikni Baholash Mezonlarini Aniqlash:

Davr xarajatlari samaradorligini baholash uchun bir qator mezonlar belgilab
olinishi kerak. Bularga quyidagilar kirishi mumkin:
Xarajatlarning daromadga nisbati: Umumiy davr xarajatlarining yoki har bir
turdagi xarajatning sotuv daromadiga nisbati. Bu ko‘rsatkich xarajatlarning
daromad keltirishdagi samaradorligini ko‘rsatadi.
O‘tgan davrlar bilan taqqoslash: Joriy davr xarajatlarining o‘tgan davrlardagi
xarajatlar bilan dinamikada taqqoslash.
Xarajatlarning o‘sish sur’ati daromad o‘sish sur’atidan past bo‘lishi kerak.
Bojxona ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash: Agar Uzavtomotorsning o‘xshash
ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan boshqa avtomobil ishlab chiqaruvchi korxonalar
bo‘lsa, ularning davr xarajatlari bilan taqqoslash.
Budjet bilan taqqoslash: Haqiqiy davr xarajatlarining korxona tomonidan
tasdiqlangan budjet ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash va og‘ish sabablarini aniqlash.
Xarajatlarning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan qismi:
Ishlab chiqarilgan har bir avtomobilga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha davr
xarajatlari. Bu ko‘rsatkich mahsulot tannarxining tarkibini tushunishga yordam
beradi.
4. Samaradorlikni Tahlil Qilish:
Belgilangan mezonlar asosida yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinadi. Bu
jarayonda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:
Xarajatlarning o‘zgarish tendensiyalari:
Qaysi turdagi xarajatlar o‘sib bormoqda va buning sabablari nimada?
Xarajatlarning daromadga ta’siri: Xarajatlarning o‘sishi yoki kamayishi
korxonaning foydasiga qanday ta’sir qilmoqda? Samarali va samarasiz xarajatlar:
Qaysi xarajatlar korxonaning maqsadlariga erishishga yordam bermoqda va
qaysilari ortiqcha yuk bo‘lmoqda?
Xarajatlarni optimallashtirish imkoniyatlari: Qaysi sohalarda xarajatlarni
kamaytirish yoki ularning samaradorligini oshirish mumkin?
5. Samaradorlikni Oshirish Bo‘yicha Takliflar Ishlab Chiqish:
31

Tahlil natijalariga ko‘ra, davr xarajatlari samaradorligini oshirish bo‘yicha
aniq takliflar ishlab chiqiladi. Bu takliflar quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:
Ma’muriy xarajatlarni kamaytirish: Ofis xarajatlarini optimallashtirish,
qog‘ozbozlikni kamaytirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali ish
jarayonlarini avtomatlashtirish.
Sotish xarajatlarini optimallashtirish: Marketing kampaniyalarining
samaradorligini oshirish, logistika xarajatlarini kamaytirish, savdo kanallarini
diversifikatsiya qilish. Boshqa operatsion xarajatlarni nazorat qilish: Tadqiqot va
ishlanmalar xarajatlarining natijadorligini baholash, kadrlar tayyorlash dasturlarini
optimallashtirish.
Budjet nazoratini kuchaytirish: Xarajatlarning budjetga muvofiqligini
doimiy ravishda nazorat qilish va og‘ishlarning sabablarini tezkorlik bilan
aniqlash. Xarajatlarni boshqarish tizimini takomillashtirish: Zamonaviy hisob
tizimlarini joriy etish va xarajatlar bo‘yicha batafsil hisobotlarni shakllantirish.
6. Takliflarni Amaliyotga Tatbiq Etish va Monitoring Qilish: Ishlab
chiqilgan takliflar amaliyotga tatbiq etiladi va ularning natijalari muntazam
ravishda monitoring qilinadi. Bu takliflarning samaradorligini baholash va zarur
bo‘lganda ularga tuzatishlar kiritish imkonini beradi.
Baholash:
Davr xarajatlari dinamikasi tahlili “UzAuto Motors” korxonasi davr
xarajatlarining dinamikasini tahlil qilish uchun 2022-2023 yillar ma’lumotlarini
ko‘rib chiqamiz (shartli ma’lumotlar asosida):
4 – jadval
UzAuto Motors davr xarajatlari tarkibining tahlili
Davr xarajatlari
turlari 2022 yil (mln.
so‘m) 2023 yil (mln.
so‘m) O‘zgarish (mln.
so‘m) O‘zgarish
(%)
Sotish xarajatlari 356,720 412,580 +55,860 +15.7%
Ma’muriy xarajatlar 283,450 315,240 +31,790 +11.2%
Boshqa operatsion
xarajatlar 124,830 157,930 +33,100 +26.5%
Jami davr xarajatlari 765,000 885,750 +120,750 +15.8%

32

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, “UzAuto Motors”
korxonasining davr xarajatlari 2023 yilda 2022 yilga nisbatan 15.8% ga oshgan.
Eng ko‘p o‘sish boshqa operatsion xarajatlarda (26.5%) kuzatilgan. Sotish
xarajatlari 15.7% ga, ma’muriy xarajatlar esa 11.2% ga oshgan.
2.2. Korxonada davr xarajatlarini maqbullashtirish va samaradorligini
oshirish istiqbollari
Davr xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan
va muayyan hisobot davri bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar sifatida ta’riflanadi. Ular
yuzaga kelgan davrda xarajat sifatida tan olinadi. Davr xarajatlari ko‘pincha sotish
xarajatlari (tovarlar yoki xizmatlarni sotish va marketing bilan bog‘liq xarajatlar,
masalan, reklama, sotuvchilarning maoshi va komissiyalari) va ma’muriy
xarajatlar (biznesni umumiy boshqarish bilan bog‘liq xarajatlar, masalan, ofis ijara
haqi, kommunal to‘lovlar va ma’muriy xodimlarning maoshi) kabi toifalarga
bo‘linadi. Marketing xarajatlari ham alohida toifa sifatida qaralishi mumkin. Davr
xarajatlarini aniqlashning ahamiyati ularning muayyan davrdagi korxona
rentabelligiga bevosita ta’sirida namoyon bo‘ladi. Ushbu xarajatlarni samarali
boshqarish sof foyda va pul oqimini yaxshilashga olib kelishi mumkin. Davr
xarajatlarini tahlil qilish xarajatlarni tejash imkoniyatlarini aniqlashga va
operatsion samaradorlikni oshirishga yordam beradi. davr xarajatlarini
kapitalizatsiya qilinmaydigan va vaqt o‘tishi bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday
xarajat sifatida aniq ta’riflaydi. marketing va ofis xodimlarining ish haqi kabi aniq
misollar keltiradi. ularni sotish va ma’muriy xarajatlarga yanada tasniflaydi.
Mahsulot tannarxi (inventarizatsiya qilinadigan xarajatlar sifatida ham
tanilgan) bevosita tovarlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni o‘z
ichiga oladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri materiallar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat va ishlab
chiqarish ustidagi xarajatlarni qamrab oladi. Ushbu xarajatlar dastlab inventar
sifatida qayd etiladi va mahsulotlar sotilganda sotilgan tovarlar tannarxi sifatida
xarajat qilinadi. Boshqa tomondan, davr xarajatlari ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq emas va tegishli daromad tan olinishidan qat’i nazar, ular yuzaga kelgan
33

davrda xarajat qilinadi.
Ushbu farq aniq moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va narxlash hamda
rentabellik bo‘yicha asosli boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun juda
muhimdir. mahsulot tannarxini (materiallar, mehnat, ishlab chiqarish ustidagi
xarajatlar) davr xarajatlari (marketing, ofis xodimlari maoshi, ma’muriy xarajatlar)
bilan aniq taqqoslaydi. mahsulot tannarxi inventarning bir qismi ekanligini, davr
xarajatlari esa darhol xarajat qilinishini ta’kidlaydi.
Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari (XBHS) “davr xarajatlari”ni alohida
toifa sifatida aniq ta’riflamasa-da, bu tushuncha operatsion xarajatlarni hisobga
olishda o‘z aksini topadi. 2-sonli “Inventarizatsiya zaxiralari” XBHS ishlab
chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ma’muriy ustidagi xarajatlar va sotish xarajatlari
kabi inventarizatsiya tannarxiga kiritilmasligi kerak bo‘lgan xarajatlarni belgilaydi,
ular mohiyatan davr xarajatlari hisoblanadi. 1-sonli “Moliyaviy hisobotlarni taqdim
etish” XBHS xarajatlarni tabiati yoki funksiyasi bo‘yicha tasniflashni talab qiladi
va davr xarajatlari “sotish xarajatlari” yoki “ma’muriy xarajatlar” kabi funksional
tasniflarga kiradi. Davr xarajatlarining auditi ularning yuzaga kelganligini,
aniqligini va moliyaviy hisobotlarda to‘g‘ri tasniflanishini tekshirishni o‘z ichiga
oladi. Auditorlar tasdiqlovchi hujjatlarni tekshiradilar va ushbu xarajatlarning
asosliligini baholaydilar. davr xarajatlarini, xususan sotish va ma’muriy
maqsadlarda foydalaniladigan aktivlarning amortizatsiya xarajatlarini hisobga olish
va audit qilishni muhokama qiladi. Unda, agar aktiv ham ishlab chiqarish, ham
ishlab chiqarishdan tashqari faoliyat uchun ishlatilsa, xarajatlarni to‘g‘ri taqsimlash
muhimligi ta’kidlanadi. davr xarajatlari daromadlar to‘g‘risidagi hisobotda aks
etishini va sof foydani kamaytirishini ta’kidlaydi. 2-sonli XBHSdan olingan
ma’lumotlar sotish va ma’muriy xarajatlar inventarizatsiya xarajatlaridan chiqarib
tashlanishini ko‘rsatadi, bu ularning davr xarajatlari sifatida hisobga olinishini
anglatadi. XBHSda davr xarajatlari bo‘yicha alohida standart bo‘lmasa-da, 2-sonli
va
1-sonli XBHSdagi tamoyillar ularni hisobga olish tartibini belgilaydi. Bu
shuni ko‘rsatadiki, ushbu kengroq standartlarning ta’riflari va tamoyillarini
34

tushunish davr xarajatlarini xalqaro miqyosda to‘g‘ri hisobga olish uchun juda
muhimdir. Davr xarajatlarining audit jarayoni ularning qonuniy biznes xarajatlari
ekanligini va to‘g‘ri davrda qayd etilganligini ta’minlashga qaratilgan. Bu noto‘g‘ri
hisobot berishning oldini olish va moliyaviy hisobotlar kompaniyaning faoliyati
to‘g‘risida to‘g‘ri va xolisona ma’lumot berishini ta’minlash uchun muhimdir.
Auditorlar davr xarajatlarining mavjudligi va miqdorini tasdiqlash uchun schyot-
fakturalar, shartnomalar va ish haqi qaydnomalari kabi tasdiqlovchi hujjatlarni
ko‘rib chiqadilar. Ular, shuningdek, xarajatlar hisobot davrida yuzaga kelganligini
tekshiradilar.
Davr xarajatlarini maqbullashtirishning asosiy maqsadi keraksiz xarajatlarni
kamaytirish va ishlab chiqarishdan tashqari sohalarda samaradorlikni oshirish
orqali kompaniyaning rentabelligini yaxshilashdan iboratdir. Maqbullashtirishning
vazifalari xarajatlardagi samarasiz sohalarni aniqlash, jarayonlarni soddalashtirish,
resurslarni taqsimlashni yaxshilash va umumiy moliyaviy ko‘rsatkichlarni
oshirishni o‘z ichiga oladi. Maqbullashtirish strategik bo‘lishi, faqat qisqa muddatli
xarajatlarni kamaytirishga emas, balki uzoq muddatli qiymatga qaratilgan bo‘lishi
va kompaniyaning umumiy biznes maqsadlariga mos kelishi kerak. uzoq muddatli
o‘sish uchun strategik xarajatlarni maqbullashtirishni ta’kidlaydi. yuqori daromad
keltiradigan sohalarga qayta investitsiya qilish uchun keraksiz xarajatlarni
kamaytirishni ta’kidlaydi. xarajatlarni kamaytirish bilan birga biznes qiymatini
maksimal darajada oshirish sifatida ta’riflaydi.
Davr xarajatlariga ta’sir etuvchi ichki omillarga kompaniyaning operatsion
samaradorligi, texnologiyalarni joriy etish, inson resurslarini boshqarish, narxlash
strategiyasi va boshqaruv qarorlari kiradi. Misol uchun, ma’muriy bo‘limlardagi
samarasiz jarayonlar yoki ortiqcha xodimlar davr xarajatlarining yuqori bo‘lishiga
olib kelishi mumkin. Tashqi omillarga bozor talabi, raqobat, iqtisodiy sharoitlar
(inflyatsiya, foiz stavkalari), davlat qoidalari va texnologik yutuqlar kiradi.
Masalan, raqobatning kuchayishi bozor ulushini saqlab qolish uchun
marketing xarajatlarining oshishiga olib kelishi mumkin. Ichki va tashqi omillarni
tushunish samarali xarajatlarni maqbullashtirish strategiyalarini ishlab chiqish
35

uchun juda muhimdir. narxlash strategiyasi va operatsion xarajatlar kabi ichki
omillar, shuningdek bozor sharoitlari va iqtisodiy sikllar kabi tashqi omillarning
keng ro‘yxatini taqdim etadi. omillarni ichki (kompaniya maqsadlari, tarqatish
kanallari) va tashqi (talab, raqobat, iqtisodiy muhit) toifalarga ajratadi. Ichki va
tashqi omillar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir xarajatlarni boshqarish uchun dinamik muhit
yaratadi. Kompaniya ichki jarayonlari samarali bo‘lishi mumkin, ammo noqulay
iqtisodiy sharoitlar uning davr xarajatlariga ta’sir qilishi mumkin. Masalan,
kompaniya ma’muriy vazifalarini avtomatlashtirib, mehnat xarajatlarini
kamaytirgan bo‘lishi mumkin (ichki omil), ammo energiya narxlarining keskin
oshishi (tashqi omil) ma’muriy davr xarajatlarining bir qismi bo‘lgan kommunal
to‘lovlarni oshirishi mumkin.
Davr xarajatlarini kamaytirish va samaradorligini oshirish strategiyalari
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Xarajatlarni tahlil qilish va nazorat qilish tizimini takomillashtirish:
Davr xarajatlarini aniq kuzatish, tahlil qilish va hisobot berish uchun xarajatlar
hisobining mustahkam tizimlarini joriy etish. Bu xarajatlarni toifalarga ajratish va
sarflash tendentsiyalarini monitoring qilishni o‘z ichiga oladi. Haqiqiy xarajatlarni
byudjetlashtirilgan miqdorlar bilan taqqoslash va takomillashtirish uchun sohalarni
aniqlash uchun muntazam ravishda farqli tahlilni o‘tkazish. Ixtiyoriy xarajatlarni
nazorat qilish uchun aniq sarflash siyosatini va tasdiqlash jarayonlarini belgilash.
Misol: Kompaniya marketing xarajatlarini kampaniya bo‘yicha batafsil kuzatish
imkonini beradigan yangi buxgalteriya dasturini joriy etadi. Bu eng samarali
kampaniyalarni aniqlashga va xarajatlarni qayerda maqbullashtirish mumkinligini
ko‘rishga yordam beradi. ustidagi xarajatlarni yaxshiroq tushunish uchun
faoliyatga asoslangan xarajatlarni hisoblash (ABC) usulini muhokama qiladi.
xarajatlarni kamaytirish uchun sohalarni aniqlashni o‘z ichiga olgan xarajatlar
hisobining maqsadlarini ta’kidlaydi. farqli tahlilning muhimligini tushuntiradi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali xarajatlarni
optimallashtirish: Ma’muriy va sotish funksiyalaridagi takroriy vazifalarni
36

dasturiy ta’minot yechimlari (masalan, robotlashtirilgan jarayonlarni
avtomatlashtirish, AIga asoslangan vositalar) yordamida avtomatlashtirish. Sayohat
va ofis bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytirish uchun virtual uchrashuvlar va
masofaviy ish uchun texnologiyalardan foydalanish. IT infratuzilma xarajatlarini
kamaytirish va masshtablashuvni yaxshilash uchun bulutga asoslangan yechimlarni
joriy etish. Omborxona va saqlash xarajatlarini optimallashtirish uchun inventarni
yaxshiroq boshqarish va talabni prognozlash uchun texnologiyalardan foydalanish.
Misol: Kompaniya marketing elektron pochta xabarlarini avtomatlashtiradigan va
sotuvlar bo‘yicha yetakchilarni kuzatadigan CRM tizimini joriy etadi, bu esa
qo‘lda bajariladigan ishlarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi va sotuvlar
samaradorligini oshiradi. ofis xarajatlarini kamaytirish uchun masofaviy ishga
o‘tishni muhokama qiladi. hisob-kitob va ish haqi kabi vazifalarni
avtomatlashtirishni eslatib o‘tadi. bulut xarajatlarini optimallashtirishni ta’kidlaydi.
Ish jarayonlarini qayta ko‘rib chiqish va optimallashtirish: Ma’muriy va
sotish jarayonlaridagi samarasizlik va ortiqchaliklarni aniqlash va bartaraf etish
uchun biznes jarayonlarini qayta muhandislik qilish. Ishlab chiqarishni yaxshilash
va xatolarni kamaytirish uchun ish jarayonlarini standartlashtirish va eng yaxshi
amaliyotlarni joriy etish. Xarajatlarni tejash imkoniyatlari va jarayonlarni
takomillashtirishni aniqlashda xodimlarni jalb qilishni rag‘batlantirish. Misol:
Chakana savdo kompaniyasi mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini tahlil qiladi
va umumiy so‘rovlar uchun o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish portalini joriy etadi, bu
esa mijozlarni qo‘llab-quvvatlash xodimlarining ish yukini kamaytiradi.
xarajatlarni optimallashtirishni korxona bo‘ylab biznes jarayoni nuqtai nazaridan
amalga oshirishni ta’kidlaydi. xarajatlarni tejashga olib keladigan biznes
jarayonlarini optimallashtirishga misollar keltiradi.
Ta’minotchilar bilan samarali munosabatlar o‘rnatish: Mavjud yetkazib
beruvchilar bilan yaxshiroq narxlar va shartlar bo‘yicha muzokara olib borish.
Hajm chegirmalaridan foydalanish uchun ishonchli yetkazib beruvchilarning
kamroq soni bilan xaridlarni birlashtirish. Raqobatbardosh narxlarni ta’minlash va
37

yagona manbalarga bog‘liqlikni kamaytirish uchun muqobil yetkazib beruvchilarni
o‘rganish. Misol: Ishlab chiqarish kompaniyasi ofis buyumlari yetkazib beruvchisi
bilan yillik ma’lum hajmdagi xaridlarni amalga oshirish majburiyati asosida birlik
narxini pasaytirish bo‘yicha uzoq muddatli shartnoma tuzadi. yetkazib beruvchilar
bilan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqishni va yetkazib beruvchilarni
birlashtirishni maslahat beradi. kuchli yetkazib beruvchi munosabatlarini
o‘rnatishni taklif qiladi.
5 - jadval
Mahsulot tannarxi va davr xarajatlarining taqqoslash jadvali
Xususiyat Mahsulot tannarxi (Product Costs) Davr xarajatlari (Period Costs)
Ta’rif Mahsulot ishlab chiqarish bilan
bevosita bog‘liq xarajatlar Ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar
Tan olish vaqti Mahsulotlar sotilganda sotilgan
tovarlar tannarxi sifatida tan
olinadi Yuzaga kelgan davrda daromadlar
hisobidan
Chiqariladi
Ishlab chiqarish bilan aloqasi Bevosita bog‘liq Bevosita bog‘liq emas
Misollar To‘g‘ridan-to‘g‘ri materiallar,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat, ishlab
chiqarish ustidagi xarajatlar Marketing xarajatlari, ma’muriy
xarajatlar, sotish xarajatlari, ofis
ijara haqi
Energiya va resurslarni tejash bo‘yicha chora-tadbirlar: Kommunal
to‘lovlarni kamaytirish uchun energiya tejaydigan amaliyotlar va texnologiyalarni
joriy etish. Bu energiya tejaydigan yoritishdan foydalanish, isitish va sovutish
tizimlarini optimallashtirish va energiya tejaydigan uskunalarga investitsiya
qilishni o‘z ichiga oladi. Materiallar va utilizatsiya bilan bog‘liq xarajatlarni
minimallashtirish uchun barqarorlik va chiqindilarni kamaytirish tashabbuslarini
qo‘llab-quvvatlash. Raqamli ish jarayonlari va hujjatlarni boshqarish tizimlarini
joriy etish orqali qog‘oz sarfini kamaytirish. Misol: Kompaniya o‘z ofislariga ish
vaqtiga va xonadagi odamlar soniga qarab energiya sarfini optimallashtirish uchun
aqlli termostatlarni o‘rnatadi. elektr energiyasi va uy-joy xarajatlarini
kamaytirishga misollar keltiradi. energiya yo‘qotishlarini kamaytirish va
profilaktik xizmat ko‘rsatishni joriy etishni muhokama qiladi.
38

Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, kompaniyalar rentabellikni oshirish va
kelajakdagi o‘sishga investitsiya qilish uchun strategik xarajatlarni
maqbullashtirish tashabbuslariga e’tibor qaratmoqdalar. Moliya va ma’muriyat
kabi sohalarda texnologiyalar va avtomatlashtirishni joriy etish keng tarqalgan
tendentsiyadir. Xarajatlarni yaxshiroq ko‘rish va asosli qarorlar qabul qilish uchun
ma’lumotlar tahliliga e’tibor kuchaymoqda. va strategik xarajatlarni
maqbullashtirishga global e’tiborni ta’kidlaydi. Navan Expense kabi texnologiyalar
xarajatlarni avtomatlashtirish va ularni ko‘rishga qanday yordam berishini
ko‘rsatadi. hisob-kitob, byudjetlashtirish va ish haqi bo‘yicha avtomatlashtirishni
eslatib o‘tadi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, davr xarajatlarini samaraliroq
boshqarish va nazorat qilish uchun texnologiyalar va ma’lumotlardan
foydalanishga kuchli tendentsiya mavjud. Bu raqamli transformatsiyaga
investitsiya qilish xarajatlarni maqbullashtirish uchun tobora muhim ahamiyat kasb
etayotganini ko‘rsatadi. Kompaniyalar qo‘lda bajariladigan jarayonlar ko‘pincha
samarasiz va xatolarga moyil ekanligini tushunmoqdalar. Texnologiya
avtomatlashtirish, ma’lumotlarni yaxshiroq tahlil qilish va xarajatlar bo‘yicha real
vaqt rejimida ko‘rinishni ta’minlaydi, bu esa xarajatlarni samarali boshqarish
uchun juda muhimdir.
Davr xarajatlarini maqbullashtirish va samaradorligini oshirishning
amaliy misollari Ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarda ma’muriy
jarayonlardagi isrofgarchilikni kamaytirish uchun “soddalashtirilgan ishlab
chiqarish” tamoyillarini joriy etish. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlarni minimallashtirish uchun uskunalar ishdan chiqishini va uning bilan
bog‘liq ma’muriy xarajatlarni kamaytirish uchun prognozli texnik xizmat
ko‘rsatish texnologiyasidan foydalanish. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
tovarlarni sotib olish xarajatlarini kamaytirish uchun yetkazib beruvchilar bilan
yaxshiroq aloqa o‘rnatish va muzokaralar olib borish orqali ta’minot zanjirini
optimallashtirish. ishlab chiqarishda “soddalashtirilgan ishlab chiqarish” va
prognozli texnik xizmat ko‘rsatishga misollar keltiradi, bu bilvosita ma’muriy
xarajatlarga ta’sir qilishi mumkin. yetkazib beruvchilar bilan muzokaralar olib
39

borish va samarali inventarizatsiyani boshqarishni (shu jumladan ishlab chiqarish
bilan bog‘liq bo‘lmagan materiallarni) muhokama qiladi.
6-jadval
Davr xarajatlarini maqbullashtirish strategiyalari va ularning ta’siri
Strategiya Funksional soha Kutilayotgan ta’sir Amaliy ssenariy
Hisob-kitob jarayonini
avtomatlashtirish Ma’muriy Mehnat xarajatlarining
kamayishi, jarayonning
tezlashishi Kompaniya schyot-
fakturalarni
avtomatlashtirilgan tarzda
yaratish va yuborish
uchun dasturiy
ta’minotni joriy etadi.
Virtual uchrashuvlarni
joriy etish Umumiy boshqaruv Sayohat xarajatlarining
kamayishi Kompaniya xodimlar va
mijozlar bilan virtual
uchrashuvlar o‘tkazish
uchun
video-konferentsiya
platformasidan
foydalanadi.
Yetkazib beruvchilar
bilan narxlarni kelishish Sotib olish Xarid xarajatlarining
kamayishi Kompaniya ofis
buyumlari uchun yirik
hajmdagi xaridlarga
asoslangan chegirmalar
bo‘yicha yetkazib
beruvchi bilan
muzokara olib boradi.
Energiya tejaydigan
uskunalarga investitsiya Umumiy boshqaruv Kommunal to‘lovlarining
kamayishi Kompaniya eski yoritish
tizimini energiya
tejaydigan LED yoritish
bilan almashtiradi.
Mijozlarga xizmat
ko‘rsatishni
avtomatlashtirish Sotish/Mijozlarga xizmat Mehnat xarajatlarining
kamayishi, mijozlarga
xizmat ko‘rsatish
samaradorligining
oshishi Kompaniya mijozlarning
umumiy savollariga javob
berish uchun veb-saytida
chatbotni joriy etadi.
Xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalarda mehnat xarajatlarini kamaytirish
uchun chatbotlar va AI yordamida mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlarini
avtomatlashtirish. IT va infratuzilma xarajatlarini kamaytirish uchun xizmat
ko‘rsatish va ma’muriyatni boshqarish uchun bulutga asoslangan platformalardan
foydalanish. Xodimlarning ish vaqtidan foydalanishni optimallashtirish va
ma’muriy xarajatlarni kamaytirish uchun samarali rejalashtirish va resurslarni
boshqarish vositalarini joriy etish. mijozlarga xizmat ko‘rsatishni
40

avtomatlashtirishni eslatib o‘tadi. ish joyini bron qilishni avtomatlashtirishni
ta’kidlaydi. optimallashtirish uchun IT resurslarini audit qilishni muhokama qiladi.
Chakana savdo sohasidagi korxonalarda mehnat xarajatlarini kamaytirish
uchun xaridorlarning harakatlanish tendentsiyalariga asoslangan holda
xodimlarning sonini optimallashtirish uchun ma’lumotlar tahlilidan foydalanish.
Jismoniy do‘konlarga nisbatan potentsial ravishda kamroq ustidagi xarajatlar bilan
kengroq xaridorlar auditoriyasiga erishish uchun elektron tijorat platformalari va
raqamli marketing strategiyalaridan foydalanish. Saqlash xarajatlarini
minimallashtirish va mahsulotga kirmaydigan buyumlarning buzilishi yoki
eskirishidan keladigan yo‘qotishlarni kamaytirish uchun samarali
inventarizatsiyani boshqarish tizimlarini joriy etish. chakana savdo do‘konlarining
xarajatlari bo‘yicha ma’lumot beradi. xarajatlarni kamaytirish uchun texnologik
yechimlarni birlashtirishni ta’kidlaydi. inventarizatsiyani boshqarishni
soddalashtirishning muhimligini ta’kidlaydi.
41

XULOSA
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy faoliyati davomida yuzaga
keladigan xarajatlarning turlari va ularning hisobini yuritish tartibi bugungi kunda
moliyaviy boshqaruvning eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Ayniqsa, ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan, ammo korxonaning uzluksiz
faoliyat yuritishini ta’minlaydigan davr xarajatlari iqtisodiyotni barqarorlashtirish
va moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir etuvchi asosiy omillardan sanaladi. Mazkur
kurs ishida aynan davr xarajatlarining iqtisodiy mohiyati, hisobga olish
mexanizmi, nazorat va tahlil qilish usullari hamda ularning korxona faoliyatiga
ta’siri har tomonlama o‘rganildi. O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, davr xarajatlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlarning to‘g‘riligini ta’minlash, ularni sistemali tarzda tahlil
qilish va oqilona boshqarish orqali nafaqat hisobotlarning sifati, balki butun
korxonaning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanish istiqbollari ta’minlanadi.
Davr xarajatlarining tuzilmasi, ularga tegishli xarajat turlarini aniqlash va
ularni to‘g‘ri guruhlarga ajratish amaliyotda qator muhim masalalarni yechishga
xizmat qiladi. Bunday xarajatlar tarkibiga korxona rahbariyati va boshqaruv
apparatini saqlash bilan bog‘liq harajatlar, xizmat safarlari bilan bog‘liq xarajatlar,
aloqa va internet xizmatlari uchun to‘lovlar, reklama va marketing xarajatlari, ofis
binolari uchun ijara to‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari, konsalting xizmatlariga
to‘lanadigan mablag‘lar va boshqa shu kabi xarajatlar kiradi. Bularning barchasi
mahsulot yoki xizmat narxiga bevosita ta’sir ko‘rsatmasa-da, korxonaning faoliyat
yuritishi uchun zarur bo‘lgan infratuzilma va boshqaruv tizimini ta’minlab beradi.
Shuning uchun ham bu xarajatlarni doimiy nazorat qilish, ularning maqsadga
muvofiqligini tahlil qilish va ular asosida samarali boshqaruv qarorlarini qabul
qilish zaruriy hisoblanadi.
Davr xarajatlarini hisobga olish va tahlil qilishda muhim bo‘lgan jihatlardan
biri – bu ularning aniqligi va o‘z vaqtida aks ettirilishidir. Hisob-kitoblarning
noto‘g‘ri yuritilishi, xarajatlar noto‘g‘ri kodlarga biriktirilishi, ular o‘z vaqtida
qayd etilmasligi moliyaviy hisobotlarda jiddiy xatolarga olib keladi. Bunday
42

xatolar esa moliyaviy tahlilning ishonchliligini pasaytiradi, soliqqa tortish tizimida
noto‘g‘ri natijalarga olib keladi va boshqaruv qarorlarining samarasizligiga sabab
bo‘ladi. Shu sababli, davr xarajatlari bo‘yicha buxgalteriya hisobini yuritishda
avtomatlashtirilgan dasturlardan foydalanish, buxgalteriya hujjatlari aylanishining
elektron shakliga o‘tish, raqamli nazorat mexanizmlarini joriy qilish tavsiya etiladi.
Bundan tashqari, xarajatlar tahlili orqali ular o‘sish yoki kamayish
tendensiyalarini aniqlash, xarajatlar tarkibidagi eng katta ulushga ega turlarni
aniqlab, ular bo‘yicha optimallashtirish strategiyasini ishlab chiqish zarur.
Masalan, marketing xarajatlari ortib borayotgan bo‘lsa, bu xarajatlarning
rentabelligi va savdo hajmiga ta’siri tahlil qilinishi, har bir sarflangan so‘m qancha
qo‘shimcha daromad keltirayotganini aniqlash orqali marketing strategiyasini
qayta ko‘rib chiqish mumkin. Shu kabi yondashuvlar boshqa turdagi davr
xarajatlariga ham tatbiq etilishi mumkin.
Xarajatlarning har bir turi bo‘yicha tahlil o‘tkazish jarayonida ularning foyda
bilan bog‘liqligi, moliyaviy natijalarga ta’siri va yillik byudjetdagi ulushi alohida
e’tiborga olinadi. Bu jarayonda korxona ichki audit tizimi faol ishtirok etishi, ichki
nazorat standartlariga asoslangan tahliliy mexanizmlar ishlab chiqilishi, menejerlar
uchun davriy hisobotlar tayyorlab borilishi kerak. Bunday tizimli yondashuvlar
natijasida davr xarajatlari bo‘yicha samarali nazorat o‘rnatiladi, xarajatlar ortida
turgan iqtisodiy motivlar va oqibatlar to‘liq tahlil qilinadi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan birga, davr
xarajatlarini boshqarishda ham sun’iy intellekt, bulutli hisoblash tizimlari,
avtomatik byudjetlashtirish tizimlari, moliyaviy monitoring dasturlaridan
foydalanish imkoniyati kengaymoqda.
43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normativ-huquqiy hujjatlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni
(yangi tahriri), 13.04.2016 y. // https://lex.uz/docs/2931251
2. O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni
(yangi tahriri), 25.05.2021 y. // https://lex.uz/docs/5378974
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ-4611-sonli qarori, 24.02.2020 y. // https://lex.uz/docs/4746047
Kitoblar va o‘quv qo‘llanmalar:
1. Karimov A.A., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. “Xalqaro audit standartlari”.
O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2019.
2. Mehmonov S.U., Qosimova G.Z. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi”.
Darslik. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2018. – 362 b.
3. Toshnazarov S.A., Mahsudov B.Y. “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”.
Darslik. – T.: “INNOVATSIYA-ZIYO”, 2019. – 456 b.
4. Xashimov B.A. “Audit”. Darslik. – T.: “O‘QITUVCHI”, 2021. – 372 b.
Internet resurslari:
1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-sayti //
https://www.mf.uz
2. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar Milliy assotsiatsiyasi
rasmiy veb-sayti // https://www.naaa.uz
3. Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi (IFAC) rasmiy veb-sayti //
https://www.ifac.org
4. Audit bo‘yicha xalqaro standartlar kengashi (IAASB) rasmiy veb-sayti //
https://www.iaasb.org
5. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari fondi (IFRS Foundation)
rasmiy veb-sayti // https://www.ifrs.org
44

Sotib olish