• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 508.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili

 Korxona ixtiyoridagi lekin foydalanilmayotgan aktivlardan samarali foydalanish maqsadida boshqa xo’jalik subyektlariga investitsiya sifatida kiritish;  Investitsiyalarga oid boshlang’ich hujjatlarni tuzish va ularning schyotlarda aks ettirilishida kamchiliklarga yo’l qo’ymaslilk;  Investitsiyalar kiritilgan loyiha bo’yicha maqsadli ishlatilishi ustidan muntazam nazorat qilib borish; «Samarqand Parranda” AJ QK Samarqand viloyatidagi parrandachilik bilan shug’ullanuvchi yirik korxona hisoblanadi. «Samarqand Parranda” AJ QKda buxgalteriya apparati yuqori saviyada tashkil etilgan, to’liq buxgalteriya hisobing kompyuterlashtirilgan shaklidan foydalaniladi. «Samarqand Parranda” AJ QKning buxgalteriya hisobini tashkil qilinishi va yuritilishi Respublikamizda amalda bo’lgan qonun va qonunosti hujjatlariga to’la javob beradi. Korxonada tashkil etilgan buxgalteriya tizimi va korxonaning moliyaviy hisobotlariga ijobiy baho (hulosa) berish mumkin. 69  Yangi xaridorlar bilan ishlash uchun potentsial qarzdorlar bilan dastlabki ishlarni amalga oshirish jarayonida to'lov qobiliyati va risklarini aniqlash juda muhimdir. Bu jarayon moliya bo'limi, yuridik xizmat va boshqa ilg'or bo'limlar orqali amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonlar natijasida, korxona yangi xaridorlar bilan ishlayotganida to'lov qobiliyati va potentsial risklarni tushunish uchun yaxshi tayyorlashadi. Bu esa moliyaviy strategiyani rivojlantirishga yordam beradi va korxonaning moliyaviy samaradorligini oshiradi.  Shartnomalar tuzishda xaridorlar bilan kechiktirish shartlarini va to'lovni kechiktirish uchun jarimalar tizimini sinchkovlik bilan muhokama qilish muddatli qarzlarni nazorat qilish va boshqarishning muhim qismi hisoblanadi. Muhokama jarayonida, to'lov kechiktirish jarimalari tizimi kafolatlari va huquqiy shartlari to'g'risida shartnomalar tuzilishi va sinchkovlik bilan muhokama qilish, korxona va xaridorlar o'rtasidagi yaxshi munosabatlarni ta'minlash va moliyaviy risklarni kamaytirish uchun juda muhimdir.  qarzdorlik holatining muntazam monitoringini olib borish, xususan, debitorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi, dinamikasi va aylanmasini tahlil qilish  qarzni tasdiqlash uchun kontragentlar bilan kelishish dalolatnomalarini muntazam ravishda o'tkazish (ushbu shart, shuningdek, solishtirish tartibi va davriyligi shartnomada belgilanishi mumkin). Xaridorlar bilan muntazam yarashuvlarni amalga oshirish, ayniqsa, tashkilot uchun tovarlarning katta assortimenti, ko'p miqdorda jo'natish va kechiktirilgan to'lovni ta'minlash bilan bog'liq  debitorlik qarzlarining sifati ustidan nazoratni kuchaytirish, ya'ni. muddati o‘tgan, umidsiz qarzlarga aylanishi mumkin bo‘lgan debitorlik qarzlari aniqlangan taqdirda, bunday qarzlarni sudgacha va sud tartibida hal qilish bo‘yicha o‘z vaqtida choralar ko‘rish; korxona uchun muhimdir, chunki bu daromadlarni sifatli mahsulot yoki xizmatlarni takomillashtirish uchun ishlatish imkoniyatini ta'minlashda juda muhimdir. Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bilan bog'liq yoshor maydonlari ham mavjud bo'ladi. Misol uchun, debitorlik majburiyatlarining amalga oshirilmaganligi yoki kreditorning soxtalik shartlari bilan kelganligi sabablarga ko'tarilganidagi holati shunchaki yoshor maydonlaridagi tartibsizlikni ko'tarib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, bu turlar majburiyatlar uzluksiz bajarilmagan holatda korxonaning imkoniyati daromadni yo'qotishi yoki xavfsizligi emasligiga sabab bo'ladi. Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari har bir korxona uchun individual ravishda baholangan holda bajarilishi kerak. Biznes sohasida shaxsiylashtiruvchi usullarni qo'llash orqali debitor-kreditori munosabatlarni barpo etish mumkin. Maqsad - iste'molchi doimiy ravishda sodiq ishonchliligini ta'minlashdir. Debitorlik qarzlari hisoblanadiunga hali berilmagan kompaniya pullari. Kattalashtirish; ko'paytirishkutilgan tushimkompaniyaning o'sish sur'atlarining oshishi deb hisoblash mumkin, asosiysi qarzdorlar o'z qarzlarini o'z vaqtida to'lashlari, keyin kreditorlar oldidagi o'z qarzlarini to'lashda muammolar bo'lmaydi. Kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlariga qarama-qarshidir. Bu yerda gap kompaniyaning ma’lum bir sanagacha to‘lashi kerak bo‘lgan o‘z qarzi haqida ketmoqda. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tushunchalari har doim ham “qarz” so‘zining salbiy ma’nosini anglatmaydi. Ko'pincha bu faqat qabul qilgan, lekin hali bajarilmagan majburiyatlar. Kreditorlik qarzining paydo bo'lishi uchun bankdan kredit olish shart emas, lekin debitorlik qarzi paydo bo'lishi uchun qarz berish shart emas. Siz faqat etkazib berish shartnomasini tuzishingiz mumkin, unda hisob-kitoblar tovarni olgandan 1. Xaridor va buyurtmachilarning qarzi: Tijorat tashkiloti xizmat yoki mahsulot sotib olganda xaridor yoki buyurtmachi tomonidan to‘lanishi kerak bo‘ladigan summa. 2. Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa tashkilotga ajratilgan mahsulotlar uchun to‘lovni amalga oshirishi kerak. 3. Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa korxonalar yoki jamiyatlar bilan amaliy hamkorlikda ishlayotgan paytlarda chet eldagi shaxslarga berilgan kreditlardan kelib chiqadi. 4. Xodimlarga berilgan bo'naklar: Xodimlarga ish haqi sifatida to’lanuvchi summalardir. 5. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar: Mollarni yetkazib beruvchilar va pudratchilar uchun to'langan summalardir. 6. Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak to'lovlari: Davlat soliq organlari tomonga soliq olish jarayonida yoki boshqa majburiy to’lov uchun amalga oshiriladigan mablag‘lar. 7. Maqsadli davlat jamg'armalari va sug'urtalar bo'yicha bo'nka to'lovlari: Davlatning maqsadli jamg’armalari, sug’urtalar uchun amalga oshiriladigan mablag’lar. 8. Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarzi: Tijorat tashkilotining ta’sis etilish davrida ortga chiqqan kapitalning qayta tiklanmasi uchun banklardan olingan kreditlardir. 9. Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo'yicha qarzi: Xodimlarning ish faoliyatini amalga oshirish uchun muvofiqliyatning yoqolishiga sabab ko‘rsatgan summalardir. Bu debitorlik qarzlari, tijorat tashkilotining moliyaviy holati, ishonchlilik darajasi va kredit siyosati boyicha muhimdir va ularni rivojlantirish uchun ustuvor harakatlarni amalga oshirish tavsiya etiladi. o ynaydi. Bu holatni nazorat qilish va moliyaviy xavfsizlikni ta minlash, tashkilotʻ ʼ uchun muhimdir. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona yoki tashkilotning moliyaviy holatiga ta'siri haqida o'rganishda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi. Ular moliyaviy hisobotlarda belgilangan va moliyaviy nazoratning asosiy qismi hisoblanadi. Bunday qarzdorlik va kreditorlik qarzlari balansi, korxona moliyaviy holati va uning uzluksizlik darajasini tushuntirishda kritik ma'lumotlar o'rniga joylashadi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi, aylanish davri (aylanma koeffitsienti) bilan bog'liq bo'lgan ta'sirini aniqlashda yordam beradi. Aylanma koeffitsienti, qarzlar to'g'risida xabar bermoqda va ularning qaytarilishi muddati qachon tugaydi shu haqida fikrlar beradi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki muddati o tishi ʻ sababli ko payib, aylanma koeffitsienti kamayishi mumkin. Bu esa tashkilotning ʻ likvidlik darajasining yaxshilanishini anglatadi. Boshqacha debitorlik qarzlari miqdori va muddati o tgan qarzlar ko payishi, debitorlik qarzlari aylanma ʻ ʻ koeffitsienti darajasining pasayishi va uning xavfsizlik darajasining pasayishi natijasida yuzaga keladi. Shuningdek, kreditorlik qarzlari balansi ham tashkilotning moliyaviy holatiga o sha kritik muhimlikni olib keladi. Agar kreditorlik qarzlari balansi oshib, qarzlar ʻ muddati o tishi yoki to lovni olmaslik sababli ko payib, bu korxona uchun ʻ ʻ ʻ moliyaviy kuchning kamayishini anglatishi mumkin. Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona moliyaviy holatiga ta'siri, xususiy tartibda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi va moliyaviy nazorat va boshqaruvda juda muhim bo'lib qoladi. Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa, bu umumiy likvidlik koeffitsientining yuqori darajasini ta'minlashda muhim rolni o'ynaydi. Bu, debitorlik qisqartirish va ular vujudga kelishining oldini olish imkoni, aqrzdorlikni maqsadli boshqarish imkonini beadi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini (qarzlarini) tahlil etish orqali iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida, sektorlarida hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirishga hamda barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda bank va moliya muassasalari tomonidan to‘lov intizomi va hisob-kitoblarning o‘z vaqtida o‘tkazilishini taminlash, soliqlar va majburiy to‘lovlarning to‘liq to‘lanishi masalalari bo‘yicha amaldagi qonun hujjatlari normalariga qat’iy rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni yo‘lga qo‘yish imkonini tug‘iladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini tahlil qilish, korxonalar va tashkilotlarning muddati o‘tkazib yuborilgan qarzlari taqqoslanishini muntazam ravishda tashkil etish hamda ularni qisqartirish bo‘yicha ta’sirchan chora-tadbirlarni ko‘rishda subyektlarning rolini , e’tiborini oshirishni talab etadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzlarning vujudga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish, ularning saqlanishini va o‘z vaqtida to‘ldirilishini ta’minlash bo‘yicha ma’sulligini oshirib borish o‘z navbatida makro iqtisodiy ko‘rsatkichlarni ham yaxshilashga imkon beradi. Bu esa o‘z navbatida ijtmmoiy – iqtisodiy rivojlanishning zaruriy sharti hisoblanadi. Debitor va kreditor qarzdorlik bilan ishlash bir muncha murakkab jarayon. Negaki ularning ikkinchi tomonga bog‘langanligi doimo ham manfaatliyechimlar chiqarishga imkon bermaydi. Bu borada analitiklar nimalarga ahamiyat qaratishi lozim: Birinchi navbatda analitiklar korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini monitoring qilishi, moliyaviy aktivlar va passivlarni inventarizatsiyalashni amalga oshirishi lozim. Avvalonavbatda qarz mavjudligi, uning miqdori, asosi va uni yuzaga kelish muddatlari faktini aniqlashi lozim. innovatsiya va investitsiyalar korxonalar faoliyatining provard natijasi bo’lgan foyda ko’payishiga zamin yaratadi;  «Samarqand Parranda” AJ QKsamarali boshqaruvni tashkil etishi, buxgalterlarni boshqaruvda ishtirokini kuchaytirish;  Korxonada ichki auditni shakillantirish va faoliyatini samaradorligiga eris hish, ichki auditor hulosalariga binoan korxonani boshqarishda strategik va joriy boshqaruv qarorlarni qabul qilish;  Korxonaga chet el investitsiyalarini jalb etish va eksport uchun tuxum va go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko’paytirish va yaxshilash;  «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalar jalb qilgan xolda o’zida ishlab chiqarilgan go’shtini qayta ishlovchi bo’limlarni faoliyatini yo’lga qo’yish;  Korxona qo’shimcha investitsiyalarni jalb etish evaziga importdan kelayotgan parrandalar uchun mo’ljallangan omuxta yemni mahalliylashtirish lozim. Chunki, mahalliylashtirish bu omuxta yemning narxini anchagina pasaytirishdir, bu esa o’z o’rnida mahsulot tannarxini tushishiga olib keladi va daromadni ko’paytiradi;  «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalarni ko’paytirish evaziga o’zining ustavida ko’rsatilgan faoliyat turlari bilan to’liq shug’ullanishi ta’minlashi lozim;  Korxona o’zining ulgurji va chalkana savdo do’konlari sonini ko’paytirishi lozim, bu korxonadagi tayyor mahsulotning tezroq va qimmatroq sotilishiga zamin yaratadi;  Uzoq muddatli investitsiyalarni maqsadli ravishda ko’paytirish va ular hisobini yuritishni o’zining hisob siyosatida kengroq yoritish lozim;  Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarga mablag’larni sarflayotganda nufuzli kompaniyalar va aksionerlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlarini sotib olishga ko’proq e’tibor qaratish lozim;  Qisqa muddatli investitsiyalar ko’payish tendensiyasini saqlab qolish, ular hisobini o’zining hisob siyosatida yetarlicha yoritish va turlari bo’yicha hisobda aks ettirish; Kreditorlik qarzlari esa aylanma mablag'lar va majburiyatlar sifatida ifodalangan. Ular qarzdorlarga o'z xizmatlarini yoki tovarlarini yetkazib berish uchun mablag'lar berish, to'lashlarni amalga oshirish majburiyatiga bog'liq bo'lishi mumkin. Aynan shunday qarzlar tahlil qilinishida kreditorlarning mablag'larining oqimini, to'lovlarining muddatini, to'lovlarning amalga oshirilish tartibini va boshqa ma'lumotlarni aniqlash uchun muhimdir. Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlil qilinishida ulushini topish, tahlil jarayonining keyingi qadamlari uchun katta asosdir. Bu ma'lumotlar tashkilotning moliyaviy holatini, likvidlik darajasini va moliyaviy siyosatini tushuntirishda yordam beradi. Aniq, tahlil qilish davri uchun to'lov muddati hisobot davrida to'lanishi kerak bo'lgan qarzlar va majburiyatlar, shuningdek kechiktirilgan va muddati o'tgan majburiyatlar namunasini amalga oshirish mumkin. Bu qarzlar va majburiyatlar moliyaviy hisobotlarda muhim bir rol o'ynayadi va tashkilotning moliyaviy holatini tushuntirishda kritik ma'lumotlar hisoblanadi.  To'lash muddati hisobot davrida to'lanishi kerak bo'lgan qarzlar: Bu qarzlar tashkilotning hisobot davri uchun belgilangan to'lov muddatlariga (masalan, yillik yoki choraklik to'lov muddatlari) asoslangan shartnomaviy qarzdorliklar va majburiyatlar hisoblanadi. Bu qarzlar odatda shartnomaviy kreditlar, ijaraga olish shartnomalari, to'lov kartalari, va boshqa shartnomaviy qarzlar bo'lishi mumkin. Ular hisobot davri yoki to'lov muddati ichida to'lanishi kerak.  Kechiktirilgan va muddati o'tgan majburiyatlar: Bu majburiyatlar, to'lov muddatini kechiktirish sabablaridan biri bo'lgan majburiyatlar hisoblanadi. Masalan, xavfsizlikni ta'minlash uchun bank tomonidan ko'rsatilgan zaharlar, 31 - korxonalarning innovatsion loyixalarda debitorilik va kreditorlik qarzlari tahlilining buxgalteriya hisobi va audit ob’ekti sifatida mohiyati, tasnifi va tavsifini yoritib berish; - Bank moliya korxonalarida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi, vazifalari va me’yoriy – huquqiy asoslarini tadqiq qilish; - Bank moliya korxonalarida debitorlik va kreditorlik qarzlarining tashkiliy va xuquqiy asoslarini ko‘rib chiqish; Tadqiqot ob’ekti . Navoiy viloyatidagi O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXM tad qiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqot predmeti. O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ da debitorllik va kreditorlik qarzlari natijasida vujudga keladigan iqyisodiy –ijtimoiy munosabatlar tadqiqot predmeti bo’lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ish kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Ishning kirish qismida b itiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, ishning maqsad va vazifalari, ob’ekti va predmeti, shuningdek ishning tarkibi yoritilgan. Birinchi bob “ KORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI ” deb nomlangan bo‘lib, unda korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditrolik qarzlarining nazariy metodologik tavsifi, ularning buxgalteriya hisobi va audit ob’ekti sifatida tasnifi, ular hisobining va auditning maqsadi, vazifalari, axborot manbalari yoritilgan va nazariy asoslari ochib berilgan. Ikkinchi bob “ Korxonalarda xususan O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda da, amalga oshirilayotgan debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tashkil etish va uni yaxshilash yo’llari ” deb nomlanib, ushbu bobda korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlari faoliyatining hisobini tashkil qilinishi, yuritilish tartibi va uni yaxshilash yo‘llari bayon etilgan. 5 borishgan jumladan, Mamlakatimiz olimlaridan To‘laxodjaevaM.M. 1 , Do‘stmurodov R.D 2 ; UrazovK.B 3 ; MusaevH.N., 4 TashnazarovS.N. A.V.Vaxobov, S.V.Voxidov, M.Pardayev, N.Jo’rayev, A.Karimov, A.Ibragimov, B.Isroilov, A.Sotivoldiyev, B.Xasanov, R.Xolbekov, B.Xoshimov, I.Qo’shmonov rivojlangan davlatlar olimlaridan B.Nidlz, X.Anderson, K.Druri, N.P.Kondrakov, V.F.Paliy, Ya.V.Sokolov, E.A.Arens, Dj.K.Lobbek, A.D.Sheremet va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Ular o‘z ishlarida bozor iqtisodiyotda sharoitida xarajatlarning hisobi, auditorlik tahliligaga keng to‘xtalganlar, bu haqda ularning chop etilgan darsliklari, o‘quv qo‘llanmalari va maqolalaridan bilib olish mumkin.Yuqorida qayd etilgan xorijlik va mamlakatimiz iqtisodchi olimlari tomonidan investitsiyalarning nazariy asoslari, iqtisodiy mazmuni, buxgalteriya hisobi va auditi masalalari to‘g‘risida qator ilmiy xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Shu bilan bir qatorda qishloq xo‘jalik tarmog‘ida, jumladan parrandachilik sub’ektlarida bu mavzuni tadqiq etishga bag‘ishlangan yaxlit maxsus ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Ushbu mavzuning dolzarbligi va iqtisodiy adabiyotda chuqur tadqiq etilmaganligini alohida tadqiqot mavzusi sifatida tanlanishiga asos bo‘ldi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-tadqiqotishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi Samarqand iqtisodiyot va servis instituti “Buxgalteriya hisobi va audit” kafedrasining ilmiy-tadqiqot rejasiga mos keladi. Tadqiqotning maqsadi. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ da debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlilining tashkiliy, axborot va metodologiyasiga va asoslarini o‘rganish, shu soha doirasida taklif va amaliy tavsiyalari shlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Ilmiy ish oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1 “Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil. 2 “Audit” Darslik Toshkent Norma 2008-yil. 4 “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004 5 “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil . 3 4 Moliyaviy investitsiyalarning turkumlanishi va uning hisobga olish uslubiyoti 1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi va funksiyalari Tahlil qilish davridagi asosiy amallardan biri debitorlik va kreditorlik qarzlarining mutlaq summalarni hisobga olishdir. Bu, tahlil jarayonini boshlash va o'zgarishlarni ko'rsatish uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan bir qadamdir. Debitorlik qarzlarining tarkibidagi ulushini topish esa, debitorlik qarzlarining shakllanishini va muddatlarini aniqlashda yordam beradi. Bu, qarz miqdori, shartnomaviy shartlar, to'lov muddati va boshqa ma'lumotlar to'g'risidagi tahlilni o'rganishda muhimdir. Debitorlik qarzlarining tarkibiga masalan, kreditlar, hisobvaraqalar, ijaraga olish shartnomalari, va boshqa moliyaviy shartnomalar kiradi.Investitsiyalar to’grisida zarur axborotni yig’ish va to’plash ; Investitsiyalar to’grisidagi axborotlarni audit va tahlil qilish; Boshqaruvga oid investitsion qarorlar qabul qilish. yuzaga keladi . 1-Rasm. Investitsiyalarning tasniflanishi. Mikroiqtisodiy darajadagi investitsiyalar xalq xo’jaligining quyi bo’g’ni xisoblangan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Hududiga ko’ra investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo’linadi. Ichki investitsiyalar deganda mamlakat ichidagi investorlar tomonidan kirgizilgan investitsiyalar miqdori tushuniladi. Tashqi investitsiyalar esa mamlakat asosan Debitorlik va kreditorlik qarzlar 1. 1. . 1. 1. 1. 1.2 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik tarkibi va tasnifi Debitorlik va kreditorlik so’zlarini mos ravishda kirim va chiqim, ko’payish va kamayish ma’nolariga to’g’ri keladi. Bunday nomlanishiga asos sifatida balansning aktiv va passiv qismlarga va hisobvaraqlarni aktiv va passiv turkumlarga bo’linishi asos bo’ladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi buxgalteriya balansining tegishli qatorlarida quyidagi tarzda ifodalangan: 1. Debitorlik qarzlarining tarkibi: - Debitorlik qarzlari aktivalar bo'yicha yuklarni (hissalarni, avanslarni, tovarlarni sotish uchun olingan kreditlarni va boshqalar) hamda xizmat ko'rsatish uchun berilgan avanslar va tovarlarga oid bo'lgan to'lovlar bilan bog'liq bo'ladi. 2. Kreditorlik qarzlarining tarkibi: - Kreditorlik qarzlari pasivlar bo'yicha xisoblashga bor ishonchli pul summalarni (moliyalashtirilgan kreditlarning asosiy summasini, ishchi uchrashuvini, hisob-kitoblarning amalga oshirilishi uchun berilgan avanslar va boshqalar) hamda xizmat ko'rsatish jarayonida olindi yoki oliyadi. Bularning har biridan foydalanib, buxgalteriya balansi tegishli qatorlari joylashtiriladi va shu orqali debitorlik va kreditorlik qarzlari yagona tarkibga ega bo'ladi. Debitorlik qarzlari , bir qancha turdagi moliyaviy majburiyatlardan kelib chiqadi. Bu qarzlar, tijorat tashkilotlarining boshqa tashkilotlarga bor bo‘lgan naqd va moliyaviy resurslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu qarzlar umumiy ravishda quyidagi turdagi bo‘limlarga bulib turadi: 17 Oldindan to'lov shartlarida tuzilgan shartnomalar sonini ko'paytirish: Debitorlik qarzlari bilan ishlashda oldindan to'lov shartlari ko'rsatilgan shartnomalar sonini ko'paytirish korxonaning daromadini tezda oshirishi va qarzlarini tez vaqtida to'lov qilishga yordam berishi mumkin. Bu, qarzdorlar bilan to'lov shartlarini to'g'ri vaqtida amalga oshirishga ko'rsatish uchun samarali bo'ladi. Minimal qiymatga kamaytirish : Qarzdorlar bilan to'lov shartlarini qisqa muddatga qisqaritishda, minimal qiymatga kamaytirishning tizimini o'zgartirish ham muhimdir. Bu, qarzdorlarning to'lov qobiliyatini oshirishi va to'lov qilishga qodir bo'lishini ta'minlash uchun qo'llanilishi mumkin. Chegirmalar tizimini ishlab chiqish Xarid qilingan mahsulotlar uchun zudlik bilan to'lovlarni amalga oshirishda narxlarda chegirmalar tizimini ishlab chiqish ham muhimdir. Bu, korxona uchun mijozlarga qo'shimcha qo'shimcha hisob-kitoblardan foydalanish va mijozlar bilan uzlaşishni oshirishga yordam beradi. Debitorlik qarzlarini minimallashtirish tashkilotning moliyaviy davomiylik va istiqbolli uchun juda muhimdir. Qarzlarni kamaytirish tashkilotning likvidliginiOldindan to'lov shartlarida nazarda tutilgan shartnomalarni ko'paytirish Minimal qiymatga kamaytirish Chegirmalar tizimini ishlab chiqish 13. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respuplikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni, 2017 yil 7- fevral. № PF – 4947. 14. O’zbekiston Respublikasi prez 15. Vazirlar Mahkamasining 2006 – 16 –oktabrdagi 215 – son qaroriga 2-ilova “Korxonadagi ichki audit hizmati to’g’risida” Nizom. II. Asosiy qo’shimcha adabiyotlar 1. Urazov K.B “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004 2. M.M. To’laxodjayeva, Sh.I.Ilxomov “Audit” Darslik Toshkent Norma 2008- yil. 3. Ahmadjonov K, Yakubov I , “Audit asoslari”. Darslik Toshkent – 2010 –yil. 4. Do’stmuradov R, “Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil. 5. “Audit” (darslik). Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot. 2012 – yil. 6. SH.N. Fayziyev, M.X. Xodjayeva, X.M. Davlyatov, “Investitsiyalar auditi va baholash” Tafakkur Bo’stoni, T – 2012. 7. Musayev H.N. “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil. 8. Sherimbetov I, Xaydarov A. “Audit” o’quv qo’llanma Toshkent – 2018 y. III. Foydalanilgan internet saytlari: 1. www.google.ru 2. www.lex.uz 3. www.finance.uz 4. . www.norma.uz 5 www.ziyonet.uz 71 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN DIPLOM ISH Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1  Kelajakdagi tendentsiyalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning kelajakdagi moliyaviy holatini bashorat qilishda yordam beradi. Agar debitorlik qarzlari ortib borsa, bu qarzlar to'lovi uchun zarur mablag'lar to'g'ri kelmaydi va korxonaning likvidlik muammolariga olib kelishi mumkin. Boshqa so'z bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili, kelajakdagi moliyaviy tendentsiyalarni aniqlashda katta ahamiyatga ega.  Risklar va to'g'ri hodisalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili, korxonaning moliyaviy risklarini tushunishga yordam beradi. Agar qarzlar to'lovi uchun mablag'lar yetarli bo'lmasa, bu qarzlarning rad etilishi yoki to'lovlarni bajarish uchun qo'shimcha mablag'lar jalb qilinishi kerakligini anglatadi. Ushbu qarzlar korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilishda muhimdir, chunki ular kelajakdagi moliyaviy strategiyalar uchun asosiy ma'lumot manbalaridan birini taqdim etadi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy strategiyasini ko'rib chiqishda muhimdir. Agar joriy aktivlar tarkibida debitorlik qarzlari ko'proq bo'lsa, bu korxonaning moliyaviy muammoatlari uchun o'zgaruvchilik yaratishi mumkin. Bu holatda, korxona bank kreditini jalb qilishi mumkin bo'ladi. Bank kreditini jalb qilish, debitorlik qarzlari to'lovi uchun kerak bo'lgan mablag'larni yig'ib olishning eng mashhur usuli bo'ladi. Bank kreditlarining ortiqcha stavkalari yoki shartlariga qarshi turgan sodir bo'lishi mumkin, lekin agar joriy aktivlar debitorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona uchun bu riskni qabul qilish zarur bo'lishi mumkin. Boshqa bir tomondan, agar joriy aktivlar manbalarini shakllantirish tarkibida kreditorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona ko'pincha turli xil usullarga murojaat Таъсисчиларнинг устав капиталига улушлар бўйича қарзи (4600) 290 0 0 0 Ходимларнинг бошқа операциялар бўйича қарзи (4700) 300 769   100 666   713 -102 387 Бошқа дебиторлик қарзлари (4800) 310 10177875 5849041 -4   328 834 korxonada debitorlik majburiyatlari davr boshiga nisbatan quyidagi oʼzgarishlarga ega boʼlgan. Jami debittorlik majburiyatlari darv boshiga nisbatan 8   667   306 ming soʼmga ortgan. Shundan: Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) -36   901 779 ming soʼmga, xodimlarga berilgan boʼnaklar (4200) -104   708 ming soʼmga, byudjetga soliq va yigʼimlar boʼyicha boʼnak toʼlovlari (4400) -18   684   450 ming soʼmga, maqsadli davlat jamgʼarmalari va sugʼurtalar boʼyicha boʼnak toʼlovlari (4500) -5   636   288 ming soʼmga, xodimlarning boshqa operatsiyalar boʼyicha qarzi (4700) -102   387 ming soʼmga, boshqa debitorlik qarzlari (4800) -4   328 834kamaygan. Sho ba va qaram xo jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 1ʼʼ ʼ 453 605 ming so mga, mol yetkazib ʼ beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo naklar (4300) 11 ʼ 171 374 ming so mga ortganligini ʼ ko rish mumkin ʼ 2.3 Milliy bank Malikrabot filialida Debitorlik va kreditorlik qarzlarini doimiy tahlil etish to‘lovlar intizomini mustahkamlash, muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik va kreditorlik qarzlarni qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi to‘lovlar va hisob-kitoblar tizimini takomillashtirish, budjetga hamda davlat maqsadli fondlariga soliqlar va majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida tushishini ta’minlash, budjetga hamda davlat maqsadli fondlariga qarzlarni 51 I BOB. Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlari nazariy metodologik asoslari 1.1 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining mazmuni, mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilish vazifalari, debitorlik va kreditorlik qarzlari tushunchalarining iqtisodiy mazmuni bilan chambarchas bog'liqdir. Debitorlik qarzlari va kreditorlik qarzlari tushunchalari ushbu mazmun asosida tahlil qilinishi kerak.  Debitorlik qarzlari . Debitorlik qarzlari, tashkilotning yoki shaxsning boshqa tashkilotlar yoki shaxslar tomonidan olingan qarzlarni ifodalaydi. Bu qarzlar, tashkilot yoki shaxsga sotib olingan tovarlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar uchun qarzlar, xizmatlar uchun to'lovlar, kreditlar, bank tomonidan ko'rsatilgan kreditlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z ichiga oladi. Shuningdek, debitorlik qarzlari qarzlar to'g'risidagi moliyaviy shartnomalar, shartnomaviy tartiblar va boshqa shartlarga asoslanadi.  Kreditorlik qarzlari . Kreditorlik qarzlari, tashkilot yoki shaxsning boshqa tashkilotlar yoki shaxslarga berilgan qarzlarni ifodalaydi. Bu qarzlar, tashkilotning xizmatlarini, tovarlarini yoki boshqa moliyaviy faoliyatini amalga oshirish uchun etkazib berilgan mablag'lar, bank kreditlari, xizmatlar uchun to'lovlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z ichiga oladi. Korxona tomonidan boshqa korxona va tashkilotlarga to’lanishi zarur bo’lgan majburiyatlar kreditorlik qarzlari deb, korxonaga bosha korxona va tashkilotlar tomonidan to’lanishi to’lanishi zarur bo’lgan majburiyatlar esa debitorlik qarzlari hisoblanadi. Ushbu tushunchalar asosida, debitorlik qarzlari deb tashkilotning qarzdorlari bo'lgan tashkilotlar va shaxslar, ya'ni qarzlarini olingan tashkilotlar va shaxslar ataladi. Ular mablag'larni olgan tomon bo'lib, ularga mablag'lar berilgan, ya'ni debitorlikni ifodalaydilar. Boshqa tomondan, kreditorlik 7 Kreditorlar hisob-kitoblari esa korxona yoki tashkilotning qaysi shaxslardan qanday mablag'lar olinganini, ularning qanday vaqt oralig'ida to'lashlari kerakligini ifodalaydi. Buxgalteriya hisoblaridan kelib chiqadigan miqdorlar, shartnomaviy munosabatlarning natijasi sifatida korxona yoki tashkilotning hisob-kitoblarida ifodalangan to'g'ri summalardir. Bu summalardagi farq, qarzdorlar va kreditorlar o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni ifodalaydi. Moliyaviy hisobotlarda bu miqdorlarning to'g'ri va aniq ko'rsatilishi shartnoma shartlari va shartnomaviy munosabatlarning qarorlari bilan mos keladigan muammolar bo'lishi mumkinligini anglatadi. Shartnomaviy munosabatlar kafolatlari, qarzdor va kreditorlarning to'lov shartlari, to'lov muddati va boshqa shartlar hisoblanadi. Bu miqdorlar muhokama va muhokama olish vaqtida juda muhimdir, shuning uchun ularni diqqat bilan baholash va tekshirish kerak. Aynan, tashkilotlar debitorlar (qarzdorlar) va kreditorga (kreditorlar) bo'lgan o'zaro munosabatlarda bosh qarz va qarzlarini olishlari mumkin. Biroq, debitorlikning miqdori va muddati o tgan qarzlarning ko payishi debitorning moliyaviy holatiniʻ ʻ kuchaytirishi mumkin. Bu muammo odatda to lov qilinmagan qarzlarning miqdori ʻ va ularning qaytarilishi muddati o tishi bilan bog liqdir. ʻ ʻ To'lovni to'lamaslik (debitorlik) tizimi tashkilotning moliyaviy xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki muddati o tishi sababli ko payib, tashkilotning likvidlik darajasida zararli o zgarishlar ʻ ʻ ʻ yuzaga kelishi mumkin. Bu sababli, debitorlik qarzlari miqdori va ularning qaytarilishi muddatini nazorat qilish tashkilot uchun muhimdir. Tashkilotlar qarzdorlarini (debitorlarini) qarzlari miqdorini va ularning qaytarilishi muddatini baholash orqali tekshirishlari lozim. Bu, qarzdorning xavfsizlik darajasini aniqlashda yordam beradi. Tashkilotlar qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash uchun to'lov Biz mazkur ishda investitsiyalarning tasnifi va tavsifi, mohiyati va mazmunini, «Samarqand Parranda” AJ QK misolida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar auditini yetarlicha yoritishga harakat qildik. Shulardan kelib chiqqan holda biz o’rganayotgan xo’jalik yurutuvchi subyekt «Samarqand Parranda” AJ QKo’zining faoliyatini bevosta investitsiyalar bilan bo’g’langan holda olib boradi. «Samarqand Parranda” AJ QK korxonasining jami aktivlari ichida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarning hajmi sezilarli darajadaligini kuzatishimiz mumkin. «Samarqand Parranda” AJ QKfaoliyatini va buxgalteriya hisobini auditor emas balki kuzatuvchi sifatida tekshirdik va quydagi ma’lumotlarni aniqladik;  «Samarqand Parranda” AJ QKbalansida 0600 – Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bo’yicha jami 508 031 000 so’mlik uzoq muddatli investitsiyalar mavjud bo’lib hisobot davri mobaynida uzoq muddatli investitsiyalar bo’yicha hech qanday xo’jalik operatsiyalari amalga oshrilmagan va hisobot davri oxrigacha balansdagi qoldiqlar o’zgarishsiz qolgan.  «Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yilgi balans ma’lumotlariga ko’ra korxonaning jami qisqa muddatli investitsiyalari summasi hisobot davri boshida qisqa muddatli investitsiyalar summasi 31143260000 sumni tashkil etgan va buning hammasi qisqa muddatli berilgan qarzlar hisobiga paydo bo’lgan. Hisobot davrining oxirida esa «Samarqand Parranda” AJ QKkorxona Xo’jalik shartnomasiga muofiq 3626744 so’mlik qarz mablag’larini boshqa xo’jalik yurutuvchi subyektlarga qisqa muddatli investitsiya sifatida bergan. «Samarqand Parranda” AJ QKda olib borilgan tekshiruvlar va kuzatuvlar natijasida «Samarqand Parranda” AJ QKning investitsiyalar hisobini yaxshilash va korxonaning moliyaviy va xo’jalik faoliyatini rivojlantirish maqsadida quydagi takliflar ni beramiz;  «Samarqand Parranda” AJ QK o’zining moliyaviy xo’jalik faoliyatini yanada kengaytirish maqsadida investitsiyalarni keng ko’lamda jalb etish uchun innovatsion loyihalar ustida ish olib borishi va ishlab chiqarishga joriy etishi lozim, zero 67 hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda muddat kechiktiriladigan taqdirda mijozlar duch keladigan qator qiyinchiliklar va qo’shimcha to’lovlar haqida muntazam ogohlantirish ishlari olib borishi shu bilan bir qatorda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan qonuniy undirishlar haqida kerakli malumotlarni berib o’tish lozim. O’rganilgan obyekt bo’yicha kuzaishlar shuni ko’rsatadiki so’ngi ikki yil mobaynida sezilarli o’sishga erishilmaganing asosiy sababi tashkilotda debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligida bir muncha muammolar va to’siqlar borligini ko’rishimiz mumkin. Ushbu kabi holatlarni oldini olish uchun masul ishchi xodimlar javobgarligini oshirish, xususan korrupsion xolatlarni oldini olishga qaratilgan keng chora tadbirlarni olib borish, ajratilayotgan mablag’larning qaytishlilik xususiyatlarni keng o’rgangan holda mablag’larni ajratish eng to’g’ri yechimlardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayonda masul shaxslar bilan bitimlar davomida kuchaytirilgan qonuniy chora tadbirlarning shartnomada keng aniq va ravon ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 65 3. Likvidlik koeffitsientlari : Likvidlik koeffitsientlarining darajasi va dinamikasi, korxonaning kredit va faktoring shartlariga qarshi to'lov qobiliyatini tushunishda muhimdir. Agar likvidlik koeffitsientlari yuqori bo'lsa, bu korxonaning to'lov qobiliyatining yaxshi ehtimoliyati mavjudligini ko'rsatadi. 5. Tijorat kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati : Korxonaning tijorat kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati tahlili, moliyaviy muammoatlarni hal qilishning qaysi yo'nalishlari va strategiyalari mavjudligini aniqlashga yordam beradi. Ushbu tahlil, korxonaning qarzdorlariga ta'sir qilish va ularni boshqarishning strategiyalarini aniqlashda yordam beradi va moliyaviy holatni mustahkamlashda qo'llaniladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning tabiiy tarkibiy qismidir va o'z ichiga majburiyatlar va to'lov shartlarini o'zlashtiradi. Ular korxonaning moliyaviy holatini, to'lov qobiliyatini va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarini ko'rsatadi. Debitorlik qarzlari, korxonaning xizmatlari yoki mahsulotlari uchun boshqa shaxslarga bo'lgan qarzlardir. Bu shaxslar, masalan, savdo muomalalariga oid to'lov muddatlari, mablag'lari va shartlari bo'yicha qarzlar bo'lishi mumkin. Agar korxonaning debitorlik qarzlari miqdori kattalar paytga taqqoslanib qolsa, bu moliyaviy holatda og'irlashish va korxona uchun moliyaviy risklar tug'ilishi mumkin. Kreditorlik qarzlari esa korxonaga bo'lgan qarzlar hisoblanadi. Bu shaxslar, masalan, banklar, xizmat ko'rsatuvchilari yoki sotuvchilar bo'lishi mumkin. Tijorat kreditlari bo’yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati prognostik qilishda ham juda muhimdir. Bu tahlilni amalga oshirish uchun quyidagi bosqichlar mavjud: Joriy holatning tahlili Dinamik analizkelajakdagi tendensiyalar Risklar va hodisalar 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5  Joriy holatning tahlili . Korxonaning joriy moliyaviy holatini tushunish uchun, debitorlik va kreditorlik qarzlari aniqlanadi. Bu qarzlar miqdorlarini, shartlarni va to'lov muddatlarini o'z ichiga oladi. Misol uchun, qarzlarining necha foizini joriy vaqtda to'layotganligi, to'lov shartlari (muddati va jadvali), kafolatlari va qarzlarining qaysi hissasi amalga oshirilganligi tushunilishi kerak.  Dinamik analiz . Debitorlik va kreditorlik qarzlari dinamikasini tahlil qilish, korxonaning moliyaviy holatidagi o'zgarishlarni aniqlashda juda muhimdir. Bu, o'zaro solishtirish va mustahkamlashni tushunishga yordam beradi. Agar korxona kreditorligi o'sishni ko'rsatadi, bu tijoratni rivojlantirishning bir belgisi bo'lishi mumkinligini anglatadi. Boshqa so'z bilan, agar korxonaning debitorligi ortib bormoqda bo'lsa, bu uning moliyaviy ko'rsatkichlarini pasaytirishi va kelajakdagi operatsiyalarga ta'sir qilishi mumkin. 35 Yuqorida keltirib o'tilgan jadvaldan malumki O'zMilliy bank ''Malikrabot'' AJ da jami xususiy kapitali yil boshi va oxiri xolatiga ko'ra sezilarli o’sishga erishilganini ammo ayrim tarmoqlarda tushish bo’lganini ko’rishimiz. Xususan Ustav kapiali mutlaqo o’zgarmagan (15 476 078 265), rezerv kapitalida 0.09% kamayish kuzatilgan. Yil hisobida 465 235 457 so’m o’sishningga asosiy hissa taqsimlanmagan foydaning 2.53 foizga o’sishiga to’g’ri kelmoqda. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2022- yil xolatiga ko’ra 3,658,080,666.16 so’m milyard aktivlar aylanmada qatnashib yil yakunida 10,197,718,420.98 so’m aktiv bilan yakunlangan. Bunda asosiy ulushlar 10101 schotida (aylanma kassadagi naqd pullar), 10109 (yo’dagi naqd pullar va boshqa to’lov hujjatlari) 504,224,000 va boshqa schotlarga to’g’ri kelishini yuqoridagi jadbaldan ko’rishimiz mumkin. 2022- yil korxonaning asosiy xarajatlariga Bosh bankdan olingan resurslar bo’yicha olingan xarajatlar (16,092,765.45 so’m) va Boshqa vositachilik va xizmat xarajatlari ga to’g’ri kelgan bo’lsa bir muncha asosiy xarajatlar hisoblanishiga qaramasdan, xarajatlarning asosiy qismi Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash – Kreditlar ga to’g’ri kelmoqda. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2023- yil dekabr holatiga ko’ra korxonaning umumiy balansidagi ijobiy o’zgarishlar ya’ni 4 165 477 215 (to’rt milyard bir yuz oltmish besh million to’rt yuzi yetmish yeti ming ikki yuz o’n besh ming) so’m miqdorda o’sishga erishilgan va bundan hulosa qilib aytishimiz mumkinki ushbu yillar oralig’ida debitorlik va kreditorlik mablag’lari aylanmasi nisbatan yaxshi ko’rsatkichlarni qayd etgan va bu yil so’ngida korxona balansida ijobiy ko’rsatkichlarni qayd etgan. O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki Malikrabot filiali Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot 47 korxonaning moliyaviy tarazligini o'rganishga yordam beradi va moliyaviy rivojlanishni rag'batlantirishga yordam beradi. Aynan ham, moliyaviy barqarorlik tashkilot uchun juda muhimdir, chunki bu tashkilotning daromadlarini xarajatlardan barqaror oshib ketishini ta'minlaydi. Moliyaviy barqarorlik, tashkilotga mablag'larini erkin tasarruf etish imkonini beradi va ularni samarali foydalanish uchun ishlab chiqarish va sotish jarayonida qo'llash imkonini ta'minlaydi. Bu, tashkilotning moliyaviy o'tkazmalari va daromadlari orasidagi munosabatlarni barqaror qiladi va uning faoliyatini sifatli va foydali qiladi. Bu esa tashkilotning moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda ishlashi uchun muhimdir. Moliyaviy barqarorlik, korxonaning o'z va qarz mablag'larining nisbatini, joriy va moliyaviy faoliyat natijasida o'z mablag'larining to'planish tezligini, korxonaning uzoq muddatli aktivlariga qo'yilgan mobil va mablag'lar nisbatini, moddiy aylanma mablag'lar bilan etarli darajada ta'minlanganligini ko'rsatadi. Bu, korxonaning moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda faoliyat ko'rsatishi uchun muhimdir. Moliyaviy barqarorlik, tashkilotning barcha ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati jarayonida shakllanadi va korxonaning umumiy barqarorligining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu esa tashkilotning moliyaviy ko'rsatkichlarini barqaror qiladi va uning mustaqil va samarali rivojlanishini ta'minlaydi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlili, korxonada moliyaviy tahlilning muhim qismini tashkil etadi. Bu, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov qobiliyatining ko'rsatkichlarini ko'rsatishga qodir bo'lib, u ayni paytda kreditorlik qarzlarini baholash va o'zgarishlarini hisobga oladi. Bu tahlil kelajakda korxonaning moliyaviy holatining o'zgarishining miqdoriy va sifat tendentsiyalarini aniqlashga yordam beradi, chunki to'lovlar bo'yicha qarz korxona aylanma mablag'lari tarkibini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin. Bunday tahlil, korxonaning moliyaviy strategiyasini shakllantirish va boshqarishda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy holatini tahlil etishda muhim ahamiyatga ega. Bu tahlil, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov qobiliyatini tushunishga yordam beradi, lekin bundan tashqari, kelajakdagi moliyaviy holatni tushuntirishda muhim indikator bo'lib qoladi. Bu ko'rsatkich tashkilotning moliyaviy boshqaruvini tahlil qilish va moliyaviy siyosatni belgilashda yordam beradi. Aniq, kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarish shuningdek etkazib beruvchilar bilan shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish, kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari va miqdori xaridorlardan mablag'larning kelib tushishiga bog'liqdir. Bu jarayonda, kompaniya etkazib beruvchilarga moliyaviy shartnomalar orqali kreditlarni olish va uning shartlarini kafolatlash orqali mablag'larni ta'minlash uchun kelib chiqadi. Bu shartlar odatda kompaniya tomonidan va etkazib beruvchilar tomonidan qarorlashiladi. Etkazib beruvchilar bilan shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish shu jumladan, to'lov shartlari, to'lov muddatlari, to'lov usullari va to'lov miqdorini o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, kredit shartnomalari etkazib beruvchilar bilan qabul qilingan mablag'lar uchun kafolat berish shartlarini ham o'z ichiga oladi. Bu kafolatlar kompaniya tomonidan to'lovlar o'tkazilmasa yoki boshqa shartlar buzilsa qo'llanib qolishini ta'minlaydi. Kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari va miqdori xaridorlardan mablag'larning kelib tushishiga bog'liqdir. Bu shartnomaviy munosabatlarda xaridorlar mablag'larni kelib tushish va to'lov shartlarini qabul qiladi. Kompaniya shu mablag'larni o'zlashtirish, shuningdek, shartnomaviy shartlarni bajarish uchun mablag'lar to'lashni kafolatlaydi. Bular bilan birga, kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarishda shartnomaviy munosabatlar va to'lov shartlari katta ahamiyatga ega. Ular kompaniya tomonidan moliyaviy xavfsizlikni ta'minlashda va mablag'larni to'lash vaqti va miqdorini belgilashda juda muhim rol o'ynaydilar. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishda maqsad, asosli (qonuniy) va asossiz (noqonuniy) qarzlar summalarini aniqlash va ularga e'tibor berishdir. Asosli (qonuniy) qarzlar . Bu qarzlar moliyaviy shartnomalar yoki xususiy moliyaviy aniq-tug'ilgan shartlarga asoslangan qarzdorlik va kreditordir. Masalan, shartnomaviy kreditlar, to'lov kartalari, ijaraga olish shartnomalari va boshqalar. Ular odatda muddatli to'lovlar, xizmatlarni berish uchun to'lovlar, yoki maxfiylik shartnomalari kabi shartlar orqali amalga oshiriladi. Bu qarzlar muomalatga oid ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish, vaqtda debitorlik qarzlarini aniqlash va ularni boshqarishga oid usullarni o'z ichiga oladiю Muddati o'tgan qarzlarni va ularning bajarilishini nazorat qilish uchun mas'ul shaxslar belgilanadi. Bu shaxslar o'z vaqtida debitorlik qarzlarni tahlil qilish, ularni to'g'ri bajarish, qarzlarni ortga qaytarish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun javobgar bo'ladi. Moliyaviy boshqaruv organlari va hisob-kitob departamentlari debitorlik qarzlari nazoratini oshirish uchun kerakli tizimlarni o'rnatishga o'rtacha chiqarishadi. Bu tizimlar debitorlik qarzlari bilan ishlashni avtomatlashtirish, muddati o'tgan qarzlarni tez va aniq aniqlash va muammoni tez hal qilishga yordam beradi. Debitorlik qarzlari va ularning bajarilishi uchun muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini belgilashda tahlil va monitoring usullari kritik ahamiyatga ega. Moliyaviy boshqaruv organlari va departamentlar ko'plab analitik vositalarni ishlatishadi, masalan, muddati o'tgan qarzlar va ularning o'z vaqtida aniqlanishi uchun avtomatlashtirilgan ma'lumotlar tahlil tizimlari. Debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini va muddati o'tgan qarzlarni aniqlashni osonlashtirish uchun raqamli tizimlarni o'rganish va o'rnatish muhimdir. Bu tizimlar debitorlik qarzlari to'g'risida ma'lumotlar olish, ularni analiz qilish va muddati o'tgan qarzlarni aniqlashda yordam beradi. Moliyaviy boshqaruv organlari debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini o'z vaqtida yaxshilash uchun taqrizlar va yechimlar taklif qilishga ishtirok etadi. Bu taqrizlar va yechimlar debitorlik qarzlari muammolarini hal qilishda va korxonaning moliyaviy tizimini yanada optimallashtirishda yordam beradi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil qilish korxonaning moliyaviy holatini aniqlash uchun ahamiyatga ega bo'ladi. Bu tahlil korxonaning kreditorlar va debitorlar bilan munosabatlari, moliyaviy barqarorlik va to'lovning yaxshi ko'rsatkichlarini o'rganishga yordam beradi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining tuzilishi va dinamikasi korxonaning kreditorlar va debitorlar bilan munosabatlari va ularning moliyaviy holati haqida ma'lumot beradi. Bu munosabatlar, korxonaning soliq va moliyaviy barqarorlik darajasini ta'minlashda kritik ahamiyatga ega. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi dinamikasi, 21 to'lov kartasi bo'ylab amalga oshirilgan jarayonlarda kechiktirilgan to'lovlar, va boshqalar. Bu majburiyatlar muddat o'tgan paytda to'lanishi kerak. Bu qarzlar va majburiyatlar, tashkilotning moliyaviy holatini tahlil qilishda juda muhimdir. Ularni to'g'ri vaqtida to'lovlarining amalga oshirilishi yoki muddatli to'lash rejalariga rioya etilishi shart. Ularni to'g'ri hisoblash va taqdim etilgan shartlarga asoslanib, tashkilotning likvidlik darajasini, kredit rejalarini va moliyaviy tuzilmalarni aniqlashda muhimdir. Kreditorlik qarzi deb tashkilotning boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslar - kreditorlar oldidagi qarzni ifodalaydi. Ular bu qarzni olingan mablag'lar uchun to'lovlar, sotib olingan mahsulotlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar uchun to'lovlar, darajadagi byudjetlarga to'lovlar kabi ko'rinishlarda oladi. Shuningdek, agar materiallar tashkilot tomonidan ular uchun to'lashdan oldin olingan bo'lsa, bu ham kreditorlik qarzlari hisoblanadi. Misol uchun, agar bir korxona bir boshqa korxonadan mahsulot sotib olgan bo'lsa, u xuddi shu mahsulot uchun kreditorlik qarziga ega bo'ladi, chunki o'sha mahsulotni sotib olgan korxona unga mablag' beradi va ularning muddati to'lanishi kerak. Bundan tashqari, kreditorlik qarzlari tarkibiga mehnat jamoasi oldidagi ish haqi bo'yicha qarz ham kirishi mumkin. Agar bir korxona mehnat jamoasi xizmatlarini amalga oshirgan bo'lsa va uchta xizmat olishib olsa, to'lov tajribasiga ko'ra, bu mehnat jamoasi qarz qoldiradi. Shu tarzda, korxona unga to'lovlar amalga oshiradi va undan mablag' olishi kerak. Kreditorlik qarzlari tahlilida, kreditorlar bilan tashkilot o'rtasidagi moliyaviy munosabatlarni tushuntirish uchun, kreditorlar oldidagi qarzlarni aniqlash va qiymatini aniqlash juda muhimdir. Bu, tashkilotning moliyaviy holatini tushuntirishda va moliyaviy siyosatni shakllantirishda yordam beradi. Kreditorlik qarzlari , mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz, soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz, sug‘urtalar bo‘yicha qarz, maqsadli davlat jamg‘armalariga to'lovlar bo'yicha qarz, ta’sischilarga bo'lgan qarzlar, mehnatga haq to'lash bo'oyicha kardorlik qarzi hamda boshqa kreditorlik qarzlari bilan bog'liqdir. Bu borçlarni muddatlari tugagach yoki tugamagan kreditlarni o'ylash mumkin. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibida muddati o‘tgan, to‘lov muddati kelgan va to‘lov muddati o‘tmagan majburiyatlarni alohida tarkiblash juda muhim. Bu, korxonaning moliyaviy holatini aniqlash va boshqarish uchun juda muhim ma'lumotlar. To'lov muddati kelgan debitorliklar esa to'lovnoma yetkazilgandan so'ng to'lanishi kerak bo'lgan summalardir. To'lov muddati o'tmagan majburiyatlar esa to'lovnoma yetkazilgandan so'ng to'lanmagan yoki qismen to'lanmagan summalardir. Barcha bu ma'lumotlar korxonaning soliq huquqlarini bajarishda va kapitalni amalga oshirishda juda muhimdir. Debitorlik qarzlarini to’lamaslik xavfi to’g’ridan to’g’ri debitorlik qarzlarini to’lash muddati bilan bog’liq va xavfning ortishi o’z vaqtida monitoring qilinishni va nazoratni talab qiladi. To’lovning o’z vaqtida bajalishiga ko’ra debitorlik qarzlarining qaytarilishi va buning ustidan nazoratni ta’minlash, korxonaning likvidligi va to’lov qobilyati darajasini tahlil qilish kabi turlarga bo’linadi. Muddati o’tgan qarzlar ya’ni o’z vaqtida qaytarilmagan bo’lsa ular talab qilinadigan va talab qilinmaydiganlarga bo’linadi. Shuningdek davo qilingan va davo qilinmagan terminlari mavjyd bo’lib, muddati o’tgan qarzni davo qilib amaldagi qonuniy choralarni qo’llash (ya’ni shikoyat xatlari yuborish, davo arizasini sudga topshirish) davo qilingan qarzdorlik hisoblanadi. Debitorlik qarzlarini tahlil qilish korxonada o'tgan qarzlarning ko'payishi haqida xulosa qilish muammolari, boshqacha aytganda, korxonaning moliyaviy tuzilishi va boshqaruv shakli bo'yicha muammolar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Aytish kerakki, debitorlik qarzlari tahlili, 19 2 –Rasm. Debitorlik qarzlari turlari; Yuqoridagi rasmga qarab tariflaydigan bo’lsak debitorlik va kreditorlik qarzlari muddatiga ko’ra 2 turga bo’linadi. Bular qisqa muddatli qarzlar – hisobot sanasidan keying 12 oy ichida to’lanadi, uzoq muddatli qarzlar esa – hisobot sanasidan keying 12 oydan so’ng to’lash Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarz Qisqa nuddatli qarz Uzoq muddatli qarzDebitorlik qarzlari muddatiga qarab ikki turga bo'linadi: xorijiy investorlar ( chet el fuqarolari va korxonalari) tomonidan kiritilgan investitsiyalar tushuniladi. Investitsiyalar investitsiyalash davriga ko’ra uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar mavjud. Uzoq muddatli investitsiyalarga bir yildan ko’p muddatga kiritilgan xar qanday turdagi investitsiyalar tushuniladi. Qisqa muddatli investitsiyalar deganda esa bir yilgacha bo’lgandavrdagi barcha turdagi investitsiyalar tushuniladi. Qo’yilish shakliga qarab investitsiyalar real ( kapital) va moliyaviy investitsiyalarga bo’linadi. Kapital investitsiyalar deganda korxonaning kelajakda asosiy vostasi yoki ularning balans qiymatini oshishiga olib keladigan mablag’lar tushuniladi. Moliyaviy investitsiyalar esa qaytarib olinadigan va kelajakda daromad ( foyda) olish maqsadida boshqa korxonalarga kiritilgan mablag’lar hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazishda bir qator meyoriy huquqiy asoslardan foydalaniladi. Bu me’yoriy huquqiy asoslarini ( 2- Rasm): Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazganda uchraydigan asosiy atamalarni “Qimmatli qog’ozlar vafond birjalari to’g’risida” gi O’zbekiston respublikasi qonuniga asoslanib aniqlab olish lozim, bu qonunga ko’ra qimmatli qog’ozlarning quydagi turlari bor (2-Rasm) 15• Xaridor va buyurtmachilarning qarzi; Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi; Xodimlarga berilgan bo'naklar Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar: Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak to'lovlari: korxonaning moliyaviy holatini va uni boshqarish usullarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Debitorlik qarzlari sifatini oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi nazoratni kuchaytirdi degan gapni kuzatib o'ting. Bu ifoda, debitorlik qarzlari to'g'risidagi to'liq va aniqlikni ta'minlash uchun monitoring tizimlarini kuchaytirishni anglatadi. Bu tizimlar korxonaning qarzdorlari bilan bo'g'liq ma'lumotlarni amalga oshirish, qarzdorlarning to'lov grafiklarini va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarni tahlil qilishga yordam beradi. Muddati o'tgan qarzlarning ko'payishi muammolari esa korxonaning daromadlari va likvidlilikka ko'rsatkichlari ustida to'g'ri ta'sir qilishi mumkin. Bu holatda, muddati o'tgan qarzlar ko'payishi, korxonaning boshqa ma'lumotlari (masalan, daromadlar, tovarlar va xizmatlar sotishining tezligi, qarz qaytarish rejasi va boshqalar) bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Moliyaviy boshqaruv organlari va moliyaviy hisob-kitob departamentlari ko'plab vositalarni ishlatishadi, masalan, qarzlar hisobi, likvidlik ko'rsatkichlari, moliyaviy nazorat va boshqa vositalar, debitorlik qarzlari bilan bog'liq muammolarni aniqlash va hal qilish uchun. Bu tizimlar korxonaning moliyaviy holatini chuqur tahlil qilishga yordam beradi va debitorlik qarzlari muammolariga o'ziga xos yechimlar topishda yordam beradi. Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va boshqarish bo'yicha ichki nizomni tasdiqlash muhimdir, debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini, undirish tartiblarini belgilash va muddati o'tgan qarzlarni o'z vaqtida aniqlashni o'z ichiga oladi. Bu nizomning qo'llanilishi korxonaning moliyaviy islohotlarini, qarzlar bilan bog'liq muammolarini va ularning yechimlarini aniqlashda va hal qilishda yordam beradi. Korxonada debitorlik qarzlari bilan ishlash tartibini va undirish tartiblarini belgilash uchun moliyaviy boshqaruv organlari tomonidan ichki nizom tuziladi. Bu nizom korxonaning moliyaviy 3-jadval Дебиторлик мажбуриятлари таркиби (ҳисобварақлари номери) Баланс сатри Давр боши Давр охири Фарқи, + ,- Debitorlar jami (сатр.220+240+250+260+270+280+290 +300+310) 210 459586   597 468253   903 8   667 306 Shundan: muddati o’tgan 211 61242836 24341057 -36   901 779 Xaridorlar va pudratchilarning qarzi (4000 дан 4900 нинг айирмаси) 220 123172   327 148701   321 25   528 994 Ажратилган бўлинмаларнинг қарзи (4110) 230 0 0 0 Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларнинг қарзи (4120) 240 195601   703 197055   308 1   453 605 Ходимларга берилган бўнаклар (4200) 250 307414 202706 -104 708 Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар (4300) 260 92643   705 103815   079 11   171 374 Бюджетга солиқ ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (4400) 270 31126   342 12441   892 -18   684 450 Мақсадли давлат жамғармалари ва суғурталар бўйича бўнак тўловлари (4500) 280 5788   131 151   843 -5   636 288 Korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini mustahkamlash, yetkazib berilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va xizmatlar uchun iste’molchilarning o‘z vaqtida hisob- kitob qilishlarini ta’minlash, xalq xo‘jaligida to‘lov intizomining ahvoli uchun rahbarlarning mas’uliyatini oshirish maqsadida qabul qilingan “Xalq xo‘jaligida hisob-kitoblar o‘z vaqtida o‘tkazilishi uchun korxona va tao‘kilotlar rahbarlarining ma’suliyatini oshirish borasidagi chora tadbirlari to‘g‘risidagi” PF-1154 sonli 1995 yil 12-maydagi prezident faromonida belgilanishicha barcha mulkchilik shakllaridagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iste’molchilar va buyurtmachilarga, agar ular yetkazib beriladigan (bajariladigan ishlar, xizmatlar) qiymatining kamida 15 foizini oldindan to‘lamasalar, mahsulot jo‘natishi, ishlarni bajarishi va xizmatlar ko‘rsatishi taqiqlanishi belgilangan. O’z Milliy bank ‘’Malikrabot’’ filialida debitorlik qarzlarini tartibga solish uchun uchun maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’naklarn o’tkazishdan oldin maxsus ishchi xodimlar jamosi korxonaning kelgusi rejalari va xarajatlarini hisobga olgan hlda aynan o’sha o’tkazilishi ko’zda tutilgan summaning kelajakda bankka tegadigan naf va koeffitsentlari borasida chuqur tahlil olib borishlari lozim. Shu bilan bir qatorda debitorlik va kreditorlik mablag’larining aylanish tezligini nazorat qilib boorish talab etildi. Bu o’z navbatida korxona daromadi va so’g’lom raqobat tizimida kutilgan maqsad va vazifalarga erishish borasida muhim zanjir bo’lib hizmat qiladi. Shuni aytib o’tishimiz joizki so’gi ikki yillik moliaviy hisobotlarga qaraydigan bo’lsak 13105 schotida yuritiladigan Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan kreditlari 161235363.95 so’mga kamayganidan ham shuni hisobga olishimiz mumkinki bank o’z mablag’i qaytishidagi yuzaga keladigan risklarni kamaytirishga alohida e’tibor qaratgan va ushbu mablag’lar debitorlik qarzlarini tartibga solishda muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Shu qatorda qo’shimcha qilish joizki korxonaning asosiy debitorlik qarzlari bo’lib bu bank jismoniy va yuridik shaxslarga ajratayotgan kreditlar hisoblanadi. Aynan shu jarayonda ushbu qarzlaring to’lovlilik, ta’minganlik kabi jihatlariga yanada kuchliroq e’tibor qaratish lozim. O’z Milliy bank ‘’Malikrabot’’ filialida oladigan bo’lsak korxonaning 16377 schotidagi Shartnoma bo‘yicha hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim bo‘lgan foizlar ko’tsatkichi juda yuqoriligi sababli korxonada pul aylanishi tezligini bir muncha sekinlashtirganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Bu kabi holatlarni oldini olish, debitorlik va kreditorlik mablag’larining aylanishi yaxshilash uchun ushnu kabi kreditlar ajratish jarayonida mijozlar hozirgi va kelgusidagi mablag’larini mukammal tahlil qilish , to’liq o’rganib chiqilgandan so’nggina va mavjud talablarga javob bergandan keyingina mablag’larni ajraish eng to’g’ri yechim oshiradi. Shuningdek, qarzlarni minimal darajada saqlash, xususan qo'llab- quvvatlash natijasida, pul darajasi yaxshi miqdordagi moliyalash imkoniyatlarini yaratadi va moliyalashtirish organlarining foydalanishi mumkin bo'lgan raqobatlar yuzaga keladi. Buning natijasida, tashkilot sifatli rivojlanishga imkoniyat yaratadi. Bu siyosatlar qarzdorlikni boshqarishning yangi yo'nalishlarini ochadi va qarzdorlar bilan to'lov shartlarini tez vaqtida amalga oshirishni ta'minlaydi. Shu bilan birga, korxona moliyaviy samaradorlik va to'lov qobiliyatini oshirish uchun kerakli tadbirlarni ham amalga oshirishi mumkin. Milliy bank Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlarini takomillashtirish va tartibga solish uchun eng avvalo ma’sul shaxslarning javobgarligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Shu bilan bir qatorda ularning muddati haqida gap ketganda pul mablag’larining aylanuvhanligini tartibga solish, yanikim shatnoma tuzish mobaynida kechiktirilgan holatlarda qonuniy shartlar kiritish, jarima va peniyalar miqdori va tartibi borasida o’zaro kelishuvlar ko’rsatib o’tilishi lozim. 3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish Debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibida muddati o‘tgan, to‘lov muddati kelgan va to‘lov muddati o‘tmagan majburiyatlarni a’lohida tarkiblash lozim. qarzdorlikning umumiy hajmidan undirilishi umidsizlarni ajratishni va keyin debitor korxona moliyaviy holati: joriy likvidlik koeffitsiyentini hisoblash, o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti va to‘lovga qobillikni tiklash koeffitsiyentini tahlil qilishni nazarda tutiladi. Fikrimizcha, debitor korxonalar tahlili korxona to‘lovga noqobil ekanligini ko‘rsatsa, aynan turli nuqtayi nazardan korxonalar faoliyatini tavsiflovchi moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish kerak. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining muddati o‘tgan sifatida tan olish tartiblari qonunchilik normalari asosida belgilanadi. 63 Kreditorlik qarzlari odatda muddati o'tgan to'lovlar, kreditlar yoki faktoring shartlaridan keladi. Agar korxonaning kreditorlik qarzlari miqdori o'z ichiga o'ssa, bu korxona uchun moliyaviy qavatlanishni yaxshi ko'rsatmaydi va uning moliyaviy xavfini og'irlashtirishi mumkin. Shuningdek, majburiyatlar yuzaga kelgan sana va ular bo'yicha to'lov sanasi o'rtasidagi nomuvofiqlik, debitorlik va kreditorlik qarzlari to'g'risidagi to'lov shartlaridagi muammoatlarni ko'rsatadi. Agar korxona majburiyatlarini to'g'ri vaqtida bajarib bo'lmagan bo'lsa, bu uning moliyaviy holatini kuchaytirishi va moliyaviy xavflarni oshirishi mumkin. Buning natijasida, korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlari yengilishi mumkin va uning daromadlari va to'lov qobiliyati zarar ko'rishi mumkin. II BOB. O'z Milliy Bank "Malikrabot" AJ misolida debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta'sir etuvchi omillar 2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan korxona , tashkilot muassalarda mavjud mablag’lardan samarali foydalanish, korxona ixtiyoridagi aktivlarning samaradorligini oshirish va maksimallashtirish asosiy vazifa bo’lib hisoblanadi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari 17-07/62-son qaroriga 2002-yil 27-dekabrda tasdiqlangan buxgalteriya balansiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: Debitorlar tarkibiga: 39Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi ) Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110) qarzlari ifodalab berilgan mablag'lar, ya'ni mablag'larni beruvchi tashkilotlar va shaxslar tomon bo'lib, ularga mablag'lar berilgan, ya'ni kreditorlikni ifodalaydilar. Shuningdek, analitiklar boradagi kredit va qarz muomalalarini monitor qilish orqali korxonaning moliyaviy rivojlanishi va daromad olishi uchun strategiyalar ishlab chiqishda yordam berishi kerak. Bunda, muvaffaqiyatli moliyaviy nazorat va boshqaruv tizimini yaratishda analitiklar aniq ma’lumotlar taqdim etishi zarur. Yana bir qadam sifatida, analitiklar kreditor va debitorlar bilan ishlash jarayonidagi risklarni tahlil qilishi kerak. Bu risklar arasida g‘arazsizlik, valyuta kursining o‘zgarishi, muddatli to‘lovlarda kechikmalar va boshqa faktorlar bo‘lishi mumkin. Analitiklar bu risklarni aniqlab chiqib, ularni azaltish yoki boshqa chora- tadbirlar ko‘rsatib berishga yordam beradi. Jamiyatning moliyaviy tizimida kreditor va debitorlar bilan ishlash jarayoni juda muhimdir va bu jarayonda analitiklar muhim rol o‘ynaydi. Ushbu amaliyotda Debitor va kreditor qarzlarning: To'lov muddati - 90kun Davo muddati - 3yil Uchinchi bob O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari deb nomlangan bo‘lib, unda bevosita korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlari mohiyati bo'yicha yanada chuqurroq tahlil va tavsiyalar, qarzlarning aylanuvchanligiga doir qo'shimcha tavsiyalar, debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili jarayonida aniqlanishi mumkin bo‘lgan kamchiliklar va bukamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari ochib berilgan. Ishining xulosa qismida moliyaviy faoliyatga d ebitorlik va kreditorlik qarzlarin i yanada takomillashtirish bo‘yicha fikr va mulohazalar umumlashtirilgan. Ishning ilova qismida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXM ga oid hisob va hisobot ma’lumotlari hamda o‘tkazilgan audit tekshiruvi materiallarining nusxalari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida respublikamizda qabul qilingan qonunlar, Prezident asarlari, nutqlari, buxgalteriya hisobi va auditga oid me’yoriy xujjatlar, maxsus adabiyotlar va internet ma’lumotlaridan foydalanilgan. Qo‘yilgan masalalar mazmuni Rasmlar, jadvallar va Chizmalar bilan boyitilgan . Muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibi va undirish tartiblarini belgilash: Korxona ichki nizomi muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini va ularni undirish tartiblarini belgilashi kerak. Bu, qarzdorlikni to'g'ridan-to'g'ri yoki boshqa masalalarni hal qilish uchun kerakli protsedurlar va protsesslarni aniqlaydi. Masalan, muddati o'tgan qarzlarni ko'rib chiqish va ularni debitorlar bilan o'rtasida rivojlantirish uchun ma'lumotlarni qo'llash, to'lov shartlarini yangilash, yoki qarzning partnyorlar bilan mulohazalar qilishni o'z ichiga oladi. Mas'ul shaxslar Muddati o'tgan qarzlar va ularning bajarilishi uchun mas'ul shaxslar belgilanishi zarurdir. Bu shaxslar qarzlar bilan ishlash, ularning undirilishi, to'lov rejalarini amalga oshirish va qarzlar to'g'risida ma'lumotlarni taqdim etish uchun mas'ul bo'ladi. Mas'ul shaxslar odatda moliyaviy bo'limlarning bosh menejerlari yoki moliyaviy hisobchi bo'lishi mumkin. Ichki nizomni tasdiqlash : Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va boshqarish bo'yicha ichki nizomni tasdiqlashning bir qismi, yuqorida aytilgan tartib va protsedurlarning o'rnatilishi, mas'ul shaxslarning belgilanishi, va umumiy debitorlik qarzlarini boshqarishning asosiy prinsiplari va maqsadlari to'g'risida qonun, qarorlar yoki kompaniya ichki qarorlarining qabul qilinishini o'z ichiga oladi. Ushbu ichki nizomning maqsadi, korxona qarzdorlikni samaraliroq nazorat qilish va boshqarish uchun kerakli tuzilmalarni o'rnatish va o'z vaqtida muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini aniqlash va amalga oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, mas'ul shaxslarning belgilanishi va ularning qarzdorlik bilan ishlash protsesslarini boshqarish, muammo va muammoni tez hal qilishga yordam beradi. Debitorlik qarzlarini Samaraliroq boshqarish uchun quyidagilar zarur hisoblanadi: 59 Muddati o'tgan debitorlik qarzlari. Majburiyatni bajarish muddati o'tishi bilan oddiy debitorlik qarzlari muddati o'tgan debitorlik qarzlariga aylanadi. Va bu erda siz harakat qilishingiz kerak. Shu sababli, kompaniya uchun debitorlik qarzlarini kuzatish bo'yicha ishlarni tashkil etish muhimdir. Muayyan majburiyatni to'lash muddati qachon kelishini aniq bilishingiz kerak. Muammoli debitorlik qarzlarini o'z vaqtida aniqlash uchun qarzdorning moliyaviy holatini kuzatish yaxshi bo'lar edi. Majburiyatning bajarilmasligini oldindan bilish mumkin. Agar qarzdor bankrot bo'lish arafasida bo'lsa, debitorlik qarzini to'lash ehtimoli juda kam. Bunday vaziyatlarda siz to'lanmagan debitorlik qarzlarini imkon qadar tezroq tuzatishingiz kerak. Majburiyatni bajarish muddati tugagandan so'ng darhol sudda uni undirish bo'yicha ishni boshlang. Shunda, sud qaroriga ega bo'lgan holda, kreditor sifatida bankrotlik to'g'risidagi ish yuritish va debitorlik qarzlari bo'yicha hech bo'lmaganda qisman kompensatsiya olish mumkin bo'ladi. Kreditorlik qarzlarini to'lashdan qasddan bo'yin tovlaganlik uchun javobgarlik Shuni aytib p’tish joizki, kreditor o'z majburiyatlarini faqat majburiyatni bajarish muddati kelgandan keyingina bajarishni istamaydi. Natijada debitorlik qarzlari muddati o'tib ketadi va siz majburiyatni bajarish uchun turli rag'batlantirishlardan va hatto majburlash usullaridan foydalanishga kirishishiz mumkin. Kreditor muddati o'tgan debitorlik qarzlari muammosini hal qilish uchun quyidagi yo'ldan borishi mumkin. Jinoiy javobgarlikka tortish bilan tahdid qilish birmuncha qarzdorlarni to'lovlarni to'lashga sababchi bo’ladi. kreditorni va debitorni to'lovga murojaat qilish uchun ma'lumotlarni ta'minlashda yordam beradi.  To'lovni jalb etish va muddatli to'lov shartlarini rivojlantirish: Debitorni to'lovni jalb etish va qarzni muddatli to'lov shartlariga mos ravishda rivojlantirish, qarzlarni takomillashtirishda yordam beradi. Bu, debitorlarga qarzlarini to'lash uchun ko'proq vaqt berish va kreditorni ham hisob-kitoblarini takomillashtirishda yordam beradi. Debitorlik qarzlarini tahlil qilishda, muddati o'tgan qarzlarning ko'payishi va undagi muammolar, xususan, xaridorlar bilan bo'lgan munosabatlar, to'lov rejasi va xizmat sifatining yaxshilanishi, hisob kitoblari va qarz to'lovlari, tovarlarni olib tashlash jadvalidagi isrofdagi ko'payishlar va boshqa muhim ko'rsatkichlar ko'payishi mumkin. Bu muammolar ko'payishi, korxona uchun kritik bo'lishi mumkin, chunki bu korxonalarning daromadini va kapitalini ta'sir qilishi mumkin. Nazoratni kuchaytirish, debitorlikni menejerlarga, hisobchi bo'limiga va boshqa ilg'or bo'limlarga muvofiq o'rganish va taqdim etish imkonini beradi. Bu, korxonaning moliyaviy tuzilishiga qarshi bo'lgan risklarni aniqlashga va ularga duch kelsa, ularni bartaraf etish uchun strategiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Hamda, moliyaviy nazorat va depersonifikatsiyani kuchaytirish, daromadni kuchaytirish, qarzdorlarni to'lov qilishni tezlashtirish va faollikni kuchaytirishda yordam beradi. Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va boshqarish bo'yicha ichki nizomni tasdiqlash juda muhimdir, jumladan muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini, undirish tartiblarini belgilash, va mas'ul shaxslarni aniqlash.  Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400)  Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510)  Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz ( 6520)  Ta’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600)  Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar (6700)  Boshqa kreditorlik qarzlari (6950dan tashqari 6900) Debitorlik qarzlarining aylanuvchanlik koeffitsent ini aniqlash uchun maxsulotlarni sotishdan olingan sof tushumni (SST) debitorlik qarzlarining o’rtacha ( DQ) bo’lish kerak. K= SST:DQ Yil calendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlarining quyidagi shakllarini berish mumkin; Debitorlik qarzlarining aylanish davri ni aniqlash davrini aniqlash uchun debitorlik qarzlarining jamini davrning calendar kunlar soniga ko’paytirib, natijasini sotishdan olingan sof tushumga (SST) bo’lish kerak: K=DQ*360:SST Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari “Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to’g’risidagi ma’lumotnoma” (2a shakl) da aloxida qatorlanadi. Ularning respublika ichkarisidagi korxonalar va respublikadan tashqaridagi korxonalar o’rtasida muddati o’tgan majburiyatlarga ajratish mumkin. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM 41 da'volar berish tizimini yaratish  kreditorlik qarzlarining debitorlik qarzlariga nisbatini nazorat qilish. (link https://dutyfree58.ru/uz/analiz-debitorskoi-zadolzhennosti- predpriyatiya-analiz-i-kontrol ) Debitorlik qarzlarining aylanmasi va uning davomiyligi muddatining asta-sekin qisqarib bormoqda, bu masalaga duch kelsa, korxona uchun qarzlarni boshqarishning yangi siyosatini ishlab chiqish tavsiya etiladi. Bu yangi siyosatni o'z ichiga oladigan ba'zi tavsiyalar quyidagicha bo'lishi mumkin: 61 shartnomalar asosida qayta-tayyorlanib tuziladi va bularning muddati, miqdori va shakli to'g'risida to'g'ri to'lov shartlari mavjud. Asossiz (noqonuniy) qarzlar : Bu qarzlar kompaniya yoki shaxsning xususiy moliyaviy holatiga bog'liq emas, balki ijtimoiy, siyosiy yoki boshqa omillarga bog'liq o'zgaruvchilardir. Masalan, inflatsiya, valyuta baholari o'zgarishi, siyosiy va iqtisodiy holatlar o'zgarishi, va boshqa omillar kabi. Bu o'zgaruvchilar shaxsning moliyaviy faoliyatini, debitorlik va kreditorlik qarzlarini va ularning boshqa moliyaviy jarayonlarini ta'sir qilishi mumkin. Tahlil qilinayotgan davr uchun o'zgarishlar debitorlik va kreditorlik qarzlari summalarining realligini ta'minlashda yordam beradi. Ular realligining qulayligi, to'g'ri vaqtida to'lanishlari, va tijorat tashkiloti yoki shaxsga o'zaro qarz munosabatlari o'rtasidagi barqarorlikni ta'minlashda kritik muhimlikka ega. Debitorlik qarzlarining shakllanish sabablari va vaqti, shuningdek, tashkilot yoki shaxsning moliyaviy vaziyatiga bog'liqdir. Ularning shakllanishi, qarzning muddati va miqdori, shartnomaviy shartlar va moliyaviy siyosatning o'zgarishi, va boshqa faktorlar o'rtasidagi munosabatlar hisobga olinganida aniqlanadi. Bu sabablardan biri yoki bir nechasi shaxsning qarzlarini shakllantirishi va uni bajarishi uchun kritikdir. 1-jadval. 29 Xo’jalik yurutuvchi subyektlarda Uzoq muddatli investitsiyalarning quydagi baholash usullari mavjud; (7-Rasm) O’zMilliy bank “Malikrabot” BXM aksiyadorlik jamiyati bo’lib o’zing moliyaviy faoliyatini O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, “Banklar va bank faoliyati to’g’risi”dagi qonunlar, O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM ustavi va me’yoriy hujjatlar asosida olib boradi. O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining Malikrabot filiali manzili 210609, Navoiy viloyati, Karmana tumani, Malik Rabot qo’rg’oni, Navoiy erkin industrial-iqtisodiy zonasi Moliyaviy xizmatlar markazi binosida joylashgan. Stiri 207 144 364, korxonani ro’yxatga olish raqami 22/105 2012- yil 29- fevralda tashkil topgan. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM o’zining moliyaviy faoliyatini mustaqil yuritadi. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM O’zbekiston respublikasi “ Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonun va respulikada amaldagi buxgalteriaya hisobining milliy standartlariga muofiq moliyaviy hisobotning barcha shakllarini tuzadi va ichki va tashqi axborot foydalanuvchilariga taqdim etadi. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXMda buxgalteriya hisobini O’zbekiston Respublikasi qonunlari va qonunosti hujjatlariga asosan olib boradi. 43Xarid baxosida Qayta baholashni hisobga olgan qiymatda Qimmatli qog’ozlar portfeli asosidaaniqlamadigan xarid va joriy qiymatning eng kamida baholanadi. qilishga majbur bo'ladi. Bu usullar ichida pullar hisob-kitoblari, jazolar, va ko'p boshqa variantlar bo'lishi mumkin. Bu tur murojaatlar, korxonaning kreditorlariga qarshi moliyaviy muammoatlarni hal qilishga yordam berishi kutiladi. Bunda, korxonaning moliyaviy rivojlantirish strategiyasini tushunish va to'g'ri qarorlar qabul qilish uchun qarzlar tahlili va aktivlar bilan ta'minlash juda muhimdir. Bu, korxonaning uzluksiz rivojlanishini ta'minlash va moliyaviy o'zgarmalariga moslashishga yordam beradi. Qarzdorlarni tahlil qilish jarayonida, tijorat kreditlari va faktoring shartlarining tahlili asosiy qadam hisoblanadi. Bu, savdo faoliyatini amalga oshiruvchi ishlab chiqaruvchilar va etkazib beruvchilar uchun xizmatlar to'plami uchun amalga oshirilgan to'lovlar asosida moliyaviy qobiliyatini aniqlashni o'z ichiga oladi. Tijorat kreditlarining individual shartlarini tahlil qilish, korxona uchun qarzlarini olib tashlashning shartlarini tushunishga yordam beradi. Misol uchun, tijorat kreditlarining miqdori, muddati, faiz stavkasi va to'lovi rejasi kiritiladi. Bu tahlil, korxonaning tijorat kreditlarini qabul qilish va ularni to'lov qilish qobiliyatini aniqlashga yordam beradi. Faktoring shartlarini tahlil qilish, korxonaning faktoring kompaniyalari bilan amal qilishning shartlarini aniqlashga yordam beradi. Bu shartnomalar o'rtasidagi asosiy tushunchalar faqat o'zaro savdo jarayonida emas, balki hamda to'lov jadvalida joylashgan bo'lishi mumkin. 37Likviflik koeffitsientlari Faktoring shartlariTijorat kreditlari berishning shartlari Hulosa Bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish chog’ida quydagi xulosalar qilish mumkin. Respublikamizda iqtisodiyotning barqaror o’sishi va rivojlanishi uchun bir qancha omillar ta’sir etadi. Shunday omillardan bir bu mamlakatimizning iqtisodiyoti rivojlantirishning lokomotivi bo’lgan iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalar hajmidir. Iqtisodiyotimizga investitsiyalarni keng ko’lamda jalb qilish mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun quydagi natijalarni beradi va bular natijasida quydagilarga erishish mumkin. Birinchidan , iqtisodiyotga investitsiyalarning kiritilishi mamlakat miqyosida ishlab chiqarishning xajmini oshishiga va korxonalar xo’jalik va moliyaviy faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarish hajmining oshishi esa o’z o’rnida mamlakatda ishsizlik, milliy daromad, YaIM va iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir etadi. Ikkinchidan, investitisiyalarning iqtisodiyotga kiritilishi mamlakatda pul aylanish tezligini ham oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotda pul qanchalik tez aylansa daromad shunchalik ko’p bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurutuvchi shubyektlarning ham asosiy maqsadi ko’proq daromad olib, maksimal foydaga erishishdir. Uchinchidan, pul aylanishni taminlashda ayniqsa jismoniy shaxslar qo’lidagi va shaxsiy jamg’armasidagi pul mablag’larini o’z vaqtida, maqsadli ishlatilishi yani investitsion loyihalarni moliyalashtirishda aholi qo’lidagi bo’sh pul mablag’larini keng jalb qilinishi ham aholi daromadlarining oshishiga qolaversa korxonalarning ham moliyaviy va xo’jalik faoliyatini kengayishiga olib keladi. To’rtinchidan, investitsion loyihalarni amalga oshirish natijasida jamiyat uchun iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishiladi. Beshinchidan, iqtisodiyotga chet el investitsiyalarini keng jalb etish iqtisodiyot uchun har doim foydali bo’ladi. Chunki, bu qo’shimcha ish joylari, qo’shimcha mahsulot, qo’shimcha daromad demakdir. yanada kuchaytirishga qaratilgan ishlarni tashkil etishga to'sqinlik qila olishi mumkin. Tashqi muammolar, masalan, moliyaviy bozorda yuqori valyuta kurslari, davlat siyosati o'zgarishlari yoki xalqaro bozorlardagi istiqomatning kamayishi, debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun tashqi sabab bo'lishi mumkin. Bu tashqi muammolar korxonaning kreditorlar bilan to'lov va hisob-kitob munosabatlari bo'yicha kelgusi amalga oshirishlarni qiyinchilashtirishi mumkin. Moliyaviy ko'rsatkichlar, masalan, daromadlar, chegirmalar, foyda marjinali, tovarlar sotishining tezligi va xalqaro bozor sharoitlari korxonaning aylanma mablag'larining o'sishi va debitorlik qarzlari ulushi bilan bog'liq. Agar korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlari yomonlashsa yoki yomonlashmoqda bo'lsa, bu debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun yana bir sabab bo'lishi mumkin. Kreditorlar bilan munosabatlar, masalan, to'lov shartlarining o'zgarishi yoki majburiyatlarni to'lash qobiliyati haqida aniqlikni olish, debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun muhim faktor bo'lishi mumkin. Agar korxonaning kreditorlar bilan munosabatlari yaxshi bo'lsa va to'lov shartlari kelgusi to'lovni amalga oshirishga to'g'ri keladigan holda o'zgarishi mumkin, bu debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishining yo'l qo'yilishini kamaytirishi mumkin. Shuningdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va debitorlik qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning tahlili, korxonaning moliyaviy holatini tushunish va kreditorlar bilan munosabatlarni kuchaytirishda yordam beradi. Bu tahlil korxonaning strategiyasini belgilashda va kelgusi moliyaviy faoliyatini rejalashtirishda yordam beradi. Sizning moliyaviy hisobotlaringizda qarzdorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar shartnomaviy munosabatlarning muhim qismlari hisoblanadi. Bu, korxona yoki tashkilotning moliyaviy vaziyati haqida aniq va ishonchli ma'lumotlarni ta'minlashda juda muhimdir. Qarzdorlar hisob-kitoblari, korxona yoki tashkilotning qaysi shaxslarga qanday miqdorda qarz berishini, qarzlarining qanday vaqt oralig'ida to'lanishini ko'rsatadi. 23 moliyaviy – xo’jalik faoliyatini yanada kengaytirishga olib keladi. Natijada ishlab chiqarish hajmi oshadi va korxona daromadi (foydasi) yanada oshadi. Bu o’z o’rnida bozor iqtisodiyotida faoliyat yurtayotgan korxonaning asosiy birdan bir maqsadi yani daromad (foyda) olishi va korxonaning rentabilligini mustahkamlaydi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi deganda ularning yuzaga chiqish qatorlari tushuniladi. Qatorlarning yagona tarkibini buxgalteriya balansining tegishlari qatorlariga mos ravishda tuzib chiqish mumkin. Debitorlik qarzlari: xaridor va buyurtmachilarning qarzi, ajratilgan bo linmalarning qarzi, sho ba va qaram xo jalik jamiyatlarning qarzi, xodimlargaʼ ʼʼ ʼ berilgan bo naklar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo naklar, ʼ ʼ byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to lovlar bo yicha bo nak to lovlari, maqsadli ʼ ʼ ʼ ʼ davlat jamg armalari va sug urtalar bo yicha bo nak to lovlari, ta sischilarning ustav ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ kapitaliga ulushlar bo yicha qarzi, xodimlarning boshqa operatsiyalar bo yicha qarzi ʼ ʼ va boshqa debitorlik qarzlari. Kreditorlik qarzlari: mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, sho ba va ʼʼ qaram xo jalik jamiyatlarga qarz, soliq va boshqa majburiy to lovlar bo yicha ʼ ʼ ʼ kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo naklar, byudjetga to lovlar bo yicha qarz, ʼ ʼ ʼ sug urtalar bo yicha qarz, maqsadli davlat jamg armalariga to lovlar bo yicha qarz, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ta sischilarga bo lgan qarzlar, mehnatga haq to lash bo yicha qarz va boshqa ʼ ʼ ʼ ʼ kreditorlik qarzlari. Debitorlik va kreditorlik qarzdorlik tahlilida qarzlarning tarkibi, muddati, xajmigagina emas balki ularning balansiga ham muhim ahamiyat qaratiladi.. 55 korxonaning moliyaviy ahvolining barqarorligi uchun muhim bir ko'rsatkichdir. Eslatma: agar korxonaning debitorlik qarzlari o'sishi, ammo kreditorlik qarzlari darrov nazorat ostida bo'lsa, bu korxonaning soliqlarini to'g'ri vaqtida to'lashga qodir bo'lishini anglatadi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sish dinamikasi, to'lov va hisob-kitob munosabatlari sohasidagi vaziyatni o'rganishga yordam beradi. Misol uchun, agar debitorlik qarzlarining o'sishi to'g'risida xabarlar paydo bo'lsa, bu korxonaning to'lovning kechikishi uchun qarzlarini boshqarishning yaxshi bo'lishi uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratishga to'g'ri keladi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi, jiddiy tahdidlar va qo'llaniladigan yechimlarni talab qiladi. Agar korxonaning qarzdorlar bilan to'lov munosabatlari to'g'ri emas bo'lsa, bu moliyaviy risklarni oshirishi mumkin. Bu sababli, rahbariyat uchun kritik vaziyatda qarzdorlar bilan to'lov munosabatlarini to'g'ri tartibga solishga yordam beradigan yechimlar izlash juda muhimdir. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi, korxonaning moliyaviy boshqaruvini va strategiyasini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Agar korxonaning kreditor va debitorlar bilan to'lov va hisob-kitob munosabatlari yaxshi bo'lsa, bu korxonaning moliyaviy strategiyasini yanada kuchaytirish va uni yanada to'g'ri vaqtida ma'lumot asosida qo'llashga imkon beradi. Shuningdek, kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi va ularning dinamikasi korxonaning moliyaviy holatini aniqlashda asosiy ko'rsatkichlardan biri bo'ladi va rahbariyat uchun to'lov va hisob-kitob munosabatlari sohasidagi karorlarini qabul qilishda muhimdir. Aniqlangan tahlilizdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va debitorlik qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning ko'rsatkichlari, resurslar aylanmasining tezligi va ichki muammolar tufayli o'zgarmasligi, balki tashqi muammolar tufayli ishlamay qolishi, kreditorlar oldidagi majburiyatlarini to'lash qobiliyatining pasayishi bilan bog'liq. Korxonaning ichki muammolari, masalan, moliyaviy boshqaruvdagi kamchiliklar, hisob-kitob xatoliklari yoki moliyaviy rivojlanishda chegaralanganliklar debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun asosiy sabab bo'lishi mumkin. Bu muammolar korxonaning moliyaviy boshqaruvini yaxshilash va kreditorlar bilan munosabatlarni III BOB. O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari 3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini takomillashtirish Iqtisodiyotyi modernizasiyalash sharoitida iqtisodiy munosabatlarining tezlik bilan o’zgarishiga moslashish har bir korxona faoliyati muvaffaqiyatining garovidir. Bunda nafaqat o’z mahsulotlari va xizmatlarining bozorda tutgan o’rni (mavqyey)ni,shuningdek, xarajatlarni nazorat qilish bilan cheklanmasdan, balki qabul qilinganboshqaruv qarorlarining samaradorligini muttasil tekshirish, o’zgaruvchan bozorsharoitida korxonaning o’z huquq va imkoniyatlaridan qay darajada foydalanayotganini tahlil qilish ham zarur. Korxonaning pul mablag’laridan samarali foydalanish usullaridan biri - bu ularni debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligini tartibga solish va to’g’ri yo’naltirishdir. Korxona va tashkilotlarning kreditorlik va debitorlik qarzlari hisobini takomillashtirish uchun quyidagi amallarni bajarishi kerak:  Hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish. Kreditor va debitorlik qarzlari hisobini takomillashtirish uchun birinchi navbatda, ma'lumotlar to'g'ri yig'ilishi va hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish zarur. Bu, barcha kredit va qarzlar, qabul qilingan to'lovlar va amalga oshirilmagan to'lovlar haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.  Hisob-kitoblarni tekshirish: Har bir kredit va qarzni o'z ichiga olgan hisob-kitoblarni tekshirish zarur. Bu tekshirish orqali to'g'ri to'lov va qarzlarni tuzatish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash mumkin.  Debitor va kreditorlik qarzlari bilan bog'liq to'lovni amalga oshirishning muhim qismi hisob-kitobning tubdan qabul qilingan bo'lishi. Bu, 57 Qonunchilik bilan belgilanishicha, vujudga kelgan paytdan boshlab 90 kun o‘tgan debitorlik qarzi muddati o‘tib ketgan debitorlik qarzi deb hisoblanadi. Binobarin, muddati o‘tgan debitorlik qarzi korxona boshqaruvchilariga ko‘p muammolar keltirishi mumkin. Qayd qilish lozimki, belgilangan muddatlarning o‘tishi kontragent tomonidan bajarilishi kerak bo‘lgan paytdan boshlanadi. Binobarin, muammoni hal qilish uchun taraflar shartnomaviy majburiyatlarni bajarish muddatlarini uzaytirish uchun qo‘shimcha kelishuvni rasmiylashtirishlari yetarli bo‘ladi. Qarzdorga nisbatan birdaniga sud muhokamasi tashabbusi bilan chiqish va unga nisbatan majburiy undiruv choralarini qo‘llash umuman shart emas. Yuzaga kelgan majburiyatlarni uzoq vaqt va zo‘r berib undirishga harakat qilishdan yoki bu xarakatlarning befoyda deb tan olgan holda qarz majburiyatlarini bekor qilishdan ko‘ra, uni vujudga kelishini oldini olgan ma’qbulroq hisoblanadi. Ya’ni qarzdorlik haqida ushbu qarzdorlikning yuzaga kelgandan keyin emas balki yuzaga kelgunga qadar qayg‘urgan maqbul hisoblanadi. Buning uchun nimalar qilish lozim. Avvalo kontragent bilan tegishli shartnomani rasmiylashtirish bosqichining o‘zidayoq taraflar majburiyatlarining aniq miqdorlari va majburiyatlarni ta’minlash choralarini ko‘zda tutgan holda amalga oshirish mumkin. Bu shartlar qarzdorlik vujudga kelgan taqdirda uni so‘ndirishning qo‘shimcha kafolati bo‘ladi. Debitorlar va kreditorlar bizning strategik xamkorlarimiz xisoblanadi. Ularga nisbatan muomalada qonuniy va ijtimoiy normalardan kelib chiqaan holda holda xarakat qilish lozim. Xech kim xoxlamaydi o‘z hamkorlari bilan munosabatni buzishni. Shu sababli debitorlik va kreditorlik majburiyatlarni tahlil etishda avvalo kontrigentlarning tarkibiga va ularning doimiy faoliyat xamkorligidagi tarixiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Avvalo, kontrigentlar bilan aloqada qarzdorlikning yuzaga kelish sabablarini o‘zidan va undan keyingina hamkordan izlash lozim. Figure 1 https://www.norma.uz/bizning_sharhlar/debitorlik_qarzi_undirish_mumkin_emas_kechib_yuborilsin 2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati Quyida Milliy bank” AJ Malikrabot filialining xususiy kapitalidagi o’zgarishlar quyidagilarni ifoda etiladi: Хususiy kаpitаl tаrkibi, tuzilishi vа dinаmikаsini tаhlili Ko’rsаtkichlаr Mаvjud mаblаg’lаr, ming so’m Mаblаg’lаr strukturаsi, % Yil bоshi Yil охiri O’zgа- rishi Yil bоshi Yil охiri O’zgа- rishi А 1 2 3 4 5 6 Ustаv kаpitаli 15 476 078 265 15 476 078 265 - 86.7 84.5 -2.2 Qo’shilgаn kаpitаl 0 0 - 0 0 0 Rеzеrv kаpitаli 606 739 993 605 732 772 - 100722 1 3.39 3.3 -0.09 Sоtib оlingаn хususiy аksiyalаr 0 0 - 0 0 0 Tаqsimlаnmаgаn fоydа 1 765 859 046 2 232 101 724 466242 678 9.97 12.5 2.53 Mаqsаdli tushumlаr vа bоshqаlаr 0 0 0 0 0 0 JАMI 17 848 677 304 18 313 912 761 465235 457 100 100 - Ахbоrоt mаnbаi: Хususiy kаpitаl to’g’risidаgi hisоbоt – sh.5. qarzlarining to'g'ri vaqtida to'lanishini ta'minlash uchun katta qo'llab-quvvatlashni talab qiladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining ulushi Ular yordamida, tashkilot qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash va moliyaviy xavfsizlikni ta'minlash uchun moliyaviy resurslarni mavjudlashtirish uchun harakat qilishi mumkin. Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa, tashkilot kreditlarni to'g'ri vaqtida to'lashda muammo yuzaga kelishi mumkin. Bu esa tashkilotning likvidlik darajasini pastga surishi, shuningdek, kreditorni qarzlarini to'lashda qiyinliklar tug'ilishi mumkin. Biroq, sizning aytishlarizdek, debitorlik qarzlari aylanmasiga nisbatan kreditorlik qarzlarining tezroq aylanishi ham o'zaro munosabatlarda muhimdir. Agar kreditorlik qarzlari tezroq aylanib, debitorlik qarzlari esa sifatli vaqtida to'lanmasa, bu tashkilot uchun moliyaviy kuchning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, agar kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlari aylanmasiga nisbatan tezroq aylanib, bu moliyaviy turliyliklarning ko'payishi mumkinligini ko'rsatishi mumkin. Bular bilan birga, umumiy likvidlik koeffitsienti debitorlik va kreditorlik qarzlari o'rtasidagi munosabatlarni va tashkilotning umumiy moliyaviy xavfsizligini 27 Yuqorida keltirilgan Milliy bank” AJ Malikrabot filialining 2023- yil yakuniga ko’ra moliyaviy natijalariga qaraydigan bo’lsak korxonaning sof foydasi quyidagi tartibda o’zgarmoqda: 49 keyin bir oy o'tgach amalga oshiriladi. Va bu oy davomida xaridorning kreditorlik qarzi, ya'ni shartnomani to'lash majburiyati bo'ladi. Shu bilan birga, etkazib beruvchining debitorlik qarzi bo'ladi, u bir oy ichida etkazib berilgan tovarlar uchun to'lovlarni kutadi. Ushbu misol shuni ko'rsatadiki, bitimning ikki ishtirokchisi bitta majburiyatga nisbatan har xil turdagi qarzlarga ega. Va majburiyatni bajarish muddati kelmaguncha, ikkala tomon ham bu holatni oddiy ish munosabatlari sifatida qabul qiladi. Muddati o'tgan kreditorlik qarzlari muammodir Majburiyat uni bajarish muddati bilan chegaralanadi. Albatta, muddatsiz majburiyatlar mavjud bo'lib, ularning bajarilishi talab taqdim etilgandan keyin sodir bo'ladi. Ammo bu erda ham muddatlar mavjud, bunday majburiyat bir zumda yoki, masalan, talab olingan kundan boshlab uch oy ichida bajarilishi mumkin. Shunday qilib, har doim majburiyat qachon bajarilishi kerakligini va shuning uchun debitorlik qarzini aniqlash mumkin. Demak, debitorlik qarzlari ikki turga bo'linadi: Debitorlik qarzlari 2 turga bo'linadi Oddiy debitorlik qarzlari Muddati o'tgan debitorlik qarzlar Oddiy debitorlik qarzlari; 11 Ikkinchidan vujudga kelgan qarzlarni so‘ndirish bo‘yicha yondashuvni tanlab olish lozim. Qonunchilik normalari kreditorga o‘z ixtiyoriga ko‘ra sudgacha hal qilish tusidagi choralarni ko‘rishga, sud instansiyalariga sud buyrug‘ini berish to‘g‘risidagi ariza bilan yoki qarzni undirish to‘g‘risida da’vo arizasi bilan bevosita murojaat qilishni tanlash imkoniyatini ham ko‘zda tutadi. Uchinchidan qarzni undirishning tanlangan strategiyasiga (talabnomani qarzdorga yuborish, sudga murojaat qilish uchun hujjatlarni tayyorlash, majburiy ijro etish uchun ijro varaqasini berish va h.k.) muvofiq amalga oshiriladigan qarzni so‘ndirishga qaratilgan aniq harakatlarni amalga oshirish orqali mavjud chigallikni hal etish yoki uni yumshatish choralarini ko‘rish lozim . 53 Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining undirib olish muddati 3 oy qilinib yoki 90 kalendar kun qilib belgilangan. Ushbu muddatdan so’ng debitorlik kreditorlik majburiyatlari nazoratga olinadi hamda ularning holati bo’yicha davlat qonunchiligiga muvofiq javobgarlik majburiyatlari belgilangan. 6-Rasm.Yil kalendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlar Uzoq muddatli investitsiyalarning almashish yoki boshhqa aktivlarga qisman almashtirish yo’li bilan xarid qilishda xarid qiymati berilayotgan aktivning bozor qiymatiga asoslangan xolda aniqlanadi.1 oygacha 1 oydan 2 oygacha 2 oydan 3 oygacha 6 oydan 1 yilgacha 1 yildan ortiq muddatda Biror bir shaxsdan debitorlik qarzlarining vujudga kelishi, uning kontragentidan kreditorlik qarzlarining paydo bo'lishiga sababchi bo’ladi. Majburiyat to'liq bajarilgandan keyingina ikkala qarz ham to'langan sanaladi.Biroq agar qarzdor qarzni to'lamasa, kreditor debitorlik qarzlari hisobiga pul olish uchun qonun va shartnomada ko’rsatilgan barcha usullardan foydalana oladi. Debitorlik majburiyatlari bu – qarshi tomonning (ajratilgan bо‘linmalar, shо‘ba va qaram xо‘jalik jamiyatlari, xodimlar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar, byudjetga soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlar, maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urta badallari bо‘yicha, ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bо‘yicha) korxonaga tо‘lashi lozim bо‘lgan muddatli majburiyatlari hisoblanadi . Kreditorlik majburiyatlari deganda – qarshi tomonga korxonaning tо‘lashi lozim bо‘lgan ( mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga , ajratilgan bо‘linmalarga , shо‘ba va qaram xо‘jalik jamiyatlarga , kechiktirilgan daromadlar , majburiy tо‘lovlar bо‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar , boshqa kechiktirilgan majburiyatlar , olingan bо‘naklar , byudjetga tо‘lovlar bо‘yicha qarz , sug‘urtalar bо‘yicha qarz , maqsadli davlat jamg‘armalariga tо‘lovlar bо‘yicha qarz , ta’sischilarga bо‘lgan qarzlar , mehnatga haq tо‘lash bо‘yicha qarz , qisqa muddatli bank kreditlari , qisqa muddatli qarzlar , uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari ) majburiyatlari nazar tutiladi . Majburiyat bu muayyan fuqarolik huquqiy munosabatdan iborat bо‘lib , uning amal qilishi orqali bir shaxs ( qarzdor ) ikkinchi shaxs kreditor foydasiga ma’lum bir harakatni bajarishi , mol - mulkni topshirishi , ishni bajarishi , xizmat kо‘rsatishi , pul tо‘lashi yoki biror harakatni bajarishdan tiyilishi zarur bо‘lgan holatga aytiladi 5 . (link) Majburiyatlar shartnomadan , ziyon yetkazish natijasida hamda Fuqarolik kodeksida kо‘rsatilgan boshqa asoslardan vujudga keladi . Majburiyatlar xо‘jalik shartnomalari bandlariga tо‘la amal etmaslik natijasida 5 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 234-моддасида 13 O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining Malikrabot filiali Bank tomonidan berilgan vakolatlar asosida Bank ustavida nazarda tutilgan va amaldagi qonunchilik hujjatlari asosida belgilab berilgan quyidagi bank operatsiyalarini bajaradi: 1. Depozit va omonatlarni milliy va chet el valyutalarida jalb etadi 2. Yuridik va jismoniy shaxslarning milliy va chet el valyutasidagi asosiy va ikkilamchi hisobvaraqlarini ochish, ularni yuritish , xisobvaraqlar bo’yicha xisob-kitob ishlarini amalga oshiradi; 3. Mablag’ egasi yoki mablag’ni tasarruf etuvchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq pul mablag’larini boshqarish; 4. Pul mablag’lari, veksellar, to’lov va hisob kitob xujjatlarini inkasso qilish; 5. Kreditning qaytarishlilik, ta’minganlik, foizlilik, muddatlilik va maqsadga muvofiq foydalanishlilik sharti bilan o’z mablag’i va jalb etilgan mablag’lar xisobidan so’m va chet el valyutasida kreditlar berish va boshqalar. 26.04.2024-yil uchun foyda va zararlar to’g’risida hisobot Kod Nomlanishi 26.04.2024 01.04.2024 80 Debitorlik qarzlari bo’yicha foizli daromadlar 14 728 031 382,68 11 475 151 701,20 90 Amalga oshirilayotgan kreditlar bo’yicha foizli daromadlar 172 732 755,03 152 928 619,94 140 Jami foizli daromadlar 14 900 764 137,71 11 628 080 321,14 160 Depozitlar bo’yicha xarajatlar 257 897 518,72 200 784 381,90 230 Boshqa foizli xarajatlar 2 000 332 086,21 1 356 731 962,91 240 Jami foizli xarajati 2 258 229 604,93 1 557 516 344,81 250 Sof foizli daromad 12 642 534 532,78 10 070 563 976,33 260 Minus: mumkin bo’lgan yo’qotishlarni baholash kreditlar -816 981 380,99 -717 238 134,98 270 Sof daromad ( baholash chegirib tashlangandan keyin) 11 825 553 151,79 9 353 325 841,35 290 Foizsiz daromad 352 682 924,93 286 054 961,42 300 Xorijiy valyutadagi foyda 342 119 351,93 273 788 973,98 340 Boshqa foizsiz daromadlar 8 974 323 860,34 6 694 499 119,54 350 Foizsiz daromad 9 669 126 136,31 7 254 343 054,94 360 Daromad 21 494 679 288,10 16 607 668 896,29 380 Foizsiz xarajatlar 74 197 974,32 64 265 882,42 390 Chet el valyutasida yo’qotishlar 94,96 94,96 430 Boshqa foizsiz xarajatlar 23 250 128,76 2 047 484,53 440 Jami foizsiz xarajatlar 97 448 198,04 66 313 461 1,91 450 Operatsion xarajatlar 21 397 231 090,06 16 541 355 434,38 470 Ish xaqi va xodimlarning boshqa xarajatlari 1 455 881 293,62 1 246 050 855,42 480 Ijara va texnik xizmat ko’rsatish 411 478 364,00 313 633 598,00 490 Ish safari va transport xarajatlari 596 430,00 596 430.00 500 Ma’muriy xarajatlar 13 235 368,51 11 541 268.51 520 Eskirish va eskirish xarajatlari 223 256 814,01 223 256 814.01 530 Sug’urta, soliqlar va boshqa xarajatlar 63 813 336,00 47 860 002.00 540 Mumkin bo’lgan yo’qotishlarni baholash 1 349 833 573,48 1 287 245 159.27 550 Umumiy operatsion xarajatlar 3 518 095 179,62 3 130 184 127.21 560 Daromad solig’isiz sof daromad 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17 580 Hisobot davri uchun foyda(zarar) 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17 Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tadqiqot obyekti bo’lgan O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM joriy yilning aprel oyining boshidan 26-sanasigacha bo’lgan ko’rsatkichlar orqali shu aytishimiz mumkinki jami foizli daromadlari oy oxirlariga nisbatan bir muncha kamaygan. 1.04.2024 holatiga ko’ra ushbu ko’rsatkich 14 900 764 137,71 so’mni tashkil etgan bo’lsa oy so’ngiga yaqin 26.04.2024 holatiga ko’ra 11 628 080 321,14 so’m ni tashkil etib 3 272 683 816.57 so’mga kamaygan. Ushbu ko’rsatkich to’g’ridan to’g’ri yakuniy daromadlarga ta’sir qiladi. Shu bilan bir qatorda, ushbu muddat oralig’ida O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM o’zining foizli xarajatlarini sezilarli kamaytirishga erishgan. Ko’rsatilgan muddat oralig’ida nisbatan deyarli barcha ko’rsatkichlar bo’yicha tushishlar kuzatilgan. Aprel oyining boshida foizsiz daromadlar daromadlarning sezilarli qismini egallagan bo’lib 44.98% ini egallagan. Bundan hulosa qilib aytishimiz mumkinki agar banklarning asosiy daromadi foiz ko’rinishida bo’lishini hisobga oladigan bo’lsak, ushbu foizli daromadlarda ya’ni kredit sohasi, pullarning aylanish tezligida biroz oqsoqlik kuzatilganini ko’rish mumkin. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 01.04-26.01 sanalari oralig’ida korxonaning foydasi 4 467 964 603,27 so’mga kamayganini ko’rishimiz mumkin. Ushbu jarayon bevosita debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligi sekinlashishi oqibatida ham yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. 45 Kirish Mavzuning dolzarbiligi; Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlilini olib borish ularning moliyaviy holatini ifodalovchi muhum moliyaviy tushunchadir. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etishning iqtisodiyotda ko'p muhim ahamiyati bor. Bular, tijorat, sarmoya va boshqa sohalarda biznes faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan qarzlar va qarzdorliklarni anglatadi. Debitorlik va kreditorlikning to'g'ri tahlili, moliyaviy hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirishga yordam beradi. Bu tahlil, moliyaviy hisob- kitoblarda to'lov intizomini va hisob-kitoblarning o'z vaqtida otkazilishini ta'minlashda yordam beradi. Banklar va moliya muassasalari tomonidan to'lov intizomi va hisob-kitoblarning o'z vaqtida otkazilishi masalalari hamda soliq majburiyatlarining to'liq to'lanishi masalalari uchun amaldagi qonun hujjatlari normalariga rioya etilishi juda muhimdir. Barcha xojalik yurituvchi subektlar uchun debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etish, iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu tahlillar orqali yangi investitsiyalar jalb qilinishi, biznes faoliyatni rivojlantirish imkoniyati ochilib boradi. Xо‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati о‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzlarning vujudga kelishi ni oldini olish , aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish , ularning saqlanishini va о‘z vaqtida tо‘ldirilishini ta’minlash bо‘yicha ma’sulligini oshirib borish , mak ro iqtisodiy kо‘rsatkichlarni ham yaxshilashga keng yo’l ochadi . Bu esa о‘z o’zidan ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning zaruriy sharti hisoblanadi . Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili to ‘g‘risida bir qator O‘zbekistonlik va xorijiy olim va mutahassislar tadqiqoq olib 3 D ebitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili Mundarija Kirish 3 I BOB KORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga xos jihatlari 1.2 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va tasnifi 1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi va funksiyalari II BOB O’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar 2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati 2.3 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari ko’tsatkichlarga tasir qiluvchi omillar tahlili III BOB O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari 3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini takomillashtirish 3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish Hulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Ilovalar Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishning bevosita vazifalariga quyidagilar kiradi: 1 Pul oqimlari va muomalalarini to‘g‘ri, to‘liq va o‘z vaqtida hisobga olish 2 Naqd pul va to'lov-hisob-kitob intizomiga rioya etilishini nazorat qilish 3 Kreditorlik va debitorlik qarzlarining muddatlari bo‘yicha, qarzlarning turlari bo‘yicha, qarzning asoslanish darajasi bo‘yicha tarkibini aniqlash Kreditorlik qarzlar quyidagilar orqali paydo bo'ladi: Hisob-kitob tizimlaridagi muammolar (agar hisob-kitob shartlari va to'lov shartlari mos kelmagan bo'lsa); Kompaniya tomonidan majburiyatlar to'g'risida o'z vaqtda to'lovlarni amalga oshirmaslik. Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma miqdori oshishi, qoida tarixidan, moliyaviy holatni yomonlashishiga dalolat beradi. Kredit qarzlari, debitorlik qarzlari bilan solishtirib, korporatsiya tomonidan qo'shilgan mablag'lar miqdori o'sishi, qarzdorlarni to'lovlarini hisob-kitoblarga yonaltirishda foydalanishni ko'rsatadi. Kredit va qarzdorlik qarzlari korxona moliyaviy holatiga qanday ta'sir ko'rsatishini aniqlash juda muhim. Bu, korxona moliyaviy nazoratida o'tkaziladigan tahlil va taqdimotlar uchun juda muhimdir. Bu muammoni hal qilish uchun, birinchi navbatda, korxonaning aylanma mablag'lari miqdoriga qarzning foiz nisbatini va debitorlik bilan kreditorlik qarzlari o'rtasidagi nisbatni aniqlash kerak. Bu, korxonaning qarzdorlik darajasini va moliyaviy o'tkazmalarini aniqlashga yordam beradi. Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma miqdori oshishi, qoida tarixidan, korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlarining yomonlashishiga dalolat beradi. Bu esa 33 jadvallari yaratib, ularni takomillashtirishlari kerak. Bu, debitorlik tizimining nazoratini ta'minlashga yordam beradi. Tashkilotlar moliyaviy hisobotlarni va kuzatishlarni qo'lda tutish orqali debitorlik tizimining davomiy nazoratini amalga oshirishlari lozim. Bu, xavfsizlik muammolari aniqlanishi va ularning tezda hal qilinishiga yordam beradi. Tashkilotlar debitorlik tizimida qatnashish orqali kredit shartnomalarini tekshirish va ularning tushunishlari uchun boshqa shartlarni qabul qilishlari kerak. Bu ko'rsatkichlar tashkilotlar uchun debitorlik tizimini nazorat qilishda muhimdir va moliyaviy xavfsizlikni ta'minlashda yordam berishi mumkin. Afsuski, ushbu nomuvofiqlik hisob-kitob jarayonida odatda yuzaga keladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansining asliy qismlarini tashkil etadi. Ular korxona faoliyatining odatiy jonzotlari bo'lib, moliyaviy hisobotlarda o'rniga joylashtiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari ortiqcha qarzdor va kreditorni ifodalaydi. Qarzdorlar, tashkilotga mablag' berish uchun qarzlarga ega bo'lgan shaxslar yoki tashkilotlardir. Ularning qarzlari, kreditning olish va to'lov muddatlariga asoslanadi. Qarzlar ko'payib, qaytarilishi muddati o tgan paytda debitorlik miqdori ortibʻ chiqadi. Bu, tashkilot uchun moliyaviy risvolni va likvidlik darajasini pasaytirish o qibatida yuzaga kelishi mumkin. ʻ Kreditorga (kreditor) bo lgan taraflar esa, korxona yoki tashkilotdan mablag ʻ ʻ olish uchun shartnomaviy tartiblar o rniga qo yilgan shaxslar yoki tashkilotlar ʻ ʻ hisoblanadi. Ular to lov muddatiga yetib keldiklarida kreditlarni to lab, qarzlarini ʻ ʻ qaytaradilar. Agar muddat o tishi yoki to lov muddati kechiktirilishi sababli qarzni ʻ ʻ qaytarmasalar, bu kreditorlik qarzi ko payib, korxona balansida kreditorni ortiqcha ʻ qarz qilib qolishi bilan natijalanadi. Bu nomuvofiqlik korxona moliyaviy hisobotlarida tizimli ravishda ko rsatilishi ʻ kerak, chunki u korxonaning moliyaviy holatining aniq tasvirlanishida katta ro l ʻ 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respuplikasi qonunlari. O’zbekiston Respuplikasi Prezdenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar mahkamasining qarorlari. 1. O’zbekiston respublikasi konistitutsiyasi” “O’zbekiston” Nashriyot matbaa ijodiyot uyi Toshkent – 2014 2. O’zbekiston Respuplikasi “Qimmatli qog’ozlar to’g’risida” gi Qonuni, 1996- yil 22 – dekabr 3. O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonuni 2000 yil 26 – may. 4. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni 2016 yil 13-aprel №404 5. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteria hisobining milliy standartlari to’plami” “Norma” Toshkent –2011. 6. “Auditni rejalashtirish” nomli 3 – son AFMS. O’zbekiston Respublikasining moliyaviy qonunlari. №16 . 1999. 7. 12 – son BHMS “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish” 8. 8 – sonli “Jamlangan moliyaviy hisobotlar va sho’ba xo’jalik yurutuvchi jamiyatlarda sarmoyalarni hisobga olish” 9. 21- sonli “Xo’jalik yurutuvchi subyektlarning moliyaviy – xo’jalik faoliyati hisobvaraqlar rejasi” 10. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining 2007 yil 4 – apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova “Auditorlik Faoliyati To’g’risada” Nizom. 11. O’zbekiston Respuplikasi Prezdenti SH. Mirziyoyevning Oliy Majlisga murajotnomasi. 28.12.2018 yil. 12. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi 2018 yil 19- sentyabrdagi Qarori . Kreditorlar tarkibiga:  Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz ( 6000)  Ajratilgan bo’linmalarga qarz ( 6110)  Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga qarz (6120)  Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar ( 6240)  Olingan bo’naklar (6300) Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120) Xodimlarga berilgan bo’naklar (4200) Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar (4300) Byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (4400) Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlari (4500) Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi (4600) Xodimlarning boshqa operatsiyalari bo’yicha qarzi (4700) Boshqa debitorlik qarzlar (4800) aniqlangan ma’lumotlarga asoslangan strategiyalarni rivojlantirishdan foydalanib, korxonalarning moliyaviy rivojlanishi uchun ko‘mak beradi. Debitor so‘zi "qarz bergan" yoki "qarz olgan" ma'nolarini ifodalaydi, boshqa so'zlar bilan aytganda, aktiv hisobvaraqalardagi qarz (qo'shimcha kirim)larni anglatadi. Kreditor so'zi esa "qarz beruvchi" yoki "qarz oluvchi" ma'nolarini ifodalaydi, boshqa so'zlar bilan aytganda, passiv hisobvaraqalardagi qarzlarni (va chegirishni) anglatadi. Debitor va kreditor so'zlari balansning aktiv va passiv qismlari orasidagi aloqani belgilashda foydalaniladi. Debitorlar aktivlarga kiradigan mablag'larni ifodalaydigan hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzdorlikni anglatish uchun foydalaniladi. Kreditorga esa passivga kiradigan mablag'larni ifodalaydigan hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzniklikni anglatish uchun foydalaniladi. Bularning ortasida hisoblanadigan daromad va xarajatlar tug'ilganligida yoki o'tkazib berilganligida debitor va kreditor turlari mavjud bo’ladi. Kirim va chiqim ma’nolaridan foydalangan holda aktiv debitorlar va passiv kreditorlar o’rtasidagi qarzdorlik tushunishi ham mavjud bo’ladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari korxonaning moliyaviy holatini o'rganishda muhim bir rol o'ynaydi. Debitorlar, korxona tomonidan pul olingan vaqt bo'yicha qaytarilishi kerak bo'lgan mablag'lardir. Bu qarzlar, umumiy hisob- kitoblarda "qarzlar" hisobidan ko'rsatiladi. Kreditorlar esa korxona tomonidan qabul qilingan vaqtida to'langan mablag'lardir. Bu hisob-kitoblarda "qarzberuvchilar" hisobidan ko'rsatiladi. Muhimdirki, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari faoliyat davomida nazorat qilingan holda turishi kerakdir. Debitorlik majburiyatlarining to'liq vaqtida to'lanmasi korxonaning moliyaviy ustuvorligini ta'minlaydi va kredit tajribasini yaxshilaydi. Kreditorlik majburiyatlarining amalga oshirilishiga e'tibor berish esa 9

Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili

 

I BOBKORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI

 

 

1.1Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga xos jihatlari 
1.2Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va tasnifi 
1.3Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi va funksiyalari 
II BOBO’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 
2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar 
2.2O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati 
2.3Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari ko’tsatkichlarga tasir qiluvchi omillar tahlili 
III BOBO’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari 
3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini takomillashtirish 
3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish 
   
Hulosa  
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
Ilovalar  
Купить