Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024
228 SotishDialektizmlarning o'zbek tili leksikasidagi o'rni
![etadi, lekin ma’lum shevalar adabiy til uchun asos, tayanch (baza) vazifasini
bajaradi, ya’ni o’zbek adabiy tili muayyan dialekt va shevalardan leksik, fonetik,
grammatik xususiyatlarni adabiy til fakti sifatida oladi hamda o’sha sheva va
shevalar guruhi taraqqiy etishi bilan birga taraqqiy etadi, chunki sheva jonli til
bo’lib, u doimo rivojlanishda, o’zgarishda bo’ladi. Shu tufayli ham adabiy til shu
sheva yoki shevalar guruhi rivojlanishi bilan bog`liq ravishda rivojlanib boradi,
aksincha, adabiy til o’zining tayanch dialektiga ega bo’lmasa, u bora-bora
muomaladan chiqib ketadi. Muomaladan chiqqani til fanida «o’lik til» degan
termin bilan yuritiladi. Tillar tarixida «o’lik tillar» mavjudligi haqida ma’lumotlar
ko’p.
O’zbek tili – ko’p dialektli til. Bu uning murakkab tarixiy taraqqiyot yo’lini
bosib o’tganligi, bugungi o’zbek millati o’tmishda xilma-xil etnik tarkibga ega
bo’lganligi bilan belgilanadi. O’zbek milliy tilini tashkil etuvchi turli-tuman
shevalarni uch lahjaga birlashtirish mumkin. Bular: 1) qarluq-chigiluyg`ur lahjasi;
2) qipchoq lahjasi; 3) o’g`uz lahjasi. Lahjalar o’zaro farqli xususiyatga ega. Bu
farqlar lahjalarning har biri dastlab har xil qabila yoki qabila birlashmalarining tili
bo’lganligi bilan bog`liq.
O’zbek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi
hozirgi o’zbek milliy adabiy tilining me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyat
kasb etgan deb, odatda, alohida ajratiladi. Buning boisi shundaki, o’zbek xalqining
shakllanishida qarluq etnik tarkibi Qoraxoniylar davridan boshlab alohida mavqega
ega edi. O’zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos
bo’lgan deb aytib bo’lmaydi. O’zbek tilining barcha lahjalari o’zbek tilining
taraqqiyotiga ma’lum bir darajada hissa qo’shgan. Birining adabiy tilga ta’siri bir
sohada kuchliroq bo’lsa, boshqa sohada o’zga bir
shevalar guruhining ta’siri ko’proq seziladi. Masalan, Andijon, Farg`ona
shevalarida o’zbek tiliga xos eng ko’p tarqalgan grammatik shakllardan birini –
hozirgi zamon fe’lining [ -yap ] affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan
deyiladi. Lekin bu shakl qipchoq lahjalarida ham aynan shunday qo’llanadi.
Shunisi xarakterliki, bir qarashda adabiy tildan birmuncha uzoqroq deb tasavvur
17](https://docx.uz/documents/f1e0323b-c8c7-4c60-b507-2e0dbd275f0e/page_17.png?v=1)
![qilinadigan qipchoq lahjasi morfologiyasi singarmonizmdan, ya’ni fonetik o’ziga
xoslikdan xoli olinsa, adabiy til morfologiyasi bilan qariyb bir xil.
Qipchoq shevalarining adabiy til lug`atini, xususan, uning chorvachilik
atamalari tizimini rivojlantirishda, adabiy tilning uslubiy imkoniyatlarini
boyitishda katta hissasi bor. Masalan, [ qirqim ] , [ o’tov ] , [ to’l ] , [ sarimoy ] , [ chakki ] ,
[ chalop ] , [ uloq ] , [ sovliq ] kabi umumiy va chorvachilik atamalari, [ quyruq ] ,
[ bovur ] , [ patir ] , [ tovoq ] , [ kulchatoy ] , [ lochira ] singari pazandachilik atamalari
adabiy tilga qipchoq shevalaridan kirib kelgan. Adabiy tilning rivojlanishiga
o’zbek tilining o’g`uz lahjasi ham ma’lum darajada hissa qo’shgan. Buning uchun
adabiy tildagi [ yoshulli ] , [ o’g`lon ] , [ buyon ] , [ qaydin ] , [ qorago’z ] kabi qator
so’zlarni misol sifatida keltirish kifoya. Demak, o’zbek milliy adabiy tilining
shakllanishi va taraqqiyotida tayanch manba bo’lgan tarixiy an’ana bilan bir
qatorda barcha lahja va shevalarning o’ziga xos o’rni bor.
O`quvchilar nutqidagi shevaga xos kamchiliklarni tugatishda ehtiyotkorlik
lozim. Avvalo, o`quvchilarga xalq shevalariga xos so`zlar tilimizning boyligi,
milliy va ma’naviy qadriyatlarimizning uzviy qismi ekanini uqtirish kerak. Ammo
ularni o`rinli-o`rinsiz qo`llayverish, ayniqsa, yozma nutqda shevalarga xos
so`zlarni ishlatib yuborishdan saqlanish lozimligini tushuntirish zarur.
Nutqda uchraydigan shu yerda so`zi o`rniga shetta, aka so`zi o`rniga oka deb
aytish adabiy til me’yorlaridan chekinish hisoblanadi. So`z va jumlalarni
adabiy tilda aytish va yozishga o`rgatish uchun ona tili o`qituvchisi quyidagilarni
amalga oshirish lozim:
adabiy talaffuzni o`quvchilarga har bir darsda grammatik, imloviy va
ishoraviy qoidalarga bog`lab izchil o`rgata borish;
o’qituvchining o`zi adabiy tilda aniq va ravon so`zlashi;
ona tili va adabiyot fanidan boshqa fanlarda ham o`quvchilarning adabiy
tilda gapirishiga e’tibor qaratish;
o’quvchi nutqidagi shevaga xos bo`lgan so`zlarni aniqlab, bularning adabiy
til me’yorlariga to`g`ri kelmasligini, hamma uchun tushunarli emasligini
aniq misollar bilan tushuntirib berish. Masalan, adabiy tildagi men, sen,
18](https://docx.uz/documents/f1e0323b-c8c7-4c60-b507-2e0dbd275f0e/page_18.png?v=1)
![farqlar lahjalarning har biri dastlab har xil qabila yoki qabila birlashmalarining tili
bo’lganligi bilan bog`liq.
O’zbek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi
hozirgi o’zbek milliy adabiy tilining me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyat
kasb etgan deb, odatda, alohida ajratiladi. Buning boisi shundaki, o’zbek xalqining
shakllanishida qarluq etnik tarkibi Qoraxoniylar davridan boshlab alohida mavqega
ega edi. O’zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos
bo’lgan deb aytib bo’lmaydi. O’zbek tilining barcha lahjalari o’zbek tilining
taraqqiyotiga ma’lum bir darajada hissa qo’shgan. Birining adabiy tilga ta’siri bir
sohada kuchliroq bo’lsa, boshqa sohada o’zga bir shevalar guruhining ta’siri
ko’proq seziladi. Masalan, Andijon, Farg`ona shevalarida o’zbek tiliga xos eng
ko’p tarqalgan grammatik shakllardan birini – hozirgi zamon fe’lining [ -yap ]
affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan deyiladi. Lekin bu shakl qipchoq
lahjalarida ham aynan shunday qo’llanadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki¸ o’g`uz tillari (yoki G`arbiy turk tillari) va
shevalarining o’zbek adabiy tilining shakllanishi hamda taraqqiyotidagi o’rnini
to’g`ri baholash¸ ularning muhim til xususiyatlarini tadqiq etish¸ o’g`uz shevalari
materiallarini to’plash¸ izohlash¸ yangi o’zbek adabiy tili davri va hozirgi o’zbek
adabiy tilida mazkur sheva elementlarining qo’llanish sabablarini tahlil etish
o’zbek tilshunosligi oldidagi muhim vazifalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Reshetov V. V., Shoabdurahmonov SH. О‘zbek dialektologiyasi. -T.:
2. О‘qituvchi, 1978.
3. Tо‘ychiboyev B., Hasanov B. О‘zbek dialektologiyasi. –T.: Abdulla
4. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004.
5. О ‘zbek dialektologiyasidan materiallar.1-qism. -T.: Fan, 1957.
6. О ‘zbek dialektologiyasidan materiallar. 2-qism. -T.: Fan, 1960.
41](https://docx.uz/documents/f1e0323b-c8c7-4c60-b507-2e0dbd275f0e/page_41.png?v=1)
Dialektizmlarning o'zbek tili leksikasidagi o'rni
Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………..…2
1 BOB. Dialektizmlar va ularning o’rganilishi………………………………......4
1.1.Dialektologiya haqida umumiy ma`lumot………………………………..…..4
1.2. O’zbek shevalarining o’rganilishi tarixi………………………………….….12
1.3. Umumxalq tili, adabiy til va mahalliy dialektlar……………………….……15
II BOB.Dialektizmlarning o'zbek tili leksikasidagi o'rni……………………..…..18
2.1.Dialektlarni tadqiq qilish usullari. Transkripsiya va uning turlari……….…...18
2.2.O’zbek shevalarining tasnifi va shevalar fonetikasi………………………..…23
2.3.Shevalar leksikasi va leksikografiyasi………………………………………..33
Xulosa ……………………………………………………………………………38
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..40