Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 38.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

Bohodir Jalolov

Дипломатия ва ташқи сиёсат тушунчаси

Купить
Дипломатия ва ташқи сиёсат тушунчаси Режа: Кириш 1. Дипломатик муносабатларнинг вужудга келиши ва ривожланиши 2. Давлатнинг ташқи алоқалар олиб борувчи органлари тизими 3. Дипломатик ҳуқуқ асослари 4. Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсати ва дипломатик хизматнинг ҳуқуқий асослари Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Кириш Мавзунинг долзарблиги: Халқаро ҳуқуқ тарихи инсоният тарихий тараққиѐ�тининг узвий қисмидир. Юридик адаби ѐ�тда барқарорлашган фикрга кўра, халқаро ҳуқуқ худди ички ҳуқуқ сингари давлатнинг ўзи билан бир пайтда пайдо бўлади. Халқларнинг ўзаро алоқаларини норматив асосда тартибга солиш эҳти ѐ�жи давлат пайдо бўлишидан анчагина илгари с ѐзила бошлаган. Ҳатто қабилалараро муносабатларда ҳам, гарчи улар давлатлараро муносабатлардан фарқли ўлароқ, си ѐ�сий мазмун касб этмаган бўлса-да, ана шундай норматив тартибларга эҳти ѐ�ж бўлган. Қабилалар ўртасида тинчлик, қўшма жанговар юришлар, мулкдаги ч ѐклашлар ва бошқалар тўғрисида битимлар тузилган. Шунингд ѐк, бу борада муайян урф-одатлар шаклланган. Дун ѐ�нинг турли минтақаларида давлатларнинг пайдо бўлиши билан, уларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқ нормалари пайдо бўлган. Халқаро ҳуқуқ билан давлатлар си ѐ�сати ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд. Шубҳасиз, халқаро ҳуқуқ ташқи си ѐ�сат юртишда муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Аммо бундай алоқадорликка қарамай, халқаро ҳуқуқ мустақил ижтимоий ҳодиса ҳисобланади ва си ѐ�сат ўзини р ѐал воқ ѐлик сифатида намо ѐ�н бўлади. Бирон-бир давлат ўз си ѐ�сий мавқ ѐига путур ѐтиши тўғрисида хавотирланмасдан туриб, халқаро ҳуқуққа нисбатан б ѐписандлик қилишга қодир эмас. Бу халқаро муносабатларда ҳуқуқ устунлиги эътирофининг далолатидир. Халқаро ҳуқуқнинг си ѐ�сатга таъсирининг иккита жиҳати бор: биринчидан, халқаро ҳуқуқ си ѐ�сатни ҳамма қабул қилган тартиблар доираларида ч ѐклаб қўяди; иккинчидан, халқаро ҳуқуқ си ѐ�сат ихти ѐ�рига юридик воситалар хазинасини тақдим этар экан, бу билан унинг истиқболи учун қўшимча имкониятлар яратиб бѐради. Бу жиҳатларнинг ҳар иккиси ҳам давлатнинг миллий манфаатларини таъминлаш йўлида бирд ѐк аҳамиятлидир. Курс ишининг мақсади ва вазифалари: Дипломатия ва ташқи си ѐ�сат тушунчаларининг моҳиятини ѐ�ритиб б ѐриш курс ишининг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Курс ишининг вазифалари қуйидагилардан иборат:  Дипломатик муносабатларнинг вужудга к ѐлиши ва ривожланиш тарихини ѐ�ритиб б ѐриш;  Давлатнинг ташқи алоқалар олиб борувчи органлари тизимини ўрганиш;  Дипломатик ҳуқуқ асосларининг моҳиятини очиб б ѐриш;  Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ташқи си ѐ�сати ва дипломатик хизматнинг ҳуқуқий асосларини ўрганиш. 1. Дипломатик муносабатларнинг вужудга келиши ва ривожланиши Дунѐ�нинг турли минтақаларида давлатларнинг пайдо бўлиши билан, уларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқ нормалари пайдо бўлган. Қадимги даврда халқаро ҳуқуқ икки дар ѐ� оралиғи бўлган Бобил ва Мисрда, Хитой ва Ҳиндистонда, Марказий Оси ѐ�да 1 , қадимги Гр ѐция ва Римда тараққий этган. Бу минтақаларда ўзига хос халқаро-ҳуқуқий институтлар ривожланган. Рим ҳуқуқшунослари қадимги халқаро ҳуқуқ, яъни «халқлар ҳуқуқи» га катта ҳисса қўшганлар. Рим ҳуқуқшуноси Ульпиан «халқлар ҳуқуқидан барча халқлар фойдаланади ва у табиий ҳуқуқдир» д ѐган. Қадимги дун ѐ� халқаро ҳуқуқининг ўзига хосликлари қуйидагилардан иборат бўлган: биринчидан, халқаро ҳуқуқ жуда содда бўлиб, ягона тизимга эга бўлмаган ва минтақавий хусусият касб этган, чунки у турли жўғрофий минтақалар доирасида ривожланган; иккинчидан, халқаро ҳуқуқ асосан одат ҳуқуқи нормаларидан иборат бўлиб, диний хусусият касб этган; учинчидан, қадимги дун ѐ�да замонавий халқаро ҳуқуқнинг анъанавий институтлари ва соҳалари пайдо бўлган ҳамда улар ҳозирга қадар ўз аҳамиятини йўқотмаган. Булар қаторига уруш олиб боришнинг қонунлари ва одатларининг адолатли бўлиши, урушда жабр кўрганларни ҳимоя қилиш, шартномаларга риоя қилиш, ч ѐт элликларга нисбатан м ѐҳмондўст муносабатда бўлиш, ажнабийларни ҳимоя қилиш, хорижий давлатлар элчиларини ҳақорат қилмаслик, ч ѐт элликлар билан никоҳ тузмаслик каби институтлар киради. 1 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004, 112-б ѐт Ўрта асрларда халқаро ҳуқуқ ўз тараққиѐ�тининг навбатдаги босқичига кўтарилган. Ўрта асрлар халқаро ҳуқуқининг ўзига хос жиҳатлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, халқаро ҳуқуқ ва унинг таълимотларига диннинг таъсири катта бўлган, мусулмон халқаро ҳуқуқи пайдо бўлган; иккинчидан, халқаро ҳуқуқ ривожига салб юришлари, диний-ҳарбий иттифоқлар с ѐзиларли таъсир кўрсатган; учинчидан, халқаро савдо ва иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши таъсири остида халқаро ҳуқуқнинг янги институтлари ва соҳалари, жумладан, халқаро д ѐнгиз ҳуқуқи ривожланган; тўртинчидан, халқаро ҳуқуқ ривожланиш марказлари янги минтақаларга, яъни Ғарбий Европа, Византия, Ҳиндистон, Хитой, мусулмон Шарқи ва Ам ѐрика қитъасига кўчган; б ѐшинчидан, халқаро ҳуқуқ турли хил давлат бошқаруви шаклларига мос равишда ривожланган; олтинчидан, халқаро ҳуқуқнинг анъанавий институтлари ва соҳалари янада тараққий этган. Халқаро ҳуқуқ давлатлар амали ѐ�тида давлатлараро муносабатларни тартибга солувчи юридик восита сифатида ўрта асрлар охирларига к ѐлибгина эътироф этилган. Тарихий шарт-шароит тақозоси ўлароқ, дун ѐ� миқ ѐ�сида халқаро ҳуқуқ юзага к ѐлиши учун қулай имконият ва ѐтарли замин тай ѐ�рланган энг асосий минтақа Европа бўлган. Халқаро ҳуқуқнинг тикланиш жара ѐ�ни бир қадар оғир к ѐчган. Аксарият ҳолларда халқаро нормаларнинг ҳуқуқий мазмун-моҳияти расман эътироф этилса-да, амалда тан олинмаган, ҳурмат қилинмаган. XIX аср башариятга цивилизация ва маданиятни туҳфа этган, д ѐйдилар. Халқаро ҳуқуқ ана шу цивилизация ва маданиятга б ѐвосита тааллуқли унсурдир. XIX асрнинг иккинчи ярмига к ѐлиб, илк бора кўп томонлама шартномалар тузиш зарурати юзага к ѐлган. Халқаро транспорт ва алоқа воситалари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш муаммоси қатъий ѐчимини кутган. 1856 йилда Париж д ѐкларациясига мувофиқ, савдо к ѐмаларининг уруш даврида ҳаракатланиш р ѐжими б ѐлгиланган. Савдо к ѐмаларининг халқаро дарѐ�лар - Европадаги Р ѐйн, Дунай, Эльба, Ам ѐрикадаги Миссисипи ва Муқаддас Лавр ѐнтий, Африкадаги Конго ва Ниг ѐр дар ѐ�лари бўйлаб эркин ҳаракатланиш р ѐжими шаклланган. 1874 йилда Бутун жаҳон почта иттифоқини таъсис этиш тўғрисидаги актнинг имзоланиши унга аъзо давлатлар ҳудудидан хат ва жўнатмаларни эркин транзит қилиш тартиби ўрнатилишига асос бўлган. 1875 йилда эса Т ѐлѐграф иттифоқи тўғрисидаги Конв ѐнция қабул қилинган. 1890 йили Т ѐмир йўл бўйича кўп томонлама конв ѐнция имзоланди, чунки халқаро иқтисодий алоқаларнинг ривожи ушбу соҳада ҳуқуқий тартибга солишни фаоллаштиришни тақозо этган. XIX аср охирида яқинлашиб к ѐла ѐ�тган катта урушнинг ҳалоқатли нафаси с ѐзилган. 1899 йилда Россия ташаббусига асосан, биринчи Гаага тинчлик конф ѐрѐнцияси чақирилган. Россия қуролли кучлар ва ҳарбий бюдж ѐтнинг кўламини музлатиб қўйиш таклифи билан чиққан, з ѐро бу оғир юк уни ҳаммадан кўра кўпроқ қийна ѐ�тган эди. Аммо ушбу таклиф кўллаб- қувватланмаган ва қуролланиш пойгасини ч ѐклаш ғояси барбод бўлган. Бунинг ўрнига уруш олиб бориш қонунлари ва одатлари кодификация қилинган. 1907 йилги иккинчи Гаага тинчлик конф ѐрѐнциясида бу соҳада нисбатан тўлиқ кодификациялаш амалга оширилган. Мазкур конф ѐрѐнция халқаро ҳуқуқ ривожида муҳим қадам бўлган. Айниқса, конф ѐрѐнцияда Низоларни тинч йўл билан ҳал этиш тўғрисидаги конв ѐнция қабул қилингани ва ҳакамлар судининг доимий палатаси таъсис этилганини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Шундай қилиб, XX аср бошида халқаро ҳуқуқ куч қўллаш учун к ѐнг имкониятлар очган, уруш эса си ѐ�сатнинг қонуний қуролига айланган. Ҳуқуқий тартибга солиш халқаро муносабатларни тартибга солишнинг мустақил тури сифатида жуда с ѐкин ривожланиб борган. Аксарият ҳолларда у тартибга солишнинг бошқа (си ѐ�сий, диний, ахлоқий) турлари билан бирлашиб кѐтган. Шунга қарамай, бу соҳадаги силжишлар с ѐзиларли бўлган. Халқаро ҳуқуқ каттагина ҳажмдаги халқаро муносабатларнинг зарур тартибга солувчисига айланган. XX аср бошида кишилик жамияти амалда си ѐ�сат, айниқса халқаро си ѐ�сатни истисно этганда, барча соҳаларда юқори даражадаги тараққи ѐ�тга эришган. Шу билан бирга, жамият ҳа ѐ�тини байналминаллаштириш байналмилал си ѐ�сатни тақозо этган. Натижада халқаро муносабатларни бошқариш м ѐханизмига туб ўзгаришлар киритишни талаб қилувчи к ѐнг миқ ѐ�сдаги жамоатчилик ҳаракатлари юзага к ѐлган. Улар 1919 йилда Биринчи жаҳон урушининг ғолиб давлатлари Миллатлар Лигасини тузиш ва унинг Статутини тасдиқлаш юзасидан қарор қабул қилишда муайян ўрин тутганлар. Шу тариқа давлатлар ўртасида тинчлик ва ҳамкорликни таъминлашга қаратилган дастлабки умумий си ѐ�сий ташкилот таъсис этилган 2 . Статутда «адолат ҳукмронлигини ўрнатиш ва бирлашган халқларнинг ўзаро муносабатлари бўйича шартномаларда юкланган барча мажбуриятларга виждонан амал қилиш» вазифаси қўйилган. Мустамлака халқлар ва мамлакатлар халқаро ҳуқуқ таъсири доирасидан ташқарида эди. Статутга мувофиқ, 1922 йили биринчи доимий халқаро суд - Халқаро одил судловнинг доимий палатаси таъсис этилган. Миллатлар Лигаси Статутининг асосий камчиликларидан бири у, ҳатто жаҳон урушидан сўнг ҳам, халқаро муносабатларда куч қўллашни қонундан ташқари қўймаган. Статут мустамлакачилик си ѐ�сатини амалда қонунийлаштирган. 1928 йилда Миллий си ѐ�сат қуроли сифатида урушдан воз к ѐчиш тўғрисидаги Париж пакти (Бриан-К ѐллог пакти) имзоланиши ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи томон қўйилган муҳим қадам бўлган. Мазкур ҳужжатга кўра 2 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004, 146-б ѐт урушга фақат байналмилал сиѐ�сат қуроли сифатида, яъни давлатларнинг умумий манфаатлари учунгина йўл қўйилган, барча к ѐлишмовчиликларни тартибга солиш эса фақат тинч воситалар билан амалга оширилмоғи даркор бўлган. Ана шу даврда дун ѐ� янги жаҳон уруши томон к ѐтмоқда эди. 1939 йилда Г ѐрманиянинг Польшага ҳужуми билан II жаҳон уруши бошланган. Урушдан олдинги даврдан фарқли ўлароқ, Иккинчи жаҳон уруши давомида аксилгитл ѐрчилик коалицияси давлатлари ўртасида изчил ҳамкорлик йўлга қўйилган. 1945 йил ф ѐвралида уч давлат раҳбарларининг Ялта конф ѐрѐнцияси бўлиб ўтган ва унда урушдан к ѐйинги тартибга солишнинг бир қанча (Г ѐрмания истилоси ва унинг устидан назорат ўрнатиш; р ѐпарациялар (товон тўлаш), Европада урушдан к ѐйинги тартибга солишлар; Польша, Югославия) масалалари ҳал этилган. 1945 йилнинг июнида Сан-Францискода Бирлашган Миллатлар Конф ѐрѐнцияси ҳозирги замон халқаро ҳуқуқига асос солган муҳим ҳужжат - БМТ Уставини қабул қилган. Ижтимоий жиҳатдан БМТ Устави умуминсоний манфаатларни ҳамда давлатларнинг ҳамжиҳатликдаги саъй-ҳаракатлари билан тинчлик ва фаровонликни таъминлаш мумкинлигига ишончни ўзида мужассам этган. Си ѐ�сий жиҳатдан ҳамкорлик принципи халқаро ҳуқуқнинг н ѐгизига айланган. Устав классик халқаро ҳуқуққа хос бўлган мустамлакачилик си ѐ�сатини қонунийлаштиришга барҳам б ѐрган. БМТ Устави замонавий халқаро ҳуқуққа хос умумий мақсадлар ва принципларни б ѐлгилаб б ѐрган. Буларнинг барчаси халқаро ҳуқуқда янги институт - имп ѐратив нормаларнинг пайдо бўлиши учун муайян даражада хизмат қилган. Халқаро ҳуқуқнинг имп ѐратив нормалари шундай нормаларки, улар халқаро ҳамжамият томонидан яратилади ва давлатлар, ҳатто ўзаро к ѐлишув бўйича ҳам, бундай нормалардан ч ѐкина олмайди. Кѐнг маънода олганда, си ѐ�сат - н ѐгизи муайян ҳокимиятни халқаро муносабатларнинг у ѐ�ки бу соҳаси бўйича халқаро саҳнада (давлат ҳокимиятини ѐ�ки давлат ҳукмронлигини) қўлга киритиш, сақлаб туриш ва ундан фойдаланиш муаммосидан иборат ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар билан боғлиқ фаолият соҳасидир. Ўз навбатида, давлат аҳолининг халқаро ҳамжамиятда иштирок этиши, вакиллигини тақдим этиши ва ўз манфаатларини ҳимоя қилиши учун зарур шакл касб этган жамият си ѐ�сий ташкилоти сифатида намо ѐ�н бўлади. Давлатнинг ташқи си ѐ�сий фаолияти ижтимоий фаолиятнинг ўзига хос мазмун касб этувчи шаклларидан биридир. У давлатнинг муайян органлари билан давлат си ѐ�сий манфаатларини рў ѐ�бга чиқариш бўйича, авваломбор, халқаро муносабатларнинг турли соҳаларида ҳукумронлигини қўлга киритиши, сақлабтуриш ва ундан фойдаланиш бўйича шунга вакил қилинган шахс ўртасидаги саъй-ҳаракатлар мужассамлигини ўзида намо ѐ�н этади. Айни чоғда, бундай фаолиятни эътироф этилган халқаро нормаларга риоя қилмай туриб. Амалга ошириб бўлмайди. Халқаро ҳуқуқ нормалари ва принциплари, дипломатия фаолияти жара ѐ�нида шаклланар экан, давлатларнинг барча асосий гуруҳлари учун мақбул бўлган компромиссмуроса кўринишида кўзга ташланади. Шу боис, улар аслида ҳам синфий мазмун касб этмайди. Давлатнинг ўз ташқи си ѐ�сатини халқаро ҳуқуқда йўл қўйиладиган махсус дипломатик тадбирлар, усуллар ва услублар ѐ �рдамида амалга ошириш назарияда дипломатия, д ѐб аталади. К ѐнг маънода, « дипломатия » тушунчаси давлатлар ўзаро муносабатларини ўрнатадиган ва сақлаб турадиган, бир-бирлари билан алоқаларни йўлга қўядиган ҳамда си ѐ�сий ѐ�ки юридик к ѐлишувларни шу ишлар учун махсус вакиллар орқали рў ѐ�бга чиқарадиган барча воситаларни қамраб олади. Шу маънода, дипломатия бир-бири билан қуролли низо ҳолатида бўлган давлатлар ўртасида мавжуд бўлиши мумкин. аммо бу тушунча иқтисодий ва ҳарбий низоларнинг моддий жиҳатидан кўра, дўстона бўладими ѐ�ҳуд душманлик мақсадидами, юзага к ѐладиган муносабатларга кўпроқ тааллуқлидир. Тор маънода олганда, дипломати я- халқаро музокаролар юритиш санъатидир. Дипломатия доираси ва шакли халқаро ҳуқуқда б ѐлгиланади. Шу билан бирга, дипломатия халқаро ҳуқуқ нормаларини яратиш ва жорий этиш воситаси ҳам ҳисобланади. Ташқи си ѐ�сат, дипломатия ва халқаро ҳуқуқнинг халқаро муносабатлар тизимидаги узвий бирлиги ҳамда ўзаро боғлиқлиги худди ана шунда намо ѐ�н бўлади. Одатда дипломатия доимий дипломатия ваколотхоналари алмашинуви билан боғлиқ ва бундай доимий ( ѐ�ки, ҳ ѐч бўлмаганда, мунтазам) ваколотхона давлатларга БМТ ва бшқа йирик ҳукуматлараро ташкилотларга ўз аъзолигини моддийлаштириши учун зарур. Бундан ташқари, махсусмиссиялар ( ѐ�ки ad hoc дипломатияси) ҳамда давлатларнинг конф ѐрѐнцияларида ad hoc (яъни муайян муносабат билан) вакиллари мавжуд бўлади. Дипломатия алоқаларини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқ нормалари давлатларнинг узоқ йиллик амали ѐ�ти натижасида ишлаб чиқилган ва нафақат ушбу амали ѐ�тнинг ўзи билан, балки миллий ҳуқуқнинг қонунчилик ҳужжатлари ва суд қарорлари билан ҳам тасдиғини топади. Ушбу соҳага оид ҳуқуқ эндиликда маълум даражада Дипломатик алоқалар тўғрисида В ѐна конв ѐнцияси (1961 йил) билан кодификацияланган. Ушбу конв ѐнция ўзининг қоидаларида «тўғридан-тўғри кўзда тутилмаган» масалаларни тартибга соладиган халқаро одат ҳуқуқи нормаларини ч ѐтлаб ўтади ва табиийки давлатлар у ѐ�ки бу қоидани шартномавий тартибда ѐ�худ хулқ-атворга асосланган сукутли битим йўли билан ўзгартириш борасида эркиндир. Ташқи алоқалар бўйича давлат органларининг мақоми ва функцияларига таалуқли (бошқача қилиб айтганда, давлатлараро расмий муносабатларни ўрнатиш ва амалга ошириш тартибини м ѐъѐ�рга солиб турувчи) халқаро-ҳуқуқий нормалар тизими халқаро-ҳуқуқий амалиѐ�тда дипломатия ҳуқуқи, д ѐб аталади. Дипломатия ҳуқуқи нормаларига қуйидагилар киради: биринчидан , дипломатия ваколатхоналари алмашиш ва уларнинг фаолияти билан боғлиқ ҳолда юзага к ѐладиган давлатлараро муносабатларни тартибга солувчи нормалар; иккинчидан , бир давлат томонидан бошқасига махсус миссиялар, шу жумладан, у ѐ�ки бу ташқи си ѐ�сий масалани хал этиш учун д ѐлѐгация ѐ�худ вакил йўллаш билан боғлиқ ҳолда юзага к ѐладиган муносабатларни тартибга солувчи нормалар; учинчидан , давлатларнинг халқаро ташкилотларга вакиллик қилиши ҳамда у ѐ �ки бу давлат ҳудудида халқаро ташкилотларнинг фаолият юритиши билан боғлиқ ҳолда юзага к ѐладиган муносабатларни тартибга солувчи номалар, шу жумладан, халқаро ташкилотлар, халқаро доирадаги мансабдор шахслар ва хизматчилар имти ѐ�злари ҳамда иммунит ѐтига доир нормалар; тўртинчидан , к ѐйинги йилларда дипломатия ҳуқуқига консуллик ҳуқуқини киритиш бўйича ҳаракатлар борлигини, бу бир пайтнинг ўзида дипломатия ва консуллик хизматларининг ташқи ишлар маҳкамаси доирасида бирлаштирилганлиги ҳолати билан изоҳланади. Халқаро ташкилотлар, уларнинг мансабдор шахслари ва хизматчилари иммунит ѐти ҳамда имти ѐ�зларига доир масалалар, қоидага кўра, муайян халқаро ташкилот аъзолари ѐ�худ халқаро ташкилот ва у ҳудудида ўз фаолиятини амалга ошира ѐ�тган т ѐгишли давлат ўртасида тузиладиган махсус шартномаларда тартибга солинади. 2.Давлатнинг ташқи алоқалар олиб борувчи органлари тизими Дипломатик ҳуқуқ ѐ�худ ташқи алоқалар ҳуқуқи 3 - халқаро ҳуқуқнинг алоҳида мустақил тармоғи бўлиб, расмий давлатлараро муносабатларни тартибга солиб туради. Ташқи алоқалар ҳуқуқи ҳар бир давлатнинг марказий ҳокимиятига т ѐгишлидир. Ташқи алоқаларни анъанавий равишда ижроия ҳокимият органлари амалга оширади. Ҳар қайси органнинг аниқ ваколатлари конституцияда ва бошқа қонун ҳужжатларида б ѐлгиланади. Д ѐмак, халқаро муносабатларни муайян давлат номидан ҳаракат қиладиган махсус органлар амалга оширади. Ҳар бир давлатнинг ташқи ишлар органлари шу давлат органларининг муҳим таркибий қисмидир. Давлатнинг ташқи функцияларини амалга оширишнинг муҳим шакли дипломатик фаолият ҳисобланади. Ҳар бир давлатнинг ташқи ишлар билан шуғулланувчи органларини икки гуруҳга бўлиш мумкин: биринчи гуруҳ: давлат ичидаги ташқи ишлар органлари; иккинчи гуруҳ: хориждаги ташқи ишлар органлари. Давлат ичидаги ташқи ишлар органларига қуйидагилар киради: 1) давлат бошлиғи; 2) парлам ѐнт; 3) ҳукумат бошлиғи; 4) ташқи ишлар вазири (1969 йилдаги Халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги В ѐна конв ѐнциясининг 7-моддаси). Халқаро ҳуқуққа мувофиқ, ўз расмий мақомига асосан, қуйидагилар махсус ваколатларсиз давлат номидан иш кўради. Давлат раҳбарининг ваколатлари пр ѐзид ѐнтлик р ѐспубликаларида айниқса катта аҳамият касб этади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг 3 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004, 126-б ѐт Конституциясига мувофиқ, Прѐзид ѐнт давлат раҳбари сифатида халқаро муносабатларда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси номидан иш кўради. У ташқи си ѐ�сат борасида раҳбарликни амалга оширади, музокарлар олиб боради, шартномалар ва битимларни имзолайди. Пр ѐзид ѐнт ч ѐт давлатлардаги ва халқаро ташкилотлардаги дипломатик вакилларни тайинлайди. Пр ѐзид ѐнт ўз ҳузурида аккр ѐдитациядан ўтган ч ѐт давлатлар дипломатик ва бошқа вакилларнинг ишонч ва чақирув ѐ�рлиқларини қабул қилади. Олий Бош қўмондон сифатида Пр ѐзид ѐнт уруш ҳолатларини ҳисобга олиб, халқаро ҳуқуқда кўзда тутилган ваколатларни, шу жумладан ўзини ўзи мудофаалаш мақсадида қуролли кучлардан фойдаланиш, н ѐйтарилит ѐт эълон қилиш, сулҳ тузиш ва ҳоказоларни амалга оширади. Парлам ѐнтар р ѐспубликаларда ташқи алоқаларни амалга оширишда асосий вазифа ҳукуматга т ѐгишли бўлади. Парлам ѐнт ташқи алоқалар билан шуғулланувчи муҳим органдир. Парлама ѐнтнинг халқаро ишлардаги иштироки Ўзб ѐкистоннинг халқаро мажбуриятларини ифодаловчи қонунлар чиқариши, шартномаларни ратификация қилишда қатнашиши билан б ѐлгиланади. Ўзб ѐкистон Конституциясида парлам ѐнтнинг уруш ва тинчлик масалаларига тааллуқли қонунлар қабул қилиш ваколатлари алоҳида кўзда тутилган. Ҳозирги кунда халқаро муносабатларда ҳам миллий парлам ѐнтларнинг, ҳам халқаро парлам ѐнтлараро ташкилотларнинг ўрни тобора ошиб бормоқда. Бу борада БМТ билан Парлам ѐнтлараро Иттифоқнинг ўзаро ҳамкорлиги диққатга сазовордир 4 . Ташқи ишлар вазирлиги давлатнинг ташқи алоқаларини бошқариш билан шуғулланувчи ижро органидир. Улар марказий д ѐвон, шунингд ѐк ч ѐт давлатлардаги дипломатик ваколатхоналар ва консуллик муассасалари, халқаро ташкилотлар ҳузуридаги ваколатхоналардан иборат. Ташқи ишлар вазирлигининг асосий вазифалари Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган 4 Қаранг: Саидов А.Х. М ѐждународны ѐ м ѐжпарлам ѐнтски ѐ организации мира.-М., 2004. Ўзбѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлиги тўғрисидаги Низомда б ѐлгилаб б ѐрилган. Давлатнинг хориждаги ташқи ишлар органларига қуйидагилар киради: 1) дипломатик ваколатхоналар: элчихона ва миссиялар; 2) консуллик ваколатхоналари; 3) халқаро давлатлараро ташкилотлардаги ваколатхоналари; 4) халқаро конф ѐрѐнциялардаги д ѐлѐгациялар; 5) махсус миссиялар. Шундай қилиб, давлатнинг ташқи алоқаларни олиб борувчи органлари фаолияти, ҳуқуқий мақоми ва функцияларини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндиси дипломатик ва консуллик ҳуқуқи д ѐйилади. 3. Дипломатик ҳуқуқ асослари Дипломатик ҳуқуқ - давлатлар дипломатик ваколатхоналарининг ҳуқуқий мақоми ва фаолиятини тартибга солувчи нормалар мажмуи. Дипломатик ҳуқуқ манбаига, аввало, одат нормалари киради. Кўп жиҳатдан ушбу нормаларни умум эътироф этган. Улар бир қатор унивѐрсал конв ѐнцияларда-1961 йилдаги Дипломатик муносабатлар тўғрисидаги В ѐна конв ѐнциясида, 1969 йилдаги Махсус миссиялар тўғрисидаги конв ѐнцияда, 1973 йилдаги Халқаро ҳимоядан фойдаланувчи шахсларга, шу жумладан дипломатик аг ѐнтларга қарши жиноятларнинг олдини олиш ва бундай жиноятларни жазолаш тўғрисидаги конв ѐнцияда кодификацияланган ва тўлдирилган. Дипломатик муносабатларни ўрнатиш ва ваколатхоналар таъсис этиш давлатлар ўртасидаги битимга мувофиқ амалга оширилади. Ўзаро дипломатия муносабатларининг ўрнатилиши ҳар доим ҳам ўз-ўзидан ваколатхона таъсис этишга олиб к ѐлав ѐрмайди. Дипломатик вакилни тайинлаш ва қабул қилиш тартиби аккр ѐдитация қилиш д ѐб аталади. Ваколатхона бошлиғи тайинланишига қадар юборувчи давлат унинг шу лавозимга тайинланиши тўғрисида қабул қилувчи мамлакатнинг розилигини (агр ѐман) олиши зарур. Қабул қилувчи мамлакат сабабини изоҳламаган ҳолда агр ѐман б ѐришга рози бўлмаслиги мумкин. Ваколатхона аъзолари принцип жиҳатидан аккр ѐдитация қилувчи давлатнинг фуқаролари бўлиши к ѐрак. Агр ѐман олганидан ва расмий равишда тайинланганидан к ѐйин ваколатхона бошлиғига унинг ўзи мансуб давлат раҳбари имзолаган ишонч ѐ �рлиғи, яъни умумий мазмундаги ваколатнома б ѐрилади. Аккр ѐдитация қилиш ана шу ишонч ѐ�рлиғини қабул қилувчи давлат раҳбарига топшириш билан ниҳоясига ѐтади ва шундан к ѐйин вакил ўз вазифасини адо этишга киришиши мумкин. Дипломатик ваколатхоналарнинг турларига - элчихона ва ваколатхона, улардан қуйироқ даражада эса миссия киради. Ваколатхона даражаси одатда тѐгишли давлатлар ўртасидаги муносабатлар ҳолати қандайлигига боғлиқ бўлади. Бунда фарқланишлар ҳуқуқий эмас, протокол жиҳатидангина аҳамият касб этади. В ѐна конв ѐнциясида ваколатхона бошлиқлари уч тоифадан иборат экани қайд этилган: қабул қилувчи давлат давлатлар раҳбарлари ҳузурида аккр ѐдитация қилинган элчилар ва вакиллар; ташқи ишлар вазири ҳузурида аккр ѐдитация қилинган ишончли вакиллар. Элчихонага фавқулодда ва мухтор элчи, миссияга эса вакил ѐ�худ ишончли вакил раҳбарлик қилади. Ишончли вакилни муваққат ишлар бўйича вакилдан фарқлаш жоиз, чунки муваққат ишлар бўйича вакил элчи йўқлигида элчихонани вақтинча бошқариб туриши мумкин. Махсус миссия 1969 йилги Махсус миссиялар тўғрисидаги конв ѐнцияда давлатнинг махсус масалаларни ҳал этувчи ѐ�худ махсус топшириқни бажарувчи муваққат ваколатхонаси сифатида б ѐлгиланган. Дипломатик ваколатхонанинг асосий вазифаси вакил қилиб юборувчи давлатнинг ваколатхона жойлашган давлатда вакиллик қилишидадир. Шунинг асосида қуйидаги бошқа вазифалар к ѐлиб чиқади: қабул қилувчи мамлакат ҳукумати билан музокаралар олиб бориш, ўз фуқаролари ва юридик шахслари манфаатларини ҳимоя қилиш, қабул қилувчи мамлакатдаги шарт-шароитлар ва воқ ѐа-ҳодисалар тўғрисида ўз ҳукуматига ахборот б ѐриб бориш, иқтисоди ѐ�т, маданият, фан соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш. Дипломатик иммунит ѐтлар ва имтиёзлар давлат органи сифатида дипломатик ваколатхонага ва ваколатхона ходимларига т ѐгишли ҳисобланади. Дипломатик ваколатхона бинолари (хоналари) дахлсиздир. Қабул қилувчи мамлакат маъмурлари уларга фақат ваколатхона бошлиғи розилиги асосидагина киришлари мумкин. Шу билан бирга, улар биноларга (хоналарга) бостириб кириш ва зиѐ�н-заҳмат ѐтказишдан ҳимоялаш борасида зарур чоралар кўришга, ваколатхона фаолият юритиши учун т ѐгишли шартшароитни таъминлашга мажбурдир. Дахлсизлик к ѐмалар, самол ѐ�тлар каби транспорт воситаларига ҳам тааллуқли бўлиб, улар тинтувдан, р ѐквизициядан, ҳибсдан ва ижро ҳаракатларидан холидир. Бунда автоинсп ѐкциянинг кўча ҳаракати қоидалари бузилганлиги ҳолатларини қайд этиш ва булар ҳақида Ташқи ишлар вазирлигига хабар б ѐриш ҳуқуқи истисно этилмайди. Транспорт воситалари дахлсизлиги дипломат ҳисобланмайдиган ҳайдовчиларга тааллуқли эмас. Мисол учун, 1995 йилнинг с ѐнтябрида Москвада гаровда ушлаб туришда айбланган Саудия Арабистони элчихонасининг ҳайдовчиси ҳибсга олинган ва сўнг судланган 5 . Ваколатхона архивлари ва ҳужжатлари ҳар қандай вақтда ва уларнинг қа ѐрда жойлашганидан, шу жумладан муваққат сақлаш жойларида эканидан қатъи назар, дахлсиздир. Ушбу қоида ҳатто дипломатик алоқалар узилган ҳолларда ҳам амал қилав ѐради. Ваколатхона бино (хона) билан боғлиқ барча солиқлардан озод этилади (молиявий иммунит ѐт), бироқ фойдаланиш сарф-харажатлари (эл ѐктр эн ѐргияси, сув таъминоти бўйича ва бошқа тўловлар) бундан мустаснодир. Ваколатхона расмий ишлар учун мўлжалланган нарсаларга божхона тўлови тўлашдан озод этилади (божхона иммунит ѐти). Ваколатхона ўз давлат байроғи ва эмбл ѐмасидан, навбатдан ташқари т ѐлѐграф ва т ѐлѐфон алоқасидан фойдаланиш имти ѐ�зларига эга. У расмий мақсадларга қаратилган алоқаларни амалга оширишда, шу жумладан шифрдан фойдаланишда эркиндир. Дипломатик почтани очиш мумкин эмас, уни кузатиб борувчи дипломатик курь ѐрлар эса шахсий дахлсизликдан фойдаланади. 5 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004, 136-б ѐт Ваколатхона хизматчиларига қандай иммунитѐт б ѐрилиши т ѐгишли шахснинг қайси ходимлар тоифасига мансуб эканига боғлиқдир. Дипломатик даражага эга дипломатик ходимлар тўлиқ иммунит ѐтдан фойдаланадилар. Улар ҳибсга олиниши ѐ�ки бирор шаклда ушланилиши мумкин эмас. Дипломатнинг турар жойи, ҳатто муваққат, масалан м ѐҳмонхонадаги жойи, шунингд ѐк унга т ѐгишли буюмлар ҳам дахлсиздир. Дипломат жиноий, фуқаролик ва маъмурий юрисдикциялари иммунит ѐтларидан фойдаланади. Бу дипломат судлов юрисдикцияси ва ҳуқуқни мажбурий жорий этиш юрисдикциясидан чиқарилган, д ѐганидир. Тайинлаш юрисдикциясига кўра эса, дипломат иммунит ѐтга эга бўлмайди, чунки у қабул қилувчи мамлакат қонунларига, шу жумладан махсус дипломатлар учун мўлжалланган қонун ҳужжатларига итоат этишга мажбур. Шу билан бир қаторда, дипломатлар ўзи мансуб давлатнинг тўлиқ юрисдикциясида бўладилар. Фуқаролик юрисдикцияси иммунит ѐти муайян ч ѐклашларга эга бўлиб, бунда дипломат расмий мақомда бўлмайдиган ҳолатлар кўзда тутилган. Дипломатга нисбатан т ѐгишли хусусий кўчмас мулк юзасидан мулк даъвоси; у васиятнома ижрочиси, м ѐрос мулк васийси, м ѐросхўр ѐ�ки рад жавобини олувчи хусусий шахс сифатида намо ѐ�н бўлган ўринларда эса, м ѐрос даъвоси қўзғатилиши мумкин. Жиноий юрисдикция иммунит ѐти мутлақ мазмун касб этади ҳамда иммунит ѐт суиист ѐъмол этилган ҳолларда ҳам таъсир кучига эга бўлади. Бунда дипломатни номақбул шахс д ѐб тан олиш ва уни чақириб олишларини талаб қилиш асосий жазо чораси ҳисобланади. Дипломатни тавсия этган давлат уни ўзи аккр ѐдитация қилинган мамлакатда содир этган жинояти учун жиноий жавобгарликка тортиш ҳуқуқига эгадир. Дипломат қабул қилувчи мамлакат судларида гувоҳ сифатида иштирок этишга мажбур эмас, л ѐкин бу дипломатнинг қабул қилувчи мамлакат илтимосига биноан бундай гувоҳлик учун розилик бѐришини истисно этмайди. Дипломат божхона иммунит ѐтидан фойдаланади. Унинг юклари орасида олиб кириш ѐ�ки олиб чиқиш тақиқланган нарсалар борлиги юзасидан жиддий асослар мавжуд бўлган ҳолатлар бундан мустаснодир. Бундай ҳолларда юкни кўздан к ѐчириш дипломат ѐ�ки унинг вакили ҳузурида амалга оширилиши шарт. Дипломатия ходимлари молиявий иммунит ѐтдан фойдаланади - улар б ѐвосита солиқлардан озод этилади. Дипломат билан бирга яшайдиган оила аъзолари ҳам, агар улар қабул қилувчи давлат фуқароси ҳисобланмаса, бундай иммунит ѐтдан фойдаланади. Т ѐгишли давлатдаги ваколатхоналарнинг дипломатик ходимлари дипломатик корпусни ташкил этади ва уларга қабул қилувчи мамлакатда энг узоқ муддат ишла ѐ�тган ваколатхона бошлиғи - дуай ѐн бошчилик қилади. Ушбу корпус ва унинг дуай ѐни протокол бўйича ўз вазифасини адо этади. Дипломатик иммунит ѐт бузилганда, корпус норозилик билдирган ҳолатлар маълум. Ваколатхона хизматчиларининг иккинчи тоифаси маъмурий-т ѐхник ходимлардан иборат. Улар таркибига бухгалт ѐрлар, шифрловчилар, д ѐвонхона хизматчилари, таржимонлар ва ҳоказолар киради. К ѐнг тарқалган амали ѐ�тга мувофиқ, 1961 йилдаги В ѐна конв ѐнциясида маъмурий-т ѐхник ходимлар ва уларнинг оила аъзолари, айрим аҳамиятли истиснолар кўзда тутилган ҳолда, дипломатия ходимларига с ѐзиларли даражада т ѐнглаштириб қўйилди. Фуқаролик ва маъмурий юрисдикция иммунит ѐти хизмат вазифасидан ташқари ҳолларда содир этилган хатти-ҳаракат учун тааллуқли эмас. Мазкур ходимлар дастлабки зарур нарсалар, рўзғор буюмларини пошлинасиз олиб киришлари мумкин, аммо улар божхона назоратидан озод этилмайдилар. Учинчи тоифа хизмат кўрсатувчи ходимлар (ошпазлар, боғбонлар, қўриқчилар, ҳайдовчилар ва бошқалар) дир. Бу гуруҳ аъзолари ўзларининг хизмат вазифасини бажариш даврида содир этган хатти-ҳаракатларига нисбатан иммунитѐтдан фойдаланадилар ва уларнинг хизмат маошлари, агар улар қабул қилувчи мамлакат фуқаролари бўлмаса, солиқлардан озод этилади. Халқаро ташкилотларнинг ва улар ходимларининг имти ѐ�злари ҳамда иммунит ѐтлари ташкилотлар низомларида, кўп томонлама конв ѐнцияларда ва қабул қилувчи мамлакат билан тузилган икки томонлама битимларда б ѐлгилаб қўйилади. 1946 йилда Бош Ассамбл ѐя БМТ имти ѐ�злари ва иммунит ѐтлари тўғрисидаги конв ѐнцияни қабул қилган. Конв ѐнцияга мувофиқ, БМТ молмулки судлов ҳаракатлари дахл қилмаслиги иммунит ѐтидан фойдаланади, шу билан бирга, айрим ҳолларда бундай дахлсизлик ҳуқуқидан воз к ѐчиш ҳам мумкин. Т ѐгишли бинолар ва архивлар дахлсиз ҳисобланади. БМТ мулки солиқлар ва божхона тўловларидан озод қилинади. Ташкилот алоқа воситаларининг барча турларини қўллайди. БМТ Бош котиби ва унинг ўринбосарлари, шунингд ѐк уларнинг оила аъзолари тўлиқ дипломатик иммунит ѐтдан фойдаланади. Бошқа мансабдор шахслар функционал иммунит ѐтдан фойдаланади: улар мансабдор шахс сифатида содир этган хатти-ҳаракати учун суд олдида жавобгар бўлмайди; БМТ тўлайдиган маошлари солиқларга тортишдан озод этилади. Мабодо т ѐгишли иммунит ѐт одил судловни рў ѐ�бга чиқаришга халал б ѐрса, Бош котиб мансабдор шахсга б ѐрилган иммунит ѐтдан воз к ѐчиши мумкин. БМТнинг ихтисослашган муассасалари ва бошқа халқаро ташкилотлар ҳам шу каби иммунит ѐт ва имти ѐ�зларга эгадир. Халқаро ташкилотлар ҳузуридаги давлатлар вакилларининг иммунит ѐт ва имти ѐ�злари мазкур ташкилотларнинг таъсис ҳужжатлари, улар аъзоларининг кўп томонлама битимлари, шунингд ѐк ташкилотлар билан қабул қилувчи давлатлар ўртасидаги икки томонлама битимларда бѐлгиланади. Бу борадаги бир талай одат нормалари 1975 йилда қабул қилинган ва ҳозирча кучга кирмаган Давлатларнинг унив ѐрсал мазмундаги халқаро ташкилотлар билан ўзаро муносабатларидаги вакиллиги тўғрисидаги В ѐна конв ѐнциясида кодификацияланган. Халқаро ташкилотлар ҳузуридаги доимий ваколатхоналарнинг фаолияти давлатлардаги дипломатик ваколатхоналар фаолиятига бир қадар яқиндир. Улардаги фарқ, аввало, ваколатхоналарни таъсис этиш ва ходимларни тайинлаш тартибида кўринади. Ваколатхонани ѐ�ки кузатувчилар миссиясини таъсис этиш масаласи қабул қилувчи давлат иштирокисиз ҳал этилади. Ишонч ѐ�рлиғи ташкилотнинг бош мансабдор шахсига топширилади. Мавжуд иммунит ѐт ва имти ѐ�злар ҳам дипломатик иммунит ѐтларга ўхшашдир. Шундай қилиб, дипломатик ҳуқуқ халқаро ҳуқуқнинг энг қадимий ва муҳим мустақил соҳасидир. Халқаро ҳуқуқни дипломатик ҳуқуқ соҳасисиз тасаввур этиб бўлмайди. Дипломатик ҳуқуқ замонавий халқаро ҳуқуқнинг энг кодификацияланган соҳаларидан биридир. Ҳозирги кунда дипломатик ҳуқуқ давлатларнинг ташқи си ѐ�сий функцияларини амалга оширувчи ички давлат органлари фаолиятини борган сари кўпроқ тартибга солмоқда. Бундан ташқари, давлатларнинг дипломатик фаолиятини тартибга солувчи ички давлат қонунчилиги ҳам жадал ривожланмоқда. Замонавий дипломатик ҳуқуқнинг манбалари хилма-хилдир. Улар қаторига халқаро шартнома, халқаро-ҳуқуқий одат ва қўшимча манба сифатида миллий қонунчилик киради. Халқаро шартнома дипломатик ҳуқуқнинг асосий манбаидир ва унинг қуйидаги турлари мавжуд: 1) унив ѐрсал халқаро шартномалар. Масалан, 1961 йилги Дипломатик муносабатлар тўғрисидаги конв ѐнция замонавий дипломатик ҳуқуқнинг ядроси бўлиб, унивѐрсал кодификацияланган ҳужжатдир; 2) давлатлар ўртасидаги икки томонлама халқаро шартномалар; 3) давлатлар ва халқаро ташкилотлар ўртасидаги халқаро шартномалар; 4) халқаро ташкилотлар ўртасидаги халқаро шартномалар 6 . 4. Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсати ва дипломатик хизматнинг ҳуқуқий асослари Авваламбор, дипломатик хизматга оид энг муҳим масалалар Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг Конституцияси билан тартибга солинади. Конституция: биринчидан, Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси ташқи си ѐ�сатининг асосий принципларини мустаҳкамлаган (17-модда); иккинчидан, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этган принциплари ва нормалари миллий қонунчиликдан устунлигини эътироф этган (Муқаддима): учинчидан, Ўзб ѐкистоннинг ташқи алоқалар олиб борувчи органлари тизимини ўрнатган. Бундан ташқари, Ўзб ѐкистонда ташқи си ѐ�сат ва дипломатик ҳуқуққа оид бир қатор махсус қонунлар қабул қилинган. Бундай қонунлар жумласига қуйидагилар киради: «Дипломатик даражалар ва мартабаларни ўрнатиш тўғрисида» ги Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қонуни (1992) ва «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатларда дипломатик ваколатхона бошлиқларини тайинлаш ва чақириб олиш тўғрисида» ги Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қонуни (1992). Ушбу қонунлар ичида «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги дипломатия ваколатхоналари бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартиби тўғрисида» ги ва «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг дипломатия ходимлари учун дипломатия даража ва мартабалари б ѐлгилаш 6 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004, 145-б ѐт тўғрисида» ги қонунлар Ўзбѐкистонда дипломатик хизматни ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини ташкил этади. Агар биринчи қонун Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг дипломатия ваколатхоналари бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартибини «Дипломатик муносабатлар тўғрисида» ги 1961 йилдаги В ѐна конв ѐнциясига ҳамда бошқа умум эътироф этган халқаро-ҳуқуқий нормалар ва қоидаларга мувофиқ б ѐлгилаб б ѐрса, иккинчи қонун эса, Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг дипломатия ходимлари учун дипломатия даражалари ва мартабаларини б ѐлгилаб б ѐрган. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатдаги дипломатия ваколатхонасининг бошлиғи Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг фармони билан тайинланади ва чақириб олинади. Бу лавозим номзодлигига доир таклифни Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлиги т ѐгишли идоралар билан к ѐлишган ҳолда киритади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг Пр ѐзид ѐнти маъқуллаган дипломатия ваколатхонаси бошлиғининг номзодини Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазири ваколатхона жойлашган мамлакат Ташқи ишлар вазирлигига ( ѐ�зма) тақдим этиб, унинг розилигини (агр ѐман) сўрайди. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси дипломатия ваколатхонасининг бошлиғини тайинлаш ваколатхона жойлашган мамлакатнинг расмий розилиги олинганидан к ѐйин амалга оширилади. Ваколатхона жойлашган мамлакатдан жавоб олингунга қадар дипломатия ваколатхонасининг бошлиғи лавозимига номзод хусусидаги маълумотлар махфий ҳисобланади. Фавқулодда ва мухтор элчи ѐ�ки фавқулодда ва мухтор вакил тайинланган мамлакатга жўнаб к ѐтгунга қадар Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлиги унга борадиган давлатининг раҳбарига топшириши учун Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти имзолаган ҳамда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг Ташқи ишлар вазири имзоси билан тасдиқлаган ишонч ѐ �рлиғини тай ѐ�рлайди. Ўзбѐкистон Р ѐспубликасининг ишончли вакилига Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирининг қабул қилувчи мамлакат Ташқи ишлар вазирлиги номига ѐ�зилган мактуби б ѐрилади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси дипломатия ваколатхонасининг бошлиғи қуйидаги ҳолларда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг фармони билан чақириб олинади: 1) дипломатия ваколатхонасининг бошлиғи алмаштирилганда; 2) дипломатия ваколатхонасининг бошлиғи номақбул шахс (п ѐрсона нон грата) д ѐб эълон қилинганда; 3) давлатлар ўртасидаги дипломатик муносабатлар узилганда; 4) давлатлар ўртасида уруш ҳолати эълон қилинганда; 5) давлат халқаро ҳуқуқ субъ ѐкти сифатида йўқолганда. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги дипломатия ваколатхоналарининг бошқа аъзолари Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси ташқи ишлар вазирининг буйруқлари билан тайинланадилар ва чақириб олинадилар 7 . Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасида Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси дипломатия ваколатхоналари бошлиқларининг 3 даражаси б ѐлгиланган: 1) ч ѐт давлат бошлиғи ҳузурида аккр ѐдитация қилинадиган фавқулодда ва мухтор элчи; 2) ч ѐт давлат бошлиғи ҳузурида аккр ѐдитация қилинадиган фавқулодда ва мухтор вакил; 3) ч ѐт давлат ташқи ишлар вазири ҳузурида аккр ѐдитация қилинадиган ишончли вакил. 7 «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги дипломатия ваколатхоналарининг бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартиби тўғрисида» Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қонуни (1992 йил 3 июлда қабул қилинган) // Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 1992 йил.-№ 9.349- м. Ўзбѐкистон Р ѐспубликаси ваколатхоналарининг бошлиқлари мансуб бўлиши лойиқ кўрилган даража дипломатия муносабатлари ўрната ѐ�тган давлат ўртасидаги аҳдлашувда б ѐлгилаб қўйилади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасида қуйидаги дипломатия мартабалари - Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги ваколатхоналарининг дипломатия ходимларига б ѐриладиган алоҳида хизмат унвонлари б ѐлгиланади: 1) фавқулодда ва мухтор элчи; 2) биринчи даражали фавқулодда ва мухтор вакил; 3) иккинчи даражали фавқулодда ва мухтор вакил; 4) биринчи даражали маслаҳатчи; 5) иккинчи даражали маслаҳатчи; 6) биринчи даражали биринчи котиб; 7) иккинчи даражали биринчи котиб; 8) биринчи даражали иккинчи котиб; 9) иккинчи даражали иккинчи котиб; 10) учинчи котиб; 11) атташ ѐ. Фавқулодда ва мухтор элчи, биринчи ва иккинчи даражали фавқулодда ва мухтор вакил мартабалари Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг фармонлари билан б ѐрилади. Ана шу масалалар юзасидан таклифларни Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси ташқи ишлар вазири киритади. Бошқа дипломатия мартабалари Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси ташқи ишлар вазирининг буйруғи билан б ѐрилади. Бу мартабаларни б ѐриш ҳақидаги таклифларни Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлигининг малака комиссияси киритади. Малака комиссиясининг таркиби ва у ҳақидаги низомни Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ташқи ишлар вазири тасдиқлайди. Дипломатия мартабалари Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлигининг раҳбар ва масъул ходимларига ҳам б ѐрилади. Бирламчи дипломатия мартабаси - атташѐ дипломатия хизматида камида бир йил ишлаган кишига б ѐрилади. Дипломатия ваколатхоналарининг ходимларига навбатдаги учинчи котиб, иккинчи котиб мартабалари малакасига ҳамда хоҳ марказий д ѐвонда, хоҳ Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт эллардаги ваколатхоналарида камида 2 - 3 йил, биринчи котиб, маслаҳатчи мартабалари эса камида 3-4 йил хизматни мувафақиятли ўтаганлигига қараб б ѐрилади. Ишдаги катта ютуқлари учун дипломатия ваколатхонасининг ходими б ѐлгиланган муддатдан олдин юқорироқ дипломатия мартабаси б ѐришга тавсия этилиши мумкин. Фавқулодда ва мухтор элчи, фавқулодда ва мухтор вакил мартабалари бир умрга б ѐрилади. Бошқа дипломатия мартабасига эга бўлган шахслар Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлиги тизимидан п ѐнсияга чиққанлари тақдирда уларнинг бу мартабалари сақланиб қолади. Фавқулодда ва мухтор элчи, фавқулодда ва мухтор вакил, дипломатия мартабаларидан Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлигининг тақдимномасига биноан, Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг фармонлари билан маҳрум этилади. Дипломатия ваколатхоналарининг бошқа аъзолари хусусида бу масала юзасидан қарорни Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ташқи ишлар вазирлигининг малака комиссияси тақдимига кўра, ташқи ишлар вазири қабул қилади 8 . 8 «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги дипломатия ваколатхоналарининг бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартиби тўғрисида» Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қонуни (1992 йил 3 июлда қабул қилинган) // Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 1992.- №9, -350-м. Хулоса Мазкур курс ишини ѐ�зиш натижасида қуйидаги хулосаларга к ѐлиб чиқди. - Халқаро ҳуқуқ тарихи инсоният тарихий тараққи ѐ�тининг узвий қисмидир. Халқларнинг ўзаро алоқаларини норматив асосда тартибга солиш эҳти ѐ�жи давлат пайдо бўлишидан анчагина илгари с ѐзила бошлаган. Ҳатто қабилалараро муносабатларда ҳам, гарчи улар давлатлараро муносабатлардан фарқли ўлароқ, си ѐ�сий мазмун касб этмаган бўлса-да, ана шундай норматив тартибларга эҳти ѐ�ж бўлган. Қабилалар ўртасида тинчлик, қўшма жанговар юришлар, мулкдаги ч ѐклашлар ва бошқалар тўғрисида битимлар тузилган. - Дун ѐ�нинг турли минтақаларида давлатларнинг пайдо бўлиши билан, уларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқ нормалари пайдо бўлган. - Тарихий шарт-шароит тақозоси ўлароқ, дун ѐ� миқ ѐ�сида халқаро ҳуқуқ юзага к ѐлиши учун қулай имконият ва ѐтарли замин тай ѐ�рланган энг асосий минтақа Европа бўлган. - Давлатнинг ташқи си ѐ�сий фаолияти ижтимоий фаолиятнинг ўзига хос мазмун касб этувчи шаклларидан биридир. У давлатнинг муайян органлари билан давлат си ѐ�сий манфаатларини рў ѐ�бга чиқариш бўйича, авваломбор, халқаро муносабатларнинг турли соҳаларида ҳукумронлигини қўлга киритиши, сақлабтуриш ва ундан фойдаланиш бўйича шунга вакил қилинган шахс ўртасидаги саъй-ҳаракатлар мужассамлигини ўзида намо ѐ�н этади. - Халқаро ташкилотлар, уларнинг мансабдор шахслари ва хизматчилари иммунит ѐти ҳамда имти ѐ�зларига доир масалалар, қоидага кўра, муайян халқаро ташкилот аъзолари ѐ�худ халқаро ташкилот ва у ҳудудида ўз фаолиятини амалга ошира ѐ�тган т ѐгишли давлат ўртасида тузиладиган махсус шартномаларда тартибга солинади. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. «Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг ч ѐт давлатлардаги дипломатия ваколатхоналарининг бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартиби тўғрисида» Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қонуни 2. Бирлашган миллатлар ташкилоти Низоми // Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. Т.: Адолат, 2002 3. Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. Дарслик. - Т. “Шарқ”, 2004 4. Маматкулов А. Халқаро ҳуқуқ. Т.: Адолат, 1997 5. Одилқори ѐв Х. Т. Очилов Б.Е. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи. Т.: Адолат, 2002. Электрон таълим ресурслари: 1. www. pedagog. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. http://www.Norma.uz 4. http://www.Lex.uz http://www.Law library.ru

Дипломатия ва ташқи сиёсат тушунчаси

Купить