Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	701.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	02 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va
psixodiagnostikasi

Reja:
1.Diqqat psixodiagnostikasi.
2.Diqqat psixodiagnostikasida korrektur sinov va Gorbov Shulte jadvallaridan
foydalanish masalalari.
3.Diqqat psixodiagnostikasi uchun intellekt testlarining ayrim subtestlaridan
foydalanish imkoniyatlari.
4.Xotira psixodiagnostikasi.
Xayolni diagnostika qilish metodlari.
Tayanch tushunchalar:
Bilish - psixik aks ettirish jarayoni, bilimlarni egallash va o`zlashtirishni ta`minlaydi, bilishga
qiziqish – aqliy intellektual hislar mahsuli, bu odamning tevarak - atrofdagi olamni bilish
ehtiyoji tariqasida namoyon bo`ladi.
Diqqat - ongimizning muayyan ob`ektga yo`naltirilishi va unda to`planishidan iborat psixik
holat. D. ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi turlarga ajratiladi.
Diqqatning barqarorligi – diqqatning ma`lum obektga uzoq vaqt davomida mutassil qaratilish
imkoniyati.
Diqqatning ko’lami - bir vaqtning o`zida diqqatning bir qancha ob`ektga qaratilishi imkoniyati.
Diqqatning taqsimlanishi – diqqatning bir vaqtda bir necha ob`ektga yoki faoliyatga
taqsimlanish xususiyati.
Diqqatning ko’chishi – diqqatni ixtiyoriy ravishda bir ob`ektdan ikkinchi ob`ektga
ko`chirish.
Xayol - mavjud tasavvurlar asosida yangi obrazlarni yaratishdan iborat psixik aks
ettirish jarayonlaridan biri. U ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi.
Xotira - aks ettirilgan narsa va hodisalarni, tajribani esda qoldirish, esda saqlash va
zarur bo`lganda esga tushirishdan iborat psixik jarayon.

1.Diqqat psixodiagnostikasi
Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar majmui
qo‘llaniladi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygarnik (1976); V.M.Bleyxer
(1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk, S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar
taraqqiyotini psixologik diagnostika qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy
tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Kornilov, 1921;
I.V.Kruk, 1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va
institutlari talabalari uchun pedagogik faoliyat amaliyotida qo‘llash mumkin
bo‘lgan aniq psixologik metodlarni beradigan o‘quv qo‘llanmalar yo‘q.
Psixologiya bo‘yicha mavjud o‘quv qo‘llanmalar esa talabalarni bolalarni
psixologik o‘rgani metod va metodikalar bilan juda oz darajada tanishtiradi.
(V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo, I.A.Domashenko, 1986).
Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida bola
rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot me'yorlariga
mos yoki mos emasligini aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini
aniqlash, uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish
bo‘yicha vositalar va metodlar majmuidan iborat.
Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika
metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalarni
tekshirishda sensomotor harakatlarni o‘rganishga mo‘ljallangan metodlar
qo‘llaniladi: boshini ushlab turishi, predmetlarni ushlashi, o‘tirishi, qayrilib
qarashi, predmetning orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqalar. (A.Anastazi,
1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarni tekshirishda sodda harakatlarni
og‘zaki qo‘llanmalarni bajarishga qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va
qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari qo‘llaniladigan topshiriqlar bola katta
bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi.
Bolalarni psixologik tekshiruvda chet el va sobiq ittifoq psixologlari
foydalangan an'anaviy metodikalarni ko‘rib chiqamiz.
Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar

Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari harakatchanligi tipini,
ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma'lumki,
bola hayotining dastlabki yillarida jismoniy va ruhiy sifatlarining rivojlanishida
sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shartli reflektor aloqalarning
mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Frumkin, S.M.Livshits, 1979). Ular shu
bilan birga temperament, iroda, hissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik
jarayonlarining rivojlanishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova,
1986).
Masalan, 1-2 yoshli bolalar sensomotor sohasini tekshirishda an'anaviy
metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday
shakllanganligiga, ularning ma'lum yosh davridagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik
mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat
rivojlanishidagi kechikishlarni aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Harakat
rivojlanishida kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik
taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi kerak.
Shu bilan birga, erta Yurgan bola o‘z tengdoshlarini barcha tomondan qoldirib
ketadi, deb faraz qilish ham xatodir. Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi
umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi
(P.H.Mussen, 1987).
Bolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi
turli predmetlar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak
berib turadi. O‘yinchoqdan diagnostik qurol sifatida foydalanish uning tevarak-
atrofidagi hodisalarni bilishga intilishi va faollik darajasi hamda predmetlardan
foydalanishda amaliy ko‘nikmalarning mavjudligini aniqlash imkonini beradi.
Kattaroq bolalarni tekshirishda konkret psixologik metodikalardan foydalanish
mumkin. Chunki xuddi shu davrdan boshlab, so‘zli topshiriqlarni bajarish bo‘yicha
yo‘l-yo‘riqlarni tushuna boshlaydi, unda zarur shaxsiy sifatlar shakllangan,
bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperimental psixologik
tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi.
SEGEN DOSKASI

Bu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridan biri E.Segen tomonidan
ishlab chiqilgan bo‘lib, bolaning shakllarni farqlash qobiliyatini aniqlashga,
motorika xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan (N.A.Shivarev, 1970). Qattiq
qog‘oz kartonga 1-rasmdagi figuralar chiziladi.
1-rasm. Segen doskasi
Keyin ular ehtiyotkorlik bilan qirqib olinadi. Har bir variant bir-biridan
murakkabligi bilan ajralib turadi: 1 - doskada 10 ta har xil butun figuralar bor; 2 -
doskada 2 ta figura bo‘lib, ularning har biri ikki qismdan iborat; 3 - doskada har
biri ikki va uch qismdan iborat 4 ta figura; 4 - doskada ikki qismdan iborat 5
figura.
Bolaga 10 soniya davomida doska ko‘rsatiladi. Keyin doskadagi figuralar
stol ustiga tushadigan qilib ag‘dariladi. Eksperimentator ularni aralashtirib, har bir
figurani o‘z joyiga qo‘yishni so‘raydi. Tajriba boshida eksperimentator 2-3
namunani ko‘rsatib berishi mumkin. Keyin bolaning o‘zi topshiriqni qanday
bajarayotganini diqqat bilan kuzatadi. Bunda bola «sinash va xato qilish» kabi
harakatlar qiladimi, figuralarni joyiga qo‘yishda bola qanchalik diqqat-e'tiborli,
buni u qanchalik o‘rganadi, tadqiqotchi shu kabilarga e'tibor berib, kuzatishi kerak.
Birinchi topshiriqni bajargandan so‘ng, keyingi qiyinroq topshiriqqa o‘tiladi.

Sinaluvchining har bir topshiriqni bajarish vaqti, uning qilgan harakatlari maxsus
qog‘ozga yozib boriladi (3-jadval).Sinaluvchi topshiriqlarni o‘zi bajara olmasa, 1
daqiqadan so‘ng unga yordamlashish mumkin .
3-jadval
Figuralarni joylashtirish bo‘yicha topshiriqlarni
bajarish qarori
Doska № Sinaluvchi
harakatlari Ko‘rsatilgan
yordam turi Topshiriqni
bajarish vaqti
Bu metodika juda sodda bo‘lib, 3 yoshdan katta bolalarni tekshirishda
foydalanish mumkin. Bolalar figuralarni o‘yin deb qabul qilib, bu topshiriqlarni
qiziqib bajaradilar.
P'eron- Ruzer metodikasi
Metodika qurish-yasash xususiyatlari, maqsadga yo‘nalgan ko‘nikmalarni
egallash imkoniyatlarini, harakatlarning yangi usullarini o‘zlashtirishni
o‘rganishga mo‘ljallangan. Bu metodika yordamida ixtiyoriy diqqat hajmi, uning
barqarorligi haqida bilib olish mumkin. Tajriba o‘tkazish uchun 10 qatordan
geometrik figuralar chizilgan maxsus qog‘oz varag‘i oldindan tayyorlanadi (1-
ilova).
Yuqoridagi to‘rtta figuraga turli belgilar qo‘yib chiqilib, qog‘ozdagi boshqa
figuralarga ham xuddi shunday belgilar qo‘yib chiqish sinaluvchiga taklif etiladi.
U o‘z harakatlarini namuna bilan solishtirishi mumkin. Olingan natijalarni tahlil
qilish va qayta ishlashda 100 ta figurani chizishga ketgan vaqt, ehtimoli bo‘lgan
xatolar soni, topshiriqni bajarish xarakterini tahlil qilishda yosh me'yorlarini
hisobga olish zarur (4-jadval).

4-
jadval
7-8 yoshli bolalar uchun P'eron - Ruzer metodikasi bo‘yicha qog‘ozni
to‘ldirish normalari (M.P.Kononova natijalari).
To‘ldirish vaqti Xatolar soni Sifati(%) ()
1 daqiqa 15 soniya - 100
1 daqiqa 45 soniya 2 60
1 daqiqa 50 soniya 3 50
2 daqiqa 10 soniya 6 20
Bunda sinaluvchining chalg‘iganligi, ishni davom ettirish zarurligi haqida
eslatilganligi va hokazolar e'tiborga olinadi.
Diqqatning ko‘chishi, uzoq davom etadigan aqliy ishga qobiliyatini
o‘rganish maqsadida I.V.Kruk (1986) tomonidan taklif etilgan metodikaning
o‘zgartirilgan variantini qo‘llash mumkin. Uning mazmuni quyidagicha: bola 1-
qog‘ozni to‘ldirgandan so‘ng, to‘ldirish qo‘llanmasi o‘zgartirilib, 2-qog‘oz taklif
etiladi; o‘sha belgilarni boshqa geometrik figuralarga qo‘yib chiqish kerak. Keyin
3-qog‘oz ko‘rsatiladi: toq qatorlar 1-qog‘oz namunasi bo‘yicha, juft qatorlarni 2-
qog‘oz namunasi bo‘yicha to‘ldiriladi. Olingan natijalar quyidagicha qayta
ishlanadi. 1 va 2-chi qog‘ozlarni to‘ldirish uchun ketgan vaqt orasidagi farq vaqt
etishmovchiligi –E ni aniqlash orqali amalga oshiriladi:
E=t
1 +t
2
Bu erda t – qog‘ozlarni to‘ldirish uchun ketgan vaqt.
Bundan tashqari, xatolar farqi (XF) quyidagi formula bilan aniqlanadi.
XF=3K-/IK+2K/;
Bu erda k – har bir qog‘ozni to‘ldirishdagi xatolar.

Xatolar farqi ko‘rsatkichi ixtiyoriy diqqat darajasining pastligi, aqliy ish
qobiliyati yomonligi mezoni sifatida qaralishi mumkin.
Bolalar bu topshiriqni qiziqib bajaradilar, yaxshiroq natijaga erishishga
intiladilar. 5-6 yoshli bolalar qog‘ozni to‘ldirishni Yuqoridagi 4 ta figuraga qarab
bajaradi. 9-10 yoshli o‘quvchilar esa 1 daqiqadan so‘ng bu ishlarni eslab qolib
mustaqil bajaradi.
2.Diqqat psixodiagnostikasida korrektur sinov va Gorbov Shulte
jadvallaridan foydalanish masalalari

Bu metodikadan diqqatning ko‘chish va bo‘linish xususiyatlarini,
sensomotor reaktsiyalar tezligini o‘rganish uchun foydalaniladi. Sinaluvchilarga 1
dan 25 gacha sonlar ixtiyoriy joylashtirilgan 5 ta jadval ketma - ket ko‘rsatiladi
(2-ilova).
U sonlarni tartib bilan izlab ko‘rsatishi va ovoz chiqarib aytishi kerak. Har
bir topshiriqni bajarish vaqti tadqiqot qaroriga yozib boriladi (5-jadval).
Sinaluvchi faoliyatini miqdoriy baholashdan tashqari sensomotor
reaktsiyalar tezligining sifatiy tahlili ham amalga oshiriladi. «Topshiriqni bajarish
xususiyatlari» bo‘limiga sinaluvchi o‘zini qanday tutganligi, verbal va emotsional
reaktsiyalari yozib boriladi. 6-7 yoshli bolalar uchun bitta jadvalni 1-1,5 daqiqa
qarash me'yoriy hisoblanadi, o‘rtacha o‘quvchilar uchun 45 soniyadan 1
daqiqagacha me'yor hisoblanadi. Katta bog‘cha davridagi bolalar va 1-2-sinf
o‘quvchilari ba'zi sonlarni chalkashtirib Yuboradilar. 10-12 yoshli bolalar uchun
sensomotor reaktsiyalar tezligi oshishi, harakatlarning avtomatlashuvi
xarakterlidir.
5-jadval.

Shult jadvalidan foydalanishda tadqiqot qarori
№ jadval Topshiriqni bajarish xususiyatlari Vaqt (soniya)
Har bir topshiriqni bajarish xususiyatlari hamda 5 ta jadval bo‘yicha
olingan natijalarni tahlil qilib, tadqiqotchi nerv jarayonlari o‘zgarishini, jismoniy
va ruhiy zerikish hodisasini aniqlaydi. Masalan, agar har bir keyingi topshiriqni
bajarish vaqti oshib borsa, tez charchash, ixtiyoriy diqqat darajasining
susayganligidan dalolat beradi. Bu metodikadan foydalanish bolalarning diqqati
xususiyatlarini tajribada o‘rganish imkonini beradi.
Krepelin bo‘yicha sanash va hisoblash
Bu metodikadan murakkab sezgi harakat reaktsiyalarini, ish qobiliyatini,
ixtiyoriy diqqat barqarorligini, psixik jarayonlar kechishining tezligini aniqlash
uchun foydalanish mumkin. Ushbu metodikani qo‘llash uchun sinaluvchi bir necha
o‘nliklar ichida eng sodda arifmetik operatsiyalar – qo‘shish va ayirishni bilishi
kerak. Krepelin metodikasida sinaluvchiga qo‘shilishi va ayrilishi kerak bo‘lgan
sonlar jufti yozilgan maxsus qog‘oz taklif etiladi.
Krepelin bo‘yicha hisoblashda, (masalan: 30 da 3 gacha, 100 dan 7 gacha)
tadqiqot qarorida to‘xtab qolishning uzoqligi va xatolar xarakteri qayd etib
boriladi.
Masalan:
30-3....27....24....21....19*....18....1...12....9....6....3....0
Xato hisoblashlar ham hisobga olinib (*) bilan belgilab qo‘yiladi,
sinaluvchiga xatolarni to‘g‘rilash taklif qilinadi. Vaqt nuqta bilan qayd etiladi.
Qoidaga ko‘ra «nuqta» shartli ravishda 1 soniyaga to‘g‘ri keladi.

Shuni qayd etish lozimki, bu metodika aqliy ish qobiliyati jadalligini
o‘rganishga ham mo‘ljallangan. Bajarilgan qo‘shish va ayirishlar soni ko‘pligi
aqliy malakaning avtomatlashganidan, diqqatni uzoq vaqt bir narsaga to‘play olish
qobiliyati mavjudligidan dalolat beradi. Bajarilgan topshiriqlar sonining kamligi,
ko‘p to‘xtab qolish faol diqqatning barqaror emasligidan, psixik tez charchashga
moyillikdan dalolat beradi.
Burdon korrektur sinovi
Boshlang‘ich va yuqori sinf o‘quvchilari faol diqqatining xususiyatlarini,
uning ko‘chishi xususiyatlarini o‘rganish uchun B.Bourdonning korrektur sinovi
metodikasidan foydalanish mumkin. Bu metodika diqqatning tebranishi, ko‘rish
analizatori uzoq vaqt ishlaganda bir xil ko‘ruv qo‘zg‘atuvchilariga nisbatan
sinaluvchining charchashini aniqlashga imkon beradi. Buning uchun P.A.Rudik
tomonidan o‘zgartirilgan Burdon testi maxsus qog‘ozda ko‘rsatiladi. Qog‘ozda
harflar tasodifiy ravishda yozilgan bo‘lib, sinaluvchi ularning ikkitasi to‘rttasini
o‘chirishi kerak. Bunda eksperimentator har 30 60 soniyada sinaluvchi qalami
turgan joyni belgilab ko‘yadi, shu bilan birga barcha topshiriqni bajarish uchun
ketgan umumiy vaqt ham hisobga olinadi.
Tajribani bir sinaluvchi ustida individual va guruh bilan o‘tkazish mumkin.
Tajribani boshlashdan oldin, sinaluvchilarga ko‘rsatma beriladi va 1 daqiqa
davomida mashq qildirib o‘rgatiladi, mashqlardan so‘ng sinaluvchi asosiy vazifani
bajarishga kirishadi. Tajriba 5 daqiqa davom etadi (3-ilova).
Tadqiqot natijalarini qayta ishlash maxsus qog‘oz orqali amalga oshiriladi.
Unda o‘chiriladigan harflar o‘rni va o‘chiriladigan harflar soni o‘ng tomonda va
har bir qatorga o‘tganda bu o‘chiriladigan sonlarning yig‘indisi chap tomonda
beriladi. Kalit (blank)ni sinaluvchi qog‘ozi ustiga qo‘yib tadqiqotchi miqdoriy
tahlilni osongina olib borishi mumkin.

Korrektur sinovni bajarish natijalari (diqqatning to‘planganligi, topshiriqni
bajarish tezligi, diqqatning ko‘chishi)ni miqdoriy aniqlash mumkin. Diqqatning
to‘planganlik darajasi (K)ni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
K
K = P
1 -P
2 -P
3 *
100%
P
bu erda p1 – to‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi;
p
2 –o‘chirilmay qolgan harflar yig‘indisi ;
p
3 –noto‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi;
p –o‘chiriladigan harflar AMKZ larning umumiy yig‘indisi.
Diqqatning to‘planish darajasi (K)ni topish uchun umumiy va ishning har
bir daqiqasi bo‘yicha (K1, K2, K3, K4, K5,)larni hisoblash mumkin.
Psixotexnikada diqqatning to‘planishi (K)ni sifatiy baholashda quyidagi
mezon qabul qilinadi: juda yaxshi – 81–100%, yaxshi – 61–80%, o‘rta – 41–60%,
yomon – 21–40%, juda yomon – 0–20%.
Topshiriqni bajarish tezligi ko‘rsatkichi (A) quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
A
A = S
t
bu erda S – sinaluvchining korrektur jadvalda ishlagan qismi;
t – bajargan vaqti.
Diqqatning ko‘chishini o‘rganish uchun sinaluvchiga korrektur jadvaldagi
toq va juft qatorlardagi har xil harflar to‘plamini o‘chirish taklif etiladi. Diqqatning
ko‘chish darajasi ( C ) quyidagi formula bilan hisoblanadi:
C S
o *

C = 100.
S
bu erda S
0 –xato ishlangan qatorlar soni;
S – sinaluvchi jadvalda ishlagan qatorlarning umumiy soni.
Tadqiqot natijalarini grafik tarzida tasvirlash mumkin. Bunda abtsissa
o‘qiga – ish tezligining o‘zgarishi (ma'lum vaqt birligida qarab chiqilgan harflar
soni) va ordinata o‘qiga aniqlikning o‘zgarishi (o‘sha vaqt oralig‘ida xatolar soni)
joylashtiriladi. Bu diqqatning o‘zgaruvchanligi xarakterining rivojlanishini
kuzatish imkonini beradi. To‘g‘ri o‘chirilgan harflar soniga qarab diqqat
barqarorligi darajasi haqida xulosa qilish mumkin. Xatolar qog‘ozning hamma
erida borligi diqqatning tebranishi haqida ma'lumot beradi. Agar tajriba oxirida
xatolar ko‘payib ketsa, bu diqqatning umumiy kuchsizligi, ish qobiliyatining
sustligidan dalolat beradi. Topshiriqni tez bajarish va xatolarning yo‘qligi
o‘quvchida ixtiyoriy diqqat barqarorligidan dalolat beradi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda bu tadqiqotni o‘tkazish uchun frantsuz
oftalmologi E.Landolt tomonidan korrektur sinovning uzuklarga asoslangan
o‘zgartirilgan variantini qo‘llash mumkin.
Tajriba qog‘ozi turli tarafga qaratilgan – uzuklarning tasodifiy to‘plamidan
iboratdir (4-ilova).
Tajriba va unda olingan natijalarni qayta ishlash, xuddi B.Bourdon jadvali
metodikasiday olib boriladi.
3.Diqqat psixodiagnostikasi uchun intellekt testlarining ayrim
subtestlaridan foydalanish imkoniyatlari
Koss kubiklari
Bu metodika 1923 yilda S.C.Koss tomonidan taklif etilgan bo‘lib, fazoda
ish tutish, diqqat, ziyraklik, qurish, yasash xususiyatlarini o‘rganishga
mo‘ljallangan. Bu metodika D.Wechslerning (1939, 1955) metodikasiga aqlni
tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda uni kattalarni tekshirishda qo‘llashadi,

lekin bunday topshiriqlarni bolalar ham qiziqib o‘ynaydilar. Bolalar berilgan
namunaga ko‘ra kubiklardan figuralar yasashlari kerak( 5 -ilova).
Tajriba o‘tkazish uchun bir xilda bo‘yalgan plastmassa yoki yog‘och
kubiklar kerak bo‘ladi. Kubiklarning kattaligi 3x3 sm, shakli va rangi har xil
figuralar chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun ko‘rsatma: «Shunday
figurani to‘rtta kubikdan yasab ko‘r». Rasmning birinchi namunasi ko‘rsatiladi va
sinaluvchi taklif etilgan figurani kubiklardan yasay boshlaydi.
Kubiklarni rasmning ustiga qo‘yib, topshiriqni bajarish man etiladi. Vaqt
hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog‘liq ravishda
miqdoriy baho qo‘yiladi.
Bog‘cha yoshidagi va boshlang‘ich sinfdagi bolalar topshiriqni
bajarishganda ozroq yordam berish mumkin. Bola agar qiynalsa, 1-2 figurani yasab
ko‘rsatish kerak. Bunda eksperimentator faqatgina yasab ko‘rsatmasdan, qurish
printsipini ham tushuntiradi. Figurani yasab bo‘lgach, eksperimentator kubiklarni
buzib tashlaydi va sinaluvchiga mustaqil kubiklarni yasashni aytadi. Tadqiqot
qarorida ko‘rsatilgan yordam va bajarilgan vaqt yozib qo‘yiladi.
Link kubi
Bu metodika diqqat barqarorligini, ziyrakligini, hissiy reaktsiyani
aniqlashga imkon beradi. Tajriba o‘tkazish uchun 3x3 sm. kattalikda bir xil 27
kichik kubiklardan iborat kub kerak. Kichik kubchalarning tomonlari 3 xil (qizil,
yashil, sariq) ranglarga bo‘yalgan bo‘ladi, ulardan tashqi tomonidan bir xil
rangdagi katta kubik yasash mumkin bo‘lsin.
Bolaga bir xil rangli kub ko‘rsatiladi (masalan, qizil), so‘ngra buzib
tashlab, xuddi shundayini yana qurish kerakligi aytiladi. Eksperimentator
qo‘shimcha ravishda bolaga, agar u qizil tomonini ichkarida qoldirsa, unda qizil
rang tashqari tomonda etishmasligi aytiladi. Topshiriqni bajarish vaqtida
sinaluvchining ziyrakligiga, uquvchanligiga, tez bajarishiga, hissiyotiga ahamiyat
beriladi. Bularni hammasi oldindan tayyorlangan tadqiqot qaroriga yozib qo‘yiladi.
sinaluvchi qurish usulini qanchalik tez o‘zlashtirganligi ham yozib qo‘yiladi, uch

tomondan ham qizil kubikchani burchaklariga, bitta ham qizil tomoni yo‘q kubikni
o‘rtaga joylashtirish kerak. Sinaluvchi 3-4 kubikni qo‘liga olib, qurish usulini
yaxshi tushunmagan bo‘lsa, unga aytib yordam ko‘rsatiladi. Lekin bu bolaning
ziyrakligi oz rivojlanganligidan dalolat beradi.
Eksperimentator bola topshiriqni bajarayotganida uning harakatlarini,
xatolarini, diqqati xususiyatlarini kuzatib, yozib boradi. Masalan, diqqatdagi
xatolar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
a) bu kubikning joyini to‘g‘ri aniqlab, sinaluvchi uni noto‘g‘ri aylantirib
Yuboradi, shundan so‘ng xatoni to‘g‘rilash qiyin bo‘ladi;
b) o‘rtaga ikki tomoni qizil kubik qo‘yib qo‘yilsa ham shunday xato
bo‘lishi mumkin, o‘rtaga faqat bir tomonida qizil bor kubiklarni qo‘yish kerak.
Bu xatolar diqqatning parishonligidan, barqaror emasligidan dalolat beradi.
(S.YA.Rubinshteyn, 1970). Bu vazifani bajarishda bolalar ikki usulni qo‘llaydilar.
Birinchisi, muvafaqqiyatsizroq bo‘lib, sinaluvchi navbatdagi joyni to‘ldirish uchun
kubik izlaydi. Ikkinchi usulda, sinaluvchi har bir kubikni qo‘liga olib, uning uchun
mos joyni izlaydi. Odatda topshiriqni bajarishni birinchi usul bilan boshlaydilar,
lekin birozdan so‘ng ikkinchi usul bilan topshiriqni bajarishga kirishadi.
Bolalar kubiklarni qurishga turlicha munosabatda bo‘ladilar. Masalan, 3-4
yoshli bolalar qo‘llanmani darrov tushunmaydilar va ularning ko‘pchiligi
topshiriqni bajarishda tartibsiz harakat qiladilar. 6-7 yoshli bolalar bo‘lsa,
xatolarga yo‘l qo‘ysalar ham, diqqat bilan, tartibliroq harakat qiladilar.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ham topshiriqni bajarishda xatoga yo‘l qo‘yadilar.
Lekin ular bu topshiriqni tezroq bajaradilar. 10-11 yoshli bolalar qo‘llanmani
yaxshi tushunadilar, o‘z xatolarini o‘zlari tuzatadilar.

4.Xotira psixodiagnostikasi
Barcha yoshdagi bolalarda xotira juda kuchli rivojlanadi. Kichik
bolalar ham vaqt va fazoni yaxshi farqlay oladilar, so‘z boyligi ortib boradi.
Bularning barchasi bolaning kattalar bilan, tengdoshlari bilan muloqotga kirishishi
natijasida sodir bo‘ladi.

Xotiraning rivojlanishi bola bilan ishlashda ta'limning qaysi metodlari
ustunligiga, uni o‘rab turgan muhit idrok obrazlari bilan qanchalik «boyligiga»
bog‘liq. Materialning sezgi organlariga ta'sir etishi, idrok xususiyatlarini hisobga
olgan holda ko‘rish, eshitish, ushlab ko‘rib bilish, hid bilish, ta'm bilish xotiralari
ajratiladi. Materialni esda saqlab qolish va uni qayta esga tushirishga bog‘liq
ravishda harakat, mexanik, obraz (assotsiativ), mantiqiy, hissiy xotiralarga
ajratiladi. Ma'lumotni saqlashning uzoqligiga bog‘liq ravishda qisqa muddatli
(operativ) va uzoq muddatli xotiralar ajratiladi. Ma'lumotni esda olib qolish, inson
tomonidan biror maqsad qo‘yilmasdan ixtiyorsiz, o‘rganilayotgan materialni esda
saqlab qolish uchun maqsad qo‘yilganda ixtiyoriy esda olib qolinadi. Umumiy
xotira olingan materialni esda saqlab qolish, esda saqlash va qayta esga
tushirishdan iborat jarayon bo‘lib, bu tarkibiy qismlarni doimo rivojlantirishni
talab etadi.
Psixologiyada xotirani o‘rganish uchun maxsus metodikalar mavjud.
«Qisqa muddatli ko‘rish xotirasi hajmini aniqlash
Bolaga galma-gal quyidagi A va B rasmlar ko‘rsatiladi.

2-rasm

Bolaga rasmning A va B qismlari ko‘rsatilgandan so‘ng unga trafaret shakli
taqdim etilib, boladan 2 -rasmning har bir qismidagi barcha chiziqlarni ushbu
trafaretda ifoda etishi talab etiladi.
Har ikkala tajriba natijalari sifatida xotira orqali to‘g‘ri qayta esga
tushirilgan chiziq deb, namuna sifatida ko‘rsatilgan chiziqlardan uzunligi va
yo‘nalishi jihatidan hech qanday farq qilmaydigan chiziqlar qabul qilinadi
(chiziqlardan chetlanish, uning buklanishi, burchaklari saqlangan holda bitta
katakdan oshmasligi lozim).
To‘g‘ri esga tushirilgan chiziqlar soni ko‘rish xotirasi hajmining
ko‘rsatkichi hisoblanadi.
«Tezkor ko‘rish xotirasini baholash»
Xotiraning ushbu turi masalani echish jarayonida to‘g‘ri javobni
aniqlash uchun kerakli axborotni shaxs qay darajada uzoq muddat xotirada saqlay
olishi mumkinligi bilan belgilanadi. Axborotni saqlab turish vaqti, tezkor
xotiraning qo‘shimcha sifatlariga masalani echish vaqtida bola tomonidan yo‘l
qo‘yilgan xatolarni ham kiritish mumkin. (Xato deganda masalani echish uchun
kerak bo‘lgan axborotni saqlay olmaslik kabi xususiyatlar nazarda tutiladi).
Bolaning tezkor ko‘rish xotirasini va uning ko‘rsatkichlarini quyidagi tajriba bilan
aniqlash mumkin. Bolaga tartib bilan 15 sekundga mo‘ljallangan 6 tadan har xil
shtrixlangan uchburchaklar ifodalangan kartochka taqdim etiladi. Bola shunday
kartochkadan birini ko‘rib bo‘lgandan so‘ng, bu kartochka olib qo‘yilib, o‘rniga 24
ta uchburchakni o‘z ichiga olgan katta kartochka ko‘rsatiladi. Ushbu kartochkada
albatta bola hozirgina ko‘rgan 6 ta uchburchak ham tasvirlangan.
Vazifaning maqsadi, bola ushbu kartochkadagi 24 ta uchburchakdan
avvalgi alohida berilgan kartochkadagi 6 ta uchburchakni qidirib topib, to‘g‘ri
ko‘rsatishidan iborat(3-rasm).

3-rasm.
Ko‘rish xotirasi rivojlanish darajasining ko‘rsatkichi, masalani echish
vaqtidan (daqiqa hisobida) qilingan xatolar sonini ayirish va ularning yig‘indisiga
1 sonini qo‘shish bilan aniqlanadi.Bola tomonidan qaysidir sababga ko‘ra noto‘g‘ri
ko‘rsatilgan uchburchaklar xato deb qaraladi. Bu ko‘rsatkich quyidagicha
aniqlanadi: har biri 6 ta uchburchakni o‘z ichiga olgan 4 ta kartochkadagi to‘g‘ri
topilgan uchburchaklar yig‘indisini topib, u 4 ga bo‘linadi, bu to‘g‘ri javoblarning
o‘rtacha miqdoridir.
Ushbu son 6 dan ayriladi va hosil bo‘lgan natija xatolarning o‘rtacha sonini
ifodalaydi. Shundan so‘ng bolaning vazifani echish uchun sarflagan o‘rtacha vaqti
barcha vazifalarni echish uchun sarflagan umumiy vaqtini 4 ga bo‘lish orqali
aniqlanadi. Bolaning 24 ta uchburchakni kartochkadan to‘g‘ri topishi uchun
sarflayotgan vaqtining oxirini bilish uchun tekshiruvchi: «Sen qo‘lingdan
kelganicha vazifani echib bo‘ldingmi?» degan savolni beradi. Bola berilgan
savolga to‘liq ishonch bilan javob berib, uchburchaklarni qidirishni to‘xtatsagina u
o‘z ishini yakunladi, deb hisoblanadi. Bolaning umumiy (24 talik) kartochkadagi 6
ta uchburchakni topish uchun sarflagan o‘rtacha vaqt u tomonidan yo‘l qo‘yilgan
xatolar soniga bo‘linsa, qidirilayotgan ko‘rsatkichni qo‘lga kiritish imkoniyatiga
ega bo‘linadi.
Bolaning umumiy (24 uchburchakli) kartochkadan uchburchaklarni to‘g‘ri
yoki noto‘g‘ri topganligi to‘g‘risidagi axborotni aniqlash jarayonining tezligini
oshirish uchun 24 uchburchak har birining chap burchagi ostiga birin-ketin
raqamlab chiqish bilan erishiladi. Masalan, birinchi 6 ta uchburchakli kartochkaga
(kartochka raqami rim raqami bilan 6 tadan belgilangan). Umumiy (24
uchburchakli) kartochkadagi;
1,-3,-8,-12,-14,-16- uchburchaklar birinchisiga;
2,-7,-15,-18,-19,-21- uchburchaklar ikkinchisiga;
4,-6,-10,-11,-17,-24- uchburchaklar uchinchisiga

5,-9,13,) ko‘rsatkichlarini 10 balli shkala orqali standart ko‘rsatkichlarga
o‘tkazish uslubini taqdim etish mumkin.
Natijalarni baholash.
10 ball 8 yoki undan Yuqori birlikdan iborat qisqa muddatli xotira hajmiga
ega bo‘lsa, bu hol 10–12 yoshli bolalarga tegishlidir.
Shunday 10 ballni qisqa muddatli xotirasi 7-8 birlikni tashkil etgan 6–9
yoshli bolalar ham qo‘lga kiritadilar.
8 ballni 6–9 yoshli bolalar 5-6 ta birlikni eslab qolsalar qo‘lga kiritadilar.
10–12 yoshli o‘quvchilar esa, qisqa muddatli xotira hajmida 6-7 birlikni
esda qoldirishlari kerak.
6–9 yosh bo‘lgan, qisqa muddatli xotira hajmi, 3–4 birlikni tashkil etgan
o‘quvchilar 4 ball oladilar. Shuncha ballni yoshi 10–12 da bo‘lgan, qisqa muddatli
xotira hajmi 4-5 birlikni tashkil etgan o‘quvchilar ham oladi.
2 ball 6–9 yoshli bolalarga, agarda ularning qisqa muddatli xotira hajmi 1-2
birlikdan iborat bo‘lsa beriladi. Shuncha ballga yoshlari 11-12 da bo‘lgan bolalar
qisqa muddatli xotira hajmi 2-3 birlikdan iborat bo‘lsa, ega bo‘ladilar.
0 ball bilan 6–9 yoshli, ko‘rsatkichlari nolga teng bo‘lgan bolalar
baholanadi. Shu ball 10–12 yoshli qisqa muddatli xotira hajmining 0-1 birligiga
ega bo‘lgan bolalarga beriladi.
Rivojlanish darajasi haqida xulosalar
6–7 yoshli bolalarning qisqa muddatli xotirasi hajmining baholari asosida
maktabda o‘qishi uchun tayyorligi haqida xulosalar quyidagicha chiqariladi:
Maktab ta'limi uchun to‘liq tayyorlangan va qisqa muddatli xotirasi hajmi
yaxshi rivojlangan deb, 10 ball to‘plagan bolalar qabul qilinadi.
Maktab ta'limi uchun umumiy tayyorlangan va qisqa muddatli xotira hajmi
o‘rtacha rivojlangan deb 8 ball to‘plagan bolalar tan olinadi.
Qisqa muddatli xotira hajmi 4 balli bolalar o‘qitish uchun to‘liqsiz
tayyorlangan deb hisoblanadilar.
Qisqa muddatli xotira hajmi 2 balli bo‘lgan bolalar maktab ta'limi uchun
tayyor emas, deb xulosa chiqariladi.

Va nihoyat, qisqa muddatli xotira hajmi 0 ga teng bo‘lgan bolalar umuman
maktabda o‘qitishga tayyor emas deb hisoblanadi.
«Eshitish xotirasini baholash»
Bu xotira turini aniqlash uchun bolaga 1 sekund oralig‘ida 4 ta so‘zlar
to‘plami ketma-ket o‘qib beriladi.
I. Oy , daraxt , sakramoq , sariq , qo‘g‘irchoq , sumka ;
II. Gilam, stakan , suzmoq , og‘ir , kitob , olma ;
III. Divan, hazillashmoq, palto, telefon, sanchqi, dovYurak ;
IV. Maktab, odam, uxlamoq, qizil, daftar, gul .
Shu so‘zlar to‘plamini eshitib bo‘lgandan so‘ng, sinaluvchiga taxminan
sekund o‘tgach, keyingi 36 ta so‘zlar to‘plami shoshilmay, har bir so‘z 1
sekunddan oraliq bilan o‘qib eshittiriladi.
Stakan, maktab, sanchqi, tugma, gilam, oy, stul, odam, divan, sigir,
televizor, daraxt, qush, uxlamoq, dovYurak, hazillashmoq, qizil, oqqush, surat,
o‘g‘ri, suzmoq, to‘p, sariq, sakramoq, daftar, palto, kitob, gul, telefon, olma,
qo‘g‘irchoq, sumka, ot, etmoq, fil, uy.
Bu 36 ta so‘z to‘plami tasodifiy ketma-ketlikda barcha qatordagi so‘zlardan
iborat.Har bir to‘plamdagi so‘zlarni farqlash uchun ular turli chiziqlar bilan
belgilanadi.
1-to‘plamdagi so‘zlar tagiga 1 ta to‘g‘ri chiziq chizilgan; 2-so‘zlar
to‘plamiga 2 ta to‘g‘ri chiziq chizilgan; 3-so‘zlar to‘plamiga bitta uzun chiziq va
oxirgi 4-so‘zlar to‘plamiga ikki qator uzun chiziq chizilgan.
Bola eshitgan 36 ta so‘z ichida qisqa to‘plamdagi so‘zlar bor yo‘qligini
topib, bor bo‘lsa «ha», bo‘lmasa «yo‘q» deb javob berish kerak. Katta to‘plamdagi
so‘zlardan kichik to‘plamni topishi uchun bolaga 5 sekund vaqt beriladi. Agar
farqlay olmasa, tadqiqotchi keyingi so‘zga o‘tib ketadi.
Baholash natijalari

Tezkor eshitish xotirasi ko‘rsatkichi katta to‘plamdan 6 ta so‘zni topishi
uchun ketgan o‘rtacha vaqtga qarab aniqlanadi. O‘rtacha vaqtni topish uchun bola
topshiriqni bajarishga sarflagan umumiy vaqt 4 ga bo‘linadi.
O‘rtacha vaqtni xatolar soniga bo‘lib, 1 qo‘shilsa, operativ eshitish xotirasi
hajmi aniqlanadi. Noto‘g‘ri topilgan topa olinmagan so‘zlar xato hisoblanadi.
«Bevosita xotirani diagnostika qilish»
Metodikani o‘tkazish uchun qog‘oz va ruchka kerak bo‘ladi.
Tadqiqot o‘tkazishdan avval bolaga quyidagicha ko‘rsatma beriladi:
«Hozir men senga turli xil so‘z va gaplar aytaman hamda bir to‘xtalib
olaman. Sen mana shu to‘xtalgan vaqtimda aytgan so‘z gaplarimni eslab qolib uni
qog‘ozga yozishing, rasmini chizishing kerak bo‘ladi.
Tezroq yozishga, chizishga harakat qil. Men aytadigan so‘zlar ko‘p,
vaqtimiz esa oz».
Bolaga birin-ketin quyidagi so‘z va iboralar aytib beriladi. «Uy, tayoq,
daraxt, balandga sakrash, quyosh nur sochmoqda, quvnoq odam, bolalar to‘p
o‘ynashayapti, soat to‘xtab qoldi, qayiq daryoda suzyapti, mushuk baliq emoqda».
Tadqiqotchi har bir so‘z yoki so‘z birikmasini aytib bo‘lgandan so‘ng 20
sekund tanaffus qiladi. Shu vaqt ichida bola aytilganlarni yozishi, chizib olishi
kerak.
Agar bu vaqt ichida bola topshiriqni bajarishga ulgurmasa, tadqiqotchi uni
to‘xtatib qo‘yib, navbatdagi so‘zni o‘qiydi. Tajriba tugagandan so‘ng, boladan
qog‘ozga chizilgan rasm yoki yozilgan so‘zlardan foydalanib, so‘z va so‘z
birikmalarini aytib berishi so‘raladi.
Natijalar tahlili:
1 ball — o‘z chizmalari va yozuvlaridan foydalanib, aytilgan so‘zlarni
to‘g‘ri va xatosiz esga tushira olsa;
0,5 ball – chizgilari, yozgan narsalariga asoslanib, berilgan so‘zga yaqinroq
so‘zni esga tushirsa;

0 ball – noto‘g‘ri esga tushirilsa.
Umumiy maksimal ko‘rsatkich – 10 ball
Bu ballni bola barcha aytilgan so‘zlarni to‘g‘ri, to‘liq esga tushirsa to‘play
olishi mumkin.
Minimal ko‘rsatkich – 0 ball.
Rivojlanish darajasi haqida xulosa
10 ball – bevosita eshitish xotirasi juda Yuqori darajada rivojlangan.
8-9 ball – bevosita eshitish xotirasi Yuqori darajada rivojlangan.
4-7 ball – bevosita eshitish xotirasi o‘rtacha darajada rivojlangan.
2-3 ball – past darajada rivojlangan.
0-1 ball – kuchsiz rivojlangan bevosita eshitish xotirasiga ega.
«Esda qoldirish jarayonining dinamik xususiyatlari»
Bolaga 10 ta so‘zdan tarkib topgan qator bir necha marta qaytarish orqali
eslab qolish uchun tavsiya etiladi.
Har bir takrorlashdan so‘ng, bola tomonidan eslab qolingan so‘zlar soni
aniqlanadi.
Quyidagi so‘zlar qatorining birortasidan foydalaniladi:
1. Uy, parta, oq, yaxshi, nok, bo‘r, kuchli, piyola, sham, stol.
2. Mushuk, ruchka, qizil, yomon, olma, pol, kuchsiz, sanchqi, chiroq,
qalam.
3. Qo‘g‘irchoq, qoshiq, qizil, mashina, baland, cho‘tka, ona, kitob, tovuq,
anor.
4. It, deraza, gul, gilam, konvert, osmon, harf, uyqu, quyi, pichoq.
Soat, shamol, baliq, yulduz, fil, qand, qog‘oz, stul, arqon, shaftoli.
Eslatma: Bolalarning esda qoldirish dinamikasini diagnostika qilishda,
maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar uchun so‘zlar qatorini shunday

tuzish kerakki, birinchi so‘z ikkinchi so‘zga, ikkinchi so‘z uchinchisiga aloqador,
ma'nodosh bo‘lmasligi lozim.
Bolaning eslab qolishi va qayta aytib berishi uchun tadqiqotchi so‘zlar
qatorini 6 martagacha qaytarishi mumkin (undan ko‘p emas).
Har bir qaytarishdan so‘ng to‘g‘ri va xatosiz eslab qolingan
so‘zlarni belgilab borib, grafikda aks ettiriladi.
4-rasm .
Grafik asosida:
a) Eslab qolish dinamikasi,
b) Eslab qolish mahsuldorligi aniqlanadi.
Grafikda har bir takrorlashdan so‘ng eslab qolgan so‘zlarining soni ortib
borsa – eslab qolish dinamikasi yaxshiligini bildiradi.
Agar ko‘rsatkich o‘zgarmasa, o‘rtacha darajadaligidan dalolat beradi.
Agar har bir takrorlashdan so‘ng ham eslab qolgan so‘zlar soni kamayib
borsa, bu eslab qolish dinamikasining sustligini bildiradi.
Natijalar tahlili

Olingan natijalar bo‘yicha bolaning eslab qolish dinamikasi quyidagicha
baholanadi: etarli darajadagi yaxshi dinamik esda qoldirish jarayoni – a'lo.
Esda qoldirish o‘rtacha dinamik jarayoni – qoniqarli.
Esda qoldirish dinamik jarayon emas – qoniqarsiz. Shuningdek, bu jarayon
quyidagi ballar mezoni bo‘yicha ham baholanadi.
10 ball — bola 10 ta so‘zni xatosiz to‘g‘ri eslab qolib, ayta olgan va bunga
6 marta takrorlash shart bo‘lmagan. 8-9 ball – 6 marta takrorlashdan so‘nggina 10
ta so‘zni to‘g‘ri eslab qolsa.
6-7 ball — 6 marta takrorlashdan so‘ng 7–9 ta so‘zni esda qoldirsa.
4-5 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng 4–6 tagacha so‘zni eslab qolsa.
2-3 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng faqat 2-3 ta so‘zni eslab qolib aytsa.
0-1 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng ham 1 ta so‘zni eslasa umuman esda
qoldira olmasa.
Rivojlanish darajasi haqida xulosa
8-10ball – bola maktab ta'limiga tayyor, uning esda qoldirishi Yuqori va
o‘rtacha dinamiklikka ega.
4-7 ball – o‘qishga etarli darajada tayyor emas.
0-3 ball – umuman maktab ta'limiga tayyor emas.
Meyli testi yordamida ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganish
R.Meili testi 1961 yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, 7–14 yoshli bolalar va
kattalarning ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki
bosqichdan iborat (6-jadval).
Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish
va ko‘rish xotirasi o‘rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o‘qib bergan
so‘zlarni – predmetlarning nomlarini eshitib, esda olib qolish qobiliyati
o‘rganiladi. Bu tadqiqotlar bir kunda o‘tkazilmaydi, bu esa xotiraning
o‘rganilayotgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilishga imkon beradi.

Tajriba o‘tkazish uchun turli predmetlar tasvirlangan 60 ta so‘zlar to‘plami
– 2 - qatorda kerak bo‘ladi. Ko‘rish xotirasi o‘rganilayotganda quyidagi qo‘rsatma
beriladi: «Hozir men sizga turli predmetlar tasvirlangan rasmlarni ko‘rsataman, siz
ularning nomini istalgan tartibda aytasiz». Rasmlarning har biri 2 soniya
ko‘rsatiladi. 10 soniya tanaffusdan so‘ng sinaluvchi predmetlarni aytadi.
Eksperimentator to‘g‘ri aytilgan predmetlarni ham, rasmda yo‘q bo‘lgan qo‘shib
qo‘yilgan predmetlarning nomini ham yozib boradi. Rasmlarning 2-seriyasini
boshqa kuni, so‘zlar qatori bo‘yicha tajribalar ham boshqa kunlari o‘tkaziladi.
6-jadval
Meyli testi uchun qo‘zg‘atuvchi material
tadqiqot bosqichlari
1 - bosqich 2 - bosqich
Rasmlarning
1-seriyasi Rasmlarning
2-seriyasi So‘zlarning
1-qatori So‘zlarning
2-qatori
no‘xat chig‘anoq karton jadval
eshak krovat vagon hafta
kalit truba dehqon so‘m
arava nok pianino qarg‘a
qo‘ng‘iroq
cha supurgi botinka fleshka
stol echki karta ari
olcha buket tepalik ko ‘zoynak
etik tramvay ushoq suv
vilka arra pero ovchi
baliq stul ko ‘mir qo‘y
bochka bola olmaxon bulut
bosh bolg‘a qurol terak
bufet shisha yigitcha qalam
atirgul g‘ildirakli arava nok velosiped
parovoz taroq dasturxon botinka

kreslo zambarak sho‘rva echki
bayroq daraxt plash salon
xo‘roz olma mushuk sohil
qaychi kitobcha pichoq burun
zontik shlyapa bosma qog‘oz po‘kak
vaza uy sirka mehmonx
ona
sigir it gul sovun
divan skameyka mehnat ilon
kaptar eshik osmon tova
soat piyola gugurt qush
qariya daryo siyoh salat
ko‘zoynak pech qulf raketa
chiroq skripka qul nonushta
oyoq papiros quti daraxt qor
pianino ot yong‘in truba
Eshitish xotirasini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ham shunday o‘tkaziladi.
Sinaluvchiga quyidagi qo‘rsatma beriladi: «Hozir sizga so‘zlar qatorini o‘qib
beraman, siz esa eshitib bo‘lganingizdan so‘ng, ularni istalgan tartibda menga aytib
berasiz». Tadqiqotchi tadqiqot qaroriga sinaluvchi aytgan barcha so‘zlarni –
takrorlaganlarini ham, yo‘q so‘zlarni qo‘shib qo‘yganlarini ham yozib boradi.
Olingan natijalar foizlarda miqdoriy o‘lchash orqali tahlil qilinishi mumkin.
Ko‘rib esda olib qolingan narsani qayta tiklash
Ko‘rish xotirasi xususiyatlarini D.Wechsler (1945) taklif etgan metodika
yordamida o‘rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o‘rganish
subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga
qarash taklif etiladi (6-ilova). Har bir rasm sinaluvchiga 10 soniya ko‘rsatiladi.
Keyin sinaluvchi toza oq qog‘ozga ko‘rgan narsasini qayta esga tushirib, chizishi
kerak. Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish mumkin.

Figura A: 1) ikki kesishgan chiziq va ikki bayroq – 1 ball; 2) to‘g‘ri
joylashtirilgan bayroq – 1 ball; chiziqlar kesishganda to‘g‘ri burchak – 1 ball. Eng
Yuqori baho – 3 ball.
Figura B: 1) katta kvadrat ikkita diametri bilan – 1 ball; 2) katta kvadrat 4
kichik kvadrat – 1 ball; 3) ichki diametr barcha ichki kvadratlar bilan – 1 ball; 4)
kvadratchalardagi 4 ta nuqta – 1 ball; 5) aniq taqsimlanganlik – 1 ball. Sinaluvchi
olishi mumkin bo‘lgan eng Yuqori baho – 5 ball.
Figura V: 1) ochiq to‘g‘ri to‘rtburchak – 1 ball; 2) markaz va o‘ng chap
tomon to‘g‘ri esga tushirilgan – 1 ball; 3) bir noto‘g‘ri chizilgan qismni hisobga
olmaganda, figura umuman to‘g‘ri – 1 ball; 4) figura to‘g‘ri esga tushirilgan – 1
ball; eng Yuqori baho – 3 ball.
Figura G: 1) katta to‘g‘riburchak ichida kichik to‘g‘riburchak – 1 ball; 2)
ichki to‘g‘riburchakning hamma uchlari tashqi to‘g‘riburchak uchlari bilan
birlashtirilgan – 1 ball; 3) kichik to‘g‘riburchak katta to‘g‘riburchakda aniq
joylashtirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball. Eng Yuqori natija – 14 ball.
Bu metodikadan maktabgacha ta'lim muassasalarining katta va tayyorlov
guruhi bolalarini hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tekshirishda foydalanish
mumkin. Bu topshiriqlarni bajarganlaridan so‘ng bolalarning nafaqat geometrik
figuralarni xotirada olib qolish va uni esga tushirish qobiliyatlari haqidagina emas,
balki xotira bo‘yicha rasm chizish malakalarining shakllanganligi, sensomotor
faoliyat holati haqida ham bilib olish mumkin.
Bentonning ko‘rish xotirasini o‘rganish testi
Bu testni A.L.Benton (1952) turli shakldagi rasmlarni ko‘rib esda olib
qolish xususiyatlarini o‘rganish uchun ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko‘rsatiladigan
rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o‘zaro teng. Ularning har biri 10
ta namuna kartochkalaridan tuzilgan. Kartochkalarda bir nechta oddiy geometrik
figuralar aks ettirilgan (7-ilova).
Har bir kartochka 10 soniya ko‘rsatiladi. Kartochkalar ko‘rsatilgandan
so‘ng ularda chizilgan figuralarni esga tushirib chizish taklif etiladi. Olingan

natijalar miqdoriy va sifatiy tahlil qilinadi. Sinaluvchi to‘g‘ri chizgan figura – 1
ball bilan, noto‘g‘ri chizilgan figura – 0 ball bilan baholanadi. Tadqiqot
natijalarining umumiy bahosi faqatgina ko‘rish xotirasining holati haqidagina
emas, balki aqliy taraqqiyot darajasi haqida ham bilishga imkon beradi.
Tovushlarni eslab qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar
Ma'nosiz so‘zlarni esda olib qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar mexanik
xotira hajmini o‘rganishga qaratilgan. Tajriba quyidagicha o‘tkaziladi:
sinaluvchiga alohida qog‘ozga yozilgan tovushlar aytiladi (7-jadval), keyin
istalgan tartibda esga tushirish so‘raladi.

7-jadval
Tadqiqot natijalarini qarorga qayd qilish sxemasi
Sinaluvchi F.I yoshi sinfi
Samira N . 11,5 yosh 5-sinf o‘quvchisi
sana 020 13
vaqt 10-00
Qo‘zg‘ovchi
material Ko‘rsatishlar soni
1-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
na - - - - - -
ko - - -
la - - -
ra - - - - -
tu - - - -
ma - - - - -
no - - - -
zi - - - - -
nu - - -

la - - -
Aytilgan «ortiqcha»
tovushlar si ru
da
Esga tushirilgan
tovush 3 5 7 7 8 10
2-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
salom - - - - -
doli - -
kozim - -
mira - - -
nulim - - -
kiryam - - - -
vokar - - - -
torik - -
siza - - -
viga -
Aytilgan
«ortiqcha»
so‘zlar
Esga tushirilgan
so‘zlar soni 4 5 6 6 9
Avval 1-seriyadagi qo‘zg‘atuvchi material – 10 ta bir bo‘g‘indan iborat
tovushlar o‘qib beriladi va sinaluvchidan ularni takrorlash so‘raladi, keyin bu
tovushlar yana o‘qib beriladi. Tadqiqot qarorida barcha tovush birikmalari qayd
etiladi. Navbat bilan har bir ko‘rsatishdan so‘ng jadvalda aytilgan so‘z birikmalari
va tovushlar qayd etiladi. Ikki seriyani o‘tkazish uchun o‘rtacha 12 daqiqa vaqt
kerak bo‘ladi.

Eslab qolish uchun sinov
10 ta so‘zni eslab qolish uchun diqqat barqarorligini aniqlashda sinov
o‘tkazish mumkin. Bu metodikadan katta bog‘cha yoshidagi bolalar va kichik
maktab o‘quvchilari xotirasini aniqlashda foydalanish mumkin. Tajriba o‘tkazish
uchun bir qatorga yozilgan 10 ta so‘z kerak bo‘ladi. So‘zlar shunday tanlangan
bo‘lishi kerakki, ular orasida aloqa o‘rnatish qiyin bo‘lsin.
Eslab qolinadigan so‘zlar
№1 №2
Tog‘ O‘rmon
Arra Non
Atirgul Deraza
Sovun Stul
Non Suv
Oyoq Aka
Pero Ot
Ko‘zoynak Qo‘l
Divan Asal
Daryo Bolg‘a
Tajribani boshlashdan oldin sinaluvchiga quyidagi ko‘rsatma beriladi:
«Hozir sizning eslab qolish qobiliyatingizni tekshirmoqchiman. Buning uchun men
sizga so‘zlarni o‘qib beraman. Keyin siz esda olib qolganlaringizni aytasiz».
Bunda oldindan tayyorlab qo‘yilgan tajriba qarorida sinaluvchi aytgan so‘zlar
yozib olinadi (8-jadval).
8-jadval
10 ta so‘zni eslab qolish va uni qayta esga tushirish bo‘yicha tadqiqot
qarori
Sarvar N. 11 yosh 4-sinf

sinaluvchi F.I. yoshi o‘quvchisi
20 .03.2013 y 11-20
sana vaqt
Qo‘zg‘atuvchi
so‘zlar Ko‘rsatishlar soni 1 soat 40
daqiqada
esga
tushirilgan
so‘zlar1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
0
Tog‘ - - - - -
Arra - - -
Atirgul - - - -
Urug‘ - - -
Deraza - - - -
Non - - -
Pero - - -
Ko‘zoynak - - - -
Pal’to - - -
Daryo - - - - -
Aytilgan
«ortiqcha» so‘zlar
Esga tushirilgan
so‘zlar soni
Tajriba qarorida sinaluvchi «mustaqil» aytgan so‘zlar ham qayd etiladi. Bir
qayta esga tushirish bosqichi davomida «ortiqcha» so‘zlarni va takrorlashlarni
hisobga olgan holda esga tushirilayotgan so‘zning tartib raqami bo‘yicha necha
marta takrorlanganligini hisoblash mumkin. Navbatdagi ko‘rsatishlarda
sinaluvchidan oldingi aytilgan so‘zlarni ham, hozirgi aytilgan so‘zlarni ham qayta
esga tushirish so‘raladi. Tajriba o‘tkazish uchun o‘rtacha 5–7 daqiqa vaqt ketadi.
Bavosita eslab qolish metodikasi

Bavosita esda olib qolish metodikasi yordamida (A.N.Leontev, 1928)
faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash
mumkin. Tadqiqotchi sinaluvchi eslab qolishi uchun beriladigan 10–15 ta so‘zni
(9, 10 - jadval) hamda 20–30 ta rasmli kartochkalar to‘plamini tanlaydi. Rasmlar
so‘zlarni bevosita aks ettirmaydigan qilib, mustaqil tanlanishi mumkin.
9-
jadval
5–7 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida
ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material
Sinaluvchi eslab qolishi
uchun aytiladigan so‘zlar Har xil bevositalikni ifodalaydigan rasmlar
Tushki
ovqat Y o rug‘ Qush S on K a rovat
Pichoq Divan Olma
Bog‘ Kiyim O‘qish Ho na Daraxt Maktab binosi S h kaf
Yo‘l Tun Stul H iroq Idish Soat Sigir Ko‘ylak
Dala Xato O‘rmon Velosiped
Qulupnay Qalam Mushu
k Avtomob
il
Tut Ot Sichqon Uy cha Divan Samokat Ar a vah
a Xaskash
Katta bog‘cha yoshidagi va kichik maktab yoshidagi bolalarni tekshirish
uchun turli seriyalarda har xil so‘zlar va rasmlar tanlanishi zarur: birinchi seriyada
ular ancha aniq bo‘lishi kerak, ikkinchi seriyada mavhumroq bo‘lishi ham
mumkin. Rasmlarning hajmi bir xil va bo‘yalgan bo‘lishi kerak.
Maktabga chiqishidan oldin bolalarning xotirasini tezda aniqlash
maqsadida bu metodikaning L.N.Poperechnaya (1979) tomonidan o‘zgartirilgan
variantidan foydalanish mumkin. Uning mazmuni: qo‘zg‘atuvchi materialni
o‘zgartirish, hajmini qisqartirishdan iborat. Bunda 15 ta so‘z va 25–30 rasm

o‘rniga 5 ta so‘z va 16 ta rasm beriladi. Tajribani boshlashdan oldin tadqiqotchi
bola bilan birgalikda hamma rasmlarni qarab chiqadi, bolaga tushunarsiz rasmlarni
izohlab beradi. Keyin bolaga quyidagi ko‘rsatma beriladi:

10-jadval
8–12 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida
ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material
Sinaluvchi esda olib qolishi uchun
o‘qib beriladigan so‘zlar Har xil bavositalikni ifodalaydigan
rasmlar
yomg‘ir janjal uchrashuv
javob yong’in mehnat
g‘am o‘yin majlis
kuch ertalab qo‘shni
teatr telefon bayram Dasturxon , ot, stul, bolta, telefon,
daftar, lampochka, pat, qalam, gul,
belkurak, shapka, xaskash, daraxt,
samolyot
11-jadval
Bavosita eslab qolish metodikasining o‘zgartirilgan varianti uchun qo‘zg‘atuvchi
material
Sinaluvchi esda olib qolishi uchun
o‘qib beriladigan so‘zlar Har xil bavositalik imkonini beradigan
rasmlar
yong‘in
yomg‘ir
mehnat
xato
g‘am oshxona, asbob, maktab doskasi, taroq,
quyosh, globus, ko‘za, xo‘roz, devor,
bolalar ishtoni, ot, ko‘cha chirog‘i,
botinka, soatlar, qalam, zavod trubalari,
non do‘kon i
«Hozir sizlarga so‘zlarni o‘qib beraman, siz esa ularni yaxshiroq eslab
qolish uchun ularga mos rasmlarni tanlaysiz. Bu rasmlar keyinchalik so‘zlarni
qayta esga tushirishga yordam berishi zarur». Birinchi «yong‘in» so‘zi beriladi.

Agar bola 15 soniya davomida ishga kirishmasa, u ko‘rsatmani yaxshi
tushunganligini aniqlash kerak. Ko‘rsatma yana takrorlanadi. Agar 20-30
soniyadan keyin bola topshiriqni bajarishga kirishmasa, tadqiqotchi tushuntira
boshlaydi: «Siz «yong‘in» so‘zini esga tushirishga yordam beradigan rasmli
kartochkani tanlashingiz zarur. Qanday rasm yong‘inni, tutun chiqayotganini
eslatishini qarab chiqamiz. Mana masalan, bu erda zavod trubalari, tutun Yuqoriga
chiqayotgani tasvirlangan. Bu rasm sizga «yong‘in» so‘zini eslab qolishga yordam
beradimi?». Bola tasdiqlab boshini silkiydi va qanday eslab qolish kerakligini
tushunganligini aytadi. Keyin tadqiqotchi keyingi so‘zni aytadi, sinaluvchi bo‘lsa
zarur kartochkani tanlaydi. Kartochkani tanlash uchun 30 soniyagacha vaqt
beriladi. Ko‘pincha bolalar tezroq tanlashadi. Har bir tanlashdan so‘ng, tadqiqotchi
bolani nima uchun xuddi shu rasmni tanlaganini, u aytilgan so‘z bilan qanday
bog‘langanligini so‘raydi.
Hamma so‘zlar aytilib, ularga mos rasmlar tanlanganidan keyin,
eksperimentator ularni bir chetga olib qo‘yib, bolaga xotirani o‘rganish bo‘yicha
boshqa topshiriq beradi, masalan kubiklardan figura yasash. 15 yoki 30 daqiqadan
so‘ng, unga so‘zlarni eslab qolish uchun tanlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bola eslab
qolgan so‘zni aytishi kerak. Bunda u yoki bu rasm xotirada qanday bog‘lanishlarni
hosil qilishini aniqlash zarur.
Tadqiqot jarayonida tajriba qarori to‘ldirib boriladi (12-jadval).

12-jadval
Bavosita eslab qolish tajribasining qarori
Eslab qolish
uchun berilgan
so‘zlar Rasmni tanlash
vaqti (soniya) Rasmni tanlash
motivi Qayta esga
tushirish

Turli yordamchi vositalardan foydalanib to ‘ g ‘ ri qayta esga tushirilgan
so ‘ zlar bolada eslab qolish qobiliyatining kuchli rivojlanganligidan dalolat b e radi
( A . N . L e ont e v , 1928).
Piktogramma metodi
Bevosita es la b qolish xususiyatlarini piktogramma, ya'ni rasmli
assotsiatsiyalar metodi orqali ham o‘rganish mumkin. Piktogramma eksperimental-
psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan
qo‘llanilgan. Sinaluvchi aniq so‘zni rasmdagi tasvir orqali eslab qolishi kerak.
Sinaluvchi so‘z va tasvir o‘rtasidagi aloqani o‘ylab topishi kerak, bu esa
keyinchalik so‘zni qayta eslashiga imkon beradi.
Rasm va so‘z o‘rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson
shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha, bu rasmlar so‘zni eslab
qolish uchun yaroqli bo‘ladi. (A.R.Luriya, 1967). Shuning uchun ham bu metodika
orqali tadqiqot o‘tkazish faqatgina assotsiativ, bevosita xotira xususiyatlarinigina
emas, fikrlash faoliyati xarakteri, mantiqiy tafakkurning rivojlanish darajasi haqida
ham bilish imkonini beradi. (S.V.Longinova, S.Ya.Rubinshteyn, 1972,
B.G.Xersonskiy, 1988).
Metodikaning mazmuni shundan iboratki, sinaluvchi aniq bir so‘zni –
tushunchani eslab qolish uchun o‘zi mustaqil rasm sxema chizadi. Bu chizilgan
rasm sxema keyinchalik so‘zni – tushunchani esga tushirishga yordam berishi
kerak. Alohida harf so‘zlarni yozish tavsiya etilmaydi. Tajriba o‘tkazish uchun
oldindan tayyorlangan toza varaq va qalam kerak bo‘ladi.
Sinaluvchiga quyidagi ko‘rsatma beriladi: «Men sizga so‘zlarni aytaman,
siz ularni eslab qolish uchun kichikroq rasm chizib oling. Rasm chizish tezligi va
rasmning sifati sizni xavotirlantirmasin. Asosiysi, siz keyin rasmga qarab, eslab
qolgan so‘zlaringizni aytsangiz bo‘ldi».
So‘zlar ( yoki so‘z birikmalari) quyidagilar bo‘lishi mumkin:

Bayram Ko‘zi ojiz bola Taraqqiyot
Mehribon buvi Qorong‘u tun G‘amgin
Urush Og‘ir ish Hokimiyat
Qattiqqo‘l o‘qituvchi Sovqotayotgan qiz Qo‘rqinch
Qorni och odam Bemor ayol Do‘stlik
Bola qanchalik yosh bo‘lsa, topshiriqni bajarishga u shunchalik qiynaladi.
Bu ularda tafakkurning aniq uslubi, mexanik xotira ustunligi, rasm chizish
malakalarining etarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Lekin bolalar 11-12
yoshdan materialning qismlari o‘rtasida bog‘lanishlar (assotsiatsiya) o‘rnatishda
ko‘rinadigan anglangan operatsiyalar asosida eslab qola boshlaydilar.
Tadqiqot mobaynida quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladigan qaror
to‘ldiriladi (13-jadval).

13-jadval
Piktogramma metodi bo‘yicha tadqiqot qarori
t/r So‘zli
qo‘zg‘atuvchi Rasm S h arhlash Javob
Piktogramma metodikasi yordamida assotsiativ jarayonlar xususiyatlari,
bolada so‘zning aniq mavhum ma‘ nos i o‘rtasidagi aloqa o‘rnata olish xususiyatlari
haqida bilish mumkin.

Hikoyani qayta esga tushirish
So‘z-mantiq xotira xususiyatlarini o‘rganish hikoyani qayta esga tushirish
metodikasi yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunda faqatgina matnni
tushunish va eslab qolish qobiliyatigina emas, balki og‘zaki va yozma nutq
qobiliyatlari ham aniqlanadi. Tajriba o‘tkazish uchun turli murakkablikdagi
hikoyalarni tayyorlab olish kerak. Ularni alohida qog‘ozlarga kompYuterda yozib
olish mumkin. Kichik bolalar uchun hikoyalar qisqacha, mazmuni tushunarli
bo‘lishi kerak. Bunday hikoyaga misol keltiramiz:
Qadim zamonda bolalar yashagan ekan. Ularga onasi yog‘och ot sovg‘a
qiladi. Bolalar kuchuk va mushukni otga mindirib, sayr qildira boshlaydi. Yaxshi
sayr qilib Yurganda, ot birdan Yurmay qolibdi. Bolalar qarasa, otning oyog‘i sinib
qolgan ekan. Bolalar Anvar amakini chaqirishibdi va u otni tuzatib beribdi.
Har bir hikoyada sifatiy tahlildan boshqa, miqdoriy tahlil qilish imkonini
beradigan ma'lum so‘z birliklari sonini ajratib olish kerak. Bunda hikoya
boshqacha turga, ya'ni miqdoriy tahlil qilganda tadqiqotchi uchun kalitday holga
keladi. Masalan:
Bir bola /bor edi/. Uning ismi /Abror edi/. Abror/ onasi bilan /ko‘chaga/
o‘ynashga chiqdi/. Abror /tez-tez chopib borayotib/, toshga /qoqilib tushdi/ va
yiqildi/. Abrorning oyog‘i /lat edi/. Uning oyog‘i/ qattiq og‘ridi/. Onasi Abrorni
/doktorga olib bordi. Doktor oyog‘ini/ boylab qo‘ydi/ va u og‘rimay qoldi/.
Kattaroq bola uchun murakkabroq hikoyalar tanlanishi mumkin. So‘z
birikmalarining ma’lum miqdori ajratilgan bir necha hikoyalarni keltiramiz:
1. 136-o‘rta maktab/ o‘quvchisi/ o‘n ikki yoshli/ Sanjar/ yozgi ta’tilni/
buvisinik i da/, qishloqda/ o‘tkazdi. Kechki payt/ o‘rmondan/, qaytayotib/, Sanjar
temir yo‘lning/ tuzatilmaganligini/ payqab qoldi/. Sanjar bu haqda
temiryo‘lchilarga xabar berdi/. Halokatning/ oldi olindi/. H ushyorlik/ ko‘rsatgan
bola/ mukofot/ bilan taqdirlandi/.

2. Dushanba kuni kechqurun/ amerika passajir samol yo ti / «B oing »/ Kanada
yaqinida/ boshqa samol yo tga urildi/. 180 ta yo‘lovchining barchasi, jumladan, 18
nafar ayol/ va 9 nafar bola ham/ hech narsani ko‘rib bo‘lmaydigan/ qorong‘i/
qorongi bo‘lishiga qaramasdan/, bo‘ronli kun da/ qutqazildi. Hamma passajirlar/
«Rossiya» teploxodi bilan/ portga etkazildi.
Hikoyani qayta esga tushirish bo‘yicha tajribani turli tartibda o‘tkazish
mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarga hikoyani eksperimentator o‘qib beradi.
Keyin iloji boricha matnga o‘xshash qilib, eshitilgan hikoyani esga tushirish
so‘raladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari esa hikoyani mustaqil o‘qishlari
eshitishlari mumkin.
Shuni esda tutish kerakki, hikoyani idrok qilish, uni o‘qib berish usuliga
bog‘liq. Tadqiqotchi hikoyani o‘qib berishi sinaluvchiga hikoya mazmunini
tushunishni osonlashtiradi, «eshitganini» idrok qilishi uchun ko‘proq kuch,
diqqatning barqarorligi talab etiladi (S.Ya.Rubinshteyn, 1970). Sinaluvchi mustaqil
o‘qiganida unda matnni bir necha marta qarab chiqish imkoniyati tug‘iladi, shu
bilan bir vaqtda yomon o‘qilganda matnning mazmunini tushunishda qiyinchilik
vujudga keladi. Hikoyani yozma ravishda esga tushirishda yanada ko‘proq
qiyinchiliklar vujudga keladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik sinaluvchilar hikoya
qilib berishni afzal ko‘radilar.
Agar bola eshitgan hikoyasini aytib berishga qiynalsa, o‘rgatuvchi dars
elementlarini qo‘llashi mumkin. (S.Ya.Rubinshteyn, 1962, 1970). Hikoya bir
necha marta o‘qib beriladi va keyin sinaluvchi bilan birga o‘qilganini muhokama
qilinadi.

Xayolni diagnostika qilish metodlari
Bola xayolini baholashda turli xil ijodiy ishlar: rasm chizish, hikoya
tuzish, buYumlarni yasash bilan bog‘liq jarayonlarda fantaziyaning namoyon
bo‘lishiga e’tibor beriladi.
«Nutqiy fantaziya» metodikasi

Bolaga biror jonli mavjudot (odam hayvonlar) haqida ( bolaning xohishiga
ko‘ra) hikoya tuzish va uni so‘zlab berish topshirig‘i beriladi. Buning uchun bolaga
5 daqiqa vaqt ajratilib, shundan 1 daqiqasi hikoya ertakni o‘ylab olishi uchun
beriladi.
Bola hikoyani so‘zlab berish jarayonida, uning fantaziyasi qay
darajadaligini bilish uchun quyidagilarga e’tibor beriladi.
1. Xayol jarayonining tezligi.
2. Obrazlarning o‘ziga xosligi, originalligi.
3. Fantaziya (tasavvur)ning boyligi.
4. Obrazlarning chuqur ishlanganligi.
Obrazlarning hissiy - ta’sirchanligi.
Yuqoridagi belgilarning hikoyada aks etganligiga qarab, har biri 0 balldan
2 ballgacha baholanad “Nutqiy fantaziya” metodikasi uchun bayonnoma
1 4 -jadval
№ B ola xayolining baholanayotgan
belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi
0 1 2
1. Xayol jarayonining t ezligi
2. Obrazning o‘ziga xosligi,
originalligi
3. Fantaziyaning boyligi
4. Obrazlarning chuqur
ishlanganligi
Obrazlarning hissiy ta’sirchanligi
Bola hikoyani so‘zlab berayotganida, tadqiqotchi Yuqoridagi jadvalga,
hikoyada mezondagi belgilarning namoyon bo‘lishiga qarab, mos ballar bilan
belgilab boradi.
Rivoj la n ish darajasi haqida xulosalar.
10 - ball – juda Yuqori

8-9 ball – Yuqori
4-7 ball – o‘rtacha
2-3 – quyi
0-1 ball – juda past
«Rasm» metodikasi
Tadqiqotni o‘tkazish uchun qog‘oz va flomaster (kamida 6 xil rangda)
kerak bo‘ladi. Bolaga ana shulardan foydalanib, biror - bir rasmni o‘ylab, chizish
topshirig‘i beriladi. Buning uchun 5 daqiqa vaqt belgilanadi.
Tadqiqot natijalari tahlili quyidagi jadval yordamida amalga oshiriladi.
1 5 -jadval
№ Bola xayolining
baholanayotgan belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi
1. Xayol jarayonining tezligi 0 2
2. Obrazning o‘ziga xosligi,
originalligi
3. Fantaziyaning boyligi
4. Obrazlarning chuqur
ishlanganligi
5 Obrazlarning hissiy
ta’sirchanligi 1
Rivojlanish darajasi haqida xulosalar
10 - ball – juda y uqori
8-9 ball – y uqori
4-7 ball – o‘rtacha
2-3 – quyi
0-1 ball – juda past
«Haykaltaroshlik» metodikasi

Bolaga 5 daqiqa davomida plastilindan biror - bir narsa o‘ylab topib, yasash
topshirig‘i beriladi.
Bola fantaziyasi, topshiriqni bajarishdagi qobiliyati quyidagi ball - mezoni
bo‘yicha baholanadi.
0-1 ball — 5 daqiqa mobaynida bola hech narsa o‘ylab topib yasay olmasa;
2-3 ball – a gar bola shu vaqt ichida biror oddiyroq narsalarni, masalan:
kubik, aylanalarni yasasa;
4-5 ball – a gar bola faqat 3-4 qismdan iborat narsa yasasa;
5-7 ball – b oy fantaziyasi bilan ajralib turadiga n ,g‘ayrioddiy narsa yasasa;
8-9 ball – bola original narsani o‘ylagan, lekin yasalishida kamchiliklari
bo‘lsa;
10 ball – agar o‘ylab topilgan narsa original va puxta, estetik did bilan
yasalgan bo‘lsa.
Rivojlanish darajasi haqida xulosa
10 ball – bola maktab ta'limiga tayyor.
8-9 ball – m aktab ta'limiga tayyor desa bo‘ladi.
6-7 ball – m aktabga tayyorgarligi o‘rtacha
4-5 ball – b olaning maktab ta'limiga tayyorgarligi etarli emas.
3 balldan past - b ola maktab ta'limiga umuman tayyor emas.
SHunday qilib, ushbu mavzuda bilish jarayonlaridan, diqqat, xotira va
tafakkur psixodiagnostikasi haqida ma`lumotlarga ega bo’ldik.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Segen doskasi metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin?
2. P'eron-Ruzer metodikasining mazmuni qanday?
3. Landolt halqachalari metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin?
4. Burdon korrektur sinovi metodikasi orqali nimalar o‘rganiladi? Uning
qanday o‘zgartirilgan variantlarini bilasiz?
Ko‘rish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin?

6.Eshitish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin?
7. Piktogramma metodi orqali nimani o‘rganish mumkin?
8. Hikoyani qayta esga tushirish metodikasining mazmunini aytib bering?
9.”Rasm” metodikasi orqali nimalarni aniqlash mumkin?
10. “Haykaltaroshlik” metodikasining mazmunini aytib bering.
11.“Nutqiy fantaziya” metodikasi qanday o‘tkaziladi?

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi

Sotib olish