Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va
psixodiagnostikasi
                                                            
Reja:
1.Diqqat psixodiagnostikasi.
2.Diqqat psixodiagnostikasida korrektur sinov va Gorbov  Shulte jadvallaridan 
foydalanish masalalari.
3.Diqqat psixodiagnostikasi uchun intellekt testlarining ayrim subtestlaridan 
foydalanish imkoniyatlari.
4.Xotira psixodiagnostikasi.
Xayolni diagnostika qilish metodlari.
                                                  Tayanch tushunchalar: 
Bilish   - psixik  aks ettirish jarayoni,  bilimlarni  egallash va o`zlashtirishni ta`minlaydi,  bilishga
qiziqish   –   aqliy     intellektual   hislar   mahsuli,   bu   odamning   tevarak   -   atrofdagi   olamni   bilish
ehtiyoji tariqasida namoyon bo`ladi. 
Diqqat   -   ongimizning   muayyan   ob`ektga   yo`naltirilishi   va   unda   to`planishidan   iborat   psixik
holat. D. ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi turlarga ajratiladi. 
Diqqatning barqarorligi –   diqqatning ma`lum obektga uzoq vaqt davomida mutassil qaratilish
imkoniyati.
Diqqatning ko’lami -  bir vaqtning o`zida diqqatning bir qancha ob`ektga qaratilishi imkoniyati.
Diqqatning   taqsimlanishi   –   diqqatning   bir   vaqtda   bir   necha   ob`ektga   yoki   faoliyatga
taqsimlanish xususiyati. 
Diqqatning ko’chishi –  diqqatni ixtiyoriy ravishda bir ob`ektdan ikkinchi ob`ektga 
ko`chirish. 
Xayol   -   mavjud   tasavvurlar   asosida   yangi   obrazlarni   yaratishdan   iborat   psixik   aks
ettirish jarayonlaridan biri. U ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi. 
Xotira -   aks  ettirilgan  narsa va hodisalarni, tajribani  esda qoldirish, esda saqlash va
zarur bo`lganda esga tushirishdan iborat psixik jarayon. 1.Diqqat psixodiagnostikasi
Shaxsni   psixologik   o‘rganishda   eksperimental   metodikalar   majmui
qo‘llaniladi   (S.Ya.Rubinshteyn   (1970);   B.V.Zeygarnik   (1976);   V.M.Bleyxer
(1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk, S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar
taraqqiyotini   psixologik   diagnostika   qilish   metodlariga   bag‘ishlangan   amaliy
tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Kornilov, 1921;
I.V.Kruk,   1983;   A.S.Spivakovskaya,   1988).   Pedagogika   universitetlari   va
institutlari   talabalari   uchun   pedagogik   faoliyat   amaliyotida   qo‘llash   mumkin
bo‘lgan   aniq   psixologik   metodlarni   beradigan   o‘quv   qo‘llanmalar   yo‘q.
Psixologiya   bo‘yicha   mavjud   o‘quv   qo‘llanmalar   esa   talabalarni   bolalarni
psixologik   o‘rgani             metod   va   metodikalar   bilan   juda   oz   darajada   tanishtiradi.
(V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo, I.A.Domashenko, 1986).
Ilk   bolalik   davrining   psixodiagnostikasi   turli   yosh   davrlarida   bola
rivojlanishini   baholash   imkonini   beradigan   uning   psixik   taraqqiyot   me'yorlariga
mos   yoki   mos   emasligini   aniqlash,   mavjud   me'yordan   chetga   chiqishlarini
aniqlash,   uni   tuzatishning   individual   choralarini   rejalashtirish   va   oldini   olish
bo‘yicha vositalar va metodlar majmuidan iborat. 
Turli   yosh   davridagi   bolalar   guruhini   tekshirishda   psixodiagnostika
metodikalari   o‘z   xususiyatlariga   ega.   Masalan,   chaqaloqlik   davridagi   bolalarni
tekshirishda   sensomotor   harakatlarni   o‘rganishga   mo‘ljallangan   metodlar
qo‘llaniladi:   boshini   ushlab   turishi,   predmetlarni   ushlashi,   o‘tirishi,   qayrilib
qarashi,   predmetning   orqasidan   ko‘z   bilan   qarashi   va   boshqalar.   (A.Anastazi,
1982).   3   yoshdan   6   yoshgacha   bo‘lgan   bolalarni   tekshirishda   sodda   harakatlarni
og‘zaki   qo‘llanmalarni   bajarishga   qaratilgan   topshiriqlar   beriladi.   Qalam   va
qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari qo‘llaniladigan topshiriqlar bola katta
bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi. 
Bolalarni   psixologik   tekshiruvda   chet   el   va   sobiq   ittifoq   psixologlari
foydalangan an'anaviy metodikalarni ko‘rib chiqamiz.
Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari harakatchanligi tipini,
ixtiyoriy   diqqat   darajasini,   ishga   qobiliyatlilik   sur'atini   xarakterlaydi.   Ma'lumki,
bola   hayotining   dastlabki   yillarida   jismoniy   va   ruhiy   sifatlarining   rivojlanishida
sensomotor   faollik   bosh   miya   faoliyatida   shartli   reflektor   aloqalarning
mustahkamlanishiga   imkon   beradi   (Ya.P.Frumkin,   S.M.Livshits,   1979).   Ular   shu
bilan   birga   temperament,   iroda,   hissiyot   xususiyatlarining   hamda   bilish   psixik
jarayonlarining rivojlanishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova,
1986).
Masalan,   1-2   yoshli   bolalar   sensomotor   sohasini   tekshirishda   an'anaviy
metodlardan   foydalanib,   u   yoki   bu   harakat   malakalarining   qanday
shakllanganligiga, ularning ma'lum yosh davridagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik
mosligiga   e'tibor   beriladi.   Ko‘pincha   bu   tadqiqotlar   bolalar   motor   harakat
rivojlanishidagi   kechikishlarni   aniqlashga   qaratilgan   bo‘ladi.   Harakat
rivojlanishida   kechikish   mavjudligi   keyinchalik   bolaning   barcha   psixik
taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi  kerak.
Shu   bilan   birga,   erta   Yurgan   bola   o‘z   tengdoshlarini   barcha   tomondan   qoldirib
ketadi,   deb   faraz   qilish   ham   xatodir.   Bola   hayotining   dastlabki   ikki   yilidagi
umumiy   jismoniy   taraqqiyot   bolaning   keyingi   aqliy   taraqqiyotini   belgilamaydi
(P.H.Mussen, 1987).
Bolaning   sensomotor   sohada   rivojlanish   darajasi   haqida   uning   atrofidagi
turli   predmetlar,   jumladan,   o‘yinchoqlar   bilan   harakat   qilish   xususiyatlari   darak
berib   turadi.   O‘yinchoqdan   diagnostik   qurol   sifatida   foydalanish   uning   tevarak-
atrofidagi   hodisalarni   bilishga   intilishi   va   faollik   darajasi   hamda   predmetlardan
foydalanishda   amaliy   ko‘nikmalarning   mavjudligini   aniqlash   imkonini   beradi.
Kattaroq   bolalarni   tekshirishda   konkret   psixologik   metodikalardan   foydalanish
mumkin. Chunki xuddi shu davrdan boshlab, so‘zli topshiriqlarni bajarish bo‘yicha
yo‘l-yo‘riqlarni   tushuna   boshlaydi,   unda   zarur   shaxsiy   sifatlar   shakllangan,
bilishga   qiziqish   rivojlangan,   u   kattalar   bilan   birga   eksperimental   psixologik
tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi. 
SEGEN DOSKASI Bu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridan biri E.Segen tomonidan
ishlab   chiqilgan   bo‘lib,   bolaning   shakllarni   farqlash   qobiliyatini   aniqlashga,
motorika   xususiyatlarini   o‘rganishga   qaratilgan   (N.A.Shivarev,   1970).   Qattiq
qog‘oz  kartonga 1-rasmdagi figuralar chiziladi. 
1-rasm. Segen doskasi
Keyin   ular   ehtiyotkorlik   bilan   qirqib   olinadi.   Har   bir   variant   bir-biridan
murakkabligi bilan ajralib turadi: 1 - doskada 10 ta har xil butun figuralar bor; 2 -
doskada  2 ta figura bo‘lib, ularning har  biri  ikki  qismdan iborat;  3 -  doskada har
biri   ikki   va   uch   qismdan   iborat   4   ta   figura;   4   -   doskada   ikki   qismdan   iborat   5
figura.
Bolaga   10  soniya   davomida  doska   ko‘rsatiladi.   Keyin  doskadagi   figuralar
stol ustiga tushadigan qilib ag‘dariladi. Eksperimentator ularni aralashtirib, har bir
figurani   o‘z   joyiga   qo‘yishni   so‘raydi.   Tajriba   boshida   eksperimentator   2-3
namunani   ko‘rsatib   berishi   mumkin.   Keyin   bolaning   o‘zi   topshiriqni   qanday
bajarayotganini   diqqat   bilan   kuzatadi.   Bunda   bola   «sinash   va   xato   qilish»   kabi
harakatlar   qiladimi,   figuralarni   joyiga   qo‘yishda   bola   qanchalik   diqqat-e'tiborli,
buni u qanchalik o‘rganadi, tadqiqotchi shu kabilarga e'tibor berib, kuzatishi kerak.
Birinchi   topshiriqni   bajargandan   so‘ng,   keyingi   qiyinroq   topshiriqqa   o‘tiladi. Sinaluvchining har  bir  topshiriqni  bajarish  vaqti, uning qilgan harakatlari  maxsus
qog‘ozga   yozib   boriladi   (3-jadval).Sinaluvchi   topshiriqlarni   o‘zi   bajara   olmasa,   1
daqiqadan so‘ng unga yordamlashish mumkin .
3-jadval
Figuralarni joylashtirish bo‘yicha topshiriqlarni
bajarish qarori
Doska № Sinaluvchi
harakatlari Ko‘rsatilgan
yordam turi Topshiriqni
bajarish vaqti
Bu   metodika   juda   sodda   bo‘lib,   3   yoshdan   katta   bolalarni   tekshirishda
foydalanish   mumkin.   Bolalar   figuralarni   o‘yin   deb   qabul   qilib,   bu   topshiriqlarni
qiziqib bajaradilar.
                                P'eron- Ruzer metodikasi
Metodika   qurish-yasash   xususiyatlari,   maqsadga   yo‘nalgan   ko‘nikmalarni
egallash   imkoniyatlarini,   harakatlarning   yangi   usullarini   o‘zlashtirishni
o‘rganishga   mo‘ljallangan.   Bu   metodika   yordamida   ixtiyoriy   diqqat   hajmi,   uning
barqarorligi   haqida   bilib   olish   mumkin.   Tajriba   o‘tkazish   uchun   10   qatordan
geometrik   figuralar   chizilgan   maxsus   qog‘oz   varag‘i   oldindan   tayyorlanadi   (1-
ilova). 
Yuqoridagi to‘rtta figuraga turli belgilar qo‘yib chiqilib, qog‘ozdagi boshqa
figuralarga  ham   xuddi   shunday   belgilar  qo‘yib  chiqish  sinaluvchiga   taklif  etiladi.
U   o‘z   harakatlarini   namuna   bilan   solishtirishi   mumkin.   Olingan   natijalarni   tahlil
qilish   va   qayta   ishlashda   100   ta   figurani   chizishga   ketgan   vaqt,   ehtimoli   bo‘lgan
xatolar   soni,   topshiriqni   bajarish   xarakterini   tahlil   qilishda   yosh   me'yorlarini
hisobga olish zarur (4-jadval).                                                                                                                       4-
jadval
7-8   yoshli   bolalar   uchun   P'eron   -   Ruzer   metodikasi   bo‘yicha   qog‘ozni
to‘ldirish normalari (M.P.Kononova natijalari).
To‘ldirish vaqti Xatolar soni Sifati(%) ()
1 daqiqa 15 soniya - 100
1 daqiqa 45 soniya 2 60
1 daqiqa 50 soniya 3 50
2 daqiqa 10 soniya 6 20
Bunda   sinaluvchining   chalg‘iganligi,   ishni   davom   ettirish   zarurligi   haqida
eslatilganligi va hokazolar e'tiborga olinadi.
Diqqatning   ko‘chishi,   uzoq   davom   etadigan   aqliy   ishga   qobiliyatini
o‘rganish   maqsadida   I.V.Kruk   (1986)   tomonidan   taklif   etilgan   metodikaning
o‘zgartirilgan   variantini   qo‘llash   mumkin.   Uning   mazmuni   quyidagicha:   bola   1-
qog‘ozni   to‘ldirgandan   so‘ng,   to‘ldirish   qo‘llanmasi   o‘zgartirilib,   2-qog‘oz   taklif
etiladi; o‘sha belgilarni boshqa geometrik figuralarga qo‘yib chiqish kerak. Keyin
3-qog‘oz   ko‘rsatiladi:   toq   qatorlar   1-qog‘oz   namunasi   bo‘yicha,   juft   qatorlarni   2-
qog‘oz   namunasi   bo‘yicha   to‘ldiriladi.   Olingan   natijalar   quyidagicha   qayta
ishlanadi.  1  va   2-chi  qog‘ozlarni   to‘ldirish   uchun  ketgan  vaqt  orasidagi   farq  vaqt
etishmovchiligi –E ni aniqlash orqali amalga oshiriladi:
                            E=t
1 +t
2
Bu erda t – qog‘ozlarni to‘ldirish uchun ketgan vaqt.
Bundan tashqari, xatolar farqi (XF) quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
                  XF=3K-/IK+2K/;
Bu erda k – har bir qog‘ozni to‘ldirishdagi xatolar. Xatolar   farqi   ko‘rsatkichi   ixtiyoriy   diqqat   darajasining   pastligi,   aqliy   ish
qobiliyati yomonligi mezoni sifatida qaralishi mumkin.
Bolalar   bu   topshiriqni   qiziqib   bajaradilar,   yaxshiroq   natijaga   erishishga
intiladilar. 5-6 yoshli bolalar qog‘ozni  to‘ldirishni  Yuqoridagi 4 ta figuraga qarab
bajaradi.   9-10   yoshli   o‘quvchilar   esa   1   daqiqadan   so‘ng   bu   ishlarni   eslab   qolib
mustaqil bajaradi.
2.Diqqat   psixodiagnostikasida   korrektur   sinov   va   Gorbov     Shulte
jadvallaridan foydalanish masalalari 
 
Bu   metodikadan   diqqatning   ko‘chish   va   bo‘linish   xususiyatlarini,
sensomotor reaktsiyalar tezligini o‘rganish uchun foydalaniladi. Sinaluvchilarga 1
dan 25 gacha sonlar ixtiyoriy joylashtirilgan 5 ta jadval ketma - ket ko‘rsatiladi 
(2-ilova). 
U sonlarni tartib bilan izlab ko‘rsatishi va ovoz chiqarib aytishi kerak. Har
bir topshiriqni bajarish vaqti tadqiqot qaroriga yozib boriladi (5-jadval). 
Sinaluvchi   faoliyatini   miqdoriy   baholashdan   tashqari   sensomotor
reaktsiyalar tezligining sifatiy tahlili ham amalga oshiriladi. «Topshiriqni bajarish
xususiyatlari» bo‘limiga sinaluvchi o‘zini qanday tutganligi, verbal va emotsional
reaktsiyalari   yozib   boriladi.   6-7   yoshli   bolalar   uchun   bitta   jadvalni   1-1,5   daqiqa
qarash   me'yoriy   hisoblanadi,   o‘rtacha   o‘quvchilar   uchun   45   soniyadan   1
daqiqagacha   me'yor   hisoblanadi.   Katta   bog‘cha   davridagi   bolalar   va   1-2-sinf
o‘quvchilari   ba'zi   sonlarni   chalkashtirib   Yuboradilar.   10-12   yoshli   bolalar   uchun
sensomotor   reaktsiyalar   tezligi   oshishi,   harakatlarning   avtomatlashuvi
xarakterlidir.
                                                                               5-jadval.  Shult jadvalidan foydalanishda tadqiqot qarori
№ jadval Topshiriqni bajarish xususiyatlari Vaqt (soniya)
Har   bir   topshiriqni   bajarish   xususiyatlari   hamda   5   ta   jadval   bo‘yicha
olingan   natijalarni   tahlil   qilib,   tadqiqotchi   nerv   jarayonlari   o‘zgarishini,   jismoniy
va   ruhiy   zerikish   hodisasini   aniqlaydi.   Masalan,   agar   har   bir   keyingi   topshiriqni
bajarish   vaqti   oshib   borsa,   tez   charchash,   ixtiyoriy   diqqat   darajasining
susayganligidan   dalolat   beradi.   Bu   metodikadan   foydalanish   bolalarning   diqqati
xususiyatlarini tajribada o‘rganish imkonini beradi. 
Krepelin bo‘yicha sanash va hisoblash
Bu   metodikadan   murakkab   sezgi   harakat   reaktsiyalarini,   ish   qobiliyatini,
ixtiyoriy   diqqat   barqarorligini,   psixik   jarayonlar   kechishining   tezligini   aniqlash
uchun foydalanish mumkin. Ushbu metodikani qo‘llash uchun sinaluvchi bir necha
o‘nliklar   ichida   eng   sodda   arifmetik   operatsiyalar   –   qo‘shish   va   ayirishni   bilishi
kerak.   Krepelin   metodikasida   sinaluvchiga   qo‘shilishi   va   ayrilishi   kerak   bo‘lgan
sonlar jufti yozilgan maxsus qog‘oz taklif etiladi. 
Krepelin bo‘yicha hisoblashda, (masalan: 30 da 3 gacha,  100 dan 7 gacha)
tadqiqot   qarorida   to‘xtab   qolishning   uzoqligi   va   xatolar   xarakteri   qayd   etib
boriladi. 
Masalan: 
30-3....27....24....21....19*....18....1...12....9....6....3....0
Xato   hisoblashlar   ham   hisobga   olinib   (*)   bilan   belgilab   qo‘yiladi,
sinaluvchiga   xatolarni   to‘g‘rilash   taklif   qilinadi.   Vaqt   nuqta   bilan   qayd   etiladi.
Qoidaga ko‘ra «nuqta» shartli ravishda 1 soniyaga to‘g‘ri keladi.  Shuni   qayd   etish   lozimki,   bu   metodika   aqliy   ish   qobiliyati   jadalligini
o‘rganishga   ham   mo‘ljallangan.   Bajarilgan   qo‘shish   va   ayirishlar   soni   ko‘pligi
aqliy malakaning avtomatlashganidan, diqqatni uzoq vaqt bir narsaga to‘play olish
qobiliyati   mavjudligidan   dalolat   beradi.   Bajarilgan   topshiriqlar   sonining   kamligi,
ko‘p   to‘xtab   qolish   faol   diqqatning   barqaror   emasligidan,   psixik   tez   charchashga
moyillikdan dalolat beradi. 
Burdon korrektur sinovi
Boshlang‘ich   va   yuqori   sinf   o‘quvchilari   faol   diqqatining   xususiyatlarini,
uning   ko‘chishi   xususiyatlarini   o‘rganish   uchun   B.Bourdonning   korrektur   sinovi
metodikasidan   foydalanish   mumkin.   Bu   metodika   diqqatning   tebranishi,   ko‘rish
analizatori   uzoq   vaqt   ishlaganda   bir   xil   ko‘ruv   qo‘zg‘atuvchilariga   nisbatan
sinaluvchining   charchashini   aniqlashga   imkon   beradi.   Buning   uchun   P.A.Rudik
tomonidan   o‘zgartirilgan   Burdon   testi   maxsus   qog‘ozda   ko‘rsatiladi.   Qog‘ozda
harflar   tasodifiy   ravishda   yozilgan   bo‘lib,   sinaluvchi   ularning   ikkitasi     to‘rttasini
o‘chirishi   kerak.   Bunda   eksperimentator   har   30     60   soniyada   sinaluvchi   qalami
turgan   joyni   belgilab   ko‘yadi,   shu   bilan   birga   barcha   topshiriqni   bajarish   uchun
ketgan umumiy vaqt ham hisobga olinadi. 
Tajribani bir sinaluvchi ustida individual va guruh bilan o‘tkazish mumkin.
Tajribani   boshlashdan   oldin,   sinaluvchilarga   ko‘rsatma   beriladi   va   1   daqiqa
davomida mashq qildirib o‘rgatiladi, mashqlardan so‘ng sinaluvchi asosiy vazifani
bajarishga kirishadi. Tajriba 5 daqiqa davom etadi (3-ilova). 
Tadqiqot natijalarini qayta ishlash maxsus qog‘oz orqali amalga oshiriladi.
Unda   o‘chiriladigan   harflar   o‘rni   va   o‘chiriladigan   harflar   soni   o‘ng   tomonda   va
har   bir   qatorga   o‘tganda   bu   o‘chiriladigan   sonlarning   yig‘indisi   chap   tomonda
beriladi.   Kalit   (blank)ni   sinaluvchi   qog‘ozi   ustiga   qo‘yib   tadqiqotchi   miqdoriy
tahlilni osongina olib borishi mumkin. Korrektur sinovni bajarish natijalari (diqqatning to‘planganligi, topshiriqni
bajarish   tezligi,   diqqatning   ko‘chishi)ni   miqdoriy   aniqlash   mumkin.   Diqqatning
to‘planganlik darajasi (K)ni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
K
 K  = P
1 -P
2 -P
3 *
100%
P
bu erda p1 – to‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi;
p
2   –o‘chirilmay qolgan harflar yig‘indisi ;
p
3  –noto‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi;
p  –o‘chiriladigan harflar AMKZ   larning umumiy yig‘indisi.
Diqqatning to‘planish  darajasi   (K)ni  topish  uchun  umumiy va  ishning  har
bir daqiqasi bo‘yicha (K1, K2, K3, K4, K5,)larni hisoblash mumkin.
Psixotexnikada   diqqatning   to‘planishi   (K)ni   sifatiy   baholashda   quyidagi
mezon qabul qilinadi: juda yaxshi – 81–100%, yaxshi – 61–80%, o‘rta – 41–60%,
yomon – 21–40%, juda yomon – 0–20%.
Topshiriqni   bajarish   tezligi   ko‘rsatkichi   (A)   quyidagi   formula   bilan
aniqlanadi:
A
  A  = S
t
bu erda S – sinaluvchining korrektur jadvalda ishlagan qismi; 
t – bajargan vaqti.
Diqqatning   ko‘chishini   o‘rganish   uchun   sinaluvchiga   korrektur   jadvaldagi
toq va juft qatorlardagi har xil harflar to‘plamini o‘chirish taklif etiladi.  Diqqatning
ko‘chish darajasi  ( C ) quyidagi formula bilan hisoblanadi:
C S
o *  C =  100.
S
bu erda S
0  –xato ishlangan qatorlar soni;
 S – sinaluvchi jadvalda ishlagan qatorlarning umumiy soni.
Tadqiqot   natijalarini   grafik   tarzida   tasvirlash   mumkin.   Bunda   abtsissa
o‘qiga   –   ish   tezligining   o‘zgarishi   (ma'lum   vaqt   birligida   qarab   chiqilgan   harflar
soni) va ordinata o‘qiga aniqlikning o‘zgarishi (o‘sha vaqt oralig‘ida xatolar soni)
joylashtiriladi.   Bu   diqqatning   o‘zgaruvchanligi   xarakterining   rivojlanishini
kuzatish   imkonini   beradi.   To‘g‘ri   o‘chirilgan   harflar   soniga   qarab   diqqat
barqarorligi   darajasi   haqida   xulosa   qilish   mumkin.   Xatolar   qog‘ozning   hamma
erida   borligi   diqqatning   tebranishi   haqida   ma'lumot   beradi.   Agar   tajriba   oxirida
xatolar   ko‘payib   ketsa,   bu   diqqatning   umumiy   kuchsizligi,   ish   qobiliyatining
sustligidan   dalolat   beradi.   Topshiriqni   tez   bajarish   va   xatolarning   yo‘qligi
o‘quvchida ixtiyoriy diqqat barqarorligidan dalolat beradi. 
Bog‘cha   yoshidagi   bolalarda   bu   tadqiqotni   o‘tkazish   uchun   frantsuz
oftalmologi   E.Landolt   tomonidan   korrektur   sinovning   uzuklarga   asoslangan
o‘zgartirilgan variantini qo‘llash mumkin.
Tajriba qog‘ozi turli tarafga qaratilgan – uzuklarning tasodifiy to‘plamidan
iboratdir (4-ilova).
Tajriba va unda olingan natijalarni qayta ishlash, xuddi B.Bourdon jadvali
metodikasiday olib boriladi. 
3.Diqqat   psixodiagnostikasi   uchun   intellekt   testlarining   ayrim
subtestlaridan foydalanish imkoniyatlari
  Koss kubiklari
Bu   metodika   1923   yilda   S.C.Koss   tomonidan   taklif   etilgan   bo‘lib,   fazoda
ish   tutish,   diqqat,   ziyraklik,   qurish,   yasash   xususiyatlarini   o‘rganishga
mo‘ljallangan.   Bu   metodika   D.Wechslerning   (1939,   1955)   metodikasiga   aqlni
tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda uni kattalarni tekshirishda qo‘llashadi, lekin   bunday   topshiriqlarni   bolalar   ham   qiziqib   o‘ynaydilar.   Bolalar   berilgan
namunaga ko‘ra kubiklardan figuralar yasashlari kerak( 5 -ilova).
Tajriba   o‘tkazish   uchun   bir   xilda   bo‘yalgan   plastmassa   yoki   yog‘och
kubiklar   kerak   bo‘ladi.   Kubiklarning   kattaligi   3x3   sm,   shakli   va   rangi   har   xil
figuralar   chizilgan   10   ta   rasm   zarur.   Sinaluvchi   uchun   ko‘rsatma:   «Shunday
figurani to‘rtta kubikdan yasab ko‘r». Rasmning birinchi namunasi ko‘rsatiladi va
sinaluvchi taklif etilgan figurani kubiklardan yasay boshlaydi. 
Kubiklarni   rasmning   ustiga   qo‘yib,   topshiriqni   bajarish   man   etiladi.   Vaqt
hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog‘liq ravishda
miqdoriy baho qo‘yiladi. 
Bog‘cha   yoshidagi   va   boshlang‘ich   sinfdagi   bolalar   topshiriqni
bajarishganda ozroq yordam berish mumkin. Bola agar qiynalsa, 1-2 figurani yasab
ko‘rsatish   kerak.   Bunda   eksperimentator   faqatgina   yasab   ko‘rsatmasdan,   qurish
printsipini   ham   tushuntiradi.   Figurani   yasab   bo‘lgach,   eksperimentator   kubiklarni
buzib   tashlaydi   va   sinaluvchiga   mustaqil   kubiklarni   yasashni   aytadi.   Tadqiqot
qarorida ko‘rsatilgan yordam va bajarilgan vaqt yozib qo‘yiladi.
                                                       Link kubi
Bu   metodika   diqqat   barqarorligini,   ziyrakligini,   hissiy   reaktsiyani
aniqlashga   imkon   beradi.   Tajriba   o‘tkazish   uchun   3x3   sm.   kattalikda   bir   xil   27
kichik  kubiklardan   iborat  kub  kerak.  Kichik  kubchalarning  tomonlari  3  xil  (qizil,
yashil,   sariq)   ranglarga   bo‘yalgan   bo‘ladi,   ulardan   tashqi   tomonidan   bir   xil
rangdagi katta kubik yasash mumkin bo‘lsin.
Bolaga   bir   xil   rangli   kub   ko‘rsatiladi   (masalan,   qizil),   so‘ngra   buzib
tashlab,   xuddi   shundayini   yana   qurish   kerakligi   aytiladi.   Eksperimentator
qo‘shimcha   ravishda   bolaga,   agar   u   qizil   tomonini   ichkarida   qoldirsa,   unda   qizil
rang   tashqari   tomonda   etishmasligi   aytiladi.   Topshiriqni   bajarish   vaqtida
sinaluvchining   ziyrakligiga,   uquvchanligiga,   tez   bajarishiga,   hissiyotiga   ahamiyat
beriladi. Bularni hammasi oldindan tayyorlangan tadqiqot qaroriga yozib qo‘yiladi.
sinaluvchi  qurish  usulini   qanchalik  tez  o‘zlashtirganligi   ham   yozib  qo‘yiladi,   uch tomondan ham qizil kubikchani burchaklariga, bitta ham qizil tomoni yo‘q kubikni
o‘rtaga   joylashtirish   kerak.   Sinaluvchi   3-4   kubikni   qo‘liga   olib,   qurish   usulini
yaxshi   tushunmagan   bo‘lsa,   unga   aytib   yordam   ko‘rsatiladi.   Lekin   bu   bolaning
ziyrakligi oz rivojlanganligidan dalolat beradi.
Eksperimentator   bola   topshiriqni   bajarayotganida   uning   harakatlarini,
xatolarini,   diqqati   xususiyatlarini   kuzatib,   yozib   boradi.   Masalan,   diqqatdagi
xatolar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
a)   bu   kubikning   joyini   to‘g‘ri   aniqlab,   sinaluvchi   uni   noto‘g‘ri   aylantirib
Yuboradi, shundan so‘ng xatoni to‘g‘rilash qiyin bo‘ladi;
b)   o‘rtaga   ikki   tomoni   qizil   kubik   qo‘yib   qo‘yilsa   ham   shunday   xato
bo‘lishi mumkin, o‘rtaga faqat bir tomonida qizil bor kubiklarni qo‘yish kerak. 
Bu xatolar diqqatning parishonligidan, barqaror emasligidan dalolat beradi.
(S.YA.Rubinshteyn, 1970). Bu vazifani bajarishda bolalar ikki usulni qo‘llaydilar.
Birinchisi, muvafaqqiyatsizroq bo‘lib, sinaluvchi navbatdagi joyni to‘ldirish uchun
kubik izlaydi. Ikkinchi usulda, sinaluvchi har bir kubikni qo‘liga olib, uning uchun
mos   joyni   izlaydi.   Odatda   topshiriqni   bajarishni   birinchi   usul   bilan   boshlaydilar,
lekin birozdan so‘ng ikkinchi usul bilan topshiriqni bajarishga kirishadi.
Bolalar kubiklarni qurishga turlicha munosabatda  bo‘ladilar. Masalan,  3-4
yoshli   bolalar   qo‘llanmani   darrov   tushunmaydilar   va   ularning   ko‘pchiligi
topshiriqni   bajarishda   tartibsiz   harakat   qiladilar.   6-7   yoshli   bolalar   bo‘lsa,
xatolarga   yo‘l   qo‘ysalar   ham,   diqqat   bilan,   tartibliroq   harakat   qiladilar.
Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   ham   topshiriqni   bajarishda   xatoga   yo‘l   qo‘yadilar.
Lekin   ular   bu   topshiriqni   tezroq   bajaradilar.   10-11   yoshli   bolalar   qo‘llanmani
yaxshi tushunadilar, o‘z xatolarini o‘zlari tuzatadilar.
 
                     4.Xotira psixodiagnostikasi 
                Barcha   yoshdagi   bolalarda   xotira   juda   kuchli   rivojlanadi.   Kichik
bolalar   ham   vaqt   va   fazoni   yaxshi   farqlay   oladilar,   so‘z   boyligi   ortib   boradi.
Bularning barchasi bolaning kattalar bilan, tengdoshlari bilan muloqotga kirishishi
natijasida sodir bo‘ladi.          Xotiraning rivojlanishi bola bilan ishlashda ta'limning qaysi metodlari
ustunligiga,   uni   o‘rab   turgan   muhit   idrok   obrazlari   bilan   qanchalik   «boyligiga»
bog‘liq.   Materialning   sezgi   organlariga   ta'sir   etishi,   idrok   xususiyatlarini   hisobga
olgan holda ko‘rish, eshitish, ushlab ko‘rib bilish, hid bilish, ta'm bilish xotiralari
ajratiladi.   Materialni   esda   saqlab   qolish   va   uni   qayta   esga   tushirishga   bog‘liq
ravishda   harakat,   mexanik,   obraz   (assotsiativ),   mantiqiy,   hissiy   xotiralarga
ajratiladi.   Ma'lumotni   saqlashning   uzoqligiga   bog‘liq   ravishda   qisqa   muddatli
(operativ) va uzoq muddatli xotiralar ajratiladi. Ma'lumotni esda olib qolish, inson
tomonidan biror   maqsad  qo‘yilmasdan   ixtiyorsiz,  o‘rganilayotgan  materialni  esda
saqlab   qolish   uchun   maqsad   qo‘yilganda   ixtiyoriy   esda   olib   qolinadi.   Umumiy
xotira   olingan   materialni   esda   saqlab   qolish,   esda   saqlash   va   qayta   esga
tushirishdan   iborat   jarayon   bo‘lib,   bu   tarkibiy   qismlarni   doimo   rivojlantirishni
talab etadi. 
       Psixologiyada xotirani o‘rganish uchun maxsus metodikalar mavjud.
           «Qisqa muddatli ko‘rish xotirasi hajmini aniqlash
Bolaga galma-gal quyidagi A va B rasmlar ko‘rsatiladi.
                                               
                                                2-rasm Bolaga rasmning A va B qismlari ko‘rsatilgandan so‘ng unga trafaret shakli
taqdim   etilib,   boladan   2 -rasmning   har   bir   qismidagi   barcha   chiziqlarni   ushbu
trafaretda ifoda etishi talab etiladi.
Har   ikkala   tajriba   natijalari   sifatida   xotira   orqali   to‘g‘ri   qayta   esga
tushirilgan   chiziq   deb,   namuna   sifatida   ko‘rsatilgan   chiziqlardan   uzunligi   va
yo‘nalishi   jihatidan   hech   qanday   farq   qilmaydigan   chiziqlar   qabul   qilinadi
(chiziqlardan   chetlanish,   uning   buklanishi,   burchaklari   saqlangan   holda   bitta
katakdan oshmasligi lozim).
To‘g‘ri   esga   tushirilgan   chiziqlar   soni   ko‘rish   xotirasi   hajmining
ko‘rsatkichi hisoblanadi.
                           «Tezkor ko‘rish xotirasini baholash»
                  Xotiraning   ushbu   turi   masalani   echish   jarayonida   to‘g‘ri   javobni
aniqlash uchun kerakli axborotni shaxs qay darajada uzoq muddat xotirada saqlay
olishi   mumkinligi   bilan   belgilanadi.   Axborotni   saqlab   turish   vaqti,   tezkor
xotiraning   qo‘shimcha   sifatlariga   masalani   echish   vaqtida   bola   tomonidan   yo‘l
qo‘yilgan   xatolarni   ham   kiritish   mumkin.   (Xato   deganda   masalani   echish   uchun
kerak   bo‘lgan   axborotni   saqlay   olmaslik   kabi   xususiyatlar   nazarda   tutiladi).
Bolaning tezkor ko‘rish xotirasini va uning ko‘rsatkichlarini quyidagi tajriba bilan
aniqlash   mumkin.   Bolaga   tartib   bilan   15   sekundga   mo‘ljallangan   6   tadan   har   xil
shtrixlangan   uchburchaklar   ifodalangan   kartochka   taqdim   etiladi.   Bola   shunday
kartochkadan birini ko‘rib bo‘lgandan so‘ng, bu kartochka olib qo‘yilib, o‘rniga 24
ta uchburchakni o‘z ichiga olgan katta kartochka ko‘rsatiladi. Ushbu kartochkada
albatta bola hozirgina ko‘rgan 6 ta uchburchak ham tasvirlangan.
Vazifaning   maqsadi,   bola   ushbu   kartochkadagi   24   ta   uchburchakdan
avvalgi   alohida   berilgan   kartochkadagi   6   ta   uchburchakni   qidirib   topib,   to‘g‘ri
ko‘rsatishidan iborat(3-rasm).                        4-rasm. 3-rasm.
Ko‘rish   xotirasi   rivojlanish   darajasining   ko‘rsatkichi,   masalani   echish
vaqtidan (daqiqa hisobida) qilingan xatolar sonini ayirish va ularning yig‘indisiga
1 sonini qo‘shish bilan aniqlanadi.Bola tomonidan qaysidir sababga ko‘ra noto‘g‘ri
ko‘rsatilgan   uchburchaklar   xato   deb   qaraladi.   Bu   ko‘rsatkich   quyidagicha
aniqlanadi:  har   biri   6 ta  uchburchakni  o‘z ichiga  olgan  4 ta  kartochkadagi  to‘g‘ri
topilgan uchburchaklar yig‘indisini topib, u 4 ga bo‘linadi, bu to‘g‘ri javoblarning
o‘rtacha miqdoridir.
Ushbu son 6 dan ayriladi va hosil bo‘lgan natija xatolarning o‘rtacha sonini
ifodalaydi. Shundan so‘ng bolaning vazifani echish uchun sarflagan o‘rtacha vaqti
barcha   vazifalarni   echish   uchun   sarflagan   umumiy   vaqtini   4   ga   bo‘lish   orqali
aniqlanadi.   Bolaning   24   ta   uchburchakni   kartochkadan   to‘g‘ri   topishi   uchun
sarflayotgan   vaqtining   oxirini   bilish   uchun   tekshiruvchi:   «Sen   qo‘lingdan
kelganicha   vazifani   echib   bo‘ldingmi?»   degan   savolni   beradi.   Bola   berilgan
savolga to‘liq ishonch bilan javob berib, uchburchaklarni qidirishni to‘xtatsagina u
o‘z ishini yakunladi, deb hisoblanadi. Bolaning umumiy (24 talik) kartochkadagi 6
ta uchburchakni  topish uchun sarflagan o‘rtacha vaqt  u tomonidan yo‘l  qo‘yilgan
xatolar   soniga   bo‘linsa,   qidirilayotgan   ko‘rsatkichni   qo‘lga   kiritish   imkoniyatiga
ega bo‘linadi.
Bolaning umumiy (24 uchburchakli) kartochkadan uchburchaklarni to‘g‘ri
yoki   noto‘g‘ri   topganligi   to‘g‘risidagi   axborotni   aniqlash   jarayonining   tezligini
oshirish   uchun   24   uchburchak   har   birining   chap   burchagi   ostiga   birin-ketin
raqamlab chiqish bilan erishiladi. Masalan, birinchi 6 ta uchburchakli kartochkaga
(kartochka   raqami   rim   raqami   bilan   6   tadan   belgilangan).   Umumiy   (24
uchburchakli) kartochkadagi;
 1,-3,-8,-12,-14,-16- uchburchaklar birinchisiga;
2,-7,-15,-18,-19,-21- uchburchaklar ikkinchisiga;
4,-6,-10,-11,-17,-24- uchburchaklar uchinchisiga  5,-9,13,)   ko‘rsatkichlarini   10   balli   shkala   orqali   standart   ko‘rsatkichlarga
o‘tkazish uslubini taqdim etish mumkin.
                    Natijalarni baholash.
10 ball 8 yoki undan Yuqori birlikdan iborat qisqa muddatli xotira hajmiga
ega bo‘lsa, bu hol 10–12 yoshli bolalarga tegishlidir.
Shunday   10   ballni   qisqa   muddatli   xotirasi   7-8   birlikni   tashkil   etgan     6–9
yoshli bolalar ham qo‘lga kiritadilar.
8 ballni 6–9 yoshli bolalar 5-6 ta birlikni eslab qolsalar qo‘lga kiritadilar.
10–12   yoshli   o‘quvchilar   esa,   qisqa   muddatli   xotira   hajmida   6-7   birlikni
esda qoldirishlari kerak.
6–9   yosh   bo‘lgan,   qisqa   muddatli   xotira   hajmi,   3–4   birlikni   tashkil   etgan
o‘quvchilar 4 ball oladilar. Shuncha ballni yoshi 10–12 da bo‘lgan, qisqa muddatli
xotira hajmi 4-5 birlikni tashkil etgan o‘quvchilar ham oladi.
2 ball 6–9 yoshli bolalarga, agarda ularning qisqa muddatli xotira hajmi 1-2
birlikdan iborat  bo‘lsa  beriladi. Shuncha ballga yoshlari  11-12 da bo‘lgan  bolalar
qisqa muddatli xotira hajmi 2-3 birlikdan iborat bo‘lsa, ega bo‘ladilar.
0   ball   bilan   6–9   yoshli,   ko‘rsatkichlari   nolga   teng   bo‘lgan   bolalar
baholanadi.   Shu   ball   10–12   yoshli   qisqa   muddatli   xotira   hajmining   0-1   birligiga
ega bo‘lgan bolalarga beriladi.
           Rivojlanish darajasi haqida xulosalar
6–7   yoshli   bolalarning   qisqa   muddatli   xotirasi   hajmining   baholari   asosida
maktabda o‘qishi uchun tayyorligi haqida xulosalar quyidagicha chiqariladi:
Maktab ta'limi uchun to‘liq tayyorlangan va qisqa muddatli xotirasi  hajmi
yaxshi rivojlangan deb, 10 ball to‘plagan bolalar qabul qilinadi.
Maktab ta'limi uchun umumiy tayyorlangan va qisqa muddatli xotira hajmi
o‘rtacha rivojlangan deb 8 ball to‘plagan bolalar tan olinadi.
Qisqa   muddatli   xotira   hajmi   4   balli   bolalar   o‘qitish   uchun   to‘liqsiz
tayyorlangan deb hisoblanadilar.
Qisqa   muddatli   xotira   hajmi   2   balli   bo‘lgan   bolalar   maktab   ta'limi   uchun
tayyor emas, deb xulosa chiqariladi. Va nihoyat, qisqa muddatli xotira hajmi 0 ga teng bo‘lgan bolalar umuman
maktabda o‘qitishga tayyor emas deb hisoblanadi.
 «Eshitish xotirasini baholash»
  Bu   xotira   turini   aniqlash   uchun   bolaga   1   sekund   oralig‘ida   4   ta   so‘zlar
to‘plami ketma-ket o‘qib beriladi.
I.  Oy ,   daraxt ,   sakramoq ,   sariq ,   qo‘g‘irchoq ,   sumka ;
II.  Gilam,    stakan ,   suzmoq ,   og‘ir ,   kitob ,   olma ;
III.  Divan, hazillashmoq, palto, telefon, sanchqi, dovYurak ;
IV. Maktab, odam, uxlamoq, qizil, daftar, gul .  
Shu   so‘zlar   to‘plamini   eshitib   bo‘lgandan   so‘ng,   sinaluvchiga   taxminan
sekund   o‘tgach,   keyingi   36   ta   so‘zlar   to‘plami   shoshilmay,   har   bir   so‘z   1
sekunddan oraliq bilan o‘qib eshittiriladi.
Stakan,   maktab,   sanchqi,   tugma,   gilam,   oy,   stul,   odam,   divan,   sigir,
televizor,   daraxt,   qush,   uxlamoq,   dovYurak,   hazillashmoq,   qizil,   oqqush,   surat,
o‘g‘ri,   suzmoq,   to‘p,   sariq,   sakramoq,   daftar,   palto,   kitob,   gul,   telefon,   olma,
qo‘g‘irchoq, sumka, ot, etmoq, fil, uy.
Bu 36 ta so‘z to‘plami tasodifiy ketma-ketlikda barcha qatordagi so‘zlardan
iborat.Har   bir   to‘plamdagi   so‘zlarni   farqlash   uchun   ular   turli   chiziqlar   bilan
belgilanadi.
1-to‘plamdagi   so‘zlar   tagiga   1   ta   to‘g‘ri   chiziq   chizilgan;   2-so‘zlar
to‘plamiga  2 ta  to‘g‘ri  chiziq  chizilgan;  3-so‘zlar  to‘plamiga bitta  uzun  chiziq va
oxirgi 4-so‘zlar to‘plamiga ikki qator uzun chiziq chizilgan. 
Bola   eshitgan   36   ta   so‘z   ichida   qisqa   to‘plamdagi   so‘zlar   bor     yo‘qligini
topib, bor bo‘lsa «ha», bo‘lmasa «yo‘q» deb javob berish kerak. Katta to‘plamdagi
so‘zlardan   kichik   to‘plamni   topishi   uchun   bolaga   5   sekund   vaqt   beriladi.   Agar
farqlay olmasa, tadqiqotchi keyingi so‘zga o‘tib ketadi. 
                             Baholash natijalari  Tezkor   eshitish   xotirasi   ko‘rsatkichi   katta   to‘plamdan   6   ta   so‘zni   topishi
uchun ketgan o‘rtacha vaqtga qarab aniqlanadi. O‘rtacha vaqtni topish uchun bola
topshiriqni bajarishga sarflagan umumiy vaqt 4 ga bo‘linadi.
O‘rtacha vaqtni xatolar soniga bo‘lib, 1 qo‘shilsa, operativ eshitish xotirasi
hajmi aniqlanadi. Noto‘g‘ri topilgan  topa olinmagan so‘zlar xato hisoblanadi.
«Bevosita xotirani diagnostika qilish»
Metodikani o‘tkazish uchun qog‘oz va ruchka kerak bo‘ladi.
Tadqiqot o‘tkazishdan avval bolaga quyidagicha ko‘rsatma beriladi:
«Hozir   men   senga   turli   xil   so‘z   va   gaplar   aytaman   hamda   bir   to‘xtalib
olaman. Sen mana shu to‘xtalgan vaqtimda aytgan so‘z  gaplarimni eslab qolib uni
qog‘ozga yozishing, rasmini chizishing kerak bo‘ladi.
Tezroq   yozishga,   chizishga   harakat   qil.   Men   aytadigan   so‘zlar   ko‘p,
vaqtimiz esa oz».
Bolaga   birin-ketin   quyidagi   so‘z   va   iboralar   aytib   beriladi.   «Uy,   tayoq,
daraxt,   balandga   sakrash,   quyosh   nur   sochmoqda,   quvnoq   odam,   bolalar   to‘p
o‘ynashayapti, soat to‘xtab qoldi, qayiq daryoda suzyapti, mushuk baliq emoqda».
Tadqiqotchi   har   bir   so‘z   yoki   so‘z   birikmasini   aytib   bo‘lgandan   so‘ng   20
sekund   tanaffus   qiladi.   Shu   vaqt   ichida   bola   aytilganlarni   yozishi,   chizib   olishi
kerak.
Agar bu vaqt ichida bola topshiriqni bajarishga ulgurmasa, tadqiqotchi uni
to‘xtatib   qo‘yib,   navbatdagi   so‘zni   o‘qiydi.   Tajriba   tugagandan   so‘ng,   boladan
qog‘ozga   chizilgan   rasm   yoki     yozilgan   so‘zlardan   foydalanib,   so‘z   va   so‘z
birikmalarini aytib berishi so‘raladi.
                            Natijalar tahlili:
1   ball   —   o‘z   chizmalari   va   yozuvlaridan   foydalanib,   aytilgan   so‘zlarni
to‘g‘ri va xatosiz esga tushira olsa;
0,5 ball – chizgilari, yozgan narsalariga asoslanib, berilgan so‘zga yaqinroq
so‘zni esga tushirsa; 0 ball – noto‘g‘ri esga tushirilsa.
Umumiy maksimal ko‘rsatkich – 10 ball
Bu ballni bola barcha aytilgan so‘zlarni to‘g‘ri, to‘liq esga tushirsa to‘play
olishi mumkin.
Minimal ko‘rsatkich – 0 ball.
                      Rivojlanish darajasi haqida xulosa
10 ball – bevosita eshitish xotirasi juda Yuqori darajada rivojlangan.
8-9 ball – bevosita eshitish xotirasi Yuqori darajada rivojlangan.
4-7 ball – bevosita eshitish xotirasi o‘rtacha darajada rivojlangan.
2-3 ball – past darajada rivojlangan.
0-1 ball – kuchsiz rivojlangan bevosita eshitish xotirasiga ega.
                       «Esda qoldirish jarayonining dinamik    xususiyatlari»
Bolaga 10 ta  so‘zdan tarkib topgan  qator  bir  necha marta qaytarish orqali
eslab qolish uchun tavsiya etiladi.
Har   bir   takrorlashdan   so‘ng,   bola   tomonidan   eslab   qolingan   so‘zlar   soni
aniqlanadi.
Quyidagi so‘zlar qatorining birortasidan foydalaniladi:
1. Uy, parta, oq, yaxshi, nok, bo‘r, kuchli, piyola, sham, stol.
          2. Mushuk, ruchka, qizil, yomon, olma, pol, kuchsiz, sanchqi, chiroq,
qalam.
3. Qo‘g‘irchoq,  qoshiq,  qizil, mashina,  baland,  cho‘tka, ona,  kitob, tovuq,
anor.
4. It, deraza, gul, gilam, konvert, osmon, harf, uyqu, quyi, pichoq.
 Soat, shamol, baliq, yulduz, fil, qand, qog‘oz, stul, arqon, shaftoli.
Eslatma:   Bolalarning   esda   qoldirish   dinamikasini   diagnostika   qilishda,
maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar uchun so‘zlar qatorini shunday tuzish  kerakki,  birinchi  so‘z  ikkinchi  so‘zga,  ikkinchi  so‘z uchinchisiga  aloqador,
ma'nodosh bo‘lmasligi lozim.
       Bolaning eslab qolishi va qayta aytib berishi uchun tadqiqotchi so‘zlar
qatorini 6 martagacha qaytarishi mumkin (undan ko‘p emas).
Har bir qaytarishdan so‘ng to‘g‘ri va xatosiz eslab qolingan
 so‘zlarni belgilab borib, grafikda aks ettiriladi.
                                          4-rasm .
Grafik asosida:
a) Eslab qolish dinamikasi,
b) Eslab qolish mahsuldorligi aniqlanadi.
Grafikda   har   bir   takrorlashdan   so‘ng   eslab   qolgan   so‘zlarining   soni   ortib
borsa – eslab qolish dinamikasi yaxshiligini bildiradi.
 Agar ko‘rsatkich o‘zgarmasa, o‘rtacha darajadaligidan dalolat beradi.
  Agar   har   bir   takrorlashdan   so‘ng   ham   eslab   qolgan  so‘zlar   soni   kamayib
borsa, bu eslab qolish dinamikasining sustligini bildiradi.
                  Natijalar tahlili Olingan   natijalar   bo‘yicha   bolaning   eslab   qolish   dinamikasi   quyidagicha
baholanadi: etarli darajadagi yaxshi dinamik esda qoldirish jarayoni – a'lo.
Esda qoldirish o‘rtacha dinamik jarayoni – qoniqarli.
Esda qoldirish dinamik jarayon emas – qoniqarsiz. Shuningdek, bu jarayon
quyidagi ballar mezoni bo‘yicha ham baholanadi.
10 ball — bola 10 ta so‘zni xatosiz to‘g‘ri eslab qolib, ayta olgan va bunga
6 marta takrorlash shart bo‘lmagan.   8-9 ball – 6 marta takrorlashdan so‘nggina 10
ta so‘zni to‘g‘ri eslab qolsa.
6-7 ball — 6 marta takrorlashdan so‘ng 7–9 ta so‘zni esda qoldirsa.
4-5 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng 4–6 tagacha so‘zni eslab qolsa.
2-3 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng faqat 2-3 ta so‘zni eslab qolib aytsa.
0-1 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng ham 1 ta so‘zni eslasa  umuman esda
qoldira olmasa.
                     Rivojlanish darajasi haqida xulosa
8-10ball   –   bola   maktab   ta'limiga   tayyor,   uning   esda   qoldirishi   Yuqori   va
o‘rtacha dinamiklikka ega. 
4-7 ball – o‘qishga etarli darajada tayyor emas. 
0-3 ball – umuman maktab ta'limiga tayyor emas.
Meyli testi yordamida ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganish
R.Meili   testi   1961   yilda   ishlab   chiqilgan   bo‘lib,   7–14   yoshli   bolalar   va
kattalarning ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki
bosqichdan iborat (6-jadval).
Birinchi   bosqichda   rasmda   tasvirlangan   predmetlarni   xotirada   olib   qolish
va   ko‘rish   xotirasi   o‘rganiladi.   Ikkinchi   bosqichda   tadqiqotchi   o‘qib   bergan
so‘zlarni   –   predmetlarning   nomlarini   eshitib,   esda   olib   qolish   qobiliyati
o‘rganiladi.   Bu   tadqiqotlar   bir   kunda   o‘tkazilmaydi,   bu   esa   xotiraning
o‘rganilayotgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilishga imkon beradi.  Tajriba o‘tkazish uchun turli predmetlar tasvirlangan 60 ta so‘zlar to‘plami
– 2 - qatorda kerak bo‘ladi. Ko‘rish xotirasi o‘rganilayotganda quyidagi qo‘rsatma
beriladi: «Hozir men sizga turli predmetlar tasvirlangan rasmlarni ko‘rsataman, siz
ularning   nomini   istalgan   tartibda   aytasiz».   Rasmlarning   har   biri   2   soniya
ko‘rsatiladi.   10   soniya   tanaffusdan   so‘ng   sinaluvchi   predmetlarni   aytadi.
Eksperimentator   to‘g‘ri   aytilgan   predmetlarni   ham,   rasmda   yo‘q   bo‘lgan   qo‘shib
qo‘yilgan   predmetlarning   nomini   ham   yozib   boradi.   Rasmlarning   2-seriyasini
boshqa kuni, so‘zlar qatori bo‘yicha tajribalar ham boshqa kunlari o‘tkaziladi.
6-jadval
Meyli testi uchun qo‘zg‘atuvchi material
tadqiqot bosqichlari
1  -  bosqich 2  -  bosqich
Rasmlarning 
1-seriyasi  Rasmlarning 
2-seriyasi So‘zlarning 
1-qatori So‘zlarning 
2-qatori
no‘xat chig‘anoq karton jadval
eshak krovat vagon hafta
kalit  truba dehqon so‘m
arava nok pianino qarg‘a
             qo‘ng‘iroq
cha supurgi botinka fleshka
stol echki karta ari
olcha buket tepalik ko ‘zoynak
etik tramvay ushoq suv
vilka arra pero ovchi
baliq stul ko ‘mir qo‘y
bochka bola olmaxon bulut
bosh bolg‘a qurol terak
bufet shisha yigitcha qalam
atirgul g‘ildirakli       arava nok velosiped
parovoz taroq dasturxon botinka kreslo zambarak sho‘rva echki
bayroq daraxt plash salon
xo‘roz olma mushuk sohil
qaychi kitobcha pichoq burun
zontik shlyapa   bosma qog‘oz po‘kak
vaza uy sirka               mehmonx
ona
sigir it gul sovun
divan skameyka mehnat ilon
kaptar eshik osmon tova
soat piyola gugurt qush
qariya daryo siyoh salat
ko‘zoynak pech qulf raketa
chiroq skripka qul nonushta
oyoq papiros quti daraxt qor
pianino ot yong‘in truba
Eshitish   xotirasini   o‘rganish   bo‘yicha   tadqiqot   ham   shunday   o‘tkaziladi.
Sinaluvchiga   quyidagi   qo‘rsatma   beriladi:   «Hozir   sizga   so‘zlar   qatorini   o‘qib
beraman, siz esa eshitib bo‘lganingizdan so‘ng, ularni istalgan tartibda menga aytib
berasiz».   Tadqiqotchi   tadqiqot   qaroriga   sinaluvchi   aytgan   barcha   so‘zlarni   –
takrorlaganlarini   ham,   yo‘q   so‘zlarni   qo‘shib   qo‘yganlarini   ham   yozib   boradi.
Olingan natijalar foizlarda miqdoriy o‘lchash orqali tahlil qilinishi mumkin. 
 Ko‘rib esda olib qolingan narsani qayta tiklash
Ko‘rish   xotirasi   xususiyatlarini   D.Wechsler   (1945)   taklif   etgan   metodika
yordamida   o‘rganish   mumkin.   Bu   metodika   xotira   shkalasini   o‘rganish
subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga
qarash   taklif   etiladi   (6-ilova).   Har   bir   rasm   sinaluvchiga   10   soniya   ko‘rsatiladi.
Keyin sinaluvchi  toza oq qog‘ozga ko‘rgan narsasini  qayta esga tushirib, chizishi
kerak. Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish mumkin.  Figura   A:   1)   ikki   kesishgan   chiziq   va   ikki   bayroq   –   1   ball;   2)   to‘g‘ri
joylashtirilgan bayroq – 1 ball; chiziqlar kesishganda to‘g‘ri burchak – 1 ball. Eng
Yuqori baho – 3 ball.
Figura B: 1) katta kvadrat ikkita diametri bilan – 1 ball; 2) katta kvadrat 4
kichik kvadrat – 1 ball; 3) ichki diametr barcha ichki kvadratlar bilan – 1 ball; 4)
kvadratchalardagi 4 ta nuqta – 1 ball; 5) aniq taqsimlanganlik – 1 ball. Sinaluvchi
olishi mumkin bo‘lgan eng Yuqori baho – 5 ball. 
Figura  V:  1)  ochiq  to‘g‘ri  to‘rtburchak –  1 ball;   2)   markaz va  o‘ng    chap
tomon   to‘g‘ri   esga   tushirilgan   –   1   ball;   3)   bir   noto‘g‘ri   chizilgan   qismni   hisobga
olmaganda,   figura  umuman   to‘g‘ri   –  1   ball;   4)   figura  to‘g‘ri   esga   tushirilgan   –   1
ball; eng Yuqori baho – 3 ball.
Figura G:  1)  katta to‘g‘riburchak  ichida kichik to‘g‘riburchak – 1 ball;  2)
ichki   to‘g‘riburchakning   hamma   uchlari   tashqi   to‘g‘riburchak   uchlari   bilan
birlashtirilgan   –   1   ball;   3)   kichik   to‘g‘riburchak   katta   to‘g‘riburchakda   aniq
joylashtirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball. Eng Yuqori natija – 14 ball.
Bu   metodikadan   maktabgacha   ta'lim   muassasalarining   katta   va   tayyorlov
guruhi  bolalarini  hamda boshlang‘ich sinf  o‘quvchilarini  tekshirishda foydalanish
mumkin.   Bu   topshiriqlarni   bajarganlaridan   so‘ng   bolalarning   nafaqat   geometrik
figuralarni xotirada olib qolish va uni esga tushirish qobiliyatlari haqidagina emas,
balki   xotira   bo‘yicha   rasm   chizish   malakalarining   shakllanganligi,   sensomotor
faoliyat holati haqida ham bilib olish mumkin. 
 Bentonning ko‘rish xotirasini o‘rganish testi
Bu   testni   A.L.Benton   (1952)   turli   shakldagi   rasmlarni   ko‘rib   esda   olib
qolish xususiyatlarini o‘rganish uchun ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko‘rsatiladigan
rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o‘zaro teng. Ularning har biri 10
ta   namuna   kartochkalaridan   tuzilgan.   Kartochkalarda   bir   nechta   oddiy   geometrik
figuralar aks ettirilgan (7-ilova).
Har   bir   kartochka   10   soniya   ko‘rsatiladi.   Kartochkalar   ko‘rsatilgandan
so‘ng   ularda   chizilgan   figuralarni   esga   tushirib   chizish   taklif   etiladi.   Olingan natijalar   miqdoriy   va   sifatiy   tahlil   qilinadi.   Sinaluvchi   to‘g‘ri   chizgan   figura   –   1
ball   bilan,   noto‘g‘ri   chizilgan   figura   –   0   ball   bilan   baholanadi.   Tadqiqot
natijalarining   umumiy   bahosi   faqatgina   ko‘rish   xotirasining   holati   haqidagina
emas, balki aqliy taraqqiyot darajasi haqida ham bilishga imkon beradi. 
Tovushlarni eslab qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar
Ma'nosiz so‘zlarni esda olib qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar mexanik
xotira   hajmini   o‘rganishga   qaratilgan.   Tajriba   quyidagicha   o‘tkaziladi:
sinaluvchiga   alohida   qog‘ozga   yozilgan   tovushlar   aytiladi   (7-jadval),   keyin
istalgan tartibda esga tushirish so‘raladi. 
                                                                                                                 
7-jadval
                   Tadqiqot natijalarini qarorga qayd qilish sxemasi
Sinaluvchi F.I yoshi sinfi
Samira N . 11,5 yosh 5-sinf o‘quvchisi
sana 020 13
vaqt 10-00
Qo‘zg‘ovchi
material Ko‘rsatishlar soni
1-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
na - - - - - -
ko - - -
la - - -
ra - - - - -
tu - - - -
ma - - - - -
no - - - -
zi - - - - -
nu - - - la - - -
Aytilgan «ortiqcha»
tovushlar si ru
da
Esga   tushirilgan
tovush 3 5 7 7 8 10
2-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
salom - - - - -
doli - -
kozim - -
mira - - -
nulim - - -
kiryam - - - -
vokar - - - -
torik - -
siza - - -
viga -
Aytilgan
«ortiqcha»
so‘zlar
Esga   tushirilgan
so‘zlar soni 4 5 6 6 9
Avval   1-seriyadagi   qo‘zg‘atuvchi   material   –   10   ta   bir   bo‘g‘indan   iborat
tovushlar   o‘qib   beriladi   va   sinaluvchidan   ularni   takrorlash   so‘raladi,   keyin   bu
tovushlar   yana   o‘qib   beriladi.   Tadqiqot   qarorida   barcha   tovush   birikmalari   qayd
etiladi. Navbat bilan har bir ko‘rsatishdan so‘ng jadvalda aytilgan so‘z birikmalari
va   tovushlar   qayd   etiladi.   Ikki   seriyani   o‘tkazish   uchun   o‘rtacha   12   daqiqa   vaqt
kerak bo‘ladi.   Eslab qolish uchun sinov
10   ta   so‘zni   eslab   qolish   uchun   diqqat   barqarorligini   aniqlashda   sinov
o‘tkazish   mumkin.   Bu   metodikadan   katta   bog‘cha   yoshidagi   bolalar   va   kichik
maktab   o‘quvchilari   xotirasini   aniqlashda   foydalanish   mumkin.   Tajriba   o‘tkazish
uchun   bir   qatorga   yozilgan   10   ta   so‘z   kerak   bo‘ladi.   So‘zlar   shunday   tanlangan
bo‘lishi kerakki, ular orasida aloqa o‘rnatish qiyin bo‘lsin.
                      Eslab qolinadigan so‘zlar
№1 №2
Tog‘ O‘rmon
Arra Non
Atirgul Deraza
Sovun Stul
Non Suv
Oyoq Aka
Pero Ot
Ko‘zoynak Qo‘l
Divan Asal
Daryo Bolg‘a
Tajribani   boshlashdan   oldin   sinaluvchiga   quyidagi   ko‘rsatma   beriladi:
«Hozir sizning eslab qolish qobiliyatingizni tekshirmoqchiman.  Buning uchun men
sizga   so‘zlarni   o‘qib   beraman.   Keyin   siz   esda   olib   qolganlaringizni   aytasiz».
Bunda   oldindan   tayyorlab   qo‘yilgan   tajriba   qarorida   sinaluvchi   aytgan   so‘zlar
yozib olinadi (8-jadval). 
                                                                                                          8-jadval
10   ta   so‘zni   eslab   qolish   va   uni   qayta   esga   tushirish   bo‘yicha   tadqiqot
qarori
Sarvar N. 11 yosh 4-sinf  sinaluvchi F.I. yoshi o‘quvchisi
20 .03.2013 y 11-20
          sana vaqt
Qo‘zg‘atuvchi
so‘zlar Ko‘rsatishlar soni 1 soat   40
daqiqada
esga
tushirilgan
so‘zlar1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
0
Tog‘ - - - - -
Arra - - -
Atirgul - - - -
Urug‘ - - -
Deraza - - - -
Non - - -
Pero - - -
Ko‘zoynak - - - -
Pal’to - - -
Daryo - - - - -
Aytilgan
«ortiqcha» so‘zlar
Esga   tushirilgan
so‘zlar soni
Tajriba qarorida sinaluvchi «mustaqil» aytgan so‘zlar ham qayd etiladi. Bir
qayta   esga   tushirish   bosqichi   davomida   «ortiqcha»   so‘zlarni   va   takrorlashlarni
hisobga   olgan   holda   esga   tushirilayotgan   so‘zning   tartib   raqami   bo‘yicha   necha
marta   takrorlanganligini   hisoblash   mumkin.   Navbatdagi   ko‘rsatishlarda
sinaluvchidan oldingi aytilgan so‘zlarni ham, hozirgi aytilgan so‘zlarni ham qayta
esga tushirish so‘raladi. Tajriba o‘tkazish uchun o‘rtacha 5–7 daqiqa vaqt ketadi. 
 Bavosita eslab qolish metodikasi Bavosita   esda   olib   qolish   metodikasi   yordamida   (A.N.Leontev,   1928)
faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash
mumkin.   Tadqiqotchi   sinaluvchi   eslab   qolishi   uchun   beriladigan   10–15   ta   so‘zni
(9, 10 -  jadval)  hamda 20–30 ta rasmli  kartochkalar  to‘plamini  tanlaydi. Rasmlar
so‘zlarni bevosita aks ettirmaydigan qilib, mustaqil tanlanishi mumkin.
                                                                                                                 9-
jadval
5–7   yoshli   bolalar   uchun   bavosita   esda   olib   qolish   metodikasida
ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material
Sinaluvchi   eslab   qolishi
uchun aytiladigan so‘zlar Har xil bevositalikni ifodalaydigan rasmlar
Tushki
ovqat Y o rug‘ Qush S on K a rovat
Pichoq Divan Olma
Bog‘ Kiyim O‘qish Ho na Daraxt Maktab binosi S h kaf
Yo‘l Tun Stul H iroq Idish Soat Sigir Ko‘ylak
Dala Xato O‘rmon Velosiped
Qulupnay Qalam Mushu
k Avtomob
il
Tut Ot Sichqon Uy cha Divan Samokat Ar a vah
a Xaskash
Katta   bog‘cha   yoshidagi   va   kichik   maktab   yoshidagi   bolalarni   tekshirish
uchun turli seriyalarda har xil so‘zlar va rasmlar tanlanishi zarur: birinchi seriyada
ular   ancha   aniq   bo‘lishi   kerak,   ikkinchi   seriyada   mavhumroq   bo‘lishi   ham
mumkin.  Rasmlarning hajmi bir xil va bo‘yalgan bo‘lishi kerak.
Maktabga   chiqishidan   oldin   bolalarning   xotirasini   tezda   aniqlash
maqsadida   bu   metodikaning   L.N.Poperechnaya   (1979)   tomonidan   o‘zgartirilgan
variantidan   foydalanish   mumkin.   Uning   mazmuni:   qo‘zg‘atuvchi   materialni
o‘zgartirish,   hajmini   qisqartirishdan   iborat.   Bunda   15   ta   so‘z   va   25–30   rasm o‘rniga   5   ta   so‘z   va   16   ta   rasm   beriladi.   Tajribani   boshlashdan   oldin   tadqiqotchi
bola bilan birgalikda hamma rasmlarni qarab chiqadi, bolaga tushunarsiz rasmlarni
izohlab beradi. Keyin bolaga quyidagi ko‘rsatma beriladi:
                                                            
                                                                                                             
  10-jadval
8–12   yoshli   bolalar   uchun   bavosita   esda   olib   qolish   metodikasida
ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material
Sinaluvchi   esda   olib   qolishi   uchun
o‘qib beriladigan so‘zlar Har   xil   bavositalikni   ifodalaydigan
rasmlar
yomg‘ir  janjal          uchrashuv
               javob    yong’in        mehnat
g‘am o‘yin         majlis
kuch ertalab         qo‘shni
teatr telefon           bayram   Dasturxon ,   ot,   stul,   bolta,   telefon,
daftar,   lampochka,   pat,   qalam,   gul,
belkurak,   shapka,   xaskash,   daraxt,
samolyot
11-jadval
Bavosita   eslab   qolish   metodikasining   o‘zgartirilgan   varianti   uchun   qo‘zg‘atuvchi
material
Sinaluvchi   esda   olib   qolishi   uchun
o‘qib beriladigan so‘zlar Har   xil   bavositalik   imkonini   beradigan
rasmlar
yong‘in 
yomg‘ir
mehnat
xato
g‘am oshxona,   asbob,   maktab   doskasi,   taroq,
quyosh,   globus,   ko‘za,   xo‘roz,   devor,
bolalar   ishtoni,   ot,   ko‘cha   chirog‘i,
botinka,   soatlar,   qalam,   zavod   trubalari,
non do‘kon i
«Hozir   sizlarga   so‘zlarni   o‘qib   beraman,   siz   esa   ularni   yaxshiroq   eslab
qolish   uchun   ularga   mos   rasmlarni   tanlaysiz.   Bu   rasmlar   keyinchalik   so‘zlarni
qayta   esga   tushirishga   yordam   berishi   zarur».   Birinchi   «yong‘in»   so‘zi   beriladi. Agar   bola   15   soniya   davomida   ishga   kirishmasa,   u   ko‘rsatmani   yaxshi
tushunganligini   aniqlash   kerak.   Ko‘rsatma   yana   takrorlanadi.   Agar   20-30
soniyadan   keyin   bola   topshiriqni   bajarishga   kirishmasa,   tadqiqotchi   tushuntira
boshlaydi:   «Siz   «yong‘in»   so‘zini   esga   tushirishga   yordam   beradigan   rasmli
kartochkani   tanlashingiz   zarur.   Qanday   rasm   yong‘inni,   tutun   chiqayotganini
eslatishini qarab chiqamiz. Mana masalan, bu erda zavod trubalari, tutun Yuqoriga
chiqayotgani tasvirlangan. Bu rasm sizga «yong‘in» so‘zini eslab qolishga yordam
beradimi?».   Bola   tasdiqlab   boshini   silkiydi   va   qanday   eslab   qolish   kerakligini
tushunganligini  aytadi.  Keyin  tadqiqotchi  keyingi  so‘zni   aytadi,  sinaluvchi  bo‘lsa
zarur   kartochkani   tanlaydi.   Kartochkani   tanlash   uchun   30   soniyagacha   vaqt
beriladi. Ko‘pincha bolalar tezroq tanlashadi. Har bir tanlashdan so‘ng, tadqiqotchi
bolani   nima   uchun   xuddi   shu   rasmni   tanlaganini,   u   aytilgan   so‘z   bilan   qanday
bog‘langanligini so‘raydi. 
Hamma   so‘zlar   aytilib,   ularga   mos   rasmlar   tanlanganidan   keyin,
eksperimentator   ularni   bir   chetga   olib   qo‘yib,   bolaga   xotirani   o‘rganish   bo‘yicha
boshqa topshiriq beradi, masalan kubiklardan figura yasash. 15 yoki 30 daqiqadan
so‘ng, unga so‘zlarni eslab qolish uchun tanlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bola eslab
qolgan so‘zni aytishi kerak. Bunda u yoki bu rasm xotirada qanday bog‘lanishlarni
hosil qilishini aniqlash zarur. 
Tadqiqot jarayonida tajriba qarori to‘ldirib boriladi (12-jadval). 
                                                                                                               
 
12-jadval
Bavosita eslab qolish tajribasining qarori
Eslab   qolish
uchun   berilgan
so‘zlar Rasmni   tanlash
vaqti (soniya) Rasmni   tanlash
motivi Qayta   esga
tushirish Turli   yordamchi   vositalardan   foydalanib   to ‘ g ‘ ri   qayta   esga   tushirilgan
so ‘ zlar   bolada     eslab   qolish   qobiliyatining   kuchli   rivojlanganligidan   dalolat   b e radi
( A . N . L e ont e v , 1928). 
Piktogramma metodi
Bevosita   es la b   qolish   xususiyatlarini   piktogramma,   ya'ni   rasmli
assotsiatsiyalar metodi orqali ham o‘rganish mumkin.  Piktogramma eksperimental-
psixologik   tadqiqot   usuli   sifatida   birinchi   marta   L.V.Zankov   (1935)   tomonidan
qo‘llanilgan.   Sinaluvchi   aniq   so‘zni   rasmdagi   tasvir   orqali   eslab   qolishi   kerak.
Sinaluvchi   so‘z   va   tasvir   o‘rtasidagi   aloqani   o‘ylab   topishi   kerak,   bu   esa
keyinchalik so‘zni qayta eslashiga imkon beradi.
Rasm va so‘z o‘rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson
shunday   mazmunli   aloqalarni   tanlaydiki,   uning   fikricha,   bu   rasmlar   so‘zni   eslab
qolish uchun yaroqli bo‘ladi. (A.R.Luriya, 1967). Shuning uchun ham bu metodika
orqali   tadqiqot   o‘tkazish   faqatgina   assotsiativ,   bevosita   xotira   xususiyatlarinigina
emas, fikrlash faoliyati xarakteri, mantiqiy tafakkurning rivojlanish darajasi haqida
ham   bilish   imkonini   beradi.   (S.V.Longinova,   S.Ya.Rubinshteyn,   1972,
B.G.Xersonskiy, 1988).
Metodikaning   mazmuni   shundan   iboratki,   sinaluvchi   aniq   bir   so‘zni   –
tushunchani   eslab   qolish   uchun   o‘zi   mustaqil   rasm     sxema   chizadi.   Bu   chizilgan
rasm     sxema   keyinchalik   so‘zni   –   tushunchani   esga   tushirishga   yordam   berishi
kerak.   Alohida   harf     so‘zlarni   yozish   tavsiya   etilmaydi.   Tajriba   o‘tkazish   uchun
oldindan tayyorlangan toza varaq va qalam kerak bo‘ladi.
Sinaluvchiga   quyidagi   ko‘rsatma   beriladi:   «Men   sizga   so‘zlarni   aytaman,
siz ularni eslab qolish uchun kichikroq rasm chizib oling. Rasm chizish tezligi va
rasmning   sifati   sizni   xavotirlantirmasin.   Asosiysi,   siz   keyin   rasmga   qarab,   eslab
qolgan so‘zlaringizni  aytsangiz bo‘ldi».
So‘zlar ( yoki so‘z birikmalari) quyidagilar bo‘lishi mumkin: Bayram             Ko‘zi ojiz bola                Taraqqiyot
Mehribon buvi   Qorong‘u tun                G‘amgin
Urush             Og‘ir ish               Hokimiyat
Qattiqqo‘l o‘qituvchi   Sovqotayotgan qiz     Qo‘rqinch
Qorni och odam    Bemor ayol               Do‘stlik
Bola qanchalik yosh bo‘lsa, topshiriqni  bajarishga u shunchalik  qiynaladi.
Bu   ularda   tafakkurning   aniq   uslubi,   mexanik   xotira   ustunligi,   rasm   chizish
malakalarining   etarlicha   rivojlanmaganligi   bilan   bog‘liq.   Lekin   bolalar   11-12
yoshdan     materialning   qismlari   o‘rtasida   bog‘lanishlar   (assotsiatsiya)   o‘rnatishda
ko‘rinadigan anglangan operatsiyalar asosida eslab qola boshlaydilar.
Tadqiqot   mobaynida   quyidagi   qismlarni   o‘z   ichiga   oladigan   qaror
to‘ldiriladi (13-jadval).
                                                                                                              
                                                                                                               
13-jadval
Piktogramma metodi bo‘yicha tadqiqot qarori
t/r So‘zli
qo‘zg‘atuvchi Rasm  S h arhlash Javob 
Piktogramma   metodikasi   yordamida   assotsiativ   jarayonlar   xususiyatlari,
bolada so‘zning aniq  mavhum ma‘ nos i o‘rtasidagi aloqa o‘rnata olish xususiyatlari
haqida bilish mumkin.  Hikoyani qayta esga tushirish
So‘z-mantiq  xotira  xususiyatlarini   o‘rganish   hikoyani   qayta   esga   tushirish
metodikasi   yordamida   amalga   oshirilishi   mumkin.   Bunda   faqatgina   matnni
tushunish   va   eslab   qolish   qobiliyatigina   emas,   balki   og‘zaki   va   yozma   nutq
qobiliyatlari   ham   aniqlanadi.   Tajriba   o‘tkazish   uchun   turli   murakkablikdagi
hikoyalarni tayyorlab olish kerak. Ularni alohida qog‘ozlarga kompYuterda yozib
olish   mumkin.   Kichik   bolalar   uchun   hikoyalar   qisqacha,   mazmuni   tushunarli
bo‘lishi kerak.  Bunday hikoyaga misol keltiramiz:
Qadim   zamonda   bolalar   yashagan   ekan.   Ularga   onasi   yog‘och   ot   sovg‘a
qiladi. Bolalar kuchuk va mushukni  otga mindirib, sayr  qildira boshlaydi. Yaxshi
sayr qilib Yurganda, ot birdan Yurmay qolibdi. Bolalar qarasa, otning oyog‘i sinib
qolgan ekan. Bolalar Anvar amakini chaqirishibdi va u otni tuzatib beribdi. 
Har   bir   hikoyada   sifatiy   tahlildan   boshqa,   miqdoriy   tahlil   qilish   imkonini
beradigan   ma'lum   so‘z   birliklari   sonini   ajratib   olish   kerak.   Bunda   hikoya
boshqacha   turga,   ya'ni   miqdoriy   tahlil   qilganda   tadqiqotchi   uchun   kalitday   holga
keladi. Masalan:
Bir   bola   /bor   edi/.   Uning   ismi   /Abror   edi/.   Abror/   onasi   bilan   /ko‘chaga/
o‘ynashga   chiqdi/.   Abror   /tez-tez   chopib   borayotib/,   toshga   /qoqilib   tushdi/   va
yiqildi/.   Abrorning   oyog‘i   /lat   edi/.   Uning   oyog‘i/   qattiq   og‘ridi/.   Onasi   Abrorni
/doktorga olib bordi. Doktor oyog‘ini/ boylab qo‘ydi/ va u og‘rimay qoldi/.
Kattaroq   bola   uchun   murakkabroq   hikoyalar   tanlanishi   mumkin.   So‘z
birikmalarining ma’lum miqdori ajratilgan bir necha hikoyalarni keltiramiz: 
1.   136-o‘rta   maktab/   o‘quvchisi/   o‘n   ikki   yoshli/   Sanjar/   yozgi   ta’tilni/
buvisinik i da/,   qishloqda/   o‘tkazdi.   Kechki   payt/   o‘rmondan/,   qaytayotib/,   Sanjar
temir   yo‘lning/   tuzatilmaganligini/   payqab   qoldi/.   Sanjar   bu   haqda
temiryo‘lchilarga   xabar   berdi/.   Halokatning/   oldi   olindi/.   H ushyorlik/   ko‘rsatgan
bola/ mukofot/ bilan taqdirlandi/. 2. Dushanba kuni kechqurun/  amerika  passajir  samol yo ti / «B oing »/  Kanada
yaqinida/   boshqa samol yo tga   urildi/.   180   ta yo‘lovchining barchasi,  jumladan, 18
nafar   ayol/   va   9   nafar   bola   ham/   hech   narsani   ko‘rib   bo‘lmaydigan/   qorong‘i/
qorongi   bo‘lishiga   qaramasdan/,   bo‘ronli   kun da/   qutqazildi.   Hamma   passajirlar/
«Rossiya» teploxodi bilan/ portga etkazildi. 
Hikoyani   qayta   esga   tushirish   bo‘yicha   tajribani   turli   tartibda   o‘tkazish
mumkin.   Bog‘cha   yoshidagi   bolalarga   hikoyani   eksperimentator   o‘qib   beradi.
Keyin   iloji   boricha   matnga   o‘xshash   qilib,   eshitilgan   hikoyani   esga   tushirish
so‘raladi.   Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   esa   hikoyani   mustaqil   o‘qishlari
eshitishlari mumkin.
Shuni   esda   tutish   kerakki,   hikoyani   idrok   qilish,   uni   o‘qib   berish   usuliga
bog‘liq.   Tadqiqotchi   hikoyani   o‘qib   berishi   sinaluvchiga   hikoya   mazmunini
tushunishni   osonlashtiradi,   «eshitganini»   idrok   qilishi   uchun   ko‘proq   kuch,
diqqatning barqarorligi talab etiladi (S.Ya.Rubinshteyn, 1970). Sinaluvchi mustaqil
o‘qiganida   unda   matnni   bir   necha   marta   qarab   chiqish   imkoniyati   tug‘iladi,   shu
bilan   bir   vaqtda   yomon   o‘qilganda   matnning   mazmunini   tushunishda   qiyinchilik
vujudga   keladi.   Hikoyani   yozma   ravishda   esga   tushirishda   yanada   ko‘proq
qiyinchiliklar vujudga keladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik sinaluvchilar hikoya
qilib berishni afzal ko‘radilar.
Agar   bola   eshitgan   hikoyasini   aytib   berishga   qiynalsa,   o‘rgatuvchi   dars
elementlarini   qo‘llashi   mumkin.   (S.Ya.Rubinshteyn,   1962,   1970).   Hikoya   bir
necha marta o‘qib beriladi va keyin sinaluvchi  bilan birga o‘qilganini muhokama
qilinadi. 
 
 Xayolni diagnostika qilish metodlari
          Bola xayolini baholashda turli xil ijodiy ishlar: rasm chizish, hikoya
tuzish,   buYumlarni   yasash   bilan   bog‘liq   jarayonlarda   fantaziyaning   namoyon
bo‘lishiga e’tibor beriladi.
                      «Nutqiy fantaziya» metodikasi Bolaga biror jonli mavjudot (odam  hayvonlar) haqida ( bolaning xohishiga
ko‘ra) hikoya tuzish va uni so‘zlab berish topshirig‘i beriladi. Buning uchun bolaga
5   daqiqa   vaqt   ajratilib,   shundan   1   daqiqasi   hikoya     ertakni   o‘ylab   olishi   uchun
beriladi.
Bola   hikoyani   so‘zlab   berish   jarayonida,   uning   fantaziyasi   qay
darajadaligini bilish uchun quyidagilarga e’tibor beriladi.
1. Xayol jarayonining tezligi.
2. Obrazlarning o‘ziga xosligi, originalligi.
3. Fantaziya (tasavvur)ning boyligi.
4. Obrazlarning chuqur ishlanganligi.
 Obrazlarning hissiy - ta’sirchanligi.
Yuqoridagi belgilarning hikoyada aks etganligiga qarab, har biri 0 balldan
2 ballgacha baholanad   “Nutqiy fantaziya” metodikasi uchun bayonnoma
1 4  -jadval
№ B ola   xayolining   baholanayotgan
belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi
0 1 2
1. Xayol jarayonining  t ezligi
2. Obrazning   o‘ziga   xosligi,
originalligi
3. Fantaziyaning boyligi
4. Obrazlarning   chuqur
ishlanganligi
Obrazlarning hissiy ta’sirchanligi
Bola   hikoyani   so‘zlab   berayotganida,   tadqiqotchi   Yuqoridagi   jadvalga,
hikoyada   mezondagi   belgilarning   namoyon   bo‘lishiga   qarab,   mos   ballar   bilan
belgilab boradi.
Rivoj la n ish darajasi haqida xulosalar.
10 - ball    –  juda Yuqori 8-9 ball  –  Yuqori
4-7 ball  –  o‘rtacha
2-3  –  quyi
0-1 ball  –  juda past
                                         «Rasm» metodikasi
Tadqiqotni   o‘tkazish   uchun   qog‘oz   va   flomaster   (kamida   6   xil   rangda)
kerak   bo‘ladi.   Bolaga   ana   shulardan   foydalanib,   biror - bir   rasmni   o‘ylab,   chizish
topshirig‘i beriladi. Buning uchun 5 daqiqa vaqt belgilanadi.
Tadqiqot natijalari tahlili quyidagi jadval yordamida amalga oshiriladi.
1 5 -jadval
№ Bola   xayolining
baholanayotgan belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi
1. Xayol jarayonining tezligi 0 2
2. Obrazning o‘ziga xosligi,
originalligi
3. Fantaziyaning boyligi
4. Obrazlarning   chuqur
ishlanganligi
5 Obrazlarning   hissiy
ta’sirchanligi 1
Rivojlanish darajasi haqida xulosalar
10 - ball  –  juda  y uqori
8-9 ball  –   y uqori
4-7 ball  –  o‘rtacha
2-3    –         quyi
0-1 ball  –  juda past
                                      «Haykaltaroshlik» metodikasi Bolaga 5 daqiqa davomida plastilindan biror  - bir narsa o‘ylab topib, yasash
topshirig‘i beriladi.
Bola fantaziyasi, topshiriqni bajarishdagi qobiliyati quyidagi ball - mezoni
bo‘yicha baholanadi.
0-1 ball — 5 daqiqa mobaynida bola hech narsa o‘ylab topib yasay olmasa;
2-3   ball   –   a gar   bola   shu   vaqt   ichida   biror   oddiyroq   narsalarni,   masalan:
kubik, aylanalarni yasasa;
4-5 ball  –   a gar bola faqat 3-4 qismdan iborat narsa yasasa;
5-7 ball  –   b oy fantaziyasi bilan ajralib turadiga n ,g‘ayrioddiy narsa yasasa;
8-9   ball   –   bola   original   narsani   o‘ylagan,   lekin   yasalishida   kamchiliklari
bo‘lsa;
10   ball   –   agar   o‘ylab   topilgan   narsa   original   va   puxta,   estetik   did   bilan
yasalgan bo‘lsa.
              Rivojlanish darajasi haqida xulosa
10 ball  –  bola maktab ta'limiga tayyor.
8-9 ball  –   m aktab ta'limiga tayyor desa bo‘ladi.
6-7 ball  –   m aktabga tayyorgarligi o‘rtacha
4-5 ball  –   b olaning maktab ta'limiga tayyorgarligi etarli   emas.
3 balldan past -  b ola maktab ta'limiga umuman tayyor emas.
       SHunday qilib, ushbu   mavzuda bilish jarayonlaridan, diqqat, xotira va
tafakkur  psixodiagnostikasi  haqida  ma`lumotlarga ega bo’ldik.
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Segen doskasi metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin?
2. P'eron-Ruzer metodikasining mazmuni qanday?
3. Landolt halqachalari metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin?
4.   Burdon   korrektur   sinovi   metodikasi   orqali   nimalar   o‘rganiladi?   Uning
qanday o‘zgartirilgan variantlarini bilasiz?
Ko‘rish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin? 6.Eshitish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin?
7. Piktogramma metodi orqali nimani o‘rganish mumkin?
8. Hikoyani qayta esga tushirish metodikasining mazmunini aytib bering?
9.”Rasm” metodikasi orqali nimalarni aniqlash mumkin?
10. “Haykaltaroshlik” metodikasining mazmunini aytib bering.
11.“Nutqiy fantaziya” metodikasi qanday o‘tkaziladi?