Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 701.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2023

95 Sotish

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi Reja: 1.Diqqat psixodiagnostikasi. 2.Diqqat psixodiagnostikasida korrektur sinov va Gorbov Shulte jadvallaridan foydalanish masalalari. 3.Diqqat psixodiagnostikasi uchun intellekt testlarining ayrim subtestlaridan foydalanish imkoniyatlari. 4.Xotira psixodiagnostikasi. Xayolni diagnostika qilish metodlari. Tayanch tushunchalar: Bilish - psixik aks ettirish jarayoni, bilimlarni egallash va o`zlashtirishni ta`minlaydi, bilishga qiziqish – aqliy intellektual hislar mahsuli, bu odamning tevarak - atrofdagi olamni bilish ehtiyoji tariqasida namoyon bo`ladi. Diqqat - ongimizning muayyan ob`ektga yo`naltirilishi va unda to`planishidan iborat psixik holat. D. ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi turlarga ajratiladi. Diqqatning barqarorligi – diqqatning ma`lum obektga uzoq vaqt davomida mutassil qaratilish imkoniyati. Diqqatning ko’lami - bir vaqtning o`zida diqqatning bir qancha ob`ektga qaratilishi imkoniyati. Diqqatning taqsimlanishi – diqqatning bir vaqtda bir necha ob`ektga yoki faoliyatga taqsimlanish xususiyati. Diqqatning ko’chishi – diqqatni ixtiyoriy ravishda bir ob`ektdan ikkinchi ob`ektga ko`chirish. Xayol - mavjud tasavvurlar asosida yangi obrazlarni yaratishdan iborat psixik aks ettirish jarayonlaridan biri. U ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi. Xotira - aks ettirilgan narsa va hodisalarni, tajribani esda qoldirish, esda saqlash va zarur bo`lganda esga tushirishdan iborat psixik jarayon. 1.Diqqat psixodiagnostikasi Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar majmui qo‘llaniladi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygarnik (1976); V.M.Bleyxer (1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk, S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar taraqqiyotini psixologik diagnostika qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Kornilov, 1921; I.V.Kruk, 1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va institutlari talabalari uchun pedagogik faoliyat amaliyotida qo‘llash mumkin bo‘lgan aniq psixologik metodlarni beradigan o‘quv qo‘llanmalar yo‘q. Psixologiya bo‘yicha mavjud o‘quv qo‘llanmalar esa talabalarni bolalarni psixologik o‘rgani metod va metodikalar bilan juda oz darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo, I.A.Domashenko, 1986). Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida bola rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot me'yorlariga mos yoki mos emasligini aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini aniqlash, uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar va metodlar majmuidan iborat. Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalarni tekshirishda sensomotor harakatlarni o‘rganishga mo‘ljallangan metodlar qo‘llaniladi: boshini ushlab turishi, predmetlarni ushlashi, o‘tirishi, qayrilib qarashi, predmetning orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqalar. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarni tekshirishda sodda harakatlarni og‘zaki qo‘llanmalarni bajarishga qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari qo‘llaniladigan topshiriqlar bola katta bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi. Bolalarni psixologik tekshiruvda chet el va sobiq ittifoq psixologlari foydalangan an'anaviy metodikalarni ko‘rib chiqamiz. Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma'lumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismoniy va ruhiy sifatlarining rivojlanishida sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shartli reflektor aloqalarning mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Frumkin, S.M.Livshits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlanishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova, 1986). Masalan, 1-2 yoshli bolalar sensomotor sohasini tekshirishda an'anaviy metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ularning ma'lum yosh davridagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlarni aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Harakat rivojlanishida kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi kerak. Shu bilan birga, erta Yurgan bola o‘z tengdoshlarini barcha tomondan qoldirib ketadi, deb faraz qilish ham xatodir. Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi (P.H.Mussen, 1987). Bolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetlar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. O‘yinchoqdan diagnostik qurol sifatida foydalanish uning tevarak- atrofidagi hodisalarni bilishga intilishi va faollik darajasi hamda predmetlardan foydalanishda amaliy ko‘nikmalarning mavjudligini aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalarni tekshirishda konkret psixologik metodikalardan foydalanish mumkin. Chunki xuddi shu davrdan boshlab, so‘zli topshiriqlarni bajarish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni tushuna boshlaydi, unda zarur shaxsiy sifatlar shakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperimental psixologik tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi. SEGEN DOSKASI Bu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridan biri E.Segen tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, bolaning shakllarni farqlash qobiliyatini aniqlashga, motorika xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan (N.A.Shivarev, 1970). Qattiq qog‘oz kartonga 1-rasmdagi figuralar chiziladi. 1-rasm. Segen doskasi Keyin ular ehtiyotkorlik bilan qirqib olinadi. Har bir variant bir-biridan murakkabligi bilan ajralib turadi: 1 - doskada 10 ta har xil butun figuralar bor; 2 - doskada 2 ta figura bo‘lib, ularning har biri ikki qismdan iborat; 3 - doskada har biri ikki va uch qismdan iborat 4 ta figura; 4 - doskada ikki qismdan iborat 5 figura. Bolaga 10 soniya davomida doska ko‘rsatiladi. Keyin doskadagi figuralar stol ustiga tushadigan qilib ag‘dariladi. Eksperimentator ularni aralashtirib, har bir figurani o‘z joyiga qo‘yishni so‘raydi. Tajriba boshida eksperimentator 2-3 namunani ko‘rsatib berishi mumkin. Keyin bolaning o‘zi topshiriqni qanday bajarayotganini diqqat bilan kuzatadi. Bunda bola «sinash va xato qilish» kabi harakatlar qiladimi, figuralarni joyiga qo‘yishda bola qanchalik diqqat-e'tiborli, buni u qanchalik o‘rganadi, tadqiqotchi shu kabilarga e'tibor berib, kuzatishi kerak. Birinchi topshiriqni bajargandan so‘ng, keyingi qiyinroq topshiriqqa o‘tiladi. Sinaluvchining har bir topshiriqni bajarish vaqti, uning qilgan harakatlari maxsus qog‘ozga yozib boriladi (3-jadval).Sinaluvchi topshiriqlarni o‘zi bajara olmasa, 1 daqiqadan so‘ng unga yordamlashish mumkin . 3-jadval Figuralarni joylashtirish bo‘yicha topshiriqlarni bajarish qarori Doska № Sinaluvchi harakatlari Ko‘rsatilgan yordam turi Topshiriqni bajarish vaqti Bu metodika juda sodda bo‘lib, 3 yoshdan katta bolalarni tekshirishda foydalanish mumkin. Bolalar figuralarni o‘yin deb qabul qilib, bu topshiriqlarni qiziqib bajaradilar. P'eron- Ruzer metodikasi Metodika qurish-yasash xususiyatlari, maqsadga yo‘nalgan ko‘nikmalarni egallash imkoniyatlarini, harakatlarning yangi usullarini o‘zlashtirishni o‘rganishga mo‘ljallangan. Bu metodika yordamida ixtiyoriy diqqat hajmi, uning barqarorligi haqida bilib olish mumkin. Tajriba o‘tkazish uchun 10 qatordan geometrik figuralar chizilgan maxsus qog‘oz varag‘i oldindan tayyorlanadi (1- ilova). Yuqoridagi to‘rtta figuraga turli belgilar qo‘yib chiqilib, qog‘ozdagi boshqa figuralarga ham xuddi shunday belgilar qo‘yib chiqish sinaluvchiga taklif etiladi. U o‘z harakatlarini namuna bilan solishtirishi mumkin. Olingan natijalarni tahlil qilish va qayta ishlashda 100 ta figurani chizishga ketgan vaqt, ehtimoli bo‘lgan xatolar soni, topshiriqni bajarish xarakterini tahlil qilishda yosh me'yorlarini hisobga olish zarur (4-jadval). 4- jadval 7-8 yoshli bolalar uchun P'eron - Ruzer metodikasi bo‘yicha qog‘ozni to‘ldirish normalari (M.P.Kononova natijalari). To‘ldirish vaqti Xatolar soni Sifati(%) () 1 daqiqa 15 soniya - 100 1 daqiqa 45 soniya 2 60 1 daqiqa 50 soniya 3 50 2 daqiqa 10 soniya 6 20 Bunda sinaluvchining chalg‘iganligi, ishni davom ettirish zarurligi haqida eslatilganligi va hokazolar e'tiborga olinadi. Diqqatning ko‘chishi, uzoq davom etadigan aqliy ishga qobiliyatini o‘rganish maqsadida I.V.Kruk (1986) tomonidan taklif etilgan metodikaning o‘zgartirilgan variantini qo‘llash mumkin. Uning mazmuni quyidagicha: bola 1- qog‘ozni to‘ldirgandan so‘ng, to‘ldirish qo‘llanmasi o‘zgartirilib, 2-qog‘oz taklif etiladi; o‘sha belgilarni boshqa geometrik figuralarga qo‘yib chiqish kerak. Keyin 3-qog‘oz ko‘rsatiladi: toq qatorlar 1-qog‘oz namunasi bo‘yicha, juft qatorlarni 2- qog‘oz namunasi bo‘yicha to‘ldiriladi. Olingan natijalar quyidagicha qayta ishlanadi. 1 va 2-chi qog‘ozlarni to‘ldirish uchun ketgan vaqt orasidagi farq vaqt etishmovchiligi –E ni aniqlash orqali amalga oshiriladi: E=t 1 +t 2 Bu erda t – qog‘ozlarni to‘ldirish uchun ketgan vaqt. Bundan tashqari, xatolar farqi (XF) quyidagi formula bilan aniqlanadi. XF=3K-/IK+2K/; Bu erda k – har bir qog‘ozni to‘ldirishdagi xatolar. Xatolar farqi ko‘rsatkichi ixtiyoriy diqqat darajasining pastligi, aqliy ish qobiliyati yomonligi mezoni sifatida qaralishi mumkin. Bolalar bu topshiriqni qiziqib bajaradilar, yaxshiroq natijaga erishishga intiladilar. 5-6 yoshli bolalar qog‘ozni to‘ldirishni Yuqoridagi 4 ta figuraga qarab bajaradi. 9-10 yoshli o‘quvchilar esa 1 daqiqadan so‘ng bu ishlarni eslab qolib mustaqil bajaradi. 2.Diqqat psixodiagnostikasida korrektur sinov va Gorbov Shulte jadvallaridan foydalanish masalalari Bu metodikadan diqqatning ko‘chish va bo‘linish xususiyatlarini, sensomotor reaktsiyalar tezligini o‘rganish uchun foydalaniladi. Sinaluvchilarga 1 dan 25 gacha sonlar ixtiyoriy joylashtirilgan 5 ta jadval ketma - ket ko‘rsatiladi (2-ilova). U sonlarni tartib bilan izlab ko‘rsatishi va ovoz chiqarib aytishi kerak. Har bir topshiriqni bajarish vaqti tadqiqot qaroriga yozib boriladi (5-jadval). Sinaluvchi faoliyatini miqdoriy baholashdan tashqari sensomotor reaktsiyalar tezligining sifatiy tahlili ham amalga oshiriladi. «Topshiriqni bajarish xususiyatlari» bo‘limiga sinaluvchi o‘zini qanday tutganligi, verbal va emotsional reaktsiyalari yozib boriladi. 6-7 yoshli bolalar uchun bitta jadvalni 1-1,5 daqiqa qarash me'yoriy hisoblanadi, o‘rtacha o‘quvchilar uchun 45 soniyadan 1 daqiqagacha me'yor hisoblanadi. Katta bog‘cha davridagi bolalar va 1-2-sinf o‘quvchilari ba'zi sonlarni chalkashtirib Yuboradilar. 10-12 yoshli bolalar uchun sensomotor reaktsiyalar tezligi oshishi, harakatlarning avtomatlashuvi xarakterlidir. 5-jadval. Shult jadvalidan foydalanishda tadqiqot qarori № jadval Topshiriqni bajarish xususiyatlari Vaqt (soniya) Har bir topshiriqni bajarish xususiyatlari hamda 5 ta jadval bo‘yicha olingan natijalarni tahlil qilib, tadqiqotchi nerv jarayonlari o‘zgarishini, jismoniy va ruhiy zerikish hodisasini aniqlaydi. Masalan, agar har bir keyingi topshiriqni bajarish vaqti oshib borsa, tez charchash, ixtiyoriy diqqat darajasining susayganligidan dalolat beradi. Bu metodikadan foydalanish bolalarning diqqati xususiyatlarini tajribada o‘rganish imkonini beradi. Krepelin bo‘yicha sanash va hisoblash Bu metodikadan murakkab sezgi harakat reaktsiyalarini, ish qobiliyatini, ixtiyoriy diqqat barqarorligini, psixik jarayonlar kechishining tezligini aniqlash uchun foydalanish mumkin. Ushbu metodikani qo‘llash uchun sinaluvchi bir necha o‘nliklar ichida eng sodda arifmetik operatsiyalar – qo‘shish va ayirishni bilishi kerak. Krepelin metodikasida sinaluvchiga qo‘shilishi va ayrilishi kerak bo‘lgan sonlar jufti yozilgan maxsus qog‘oz taklif etiladi. Krepelin bo‘yicha hisoblashda, (masalan: 30 da 3 gacha, 100 dan 7 gacha) tadqiqot qarorida to‘xtab qolishning uzoqligi va xatolar xarakteri qayd etib boriladi. Masalan: 30-3....27....24....21....19*....18....1...12....9....6....3....0 Xato hisoblashlar ham hisobga olinib (*) bilan belgilab qo‘yiladi, sinaluvchiga xatolarni to‘g‘rilash taklif qilinadi. Vaqt nuqta bilan qayd etiladi. Qoidaga ko‘ra «nuqta» shartli ravishda 1 soniyaga to‘g‘ri keladi. Shuni qayd etish lozimki, bu metodika aqliy ish qobiliyati jadalligini o‘rganishga ham mo‘ljallangan. Bajarilgan qo‘shish va ayirishlar soni ko‘pligi aqliy malakaning avtomatlashganidan, diqqatni uzoq vaqt bir narsaga to‘play olish qobiliyati mavjudligidan dalolat beradi. Bajarilgan topshiriqlar sonining kamligi, ko‘p to‘xtab qolish faol diqqatning barqaror emasligidan, psixik tez charchashga moyillikdan dalolat beradi. Burdon korrektur sinovi Boshlang‘ich va yuqori sinf o‘quvchilari faol diqqatining xususiyatlarini, uning ko‘chishi xususiyatlarini o‘rganish uchun B.Bourdonning korrektur sinovi metodikasidan foydalanish mumkin. Bu metodika diqqatning tebranishi, ko‘rish analizatori uzoq vaqt ishlaganda bir xil ko‘ruv qo‘zg‘atuvchilariga nisbatan sinaluvchining charchashini aniqlashga imkon beradi. Buning uchun P.A.Rudik tomonidan o‘zgartirilgan Burdon testi maxsus qog‘ozda ko‘rsatiladi. Qog‘ozda harflar tasodifiy ravishda yozilgan bo‘lib, sinaluvchi ularning ikkitasi to‘rttasini o‘chirishi kerak. Bunda eksperimentator har 30 60 soniyada sinaluvchi qalami turgan joyni belgilab ko‘yadi, shu bilan birga barcha topshiriqni bajarish uchun ketgan umumiy vaqt ham hisobga olinadi. Tajribani bir sinaluvchi ustida individual va guruh bilan o‘tkazish mumkin. Tajribani boshlashdan oldin, sinaluvchilarga ko‘rsatma beriladi va 1 daqiqa davomida mashq qildirib o‘rgatiladi, mashqlardan so‘ng sinaluvchi asosiy vazifani bajarishga kirishadi. Tajriba 5 daqiqa davom etadi (3-ilova). Tadqiqot natijalarini qayta ishlash maxsus qog‘oz orqali amalga oshiriladi. Unda o‘chiriladigan harflar o‘rni va o‘chiriladigan harflar soni o‘ng tomonda va har bir qatorga o‘tganda bu o‘chiriladigan sonlarning yig‘indisi chap tomonda beriladi. Kalit (blank)ni sinaluvchi qog‘ozi ustiga qo‘yib tadqiqotchi miqdoriy tahlilni osongina olib borishi mumkin. Korrektur sinovni bajarish natijalari (diqqatning to‘planganligi, topshiriqni bajarish tezligi, diqqatning ko‘chishi)ni miqdoriy aniqlash mumkin. Diqqatning to‘planganlik darajasi (K)ni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin: K K = P 1 -P 2 -P 3 * 100% P bu erda p1 – to‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi; p 2 –o‘chirilmay qolgan harflar yig‘indisi ; p 3 –noto‘g‘ri o‘chirilgan harflar yig‘indisi; p –o‘chiriladigan harflar AMKZ larning umumiy yig‘indisi. Diqqatning to‘planish darajasi (K)ni topish uchun umumiy va ishning har bir daqiqasi bo‘yicha (K1, K2, K3, K4, K5,)larni hisoblash mumkin. Psixotexnikada diqqatning to‘planishi (K)ni sifatiy baholashda quyidagi mezon qabul qilinadi: juda yaxshi – 81–100%, yaxshi – 61–80%, o‘rta – 41–60%, yomon – 21–40%, juda yomon – 0–20%. Topshiriqni bajarish tezligi ko‘rsatkichi (A) quyidagi formula bilan aniqlanadi: A A = S t bu erda S – sinaluvchining korrektur jadvalda ishlagan qismi; t – bajargan vaqti. Diqqatning ko‘chishini o‘rganish uchun sinaluvchiga korrektur jadvaldagi toq va juft qatorlardagi har xil harflar to‘plamini o‘chirish taklif etiladi. Diqqatning ko‘chish darajasi ( C ) quyidagi formula bilan hisoblanadi: C S o * C = 100. S bu erda S 0 –xato ishlangan qatorlar soni; S – sinaluvchi jadvalda ishlagan qatorlarning umumiy soni. Tadqiqot natijalarini grafik tarzida tasvirlash mumkin. Bunda abtsissa o‘qiga – ish tezligining o‘zgarishi (ma'lum vaqt birligida qarab chiqilgan harflar soni) va ordinata o‘qiga aniqlikning o‘zgarishi (o‘sha vaqt oralig‘ida xatolar soni) joylashtiriladi. Bu diqqatning o‘zgaruvchanligi xarakterining rivojlanishini kuzatish imkonini beradi. To‘g‘ri o‘chirilgan harflar soniga qarab diqqat barqarorligi darajasi haqida xulosa qilish mumkin. Xatolar qog‘ozning hamma erida borligi diqqatning tebranishi haqida ma'lumot beradi. Agar tajriba oxirida xatolar ko‘payib ketsa, bu diqqatning umumiy kuchsizligi, ish qobiliyatining sustligidan dalolat beradi. Topshiriqni tez bajarish va xatolarning yo‘qligi o‘quvchida ixtiyoriy diqqat barqarorligidan dalolat beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda bu tadqiqotni o‘tkazish uchun frantsuz oftalmologi E.Landolt tomonidan korrektur sinovning uzuklarga asoslangan o‘zgartirilgan variantini qo‘llash mumkin. Tajriba qog‘ozi turli tarafga qaratilgan – uzuklarning tasodifiy to‘plamidan iboratdir (4-ilova). Tajriba va unda olingan natijalarni qayta ishlash, xuddi B.Bourdon jadvali metodikasiday olib boriladi. 3.Diqqat psixodiagnostikasi uchun intellekt testlarining ayrim subtestlaridan foydalanish imkoniyatlari Koss kubiklari Bu metodika 1923 yilda S.C.Koss tomonidan taklif etilgan bo‘lib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, qurish, yasash xususiyatlarini o‘rganishga mo‘ljallangan. Bu metodika D.Wechslerning (1939, 1955) metodikasiga aqlni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda uni kattalarni tekshirishda qo‘llashadi, lekin bunday topshiriqlarni bolalar ham qiziqib o‘ynaydilar. Bolalar berilgan namunaga ko‘ra kubiklardan figuralar yasashlari kerak( 5 -ilova). Tajriba o‘tkazish uchun bir xilda bo‘yalgan plastmassa yoki yog‘och kubiklar kerak bo‘ladi. Kubiklarning kattaligi 3x3 sm, shakli va rangi har xil figuralar chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun ko‘rsatma: «Shunday figurani to‘rtta kubikdan yasab ko‘r». Rasmning birinchi namunasi ko‘rsatiladi va sinaluvchi taklif etilgan figurani kubiklardan yasay boshlaydi. Kubiklarni rasmning ustiga qo‘yib, topshiriqni bajarish man etiladi. Vaqt hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog‘liq ravishda miqdoriy baho qo‘yiladi. Bog‘cha yoshidagi va boshlang‘ich sinfdagi bolalar topshiriqni bajarishganda ozroq yordam berish mumkin. Bola agar qiynalsa, 1-2 figurani yasab ko‘rsatish kerak. Bunda eksperimentator faqatgina yasab ko‘rsatmasdan, qurish printsipini ham tushuntiradi. Figurani yasab bo‘lgach, eksperimentator kubiklarni buzib tashlaydi va sinaluvchiga mustaqil kubiklarni yasashni aytadi. Tadqiqot qarorida ko‘rsatilgan yordam va bajarilgan vaqt yozib qo‘yiladi. Link kubi Bu metodika diqqat barqarorligini, ziyrakligini, hissiy reaktsiyani aniqlashga imkon beradi. Tajriba o‘tkazish uchun 3x3 sm. kattalikda bir xil 27 kichik kubiklardan iborat kub kerak. Kichik kubchalarning tomonlari 3 xil (qizil, yashil, sariq) ranglarga bo‘yalgan bo‘ladi, ulardan tashqi tomonidan bir xil rangdagi katta kubik yasash mumkin bo‘lsin. Bolaga bir xil rangli kub ko‘rsatiladi (masalan, qizil), so‘ngra buzib tashlab, xuddi shundayini yana qurish kerakligi aytiladi. Eksperimentator qo‘shimcha ravishda bolaga, agar u qizil tomonini ichkarida qoldirsa, unda qizil rang tashqari tomonda etishmasligi aytiladi. Topshiriqni bajarish vaqtida sinaluvchining ziyrakligiga, uquvchanligiga, tez bajarishiga, hissiyotiga ahamiyat beriladi. Bularni hammasi oldindan tayyorlangan tadqiqot qaroriga yozib qo‘yiladi. sinaluvchi qurish usulini qanchalik tez o‘zlashtirganligi ham yozib qo‘yiladi, uch tomondan ham qizil kubikchani burchaklariga, bitta ham qizil tomoni yo‘q kubikni o‘rtaga joylashtirish kerak. Sinaluvchi 3-4 kubikni qo‘liga olib, qurish usulini yaxshi tushunmagan bo‘lsa, unga aytib yordam ko‘rsatiladi. Lekin bu bolaning ziyrakligi oz rivojlanganligidan dalolat beradi. Eksperimentator bola topshiriqni bajarayotganida uning harakatlarini, xatolarini, diqqati xususiyatlarini kuzatib, yozib boradi. Masalan, diqqatdagi xatolar quyidagicha bo‘lishi mumkin: a) bu kubikning joyini to‘g‘ri aniqlab, sinaluvchi uni noto‘g‘ri aylantirib Yuboradi, shundan so‘ng xatoni to‘g‘rilash qiyin bo‘ladi; b) o‘rtaga ikki tomoni qizil kubik qo‘yib qo‘yilsa ham shunday xato bo‘lishi mumkin, o‘rtaga faqat bir tomonida qizil bor kubiklarni qo‘yish kerak. Bu xatolar diqqatning parishonligidan, barqaror emasligidan dalolat beradi. (S.YA.Rubinshteyn, 1970). Bu vazifani bajarishda bolalar ikki usulni qo‘llaydilar. Birinchisi, muvafaqqiyatsizroq bo‘lib, sinaluvchi navbatdagi joyni to‘ldirish uchun kubik izlaydi. Ikkinchi usulda, sinaluvchi har bir kubikni qo‘liga olib, uning uchun mos joyni izlaydi. Odatda topshiriqni bajarishni birinchi usul bilan boshlaydilar, lekin birozdan so‘ng ikkinchi usul bilan topshiriqni bajarishga kirishadi. Bolalar kubiklarni qurishga turlicha munosabatda bo‘ladilar. Masalan, 3-4 yoshli bolalar qo‘llanmani darrov tushunmaydilar va ularning ko‘pchiligi topshiriqni bajarishda tartibsiz harakat qiladilar. 6-7 yoshli bolalar bo‘lsa, xatolarga yo‘l qo‘ysalar ham, diqqat bilan, tartibliroq harakat qiladilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ham topshiriqni bajarishda xatoga yo‘l qo‘yadilar. Lekin ular bu topshiriqni tezroq bajaradilar. 10-11 yoshli bolalar qo‘llanmani yaxshi tushunadilar, o‘z xatolarini o‘zlari tuzatadilar. 4.Xotira psixodiagnostikasi Barcha yoshdagi bolalarda xotira juda kuchli rivojlanadi. Kichik bolalar ham vaqt va fazoni yaxshi farqlay oladilar, so‘z boyligi ortib boradi. Bularning barchasi bolaning kattalar bilan, tengdoshlari bilan muloqotga kirishishi natijasida sodir bo‘ladi. Xotiraning rivojlanishi bola bilan ishlashda ta'limning qaysi metodlari ustunligiga, uni o‘rab turgan muhit idrok obrazlari bilan qanchalik «boyligiga» bog‘liq. Materialning sezgi organlariga ta'sir etishi, idrok xususiyatlarini hisobga olgan holda ko‘rish, eshitish, ushlab ko‘rib bilish, hid bilish, ta'm bilish xotiralari ajratiladi. Materialni esda saqlab qolish va uni qayta esga tushirishga bog‘liq ravishda harakat, mexanik, obraz (assotsiativ), mantiqiy, hissiy xotiralarga ajratiladi. Ma'lumotni saqlashning uzoqligiga bog‘liq ravishda qisqa muddatli (operativ) va uzoq muddatli xotiralar ajratiladi. Ma'lumotni esda olib qolish, inson tomonidan biror maqsad qo‘yilmasdan ixtiyorsiz, o‘rganilayotgan materialni esda saqlab qolish uchun maqsad qo‘yilganda ixtiyoriy esda olib qolinadi. Umumiy xotira olingan materialni esda saqlab qolish, esda saqlash va qayta esga tushirishdan iborat jarayon bo‘lib, bu tarkibiy qismlarni doimo rivojlantirishni talab etadi. Psixologiyada xotirani o‘rganish uchun maxsus metodikalar mavjud. «Qisqa muddatli ko‘rish xotirasi hajmini aniqlash Bolaga galma-gal quyidagi A va B rasmlar ko‘rsatiladi. 2-rasm Bolaga rasmning A va B qismlari ko‘rsatilgandan so‘ng unga trafaret shakli taqdim etilib, boladan 2 -rasmning har bir qismidagi barcha chiziqlarni ushbu trafaretda ifoda etishi talab etiladi. Har ikkala tajriba natijalari sifatida xotira orqali to‘g‘ri qayta esga tushirilgan chiziq deb, namuna sifatida ko‘rsatilgan chiziqlardan uzunligi va yo‘nalishi jihatidan hech qanday farq qilmaydigan chiziqlar qabul qilinadi (chiziqlardan chetlanish, uning buklanishi, burchaklari saqlangan holda bitta katakdan oshmasligi lozim). To‘g‘ri esga tushirilgan chiziqlar soni ko‘rish xotirasi hajmining ko‘rsatkichi hisoblanadi. «Tezkor ko‘rish xotirasini baholash» Xotiraning ushbu turi masalani echish jarayonida to‘g‘ri javobni aniqlash uchun kerakli axborotni shaxs qay darajada uzoq muddat xotirada saqlay olishi mumkinligi bilan belgilanadi. Axborotni saqlab turish vaqti, tezkor xotiraning qo‘shimcha sifatlariga masalani echish vaqtida bola tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni ham kiritish mumkin. (Xato deganda masalani echish uchun kerak bo‘lgan axborotni saqlay olmaslik kabi xususiyatlar nazarda tutiladi). Bolaning tezkor ko‘rish xotirasini va uning ko‘rsatkichlarini quyidagi tajriba bilan aniqlash mumkin. Bolaga tartib bilan 15 sekundga mo‘ljallangan 6 tadan har xil shtrixlangan uchburchaklar ifodalangan kartochka taqdim etiladi. Bola shunday kartochkadan birini ko‘rib bo‘lgandan so‘ng, bu kartochka olib qo‘yilib, o‘rniga 24 ta uchburchakni o‘z ichiga olgan katta kartochka ko‘rsatiladi. Ushbu kartochkada albatta bola hozirgina ko‘rgan 6 ta uchburchak ham tasvirlangan. Vazifaning maqsadi, bola ushbu kartochkadagi 24 ta uchburchakdan avvalgi alohida berilgan kartochkadagi 6 ta uchburchakni qidirib topib, to‘g‘ri ko‘rsatishidan iborat(3-rasm). 4-rasm. 3-rasm. Ko‘rish xotirasi rivojlanish darajasining ko‘rsatkichi, masalani echish vaqtidan (daqiqa hisobida) qilingan xatolar sonini ayirish va ularning yig‘indisiga 1 sonini qo‘shish bilan aniqlanadi.Bola tomonidan qaysidir sababga ko‘ra noto‘g‘ri ko‘rsatilgan uchburchaklar xato deb qaraladi. Bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi: har biri 6 ta uchburchakni o‘z ichiga olgan 4 ta kartochkadagi to‘g‘ri topilgan uchburchaklar yig‘indisini topib, u 4 ga bo‘linadi, bu to‘g‘ri javoblarning o‘rtacha miqdoridir. Ushbu son 6 dan ayriladi va hosil bo‘lgan natija xatolarning o‘rtacha sonini ifodalaydi. Shundan so‘ng bolaning vazifani echish uchun sarflagan o‘rtacha vaqti barcha vazifalarni echish uchun sarflagan umumiy vaqtini 4 ga bo‘lish orqali aniqlanadi. Bolaning 24 ta uchburchakni kartochkadan to‘g‘ri topishi uchun sarflayotgan vaqtining oxirini bilish uchun tekshiruvchi: «Sen qo‘lingdan kelganicha vazifani echib bo‘ldingmi?» degan savolni beradi. Bola berilgan savolga to‘liq ishonch bilan javob berib, uchburchaklarni qidirishni to‘xtatsagina u o‘z ishini yakunladi, deb hisoblanadi. Bolaning umumiy (24 talik) kartochkadagi 6 ta uchburchakni topish uchun sarflagan o‘rtacha vaqt u tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolar soniga bo‘linsa, qidirilayotgan ko‘rsatkichni qo‘lga kiritish imkoniyatiga ega bo‘linadi. Bolaning umumiy (24 uchburchakli) kartochkadan uchburchaklarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri topganligi to‘g‘risidagi axborotni aniqlash jarayonining tezligini oshirish uchun 24 uchburchak har birining chap burchagi ostiga birin-ketin raqamlab chiqish bilan erishiladi. Masalan, birinchi 6 ta uchburchakli kartochkaga (kartochka raqami rim raqami bilan 6 tadan belgilangan). Umumiy (24 uchburchakli) kartochkadagi; 1,-3,-8,-12,-14,-16- uchburchaklar birinchisiga; 2,-7,-15,-18,-19,-21- uchburchaklar ikkinchisiga; 4,-6,-10,-11,-17,-24- uchburchaklar uchinchisiga 5,-9,13,) ko‘rsatkichlarini 10 balli shkala orqali standart ko‘rsatkichlarga o‘tkazish uslubini taqdim etish mumkin. Natijalarni baholash. 10 ball 8 yoki undan Yuqori birlikdan iborat qisqa muddatli xotira hajmiga ega bo‘lsa, bu hol 10–12 yoshli bolalarga tegishlidir. Shunday 10 ballni qisqa muddatli xotirasi 7-8 birlikni tashkil etgan 6–9 yoshli bolalar ham qo‘lga kiritadilar. 8 ballni 6–9 yoshli bolalar 5-6 ta birlikni eslab qolsalar qo‘lga kiritadilar. 10–12 yoshli o‘quvchilar esa, qisqa muddatli xotira hajmida 6-7 birlikni esda qoldirishlari kerak. 6–9 yosh bo‘lgan, qisqa muddatli xotira hajmi, 3–4 birlikni tashkil etgan o‘quvchilar 4 ball oladilar. Shuncha ballni yoshi 10–12 da bo‘lgan, qisqa muddatli xotira hajmi 4-5 birlikni tashkil etgan o‘quvchilar ham oladi. 2 ball 6–9 yoshli bolalarga, agarda ularning qisqa muddatli xotira hajmi 1-2 birlikdan iborat bo‘lsa beriladi. Shuncha ballga yoshlari 11-12 da bo‘lgan bolalar qisqa muddatli xotira hajmi 2-3 birlikdan iborat bo‘lsa, ega bo‘ladilar. 0 ball bilan 6–9 yoshli, ko‘rsatkichlari nolga teng bo‘lgan bolalar baholanadi. Shu ball 10–12 yoshli qisqa muddatli xotira hajmining 0-1 birligiga ega bo‘lgan bolalarga beriladi. Rivojlanish darajasi haqida xulosalar 6–7 yoshli bolalarning qisqa muddatli xotirasi hajmining baholari asosida maktabda o‘qishi uchun tayyorligi haqida xulosalar quyidagicha chiqariladi: Maktab ta'limi uchun to‘liq tayyorlangan va qisqa muddatli xotirasi hajmi yaxshi rivojlangan deb, 10 ball to‘plagan bolalar qabul qilinadi. Maktab ta'limi uchun umumiy tayyorlangan va qisqa muddatli xotira hajmi o‘rtacha rivojlangan deb 8 ball to‘plagan bolalar tan olinadi. Qisqa muddatli xotira hajmi 4 balli bolalar o‘qitish uchun to‘liqsiz tayyorlangan deb hisoblanadilar. Qisqa muddatli xotira hajmi 2 balli bo‘lgan bolalar maktab ta'limi uchun tayyor emas, deb xulosa chiqariladi. Va nihoyat, qisqa muddatli xotira hajmi 0 ga teng bo‘lgan bolalar umuman maktabda o‘qitishga tayyor emas deb hisoblanadi. «Eshitish xotirasini baholash» Bu xotira turini aniqlash uchun bolaga 1 sekund oralig‘ida 4 ta so‘zlar to‘plami ketma-ket o‘qib beriladi. I. Oy , daraxt , sakramoq , sariq , qo‘g‘irchoq , sumka ; II. Gilam, stakan , suzmoq , og‘ir , kitob , olma ; III. Divan, hazillashmoq, palto, telefon, sanchqi, dovYurak ; IV. Maktab, odam, uxlamoq, qizil, daftar, gul . Shu so‘zlar to‘plamini eshitib bo‘lgandan so‘ng, sinaluvchiga taxminan sekund o‘tgach, keyingi 36 ta so‘zlar to‘plami shoshilmay, har bir so‘z 1 sekunddan oraliq bilan o‘qib eshittiriladi. Stakan, maktab, sanchqi, tugma, gilam, oy, stul, odam, divan, sigir, televizor, daraxt, qush, uxlamoq, dovYurak, hazillashmoq, qizil, oqqush, surat, o‘g‘ri, suzmoq, to‘p, sariq, sakramoq, daftar, palto, kitob, gul, telefon, olma, qo‘g‘irchoq, sumka, ot, etmoq, fil, uy. Bu 36 ta so‘z to‘plami tasodifiy ketma-ketlikda barcha qatordagi so‘zlardan iborat.Har bir to‘plamdagi so‘zlarni farqlash uchun ular turli chiziqlar bilan belgilanadi. 1-to‘plamdagi so‘zlar tagiga 1 ta to‘g‘ri chiziq chizilgan; 2-so‘zlar to‘plamiga 2 ta to‘g‘ri chiziq chizilgan; 3-so‘zlar to‘plamiga bitta uzun chiziq va oxirgi 4-so‘zlar to‘plamiga ikki qator uzun chiziq chizilgan. Bola eshitgan 36 ta so‘z ichida qisqa to‘plamdagi so‘zlar bor yo‘qligini topib, bor bo‘lsa «ha», bo‘lmasa «yo‘q» deb javob berish kerak. Katta to‘plamdagi so‘zlardan kichik to‘plamni topishi uchun bolaga 5 sekund vaqt beriladi. Agar farqlay olmasa, tadqiqotchi keyingi so‘zga o‘tib ketadi. Baholash natijalari Tezkor eshitish xotirasi ko‘rsatkichi katta to‘plamdan 6 ta so‘zni topishi uchun ketgan o‘rtacha vaqtga qarab aniqlanadi. O‘rtacha vaqtni topish uchun bola topshiriqni bajarishga sarflagan umumiy vaqt 4 ga bo‘linadi. O‘rtacha vaqtni xatolar soniga bo‘lib, 1 qo‘shilsa, operativ eshitish xotirasi hajmi aniqlanadi. Noto‘g‘ri topilgan topa olinmagan so‘zlar xato hisoblanadi. «Bevosita xotirani diagnostika qilish» Metodikani o‘tkazish uchun qog‘oz va ruchka kerak bo‘ladi. Tadqiqot o‘tkazishdan avval bolaga quyidagicha ko‘rsatma beriladi: «Hozir men senga turli xil so‘z va gaplar aytaman hamda bir to‘xtalib olaman. Sen mana shu to‘xtalgan vaqtimda aytgan so‘z gaplarimni eslab qolib uni qog‘ozga yozishing, rasmini chizishing kerak bo‘ladi. Tezroq yozishga, chizishga harakat qil. Men aytadigan so‘zlar ko‘p, vaqtimiz esa oz». Bolaga birin-ketin quyidagi so‘z va iboralar aytib beriladi. «Uy, tayoq, daraxt, balandga sakrash, quyosh nur sochmoqda, quvnoq odam, bolalar to‘p o‘ynashayapti, soat to‘xtab qoldi, qayiq daryoda suzyapti, mushuk baliq emoqda». Tadqiqotchi har bir so‘z yoki so‘z birikmasini aytib bo‘lgandan so‘ng 20 sekund tanaffus qiladi. Shu vaqt ichida bola aytilganlarni yozishi, chizib olishi kerak. Agar bu vaqt ichida bola topshiriqni bajarishga ulgurmasa, tadqiqotchi uni to‘xtatib qo‘yib, navbatdagi so‘zni o‘qiydi. Tajriba tugagandan so‘ng, boladan qog‘ozga chizilgan rasm yoki yozilgan so‘zlardan foydalanib, so‘z va so‘z birikmalarini aytib berishi so‘raladi. Natijalar tahlili: 1 ball — o‘z chizmalari va yozuvlaridan foydalanib, aytilgan so‘zlarni to‘g‘ri va xatosiz esga tushira olsa; 0,5 ball – chizgilari, yozgan narsalariga asoslanib, berilgan so‘zga yaqinroq so‘zni esga tushirsa; 0 ball – noto‘g‘ri esga tushirilsa. Umumiy maksimal ko‘rsatkich – 10 ball Bu ballni bola barcha aytilgan so‘zlarni to‘g‘ri, to‘liq esga tushirsa to‘play olishi mumkin. Minimal ko‘rsatkich – 0 ball. Rivojlanish darajasi haqida xulosa 10 ball – bevosita eshitish xotirasi juda Yuqori darajada rivojlangan. 8-9 ball – bevosita eshitish xotirasi Yuqori darajada rivojlangan. 4-7 ball – bevosita eshitish xotirasi o‘rtacha darajada rivojlangan. 2-3 ball – past darajada rivojlangan. 0-1 ball – kuchsiz rivojlangan bevosita eshitish xotirasiga ega. «Esda qoldirish jarayonining dinamik xususiyatlari» Bolaga 10 ta so‘zdan tarkib topgan qator bir necha marta qaytarish orqali eslab qolish uchun tavsiya etiladi. Har bir takrorlashdan so‘ng, bola tomonidan eslab qolingan so‘zlar soni aniqlanadi. Quyidagi so‘zlar qatorining birortasidan foydalaniladi: 1. Uy, parta, oq, yaxshi, nok, bo‘r, kuchli, piyola, sham, stol. 2. Mushuk, ruchka, qizil, yomon, olma, pol, kuchsiz, sanchqi, chiroq, qalam. 3. Qo‘g‘irchoq, qoshiq, qizil, mashina, baland, cho‘tka, ona, kitob, tovuq, anor. 4. It, deraza, gul, gilam, konvert, osmon, harf, uyqu, quyi, pichoq. Soat, shamol, baliq, yulduz, fil, qand, qog‘oz, stul, arqon, shaftoli. Eslatma: Bolalarning esda qoldirish dinamikasini diagnostika qilishda, maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar uchun so‘zlar qatorini shunday tuzish kerakki, birinchi so‘z ikkinchi so‘zga, ikkinchi so‘z uchinchisiga aloqador, ma'nodosh bo‘lmasligi lozim. Bolaning eslab qolishi va qayta aytib berishi uchun tadqiqotchi so‘zlar qatorini 6 martagacha qaytarishi mumkin (undan ko‘p emas). Har bir qaytarishdan so‘ng to‘g‘ri va xatosiz eslab qolingan so‘zlarni belgilab borib, grafikda aks ettiriladi. 4-rasm . Grafik asosida: a) Eslab qolish dinamikasi, b) Eslab qolish mahsuldorligi aniqlanadi. Grafikda har bir takrorlashdan so‘ng eslab qolgan so‘zlarining soni ortib borsa – eslab qolish dinamikasi yaxshiligini bildiradi. Agar ko‘rsatkich o‘zgarmasa, o‘rtacha darajadaligidan dalolat beradi. Agar har bir takrorlashdan so‘ng ham eslab qolgan so‘zlar soni kamayib borsa, bu eslab qolish dinamikasining sustligini bildiradi. Natijalar tahlili Olingan natijalar bo‘yicha bolaning eslab qolish dinamikasi quyidagicha baholanadi: etarli darajadagi yaxshi dinamik esda qoldirish jarayoni – a'lo. Esda qoldirish o‘rtacha dinamik jarayoni – qoniqarli. Esda qoldirish dinamik jarayon emas – qoniqarsiz. Shuningdek, bu jarayon quyidagi ballar mezoni bo‘yicha ham baholanadi. 10 ball — bola 10 ta so‘zni xatosiz to‘g‘ri eslab qolib, ayta olgan va bunga 6 marta takrorlash shart bo‘lmagan. 8-9 ball – 6 marta takrorlashdan so‘nggina 10 ta so‘zni to‘g‘ri eslab qolsa. 6-7 ball — 6 marta takrorlashdan so‘ng 7–9 ta so‘zni esda qoldirsa. 4-5 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng 4–6 tagacha so‘zni eslab qolsa. 2-3 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng faqat 2-3 ta so‘zni eslab qolib aytsa. 0-1 ball – 6 marta takrorlashdan so‘ng ham 1 ta so‘zni eslasa umuman esda qoldira olmasa. Rivojlanish darajasi haqida xulosa 8-10ball – bola maktab ta'limiga tayyor, uning esda qoldirishi Yuqori va o‘rtacha dinamiklikka ega. 4-7 ball – o‘qishga etarli darajada tayyor emas. 0-3 ball – umuman maktab ta'limiga tayyor emas. Meyli testi yordamida ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganish R.Meili testi 1961 yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, 7–14 yoshli bolalar va kattalarning ko‘rish va eshitish xotirasini o‘rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki bosqichdan iborat (6-jadval). Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish va ko‘rish xotirasi o‘rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o‘qib bergan so‘zlarni – predmetlarning nomlarini eshitib, esda olib qolish qobiliyati o‘rganiladi. Bu tadqiqotlar bir kunda o‘tkazilmaydi, bu esa xotiraning o‘rganilayotgan xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilishga imkon beradi. Tajriba o‘tkazish uchun turli predmetlar tasvirlangan 60 ta so‘zlar to‘plami – 2 - qatorda kerak bo‘ladi. Ko‘rish xotirasi o‘rganilayotganda quyidagi qo‘rsatma beriladi: «Hozir men sizga turli predmetlar tasvirlangan rasmlarni ko‘rsataman, siz ularning nomini istalgan tartibda aytasiz». Rasmlarning har biri 2 soniya ko‘rsatiladi. 10 soniya tanaffusdan so‘ng sinaluvchi predmetlarni aytadi. Eksperimentator to‘g‘ri aytilgan predmetlarni ham, rasmda yo‘q bo‘lgan qo‘shib qo‘yilgan predmetlarning nomini ham yozib boradi. Rasmlarning 2-seriyasini boshqa kuni, so‘zlar qatori bo‘yicha tajribalar ham boshqa kunlari o‘tkaziladi. 6-jadval Meyli testi uchun qo‘zg‘atuvchi material tadqiqot bosqichlari 1 - bosqich 2 - bosqich Rasmlarning 1-seriyasi Rasmlarning 2-seriyasi So‘zlarning 1-qatori So‘zlarning 2-qatori no‘xat chig‘anoq karton jadval eshak krovat vagon hafta kalit truba dehqon so‘m arava nok pianino qarg‘a qo‘ng‘iroq cha supurgi botinka fleshka stol echki karta ari olcha buket tepalik ko ‘zoynak etik tramvay ushoq suv vilka arra pero ovchi baliq stul ko ‘mir qo‘y bochka bola olmaxon bulut bosh bolg‘a qurol terak bufet shisha yigitcha qalam atirgul g‘ildirakli arava nok velosiped parovoz taroq dasturxon botinka kreslo zambarak sho‘rva echki bayroq daraxt plash salon xo‘roz olma mushuk sohil qaychi kitobcha pichoq burun zontik shlyapa bosma qog‘oz po‘kak vaza uy sirka mehmonx ona sigir it gul sovun divan skameyka mehnat ilon kaptar eshik osmon tova soat piyola gugurt qush qariya daryo siyoh salat ko‘zoynak pech qulf raketa chiroq skripka qul nonushta oyoq papiros quti daraxt qor pianino ot yong‘in truba Eshitish xotirasini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ham shunday o‘tkaziladi. Sinaluvchiga quyidagi qo‘rsatma beriladi: «Hozir sizga so‘zlar qatorini o‘qib beraman, siz esa eshitib bo‘lganingizdan so‘ng, ularni istalgan tartibda menga aytib berasiz». Tadqiqotchi tadqiqot qaroriga sinaluvchi aytgan barcha so‘zlarni – takrorlaganlarini ham, yo‘q so‘zlarni qo‘shib qo‘yganlarini ham yozib boradi. Olingan natijalar foizlarda miqdoriy o‘lchash orqali tahlil qilinishi mumkin. Ko‘rib esda olib qolingan narsani qayta tiklash Ko‘rish xotirasi xususiyatlarini D.Wechsler (1945) taklif etgan metodika yordamida o‘rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o‘rganish subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga qarash taklif etiladi (6-ilova). Har bir rasm sinaluvchiga 10 soniya ko‘rsatiladi. Keyin sinaluvchi toza oq qog‘ozga ko‘rgan narsasini qayta esga tushirib, chizishi kerak. Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish mumkin. Figura A: 1) ikki kesishgan chiziq va ikki bayroq – 1 ball; 2) to‘g‘ri joylashtirilgan bayroq – 1 ball; chiziqlar kesishganda to‘g‘ri burchak – 1 ball. Eng Yuqori baho – 3 ball. Figura B: 1) katta kvadrat ikkita diametri bilan – 1 ball; 2) katta kvadrat 4 kichik kvadrat – 1 ball; 3) ichki diametr barcha ichki kvadratlar bilan – 1 ball; 4) kvadratchalardagi 4 ta nuqta – 1 ball; 5) aniq taqsimlanganlik – 1 ball. Sinaluvchi olishi mumkin bo‘lgan eng Yuqori baho – 5 ball. Figura V: 1) ochiq to‘g‘ri to‘rtburchak – 1 ball; 2) markaz va o‘ng chap tomon to‘g‘ri esga tushirilgan – 1 ball; 3) bir noto‘g‘ri chizilgan qismni hisobga olmaganda, figura umuman to‘g‘ri – 1 ball; 4) figura to‘g‘ri esga tushirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball. Figura G: 1) katta to‘g‘riburchak ichida kichik to‘g‘riburchak – 1 ball; 2) ichki to‘g‘riburchakning hamma uchlari tashqi to‘g‘riburchak uchlari bilan birlashtirilgan – 1 ball; 3) kichik to‘g‘riburchak katta to‘g‘riburchakda aniq joylashtirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball. Eng Yuqori natija – 14 ball. Bu metodikadan maktabgacha ta'lim muassasalarining katta va tayyorlov guruhi bolalarini hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tekshirishda foydalanish mumkin. Bu topshiriqlarni bajarganlaridan so‘ng bolalarning nafaqat geometrik figuralarni xotirada olib qolish va uni esga tushirish qobiliyatlari haqidagina emas, balki xotira bo‘yicha rasm chizish malakalarining shakllanganligi, sensomotor faoliyat holati haqida ham bilib olish mumkin. Bentonning ko‘rish xotirasini o‘rganish testi Bu testni A.L.Benton (1952) turli shakldagi rasmlarni ko‘rib esda olib qolish xususiyatlarini o‘rganish uchun ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko‘rsatiladigan rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o‘zaro teng. Ularning har biri 10 ta namuna kartochkalaridan tuzilgan. Kartochkalarda bir nechta oddiy geometrik figuralar aks ettirilgan (7-ilova). Har bir kartochka 10 soniya ko‘rsatiladi. Kartochkalar ko‘rsatilgandan so‘ng ularda chizilgan figuralarni esga tushirib chizish taklif etiladi. Olingan natijalar miqdoriy va sifatiy tahlil qilinadi. Sinaluvchi to‘g‘ri chizgan figura – 1 ball bilan, noto‘g‘ri chizilgan figura – 0 ball bilan baholanadi. Tadqiqot natijalarining umumiy bahosi faqatgina ko‘rish xotirasining holati haqidagina emas, balki aqliy taraqqiyot darajasi haqida ham bilishga imkon beradi. Tovushlarni eslab qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar Ma'nosiz so‘zlarni esda olib qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar mexanik xotira hajmini o‘rganishga qaratilgan. Tajriba quyidagicha o‘tkaziladi: sinaluvchiga alohida qog‘ozga yozilgan tovushlar aytiladi (7-jadval), keyin istalgan tartibda esga tushirish so‘raladi. 7-jadval Tadqiqot natijalarini qarorga qayd qilish sxemasi Sinaluvchi F.I yoshi sinfi Samira N . 11,5 yosh 5-sinf o‘quvchisi sana 020 13 vaqt 10-00 Qo‘zg‘ovchi material Ko‘rsatishlar soni 1-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 na - - - - - - ko - - - la - - - ra - - - - - tu - - - - ma - - - - - no - - - - zi - - - - - nu - - - la - - - Aytilgan «ortiqcha» tovushlar si ru da Esga tushirilgan tovush 3 5 7 7 8 10 2-seriya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 salom - - - - - doli - - kozim - - mira - - - nulim - - - kiryam - - - - vokar - - - - torik - - siza - - - viga - Aytilgan «ortiqcha» so‘zlar Esga tushirilgan so‘zlar soni 4 5 6 6 9 Avval 1-seriyadagi qo‘zg‘atuvchi material – 10 ta bir bo‘g‘indan iborat tovushlar o‘qib beriladi va sinaluvchidan ularni takrorlash so‘raladi, keyin bu tovushlar yana o‘qib beriladi. Tadqiqot qarorida barcha tovush birikmalari qayd etiladi. Navbat bilan har bir ko‘rsatishdan so‘ng jadvalda aytilgan so‘z birikmalari va tovushlar qayd etiladi. Ikki seriyani o‘tkazish uchun o‘rtacha 12 daqiqa vaqt kerak bo‘ladi. Eslab qolish uchun sinov 10 ta so‘zni eslab qolish uchun diqqat barqarorligini aniqlashda sinov o‘tkazish mumkin. Bu metodikadan katta bog‘cha yoshidagi bolalar va kichik maktab o‘quvchilari xotirasini aniqlashda foydalanish mumkin. Tajriba o‘tkazish uchun bir qatorga yozilgan 10 ta so‘z kerak bo‘ladi. So‘zlar shunday tanlangan bo‘lishi kerakki, ular orasida aloqa o‘rnatish qiyin bo‘lsin. Eslab qolinadigan so‘zlar №1 №2 Tog‘ O‘rmon Arra Non Atirgul Deraza Sovun Stul Non Suv Oyoq Aka Pero Ot Ko‘zoynak Qo‘l Divan Asal Daryo Bolg‘a Tajribani boshlashdan oldin sinaluvchiga quyidagi ko‘rsatma beriladi: «Hozir sizning eslab qolish qobiliyatingizni tekshirmoqchiman. Buning uchun men sizga so‘zlarni o‘qib beraman. Keyin siz esda olib qolganlaringizni aytasiz». Bunda oldindan tayyorlab qo‘yilgan tajriba qarorida sinaluvchi aytgan so‘zlar yozib olinadi (8-jadval). 8-jadval 10 ta so‘zni eslab qolish va uni qayta esga tushirish bo‘yicha tadqiqot qarori Sarvar N. 11 yosh 4-sinf sinaluvchi F.I. yoshi o‘quvchisi 20 .03.2013 y 11-20 sana vaqt Qo‘zg‘atuvchi so‘zlar Ko‘rsatishlar soni 1 soat 40 daqiqada esga tushirilgan so‘zlar1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 Tog‘ - - - - - Arra - - - Atirgul - - - - Urug‘ - - - Deraza - - - - Non - - - Pero - - - Ko‘zoynak - - - - Pal’to - - - Daryo - - - - - Aytilgan «ortiqcha» so‘zlar Esga tushirilgan so‘zlar soni Tajriba qarorida sinaluvchi «mustaqil» aytgan so‘zlar ham qayd etiladi. Bir qayta esga tushirish bosqichi davomida «ortiqcha» so‘zlarni va takrorlashlarni hisobga olgan holda esga tushirilayotgan so‘zning tartib raqami bo‘yicha necha marta takrorlanganligini hisoblash mumkin. Navbatdagi ko‘rsatishlarda sinaluvchidan oldingi aytilgan so‘zlarni ham, hozirgi aytilgan so‘zlarni ham qayta esga tushirish so‘raladi. Tajriba o‘tkazish uchun o‘rtacha 5–7 daqiqa vaqt ketadi. Bavosita eslab qolish metodikasi Bavosita esda olib qolish metodikasi yordamida (A.N.Leontev, 1928) faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash mumkin. Tadqiqotchi sinaluvchi eslab qolishi uchun beriladigan 10–15 ta so‘zni (9, 10 - jadval) hamda 20–30 ta rasmli kartochkalar to‘plamini tanlaydi. Rasmlar so‘zlarni bevosita aks ettirmaydigan qilib, mustaqil tanlanishi mumkin. 9- jadval 5–7 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material Sinaluvchi eslab qolishi uchun aytiladigan so‘zlar Har xil bevositalikni ifodalaydigan rasmlar Tushki ovqat Y o rug‘ Qush S on K a rovat Pichoq Divan Olma Bog‘ Kiyim O‘qish Ho na Daraxt Maktab binosi S h kaf Yo‘l Tun Stul H iroq Idish Soat Sigir Ko‘ylak Dala Xato O‘rmon Velosiped Qulupnay Qalam Mushu k Avtomob il Tut Ot Sichqon Uy cha Divan Samokat Ar a vah a Xaskash Katta bog‘cha yoshidagi va kichik maktab yoshidagi bolalarni tekshirish uchun turli seriyalarda har xil so‘zlar va rasmlar tanlanishi zarur: birinchi seriyada ular ancha aniq bo‘lishi kerak, ikkinchi seriyada mavhumroq bo‘lishi ham mumkin. Rasmlarning hajmi bir xil va bo‘yalgan bo‘lishi kerak. Maktabga chiqishidan oldin bolalarning xotirasini tezda aniqlash maqsadida bu metodikaning L.N.Poperechnaya (1979) tomonidan o‘zgartirilgan variantidan foydalanish mumkin. Uning mazmuni: qo‘zg‘atuvchi materialni o‘zgartirish, hajmini qisqartirishdan iborat. Bunda 15 ta so‘z va 25–30 rasm o‘rniga 5 ta so‘z va 16 ta rasm beriladi. Tajribani boshlashdan oldin tadqiqotchi bola bilan birgalikda hamma rasmlarni qarab chiqadi, bolaga tushunarsiz rasmlarni izohlab beradi. Keyin bolaga quyidagi ko‘rsatma beriladi: 10-jadval 8–12 yoshli bolalar uchun bavosita esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan qo‘zg‘ovchi material Sinaluvchi esda olib qolishi uchun o‘qib beriladigan so‘zlar Har xil bavositalikni ifodalaydigan rasmlar yomg‘ir janjal uchrashuv javob yong’in mehnat g‘am o‘yin majlis kuch ertalab qo‘shni teatr telefon bayram Dasturxon , ot, stul, bolta, telefon, daftar, lampochka, pat, qalam, gul, belkurak, shapka, xaskash, daraxt, samolyot 11-jadval Bavosita eslab qolish metodikasining o‘zgartirilgan varianti uchun qo‘zg‘atuvchi material Sinaluvchi esda olib qolishi uchun o‘qib beriladigan so‘zlar Har xil bavositalik imkonini beradigan rasmlar yong‘in yomg‘ir mehnat xato g‘am oshxona, asbob, maktab doskasi, taroq, quyosh, globus, ko‘za, xo‘roz, devor, bolalar ishtoni, ot, ko‘cha chirog‘i, botinka, soatlar, qalam, zavod trubalari, non do‘kon i «Hozir sizlarga so‘zlarni o‘qib beraman, siz esa ularni yaxshiroq eslab qolish uchun ularga mos rasmlarni tanlaysiz. Bu rasmlar keyinchalik so‘zlarni qayta esga tushirishga yordam berishi zarur». Birinchi «yong‘in» so‘zi beriladi. Agar bola 15 soniya davomida ishga kirishmasa, u ko‘rsatmani yaxshi tushunganligini aniqlash kerak. Ko‘rsatma yana takrorlanadi. Agar 20-30 soniyadan keyin bola topshiriqni bajarishga kirishmasa, tadqiqotchi tushuntira boshlaydi: «Siz «yong‘in» so‘zini esga tushirishga yordam beradigan rasmli kartochkani tanlashingiz zarur. Qanday rasm yong‘inni, tutun chiqayotganini eslatishini qarab chiqamiz. Mana masalan, bu erda zavod trubalari, tutun Yuqoriga chiqayotgani tasvirlangan. Bu rasm sizga «yong‘in» so‘zini eslab qolishga yordam beradimi?». Bola tasdiqlab boshini silkiydi va qanday eslab qolish kerakligini tushunganligini aytadi. Keyin tadqiqotchi keyingi so‘zni aytadi, sinaluvchi bo‘lsa zarur kartochkani tanlaydi. Kartochkani tanlash uchun 30 soniyagacha vaqt beriladi. Ko‘pincha bolalar tezroq tanlashadi. Har bir tanlashdan so‘ng, tadqiqotchi bolani nima uchun xuddi shu rasmni tanlaganini, u aytilgan so‘z bilan qanday bog‘langanligini so‘raydi. Hamma so‘zlar aytilib, ularga mos rasmlar tanlanganidan keyin, eksperimentator ularni bir chetga olib qo‘yib, bolaga xotirani o‘rganish bo‘yicha boshqa topshiriq beradi, masalan kubiklardan figura yasash. 15 yoki 30 daqiqadan so‘ng, unga so‘zlarni eslab qolish uchun tanlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bola eslab qolgan so‘zni aytishi kerak. Bunda u yoki bu rasm xotirada qanday bog‘lanishlarni hosil qilishini aniqlash zarur. Tadqiqot jarayonida tajriba qarori to‘ldirib boriladi (12-jadval). 12-jadval Bavosita eslab qolish tajribasining qarori Eslab qolish uchun berilgan so‘zlar Rasmni tanlash vaqti (soniya) Rasmni tanlash motivi Qayta esga tushirish Turli yordamchi vositalardan foydalanib to ‘ g ‘ ri qayta esga tushirilgan so ‘ zlar bolada eslab qolish qobiliyatining kuchli rivojlanganligidan dalolat b e radi ( A . N . L e ont e v , 1928). Piktogramma metodi Bevosita es la b qolish xususiyatlarini piktogramma, ya'ni rasmli assotsiatsiyalar metodi orqali ham o‘rganish mumkin. Piktogramma eksperimental- psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan qo‘llanilgan. Sinaluvchi aniq so‘zni rasmdagi tasvir orqali eslab qolishi kerak. Sinaluvchi so‘z va tasvir o‘rtasidagi aloqani o‘ylab topishi kerak, bu esa keyinchalik so‘zni qayta eslashiga imkon beradi. Rasm va so‘z o‘rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha, bu rasmlar so‘zni eslab qolish uchun yaroqli bo‘ladi. (A.R.Luriya, 1967). Shuning uchun ham bu metodika orqali tadqiqot o‘tkazish faqatgina assotsiativ, bevosita xotira xususiyatlarinigina emas, fikrlash faoliyati xarakteri, mantiqiy tafakkurning rivojlanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi. (S.V.Longinova, S.Ya.Rubinshteyn, 1972, B.G.Xersonskiy, 1988). Metodikaning mazmuni shundan iboratki, sinaluvchi aniq bir so‘zni – tushunchani eslab qolish uchun o‘zi mustaqil rasm sxema chizadi. Bu chizilgan rasm sxema keyinchalik so‘zni – tushunchani esga tushirishga yordam berishi kerak. Alohida harf so‘zlarni yozish tavsiya etilmaydi. Tajriba o‘tkazish uchun oldindan tayyorlangan toza varaq va qalam kerak bo‘ladi. Sinaluvchiga quyidagi ko‘rsatma beriladi: «Men sizga so‘zlarni aytaman, siz ularni eslab qolish uchun kichikroq rasm chizib oling. Rasm chizish tezligi va rasmning sifati sizni xavotirlantirmasin. Asosiysi, siz keyin rasmga qarab, eslab qolgan so‘zlaringizni aytsangiz bo‘ldi». So‘zlar ( yoki so‘z birikmalari) quyidagilar bo‘lishi mumkin: Bayram Ko‘zi ojiz bola Taraqqiyot Mehribon buvi Qorong‘u tun G‘amgin Urush Og‘ir ish Hokimiyat Qattiqqo‘l o‘qituvchi Sovqotayotgan qiz Qo‘rqinch Qorni och odam Bemor ayol Do‘stlik Bola qanchalik yosh bo‘lsa, topshiriqni bajarishga u shunchalik qiynaladi. Bu ularda tafakkurning aniq uslubi, mexanik xotira ustunligi, rasm chizish malakalarining etarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Lekin bolalar 11-12 yoshdan materialning qismlari o‘rtasida bog‘lanishlar (assotsiatsiya) o‘rnatishda ko‘rinadigan anglangan operatsiyalar asosida eslab qola boshlaydilar. Tadqiqot mobaynida quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladigan qaror to‘ldiriladi (13-jadval). 13-jadval Piktogramma metodi bo‘yicha tadqiqot qarori t/r So‘zli qo‘zg‘atuvchi Rasm S h arhlash Javob Piktogramma metodikasi yordamida assotsiativ jarayonlar xususiyatlari, bolada so‘zning aniq mavhum ma‘ nos i o‘rtasidagi aloqa o‘rnata olish xususiyatlari haqida bilish mumkin. Hikoyani qayta esga tushirish So‘z-mantiq xotira xususiyatlarini o‘rganish hikoyani qayta esga tushirish metodikasi yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunda faqatgina matnni tushunish va eslab qolish qobiliyatigina emas, balki og‘zaki va yozma nutq qobiliyatlari ham aniqlanadi. Tajriba o‘tkazish uchun turli murakkablikdagi hikoyalarni tayyorlab olish kerak. Ularni alohida qog‘ozlarga kompYuterda yozib olish mumkin. Kichik bolalar uchun hikoyalar qisqacha, mazmuni tushunarli bo‘lishi kerak. Bunday hikoyaga misol keltiramiz: Qadim zamonda bolalar yashagan ekan. Ularga onasi yog‘och ot sovg‘a qiladi. Bolalar kuchuk va mushukni otga mindirib, sayr qildira boshlaydi. Yaxshi sayr qilib Yurganda, ot birdan Yurmay qolibdi. Bolalar qarasa, otning oyog‘i sinib qolgan ekan. Bolalar Anvar amakini chaqirishibdi va u otni tuzatib beribdi. Har bir hikoyada sifatiy tahlildan boshqa, miqdoriy tahlil qilish imkonini beradigan ma'lum so‘z birliklari sonini ajratib olish kerak. Bunda hikoya boshqacha turga, ya'ni miqdoriy tahlil qilganda tadqiqotchi uchun kalitday holga keladi. Masalan: Bir bola /bor edi/. Uning ismi /Abror edi/. Abror/ onasi bilan /ko‘chaga/ o‘ynashga chiqdi/. Abror /tez-tez chopib borayotib/, toshga /qoqilib tushdi/ va yiqildi/. Abrorning oyog‘i /lat edi/. Uning oyog‘i/ qattiq og‘ridi/. Onasi Abrorni /doktorga olib bordi. Doktor oyog‘ini/ boylab qo‘ydi/ va u og‘rimay qoldi/. Kattaroq bola uchun murakkabroq hikoyalar tanlanishi mumkin. So‘z birikmalarining ma’lum miqdori ajratilgan bir necha hikoyalarni keltiramiz: 1. 136-o‘rta maktab/ o‘quvchisi/ o‘n ikki yoshli/ Sanjar/ yozgi ta’tilni/ buvisinik i da/, qishloqda/ o‘tkazdi. Kechki payt/ o‘rmondan/, qaytayotib/, Sanjar temir yo‘lning/ tuzatilmaganligini/ payqab qoldi/. Sanjar bu haqda temiryo‘lchilarga xabar berdi/. Halokatning/ oldi olindi/. H ushyorlik/ ko‘rsatgan bola/ mukofot/ bilan taqdirlandi/. 2. Dushanba kuni kechqurun/ amerika passajir samol yo ti / «B oing »/ Kanada yaqinida/ boshqa samol yo tga urildi/. 180 ta yo‘lovchining barchasi, jumladan, 18 nafar ayol/ va 9 nafar bola ham/ hech narsani ko‘rib bo‘lmaydigan/ qorong‘i/ qorongi bo‘lishiga qaramasdan/, bo‘ronli kun da/ qutqazildi. Hamma passajirlar/ «Rossiya» teploxodi bilan/ portga etkazildi. Hikoyani qayta esga tushirish bo‘yicha tajribani turli tartibda o‘tkazish mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarga hikoyani eksperimentator o‘qib beradi. Keyin iloji boricha matnga o‘xshash qilib, eshitilgan hikoyani esga tushirish so‘raladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari esa hikoyani mustaqil o‘qishlari eshitishlari mumkin. Shuni esda tutish kerakki, hikoyani idrok qilish, uni o‘qib berish usuliga bog‘liq. Tadqiqotchi hikoyani o‘qib berishi sinaluvchiga hikoya mazmunini tushunishni osonlashtiradi, «eshitganini» idrok qilishi uchun ko‘proq kuch, diqqatning barqarorligi talab etiladi (S.Ya.Rubinshteyn, 1970). Sinaluvchi mustaqil o‘qiganida unda matnni bir necha marta qarab chiqish imkoniyati tug‘iladi, shu bilan bir vaqtda yomon o‘qilganda matnning mazmunini tushunishda qiyinchilik vujudga keladi. Hikoyani yozma ravishda esga tushirishda yanada ko‘proq qiyinchiliklar vujudga keladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik sinaluvchilar hikoya qilib berishni afzal ko‘radilar. Agar bola eshitgan hikoyasini aytib berishga qiynalsa, o‘rgatuvchi dars elementlarini qo‘llashi mumkin. (S.Ya.Rubinshteyn, 1962, 1970). Hikoya bir necha marta o‘qib beriladi va keyin sinaluvchi bilan birga o‘qilganini muhokama qilinadi. Xayolni diagnostika qilish metodlari Bola xayolini baholashda turli xil ijodiy ishlar: rasm chizish, hikoya tuzish, buYumlarni yasash bilan bog‘liq jarayonlarda fantaziyaning namoyon bo‘lishiga e’tibor beriladi. «Nutqiy fantaziya» metodikasi Bolaga biror jonli mavjudot (odam hayvonlar) haqida ( bolaning xohishiga ko‘ra) hikoya tuzish va uni so‘zlab berish topshirig‘i beriladi. Buning uchun bolaga 5 daqiqa vaqt ajratilib, shundan 1 daqiqasi hikoya ertakni o‘ylab olishi uchun beriladi. Bola hikoyani so‘zlab berish jarayonida, uning fantaziyasi qay darajadaligini bilish uchun quyidagilarga e’tibor beriladi. 1. Xayol jarayonining tezligi. 2. Obrazlarning o‘ziga xosligi, originalligi. 3. Fantaziya (tasavvur)ning boyligi. 4. Obrazlarning chuqur ishlanganligi. Obrazlarning hissiy - ta’sirchanligi. Yuqoridagi belgilarning hikoyada aks etganligiga qarab, har biri 0 balldan 2 ballgacha baholanad “Nutqiy fantaziya” metodikasi uchun bayonnoma 1 4 -jadval № B ola xayolining baholanayotgan belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi 0 1 2 1. Xayol jarayonining t ezligi 2. Obrazning o‘ziga xosligi, originalligi 3. Fantaziyaning boyligi 4. Obrazlarning chuqur ishlanganligi Obrazlarning hissiy ta’sirchanligi Bola hikoyani so‘zlab berayotganida, tadqiqotchi Yuqoridagi jadvalga, hikoyada mezondagi belgilarning namoyon bo‘lishiga qarab, mos ballar bilan belgilab boradi. Rivoj la n ish darajasi haqida xulosalar. 10 - ball – juda Yuqori 8-9 ball – Yuqori 4-7 ball – o‘rtacha 2-3 – quyi 0-1 ball – juda past «Rasm» metodikasi Tadqiqotni o‘tkazish uchun qog‘oz va flomaster (kamida 6 xil rangda) kerak bo‘ladi. Bolaga ana shulardan foydalanib, biror - bir rasmni o‘ylab, chizish topshirig‘i beriladi. Buning uchun 5 daqiqa vaqt belgilanadi. Tadqiqot natijalari tahlili quyidagi jadval yordamida amalga oshiriladi. 1 5 -jadval № Bola xayolining baholanayotgan belgilari Ushbu belgilarning balldagi bahosi 1. Xayol jarayonining tezligi 0 2 2. Obrazning o‘ziga xosligi, originalligi 3. Fantaziyaning boyligi 4. Obrazlarning chuqur ishlanganligi 5 Obrazlarning hissiy ta’sirchanligi 1 Rivojlanish darajasi haqida xulosalar 10 - ball – juda y uqori 8-9 ball – y uqori 4-7 ball – o‘rtacha 2-3 – quyi 0-1 ball – juda past «Haykaltaroshlik» metodikasi Bolaga 5 daqiqa davomida plastilindan biror - bir narsa o‘ylab topib, yasash topshirig‘i beriladi. Bola fantaziyasi, topshiriqni bajarishdagi qobiliyati quyidagi ball - mezoni bo‘yicha baholanadi. 0-1 ball — 5 daqiqa mobaynida bola hech narsa o‘ylab topib yasay olmasa; 2-3 ball – a gar bola shu vaqt ichida biror oddiyroq narsalarni, masalan: kubik, aylanalarni yasasa; 4-5 ball – a gar bola faqat 3-4 qismdan iborat narsa yasasa; 5-7 ball – b oy fantaziyasi bilan ajralib turadiga n ,g‘ayrioddiy narsa yasasa; 8-9 ball – bola original narsani o‘ylagan, lekin yasalishida kamchiliklari bo‘lsa; 10 ball – agar o‘ylab topilgan narsa original va puxta, estetik did bilan yasalgan bo‘lsa. Rivojlanish darajasi haqida xulosa 10 ball – bola maktab ta'limiga tayyor. 8-9 ball – m aktab ta'limiga tayyor desa bo‘ladi. 6-7 ball – m aktabga tayyorgarligi o‘rtacha 4-5 ball – b olaning maktab ta'limiga tayyorgarligi etarli emas. 3 balldan past - b ola maktab ta'limiga umuman tayyor emas. SHunday qilib, ushbu mavzuda bilish jarayonlaridan, diqqat, xotira va tafakkur psixodiagnostikasi haqida ma`lumotlarga ega bo’ldik. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Segen doskasi metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin? 2. P'eron-Ruzer metodikasining mazmuni qanday? 3. Landolt halqachalari metodikasi orqali nimalarni o‘rganish mumkin? 4. Burdon korrektur sinovi metodikasi orqali nimalar o‘rganiladi? Uning qanday o‘zgartirilgan variantlarini bilasiz? Ko‘rish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin? 6.Eshitish xotirasini qanday metodika yordamida o‘rganish mumkin? 7. Piktogramma metodi orqali nimani o‘rganish mumkin? 8. Hikoyani qayta esga tushirish metodikasining mazmunini aytib bering? 9.”Rasm” metodikasi orqali nimalarni aniqlash mumkin? 10. “Haykaltaroshlik” metodikasining mazmunini aytib bering. 11.“Nutqiy fantaziya” metodikasi qanday o‘tkaziladi?

Diqqat. Bilish jarayoni xossalari, turlari va psixodiagnostikasi

Sotib olish