To‘qima (supply) va talab (demand) qonunlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	72.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

To‘qima (supply) va talab (demand) qonunlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
OLIY TA LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGIʼ
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
IQTISODIYOT VA TADBIRKORLIK ASOSLARI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: To‘qima (supply) va talab (demand) qonunlari
Bajardi: Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti 1-22 guruhi talabasi
_________________________
Ilmiy rahbar: Aliqulov Ravshan Shodiyorovich
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“____” _____ 2025 y.
Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“____” _______ 2025 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _____ 2025 y.
Baho “ ” ___________
Imzo
___________
imzo Komissiya a’zolari:
___________________
___________________
Guliston - 2025 yil
MUNDARIJA
Kirish ………….………………………………………………………......... .. 3
1

I -BOB . T o‘qima (supply) to‘g‘risida ma’lumot… ………………………… 6
1.1. To‘qimaning asosiy xususiyatlari ……………..……………………… 6
1. 2 . To‘qima (supply) va taklif (demand)ning iqtisodiyotdagi o‘zaro
bog‘liqligi……………………………………………………………………..
. 1
1
1.3. Bozor narxlarining shakllanishida talab (demand) va to‘qima
(supply)ning o‘aro ta’siri……………………………………………………... 1
7
II-BOB. Talab tushunchasi (demand) qonuni. Talab va taklif nazariyasi.
Bozor muvozanati ………………………………………………………….. 2
0
2.1. Iqtisodiyotda talab tushunchasi, talab va taklif nazariyasi………………. 2
0
2.2. Bozor muvozanati….…………………………….………………………. 2
6
Xu l osa………………………………… ...
…………………………………… . 2
9
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………….
……………………...... . 3
1
2

KIRISH
Iqtisodiyotda bozorning ishlashini tushunish uchun talab (demand) va
to‘qima (supply) tushunchalari markaziy o‘rin tutadi. Bu ikki omil bir-biri bilan
o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bozor narxlarini shakllantiradi va iqtisodiy resurslarning
samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Talab va to‘qima o‘rtasidagi o‘zaro
aloqalar bozorni tashkil etuvchi asosiy mexanizmlardir.
Talab – iste'molchilar ma'lum bir narxda tovar yoki xizmatni sotib olishga
tayyor bo‘ladigan miqdorni ifodalaydi. Talabning miqdori narxga teskari bog‘liq
bo‘ladi: narx oshganda, talab kamayadi, narx pasayganda esa talab ortadi.
Talabning o‘zgarishi turli iqtisodiy omillar, jumladan, iste'molchilar daromadlari,
ehtiyojlari, raqobat va boshqa tashqi faktorlar bilan bog‘liq.
To‘qima – ishlab chiqaruvchilar tomonidan bozorga chiqariladigan tovar
yoki xizmatlar miqdorini bildiradi. To‘qima esa narxga to‘g‘ri proporsional
bog‘liq: narx oshganida, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga
tayyor bo‘ladilar, narx pasayganda esa ishlab chiqarishni kamaytiradilar.
To‘qimaning o‘zgarishi xom ashyo narxining o‘zgarishi, texnologik yangiliklar,
ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa omillar ta'sirida yuzaga keladi.
Talab va to‘qima o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar bozorning muvozanat nuqtasini
belgilaydi. Bozor muvozanatida talab va to‘qima miqdori tenglashadi, bu esa bozor
narxining stabil bo‘lishini ta'minlaydi. Ammo har ikkala omilning o‘zgarishi
bozorni muvozanatdan chiqarishi mumkin. Masalan, talab oshishi yoki to‘qima
kamayishi bozor narxini ko‘taradi, aksincha, talab kamayishi yoki to‘qima oshishi
narxlarning pasayishiga olib keladi.
Bozorning bu ikki asosiy kuchi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir iqtisodiy qarorlar,
ishlab chiqarish rejalari, siyosiy tashabbuslar va jamiyatdagi iqtisodiy holatlarni
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Talab va to‘qima o‘rtasidagi dinamik
o‘zgarishlar iqtisodiy tahlillarni olib borishda va bozor tendensiyalarini prognoz
qilishda juda muhim ahamiyatga ega.
Talab va To‘qima:
3

Bozor iqtisodiyotida talab va to‘qima tushunchalari bir-birini to‘ldiruvchi,
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlardir. Iqtisodiy faoliyatning asosiy printsiplari,
masalan, narxlarning shakllanishi, mahsulotlar va xizmatlar miqdorining
belgilanishi, ishlab chiqarish va iste'molning taqsimlanishi, aynan bu ikki kuch –
talab va to‘qima – o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarga bog‘liqdir. Ular bozorning
muvaffaqiyatli ishlashini ta'minlashda, iqtisodiy barqarorlikni saqlashda va
resurslarni samarali taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi.
Talab va to‘qima bozor iqtisodiyotining asosiy unsurlari bo‘lib, ular
birgalikda bozor narxini va miqdorini belgilaydi. Bu ikkala kuchning o‘zaro
aloqasi bozorning qanday ishlashini aniqlaydi. Shuning uchun, talab va to‘qima
o‘rtasidagi dinamikani tushunish, iqtisodiy jarayonlarni chuqurroq tahlil qilish va
iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Talab (demand) iste'molchilarning ma'lum bir narxda ma'lum bir tovar yoki
xizmatni sotib olishga tayyor va qobiliyatli bo‘lgan miqdori sifatida ifodalanadi.
Talab narxga teskari ta'sir qiladi: narxlar oshganda talab kamayadi, narxlar
pasayganda esa talab ortadi. Talabning o‘zgarishi turli omillarga bog‘liq bo‘lishi
mumkin, masalan, iste'molchilarning daromadlari, turmush tarzi, ijtimoiy va
madaniy omillar, iqtisodiy sharoitlar va boshqalar.
To‘qima (supply) ishlab chiqaruvchilar tomonidan bozorga chiqariladigan
tovar yoki xizmatlar miqdorini ifodalaydi. To‘qima narxga to‘g‘ri proporsional
ta'sir qiladi: narxlar oshganda, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarishga tayyor bo‘ladilar, narxlar pasayganda esa ishlab chiqarishni
kamaytiradilar. To‘qimaning o‘zgarishiga texnologiyalar, xom ashyo narxlari,
ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa omillar ta'sir qiladi.
Bozorning ishlashini yaxshiroq tushunish uchun talab va to‘qima o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirni aniqlash zarur. Talab oshganda va to‘qima o‘zgarishsiz qolsa,
narxlar oshadi, aksincha, to‘qima oshganda va talab o‘zgarmasa, narxlar pasayadi.
Bu o‘zaro aloqalar bozor narxining shakllanishi, ishlab chiqaruvchilar va
iste'molchilar uchun resurslarni samarali taqsimlash, va iqtisodiy siyosatlarning
natijalarini prognoz qilishda muhim rol o‘ynaydi.
4

Bu mavzu iqtisodiyotning asosiy tushunchalarini o‘rganish va bozorni
samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlarni taqdim etadi.
Talab va to‘qima o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni tushunish orqali iqtisodiy
faoliyatning barcha jabhalarida bozorning ishlash mexanizmlarini yaxshiroq
anglash mumkin.
Talab va to‘qima bozor iqtisodiyotining ikkita muhim kuchi bo‘lib, ular
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar narx va miqdorning qanday shakllanishiga ta’sir qiladi.
Ushbu kirish qismida talab va to‘qima tushunchalarining asosiy xususiyatlari,
ularning o‘zaro aloqalari va bozor mexanizmlarini shakllantirishdagi o‘rni taqdim
etilgan. Mavzu davomida bu ikki kuchning qanday o‘zgarishi, bozor narxlariga
ta'siri va iqtisodiy siyosatlarning ta'siri haqida batafsil ma'lumot beriladi.
5

I -BOB . T o‘qima (supply) to‘g‘risida ma’lumot.
1.1. To‘qimaning asosiy xususiyatlari
To‘qima (supply) iqtisodiyotda tovar yoki xizmatlarning bozorga
chiqarilishi yoki ishlab chiqarilishi jarayonini ifodalaydi. To‘qima - bu ishlab
chiqaruvchilarning biror tovar yoki xizmatni belgilangan narxda va ma'lum vaqt
ichida bozorga taqdim etish hajmini anglatadi.
To‘qimaning asosiy xususiyatlari :
1. Narxga bog‘liq : Odatda, to‘qima narx bilan o‘zgaradi. Narx o‘sishi bilan
ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar ishlab chiqarishga yoki taqdim etishga tayyor
bo‘ladi. Bu hodisa "to‘qima qonuni" deb ataladi, ya'ni narx o‘sishi to‘qimaning
ortishiga olib keladi.
2. Vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish : To‘qima qisqa muddatda osonlik bilan
o‘zgarmaydi, lekin uzoq muddatda ishlab chiqaruvchilar ko‘proq resurslar
investitsiya qilish va ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali to‘qimani o‘zgartirishi
mumkin.
3. To‘qima va taklifning o‘zaro aloqasi : Taklif (demand) va to‘qima
o‘rtasidagi o‘zaro munosabat bozor narxlarini shakllantiradi. Agar taklif talabga
nisbatan kam bo‘lsa, narxlar ko‘tariladi, aksincha, agar to‘qima talabga nisbatan
ko‘p bo‘lsa, narxlar pasayishi mumkin.
4. Sharoitga bog‘liq faktorlar : To‘qimaga iqlim, texnologiyalar, resurslar va
ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan boshqa omillar ta'sir qiladi. Masalan,
texnologik yangiliklar ishlab chiqarish jarayonini samarali qilishga yordam beradi
va bu to‘qimani oshirishi mumkin.
To‘qimaning narxga bog‘liqligi iqtisodiy nazariyada to‘qima qonuni (Law
of Supply) deb ataladi. Bu qonun bo‘yicha, odatda, to‘qima (supply) narx bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Ya'ni, agar biror tovar yoki xizmatning narxi
oshsa, ishlab chiqaruvchilar o‘sha tovarni ko‘proq ishlab chiqarishga va bozorga
chiqarishga tayyor bo‘ladi. Agar narx pasaysa, ishlab chiqaruvchilar to‘qimani
kamaytirishadi.
To‘qimaning narxga bog‘liqligining asosiy sabablari:
6

1. Foyda olish motivi : Agar narx oshsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda
olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa ularda ishlab chiqarish hajmini oshirishga
va bozorga ko‘proq tovar chiqarishga motivatsiya yaratadi. Shu bilan birga, yuqori
narxlar yangi ishlab chiqaruvchilarni ham bozorda qatnashishga undaydi.
2. Tezroq va ko‘proq ishlab chiqarish : Ba'zi sanoat tarmoqlarida ishlab
chiqaruvchilar yuqori narxlarni ko‘rganlarida, ishlab chiqarishni oshirish uchun
zarur resurslarni (xom ashyo, ishchi kuchi va boshqa) tezda jalb qilishga tayyor
bo‘ladilar. Bu esa ularning ishlab chiqarish hajmini oshiradi.
3. O‘sish va raqobat : Narxning oshishi raqobatni ham kuchaytiradi. Raqobat
oshgani sayin, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar ishlab chiqarish uchun yangi
usullar va texnologiyalarni qo‘llashga kirishishadi.
To‘qima va narxning o‘zaro bog‘liqligi grafikka tushirilganda:
To‘qima va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni supply curve (to‘qima egri
chizig‘i) orqali ko‘rish mumkin. Bu egri chiziq yuqoriga qarab yuradi, ya'ni
narxning o‘sishi bilan to‘qima ham oshadi.
Past narxlar : Ishlab chiqaruvchilar past foyda olishadi, shuning uchun
to‘qima kam bo‘ladi.
Yuqori narxlar : Ishlab chiqaruvchilar yuqori foyda olishadi, shuning uchun
ko‘proq tovar ishlab chiqarishga tayyor bo‘ladi.
Misol:
Faraz qiling, agar masalan, bug'doyning narxi 1000 so‘m bo‘lsa, fermerlar
bu narxda ko‘proq bug‘doy ekishga tayyor bo‘ladi. Agar narx 500 so‘mga tushsa,
fermerlar kamroq bug‘doy ekishga qaror qilishlari mumkin, chunki ular foyda
olish imkoniyatini kamaytirgan bo‘ladi.
To‘qimaning narxga bog‘liqligi hamma tarmoqlarda bir xil darajada
bo‘lmasligi mumkin. Ayrim tarmoqlarda ishlab chiqarish quvvatlari va resurslar
mavjudligi, shuningdek, ishlab chiqarishning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi ham
muhim omillar hisoblanadi. Masalan, qisqa muddatda ba'zi mahsulotlar to‘qimasi
narxga tezda javob bermasligi mumkin, lekin uzoq muddatda ishlab chiqaruvchilar
7

narxga mos ravishda o‘z ishlab chiqarish hajmini oshirishi yoki kamaytirishi
mumkin.
To‘qimaning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi iqtisodiy jarayonda juda muhim
rol o‘ynaydi, chunki to‘qimaning qisqa muddat va uzoq muddatdagi reaktsiyalari
bir-biridan farq qiladi. Bu o‘zgarishlar ishlab chiqaruvchilarning mavjud
resurslaridan qanday foydalanishiga, texnologik imkoniyatlariga va bozor
sharoitlariga bog‘liq.
1. Qisqa muddatdagi To‘qima (Short-Run Supply)
Qisqa muddatda to‘qimaning o‘zgarishi cheklangan bo‘lishi mumkin. Bu
vaqt ichida ishlab chiqaruvchilar barcha resurslarni o‘zgartira olmaydi, chunki
ba'zi resurslar, masalan, ishlab chiqarish uskunalari yoki fabrikalar, tezda
moslashib bo‘lmaydi. Shu sababli, qisqa muddatda to‘qima asosan narx
o‘zgarishiga va mavjud resurslardan samarali foydalanishga asoslanadi.
Kichik va o‘rtacha darajadagi o‘zgarishlar : Narxning biroz oshishi yoki
pasayishi ishlab chiqarishni sezilarli darajada o‘zgartirmaydi. Masalan, narxning
oshishi mahsulotning ishlab chiqarish hajmini kamaytirmaydi, lekin faqat mavjud
resurslar bilan ishlashni yaxshilash mumkin bo‘ladi.
Cheklangan moslashuv : Qisqa muddatda yangi resurslar yoki ishlab
chiqarish quvvatlari qo‘shish qiyin, chunki ishlab chiqaruvchilar tezda yangi
texnologiyalarni joriy eta olmaydi yoki yangi xom ashyo topish qiyin bo‘lishi
mumkin.
2. Uzoq Muddatdagi To‘qima (Long-Run Supply)
Uzoq muddatda esa, to‘qima ancha moslashuvchan bo‘ladi. Bu vaqt ichida
ishlab chiqaruvchilar yangi resurslar sotib olishlari, yangi texnologiyalarni joriy
etishlari va ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishlari mumkin. Uzoq muddatda
to‘qima iqtisodiy omillarga ko‘proq javob beradi.
Resurslar va texnologiyalar o‘zgarishi : Uzoq muddatda yangi fabrikalar
qurish yoki yangi texnologiyalarni joriy qilish mumkin, shuning uchun ishlab
chiqaruvchilar bozor talabiga tezda javob bera olishadi. Masalan, yangi energiya
8

manbalarini joriy etish yoki avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlarini
qo‘llash orqali samaradorlik oshiriladi.
To‘qima kengayishi : Uzoq muddatda bozor narxi o‘zgarganda, yangi ishlab
chiqaruvchilar bozorga kirishi va mavjud ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatlarini
kengaytirishi mumkin. Bu esa bozorni yanada samarali qiladi va to‘qima hajmini
oshiradi.
Ko‘p o‘zgarishlar : Narxlarning uzoq muddatda o‘zgarishi to‘qima hajmini
sezilarli darajada oshirishi yoki kamaytirishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar
ko‘proq resurslar, xom ashyo, ishchi kuchi va texnologiyalarni qo‘llashga tayyor
bo‘ladi.
3. To‘qima Egri Chizig‘i (Supply Curve)
Qisqa muddatda to‘qima egri chizig‘i nisbatan tekis bo‘lishi mumkin,
chunki ishlab chiqarishning ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi uchun resurslarni
tezda o‘zgartirish qiyin.
Uzoq muddatda to‘qima egri chizig‘i ko‘proq elastik bo‘ladi, chunki ishlab
chiqaruvchilar vaqt o‘tishi bilan o‘z resurslari va ishlab chiqarish imkoniyatlarini
ko‘paytirishlari mumkin.
4. To‘qima o‘zgarishini ta'sir qiluvchi omillar:
Ishlab chiqarish texnologiyalari : Yangi texnologiyalar ishlab chiqarishni
samaraliroq qilishga yordam beradi. Uzoq muddatda yangi texnologiyalar ko‘proq
to‘qima taqdim etishga imkon beradi.
Xom ashyo va resurslar mavjudligi : Agar yangi resurslar yoki xom
ashyolar bozorda mavjud bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar ishlab
chiqarishga tayyor bo‘ladi. Bu resurslar narxi o‘zgarishi ham to‘qimani ta'sir
qiladi.
Raqobat : Bozorda yangi ishlab chiqaruvchilar paydo bo‘lishi mumkin, bu
esa to‘qimaning o‘sishiga olib keladi.
Normativ va hukumat siyosati : Hukumatning subsidiya yoki soliq siyosati
ham to‘qimaga ta'sir qiladi. Misol uchun, subsidiya berilishi ishlab chiqarishni
ko‘paytirishga olib kelishi mumkin.
9

Misol:
Faraz qilaylik, energiya resurslari yoki neft narxlari o‘sdi. Qisqa
muddatda, neft ishlab chiqaruvchilar faqat mavjud quvvatlari bilan ishlab
chiqarishni ko‘paytirishga harakat qilishadi. Ammo uzoq muddatda, ular yangi
texnologiyalarni joriy etishlari yoki yangi neft maydonlarini kashf etishlari
mumkin, bu esa to‘qimaga katta ta'sir ko‘rsatadi.
10

1. 2 . To‘qima (supply) va taklif (demand)ning iqtisodiyotdagi
o‘zaro bog‘liqligi.
To‘qima (supply) va taklif (demand) iqtisodiyotda eng asosiy
tushunchalardan bo‘lib, ularning o‘zaro aloqasi bozor narxlarini va ishlab chiqarish
hajmlarini belgilashda katta rol o‘ynaydi. Bu ikki tushuncha bir-biri bilan
chambarchas bog‘langan bo‘lib, bozorning qanday ishlashini va tovarlar yoki
xizmatlarning narxlarining qanday shakllanishini tushunishga yordam beradi.
1. To‘qima va Taklifning o‘zaro aloqasi
Taklif (demand) – bu iste'molchilar yoki foydalanuvchilarning biror tovar
yoki xizmatga bo‘lgan talabini ifodalaydi. Taklif o‘sishi, ya'ni talabning ortishi
narxni oshiradi.
To‘qima (supply) – bu ishlab chiqaruvchilarning bozorga chiqaradigan
tovar yoki xizmatlarini ifodalaydi. To‘qima narxga qarab o‘zgaradi: narxlar
oshganda, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar taqdim etishga tayyor bo‘ladi.
Bu ikki omil bozorning muvozanatini (market equilibrium) belgilaydi, ya'ni
talab va to‘qima bir-biriga mos keladigan narxda, bozorning talab va takliflari teng
bo‘lgan nuqtada o‘zaro uyg‘unlashadi.
2. Bozor Muvozanati (Market Equilibrium)
Bozorning muvozanat nuqtasi – bu narx va miqdor (quantity) bo‘yicha talab
va to‘qima teng bo‘lganda yuzaga keladigan nuqta. Agar narx yoki to‘qima
o‘zgarib ketsa, bozor muvozanatini tiklash uchun yangi narx va miqdor
belgilanadi.
Muvozanat narxi : Bu narx, qaysi narxda ishlab chiqaruvchilar taqdim
etayotgan miqdor va iste'molchilar talab qilayotgan miqdor bir-biriga teng bo‘ladi.
Muvozanat miqdori : Bu miqdor, bozorning talab va to‘qima o‘rtasidagi
tenglik nuqtasida bo‘lgan tovar yoki xizmat miqdori.
3. To‘qima va Taklifning o‘zgarishi
a) Taklifning o‘zgarishi (Demand) :
Taklifning o‘zgarishi bozor narxlariga va ishlab chiqaruvchilarning
to‘qimaga qiziqishiga ta'sir qiladi. Agar talab oshsa, narxlar ko‘tariladi va ishlab
11

chiqaruvchilar ko‘proq tovar ishlab chiqarishga intilishadi. Agar talab kamaygan
bo‘lsa, narxlar pasayadi va ishlab chiqaruvchilar kamroq mahsulot taqdim etishga
tayyor bo‘ladi.
Taklif oshishi : Agar iste'molchilar ko‘proq mahsulot sotib olishga tayyor
bo‘lsa (masalan, yangi texnologiyalar yoki mahsulotni ommalashtirish), bu ishlab
chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Bu to‘qimaning oshishiga
olib keladi.
Taklif kamayishi : Agar iqtisodiy sharoitlar yomonlashsa yoki mahsulotning
iste'moli pasaysa (masalan, ijtimoiy talab kamayishi), ishlab chiqaruvchilar o‘z
ishlab chiqarish hajmini kamaytirishadi. Bu esa to‘qima kamayishiga olib keladi.
b) To‘qimaning o‘zgarishi (Supply) :
To‘qimaning o‘zgarishi esa narxlarning o‘zgarishiga va ishlab
chiqaruvchilar uchun mavjud imkoniyatlar va resurslar asosida yuzaga keladi.
To‘qima oshganida, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga
tayyor bo‘ladi, bu esa bozorga taqdim etilgan tovar miqdorini oshiradi. Agar
to‘qima kamaygan bo‘lsa, mahsulotlar bozorga kamroq taqdim etiladi va narxlar
ko‘tariladi.
To‘qima oshishi : Agar ishlab chiqarish xarajatlari kamaysa (masalan, xom
ashyo narxlarining pasayishi), yoki texnologiyalar rivojlansa, ishlab chiqaruvchilar
ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishadi. Bu esa narxni pasaytirib, bozorga ko‘proq
tovarni chiqarishga olib keladi.
To‘qima kamayishi : Agar ishlab chiqarish uchun zarur resurslar kamaysa
(masalan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xom ashyo narxining oshishi), yoki
ishlab chiqarish texnologiyasi eskirsa, ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatlarini
kamaytirishadi. Bu esa narxlarning oshishiga olib keladi, chunki bozorga kamroq
tovar taqdim etiladi.
4. To‘qima va Taklifning birgalikdagi o‘zgarishlari
To‘qima va taklifning birgalikdagi o‘zgarishlari bozor muvozanatiga ta'sir
qiladi.
12

Agar talab oshsa, narxlar ko‘tariladi , bu esa ishlab chiqaruvchilarga
ko‘proq foyda olish imkoniyatini beradi va ular ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarishga tayyor bo‘ladi (to‘qima oshadi).
Agar talab kamaygan bo‘lsa , ishlab chiqaruvchilar kamroq mahsulot ishlab
chiqarishga tayyor bo‘lishadi (to‘qima kamayadi). Bu narxning pasayishiga olib
keladi.
Agar to‘qima oshsa (masalan, yangi texnologiyalar yoki xom ashyo
narxining pasayishi tufayli), narxlar pasayishi mumkin, lekin agar talab ham
oshgan bo‘lsa, bozor muvozanati saqlanib qolishi mumkin.
Agar to‘qima kamaygan bo‘lsa (masalan, ishlab chiqarish xarajatlari
oshganligi tufayli), bu narxlarni oshiradi va talabni kamaytiradi.
5. Misol: Mobil telefonlar
Faraz qilaylik, yangi mobil telefonlarning narxi oshdi. Taklif oshadi ,
chunki ishlab chiqaruvchilar bu mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga tayyor
bo‘ladilar. Ammo agar talab kamayib ketsa (iste'molchilar bu narxni juda yuqori
deb hisoblasa), ishlab chiqaruvchilar to‘qimani kamaytiradilar.
Agar taklif va to‘qima o‘rtasida biror muvozanatsizlik yuzaga kelsa, bozor
narxi o‘zgaradi va ishlab chiqaruvchilar yoki iste'molchilar o‘z qarorlarini
o‘zgartiradilar.
To‘qima (supply) va taklif (demand) ning o‘zgarishiga ta'sir qiladigan
sharoitga bog‘liq faktorlar iqtisodiyotda bozorning ishlashiga, narxlarning
shakllanishiga va ishlab chiqaruvchilar bilan iste'molchilar o‘rtasidagi aloqaga
katta ta'sir ko‘rsatadi. Bu omillarni tushunish bozorning qanday ishlashini
chuqurroq anglashga yordam beradi.
To‘qimaga ta’sir qiluvchi sharoitga bog‘liq faktorlar
1. Xom ashyo narxi (Resource Prices) :
Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xom ashyo va materiallarning
narxi to‘qimaga bevosita ta'sir qiladi. Agar xom ashyo narxi oshsa (masalan, neft,
gaz, metall), ishlab chiqarish xarajatlari oshadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni
13

mahsulotlarni kamroq ishlab chiqarishga majbur qiladi. Shuning uchun to‘qima
kamayadi.
Aksincha, agar xom ashyo narxi pasaysa (masalan, plastmassa, temir, yoki
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari), ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar ishlab chiqarish
uchun rag‘bat topadilar, va to‘qima oshadi.
2. Texnologiyalar (Technological Advancements) :
Yangi texnologiyalar ishlab chiqarishni samarali va arzonlashtirishi mumkin.
Agar yangi texnologiya joriy etilsa, ishlab chiqaruvchilar yanada ko‘proq va tezroq
mahsulot ishlab chiqarishga qodir bo‘ladilar, bu esa to‘qimaning oshishiga olib
keladi.
Masalan, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari yoki yangi kompyuter
dasturlari ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishi mumkin.
3. Ishlab chiqarish hajmi va quvvatlari (Production Capacity) :
Agar ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlari kengaytirilsa yoki
yangi zavodlar qurilsa, bu to‘qimani oshiradi. Aksincha, ishlab chiqarish quvvatlari
cheklangan bo‘lsa, to‘qima kamayadi.
Masalan, yangi fabrikalar yoki omborlar qurilishi to‘qimani oshirishga yordam
beradi.
4. Hukumat siyosati (Government Policies) :
Hukumatning iqtisodiy siyosati, xususan, soliqlar, subsidiyalar, kvotalar yoki
import va eksport cheklovlari to‘qimaga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
Agar hukumat subsidiya yoki soliq imtiyozlari taqdim etsa, ishlab
chiqaruvchilar uchun mahsulot ishlab chiqarish foydali bo‘lishi mumkin, bu esa
to‘qimani oshiradi.
Aksincha, yuqori soliqlar yoki qattiq ekologik cheklovlar ishlab
chiqaruvchilarni cheklashi va to‘qimani kamaytirishi mumkin.
5. Tabiat hodisalari va iqlim o‘zgarishlari (Natural Events & Climate
Change) :
Tabiat hodisalari (zilzila, o‘rmon yong‘inlari, qurg‘oqchilik) yoki iqlim
o‘zgarishlari qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlariga bevosita
14

ta'sir qilishi mumkin. Masalan, qurg‘oqchilik yoki yomg‘irning ko‘pligi hosilni
kamaytiradi va ishlab chiqarish jarayonini to‘xtatishi mumkin.
Bu holatda, to‘qima kamayadi, chunki mahsulotlar ishlab chiqarilmaydi yoki
yetishmaydi.
6. Raqobat (Competition) :
Raqobatning kuchayishi yoki kamayishi ishlab chiqarish va to‘qimaga ta'sir
qiladi. Agar bozorda yangi raqobatchilar paydo bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar o‘z
mahsulotlarini ko‘proq ishlab chiqarishga yoki narxni pasaytirishga tayyor bo‘ladi.
Shu bilan birga, agar bozorga yangi o‘ziga xos mahsulotlar kiritilsa yoki
mavjud ishlab chiqaruvchilar birlashsa, bu ham to‘qimaga ta'sir qilishi mumkin.
7. Mehnat bozoridagi o‘zgarishlar (Labor Market Changes) :
Mehnat kuchi (ishchilar) ishlab chiqarish jarayonida katta rol o‘ynaydi. Agar
ishchi kuchi arzon yoki mavjud bo‘lsa, ishlab chiqarish ko‘proq bo‘ladi. Aksincha,
ishchi kuchi qimmat bo‘lsa, ishlab chiqarish pasayadi.
Shuningdek, ishchilarni malaka oshirish yoki yangi ishchi kuchi jalb qilishning
qiyinlashuvi ham to‘qimaga ta'sir qilishi mumkin.
8. Valyuta kurslari (Exchange Rates) :
O‘zbekiston kabi eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotlarda, valyuta kurslarining
o‘zgarishi eksport qilingan mahsulotlarning narxiga ta'sir qiladi. Agar milliy
valyuta qiymati pasayib ketsa, eksport qilish osonlashadi, bu esa ishlab
chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga rag‘batlantiradi va to‘qima
oshadi.
Aksincha, milliy valyuta kuchayganida, eksportning qiymati oshadi, bu esa
ishlab chiqaruvchilarni narxni kamaytirishga majbur qilishi mumkin, va natijada
to‘qima kamayadi.
9. Kredit sharoitlari (Credit Conditions) :
Agar moliya tizimi ishonchli bo‘lsa va ishlab chiqaruvchilar kredit olishda
osonlikka ega bo‘lsa, ular yangi uskunalar sotib olishga va ishlab chiqarishni
kengaytirishga tayyor bo‘ladilar. Bu esa to‘qimani oshiradi.
15

Agar kredit sharoitlari qattiqlashsa va foiz stavkalari oshsa, ishlab
chiqaruvchilar uchun yangi investitsiyalarni amalga oshirish qiyinlashadi, bu esa
to‘qimani kamaytiradi.
10. Eksport va import siyosati (Export and Import Policies) :
Bozorda mahsulotning eksporti va importi to‘qimaga ta'sir qiladi. Agar
eksport uchun talab oshsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarishga tayyor bo‘ladi.
Aksincha, import cheklovlari yoki importning ko‘payishi mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni raqobatga olib kelishi mumkin, bu esa to‘qimani o‘zgarishiga
sabab bo‘ladi.
Misol:
Agar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan
sun'iy suv manbalari va fertilizatorlar narxi oshsa, fermerlar ko‘proq pul
sarflashga majbur bo‘ladilar va bu ularning ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi,
natijada to‘qima pasayadi.
Texnologiyaning rivojlanishi , masalan, yangi avtomobil ishlab chiqarish
liniyasi yoki kompyuter dasturiy ta'minoti orqali ishlab chiqarish samaradorligi
oshsa, to‘qima ko‘payadi.
16

1.3 Bozor narxlarining shakllanishida talab (demand) va to‘qima
(supply)ning o‘zaro ta’siri
Talab (demand) va to‘qima (supply) o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bozor
narxlarining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ularning o‘zaro aloqasi bozorning
qanday ishlashini, qanday narx va miqdorlar mavjud bo‘lishini belgilaydi. Har
ikkala kuchning o‘zgarishi bozor muvozanatini o‘zgartirishi mumkin, bu esa
narxlarning oshishiga yoki pasayishiga olib keladi.
1. Talab va To‘qimaning o‘zaro ta’siri: Asosiy tushunchalar
Talab (Demand) – iste'molchilarning ma'lum bir narxda biror tovar yoki
xizmatni sotib olishga tayyor va qobiliyatli bo‘lgan miqdori. Talab narxga qarab
o‘zgaradi: narxlar oshganida talab kamayadi, narxlar pasayganida esa talab oshadi
(bu leybning qonuni ).
To‘qima (Supply) – ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarning bozorga
chiqaradigan tovar yoki xizmat miqdori. To‘qima narxga bog‘liq: narxlar
oshganda, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot taqdim etishga tayyor bo‘ladilar,
narxlar pasayganida esa ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga kamroq
rag‘batlanadilar.
2. Talab va To‘qima o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
Talab va to‘qima o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bozorning muvozanat nuqtasini
yaratadi, bu nuqtada talab va to‘qima teng bo‘ladi. Bu nuqtada bozor narxi va
bozor miqdori barqaror bo‘ladi. Shuning uchun, talab va to‘qimaning har qanday
o‘zgarishi bozor narxini va miqdorini o‘zgartiradi.
a) Talabning O‘zgarishi va To‘qima:
Talab oshganda (masalan, iste'molchilarni yangi mahsulotga qiziqtiruvchi
reklama yoki mahsulotning sifatining yaxshilanishi tufayli), bozorga ko‘proq
mahsulot chiqarishga tayyor bo‘lgan ishlab chiqaruvchilarni ko‘rib chiqishimiz
mumkin. Bu holatda, narx oshishi mumkin , chunki talab oshganida bozor narxi
ham o‘sadi.
17

Talab kamayganda (masalan, iqtisodiy inqiroz yoki iste'molchilarning
daromadlari kamayganida), narxlar pasayadi, va bu ishlab chiqaruvchilarni kamroq
mahsulot ishlab chiqarishga majbur qiladi.
b) To‘qimaning O‘zgarishi va Talab:
To‘qima oshganda (masalan, ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi yoki
yangi texnologiyaning joriy etilishi tufayli), ishlab chiqaruvchilar ko‘proq
mahsulot ishlab chiqarishga tayyor bo‘ladilar. Agar talab barqaror bo‘lsa, narxlar
pasayadi, chunki bozorga ko‘proq mahsulot chiqariladi.
To‘qima kamayganda (masalan, ishlab chiqarish jarayonida xom ashyo
narxlarining oshishi yoki ishlab chiqarish quvvatlarining kamayishi tufayli), ishlab
chiqaruvchilar kamroq mahsulot taqdim etishga tayyor bo‘ladilar. Agar talab
o‘zgarmasa, narxlar oshadi, chunki mahsulotlar kamroq bo‘ladi.
3. Bozor Muvozanati (Equilibrium Price)
Bozor muvozanati – bu talab va to‘qimaning teng bo‘lgan nuqtasi, ya'ni
bozorga chiqadigan mahsulot miqdori va iste'molchilarning sotib olish istagi bir-
biriga mos keladigan narx.
Muvozanat narxi – bu narxda to‘qima va talab teng bo‘ladi. Agar narx ushbu
nuqtadan yuqori bo‘lsa, ortiqcha to‘qima paydo bo‘ladi (bozorda mahsulotlar
qoldiq bo‘ladi), agar narx past bo‘lsa, talab yuqori bo‘ladi, ammo ishlab
chiqaruvchilar yetarlicha mahsulot ishlab chiqarishmaydi.
Muvozanat miqdori – bu miqdor, bozor muvozanatida talab va to‘qima bir-
biriga mos kelgan mahsulot miqdori.
4. Talab va To‘qimaning o‘zgarishi: Misollar
a) Talab oshishi, To‘qima barqaror bo‘lsa :
Faraz qilaylik, mobil telefonlar bozorida yangi va yuqori sifatli telefon chiqadi.
Talab oshadi va ko‘proq iste'molchilar ushbu telefonni sotib olishga tayyor. Bu
holatda, narx oshadi (ya'ni, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq pul olish uchun narxni
ko‘taradilar).
Agar ishlab chiqaruvchilar to‘qimani oshirsa , ya'ni ko‘proq telefon ishlab
chiqarishga tayyor bo‘lsa, bozorga ko‘proq mahsulot chiqariladi, bu esa narxning
18

ko‘tarilishi ga olib kelishi mumkin, lekin bozor talabni to‘liq qondirishga qodir
bo‘ladi.
b) To‘qima oshishi, Talab barqaror bo‘lsa :
Agar biror mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlari kamaygan bo‘lsa yoki
yangi texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonini osonlashtirgan bo‘lsa (masalan,
avtomobillarni ishlab chiqarish uchun yangi, samarali texnologiyalar), ishlab
chiqaruvchilar to‘qimani oshiradilar . Bu esa mahsulotning narxining
pasayishiga olib kelishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulotni
arzonroq narxda bozorga chiqaradilar.
Agar talab barqaror bo‘lsa, narxlar pasayishi mumkin, lekin bozor o‘z
muvozanatini topishi kerak.
c) Talab kamayishi, To‘qima barqaror bo‘lsa :
Agar iste'molchilar yangi raqobatchilar yoki yangi mahsulotlar tufayli talabni
kamaytirsa (masalan, iqtisodiy inqiroz yoki ijtimoiy o‘zgarishlar tufayli), bozorga
chiqarilgan mahsulot miqdori yuqori bo‘lsa (to‘qima barqaror bo‘lsa), narxlar
pasayadi .
To‘qima yuqori bo‘lishi mumkin, lekin mahsulotlar sotilmasligi sababli ishlab
chiqaruvchilar narxni pasaytirishga majbur bo‘ladilar.
5. Bozor narxining o‘zgarishi va Talab/To‘qima o‘zgarishi.
Agar talab oshsa , va to‘qima barqaror bo‘lsa, narx oshadi va bozor miqdori
o‘sadi.
Agar talab kamaysa , va to‘qima barqaror bo‘lsa, narx pasayadi va bozor
miqdori kamayadi.
Agar to‘qima oshsa , va talab barqaror bo‘lsa, narx pasayadi va bozor miqdori
oshadi.
Agar to‘qima kamaysa , va talab barqaror bo‘lsa, narx oshadi va bozor
miqdori kamayadi.
19

II-BOB. Talab tushunchasi (demand) qonuni. Talab va taklif nazariyasi.
Bozor muvozanati
2.1. Iqtisodiyotda talab tushunchasi, talab va taklif nazariyasi.
Talab tushunchasi (Demand) qonuni iqtisodiyotda iste'molchilar yoki
xaridorlarning tovar va xizmatlarga bo'lgan talablarini ifodalovchi asosiy
prinsipdir. Bu qonun talab va narx o'rtasidagi munosabatni ko'rsatadi.
Talab qonuni ga ko'ra, boshqa omillar doimiy bo'lsa (ceteris paribus), biror
tovar yoki xizmatning narxi oshgan sari, uning talabi kamayadi, va aksincha, narx
pasaygan sari talabi ortadi.
Boshqacha aytganda , talab qonuni shuni anglatadiki:
Narx va talabning o'zaro bog'liqligi manfiy : Agar biror tovarning narxi
oshsa, iste'molchilar uni kamroq sotib olishadi (talabi kamayadi).
Agar narx pasaysa , iste'molchilar ko'proq sotib olishga moyil bo'lishadi
(talabi ortadi).
Masalan, agar olma narxi oshsa, odamlar uni kamroq xarid qilishadi, chunki
narxning oshishi ularni boshqa variantlarni qidirtirishga olib kelishi mumkin. Agar
narx pasaysa, odamlar uni ko'proq sotib olishadi, chunki bu arzonlashadi.
Talab egri chizig'i (demand curve) bu qonunni grafik tarzda ko'rsatadi.
Talab egri chizig'i narx (vertikal o'q) va talab miqdori (gorizontal o'q) o'rtasidagi
munosabatni ifodalaydi. U odatda pastga va o'ngga qarab egilgan bo'ladi, bu
narxning oshishi talabning kamayishini, narxning pasayishi esa talabning oshishini
ko'rsatadi.
Shunday qilib, talab qonuni iqtisodiyotdagi eng asosiy va keng tarqalgan
tushunchalardan biridir.
Talab va taklif nazariyasi iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar bozorida
narxlar va miqdorlarning qanday shakllanishini tushuntiruvchi asosiy nazariyadir.
U iqtisodiyotning ikki asosiy elementini, ya'ni talab va taklif ni o'zaro ta'siri orqali
bozor narxlarini va miqdorlarini aniqlashga yordam beradi.
1. Talab (Demand)
20

Talab – bu iste'molchilar yoki xaridorlarning ma'lum bir narx va vaqtda,
ma'lum bir tovar yoki xizmatga bo'lgan istagi va ehtiyoji. Talab miqdori, tovar
narxi pasaygan sari ortadi va narx oshgan sari kamayadi. Boshqa omillar
o'zgarmagan taqdirda (ceteris paribus), talab va narx o'rtasidagi bog'lanish manfiy
bo'ladi.
Talab qonuni ga ko'ra:
Narx oshganda, talab kamayadi.
Narx pasayganda, talab ortadi.
2. Taklif (Supply)
Taklif – bu ishlab chiqaruvchilarning yoki yetkazib beruvchilarning ma'lum
bir tovar yoki xizmatni ma'lum bir narxda va vaqtda bozorga taqdim etishga
tayyorligi. Taklif miqdori narx oshgan sari ko'payadi va narx kamaygan sari
kamayadi. Taklifning o'sishiga, odatda, ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi
yoki texnologik yangiliklar ta'sir qiladi.
Taklif qonuni ga ko'ra:
Narx oshganda, taklif ortadi.
Narx pasayganda, taklif kamayadi.
3. Talab va Taklifning b ozordagi o'zaro t a'siri
Bozorda narx va miqdor talab va taklifning o'zaro ta'siri orqali shakllanadi.
Bozor narxi talab va taklifning tenglashuv nuqtasida aniqlanadi. Bu nuqta
bozorning tenglik narxi yoki tenglik miqdori deb ataladi.
Tenglik nuqtasi – bu nuqtada talab va taklif bir-biriga teng bo'ladi, ya'ni
iste'molchilar ishlab chiqaruvchilarga xohlagan narxda barcha tovarlarni sotib
olishga tayyor bo'lishadi va ishlab chiqaruvchilar esa o'z mahsulotlarini sotishga
tayyor bo'lishadi.
Bozorning ishlash mexanizmi quyidagicha amalga oshadi:
Agar narx yuqori bo'lsa, talab kam bo'ladi, lekin taklif ko'payadi. Bu, bozorga
ortiqcha tovarlar kirishiga olib keladi va narx pasayadi.
Agar narx past bo'lsa, talab ortadi, lekin taklif kamayadi. Bu, bozorga
yetarlicha tovarlar yetishmasligiga olib keladi va narx oshadi.
21

4. Bozorning tenglik h olati
Talab va taklifning tenglik nuqtasi bozor narxini va miqdorini aniqlaydi. Agar
bozorga qo'shimcha talab kelsa, narxlar ko'tarilishi mumkin (talab oshsa). Agar
taklif ortsa (masalan, yangi ishlab chiqarish quvvatlari kiritilsa), narxlar tushishi
mumkin.
5. Grafik k o'rsatmalar
Talab egri chizig'i (Demand curve) odatda pastga qarab egilgan bo'ladi, bu
narxning oshishi talabning kamayishini bildiradi.
Taklif egri chizig'i (Supply curve) odatda yuqoriga qarab egilgan bo'ladi,
bu narxning oshishi taklifning ortishini bildiradi.
6. Tashqi o millar va Talab/Taklifni t a'sir e tuvchi f aktorlar
Talabga ta'sir etuvchi omillar : iste'molchilar daromadi, iste'molchilarni
qiziqtirgan tovarlar, tovarning o'rnini bosuvchi yoki to'ldiruvchi mahsulotlar,
iste'molchilarning ta'mi va xohishlari, kutgan kelajakdagi narx o'zgarishlari va
boshqalar.
Taklifga ta'sir etuvchi omillar : ishlab chiqarish texnologiyasi, ishlab
chiqarish xarajatlari, davlat siyosati (soliqlar, subsidiyalar), tabiiy resurslar va
boshqalar.
7. Tahlil va o'zgarishlar
Agar bozorga yangi talab yoki taklif kirsa, bu bozor narxini va miqdorini
o'zgartirishi mumkin. Masalan:
Talabning o'zgarishi : Agar iste'molchilarning daromadi oshsa yoki tovarga
bo'lgan talab ortsa, talab egri chizig'i o'ngga siljiydi, bu esa narxning oshishiga olib
keladi.
Taklifning o'zgarishi : Agar ishlab chiqarish xarajatlari kamayib yoki
texnologiya yangilansa, taklif egri chizig'i o'ngga siljiydi, bu esa narxning
tushishiga olib keladi.
Talab va taklif nazariyasi bozorlar qanday ishlashini, narxlar va
miqdorlarning qanday shakllanishini tushuntiradi. Talab va taklifning o'zaro ta'siri
iqtisodiy tizimda resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Bozor
22

iqtisodiyotida talab va taklifning o'zgarishlari narxlarni va miqdorlarni doimiy
ravishda shakllantiradi, bu esa iqtisodiy o'zgarishlarga tez moslashish imkonini
beradi.
Bozor muvozanati (Market Equilibrium) — bu talab va taklifning bozor
sharoitida teng bo'lgan holatini anglatadi. Bunda, bozor ishtirokchilari
(iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar) bir-birining talab va taklifini qondirishga
tayyor bo'lib, tovar yoki xizmatning narxi va miqdori optimallashtirilgan bo'ladi.
Bozor muvozanati, iqtisodiy tahlilning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi va
bozorni qanday ishlashini tushunishda yordam beradi.
Bozor muvozanatining tarkibiy qismlari:
1. Muvozanat narxi ( Equilibrium Price ):
Bu narxda talab va taklif bir-biriga teng bo'ladi. Ya'ni, iste'molchilar ma'lum
bir miqdordagi tovarni sotib olishga tayyor bo'lgan narx va ishlab chiqaruvchilar
ushbu miqdorni ishlab chiqarishga tayyor bo'lgan narxlar o'zaro mos keladi.
2. Muvozanat miqdori ( Equilibrium Quantity ):
Bu, muvozanat narxida sotiladigan yoki xarid qilinadigan tovar miqdorini
anglatadi. Bu miqdor talab va taklifning tenglashgan nuqtasida shakllanadi.
Bozor muvozanati bo'lishi uchun, talab va taklifning o'zaro mos kelishi zarur.
Talabning miqdori va narxi taklif bilan bir xil bo'lishi kerak.
Bozor muvozanatiga erishish jarayoni:
Talab va taklifning farqlanishi:
Agar tovarning narxi bozorga yuqori bo'lsa (masalan, narx 10 000 so'm),
taklif oshadi, lekin talab kamayadi, chunki odamlar yuqori narxni to'lay olmaydi.
Shunda ortiqcha taklif (over-supply) paydo bo'ladi.
Agar narx past bo'lsa (masalan, narx 3 000 so'm), talab oshadi, ammo taklif
kamayadi, chunki ishlab chiqaruvchilar narxni qoniqarli deb bilmasdan ko'proq
mahsulot taklif qilishni to'xtatadilar. Bu holatda, kam taklif (under-supply) yuzaga
keladi.
Muvozanatning paydo bo'lishi:
23

Agar bozor narxi yuqori bo'lsa va ortiqcha taklif paydo bo'lsa, ishlab
chiqaruvchilar narxni pasaytirishga majbur bo'lishadi. Bu esa talabni oshiradi va
taklifni kamaytiradi, oxir-oqibat bozor muvozanatiga yetib keladi.
Agar narx past bo'lsa va kam taklif bo'lsa, ishlab chiqaruvchilar narxni
ko'tarishga qaror qilishadi. Bu talabni kamaytiradi, lekin taklifni oshiradi va bozor
yana muvozanatga keladi.
Bozor muvozanati diagrammasi:
Bozor muvozanati grafikda quyidagicha ko'rsatiladi:
Talab egri chizig'i (Demand Curve) : Bu chiziq narxning oshishi bilan
talabning kamayishini (yoki narxning pasayishi bilan talabning oshishini)
ko'rsatadi. Talab egri chizig'i odatda pastdan yuqoriga qarab nishab bo'ladi.
Taklif egri chizig'i (Supply Curve) : Bu chiziq narxning oshishi bilan
taklifning oshishini ko'rsatadi. Taklif egri chizig'i yuqoridan pastga qarab nishab
bo'ladi.
Bozor muvozanati narxi va miqdori talab va taklif egri chiziqlari kesishgan
nuqtada joylashadi.
Bozor muvozanatining o'zgarishi:
Bozor muvozanati har doim o'zgarishi mumkin, chunki talab va taklifni ta'sir
qiluvchi omillar (masalan, iqtisodiy sharoitlar, texnologiya, daromad darajasi va
hokazo) o'zgarib turadi. Bunday o'zgarishlar quyidagicha namoyon bo'lishi
mumkin:
1. Talabning o'zgarishi:
Agar talab oshsa (masalan, iste'molchilar tovarni ko'proq sotib olishga tayyor
bo'lsa), talab egri chizig'i o'ngga siljiydi. Bu muvozanat narxini oshiradi va
muvozanat miqdorini ko'paytiradi.
Agar talab kamaygan bo'lsa (masalan, iste'molchilarni qiziqtiradigan tovar
bo'lmasa), talab egri chizig'i chapga siljiydi, bu esa muvozanat narxini pasaytiradi
va muvozanat miqdorini kamaytiradi.
2. Taklifning o'zgarishi:
24

Agar taklif oshsa (masalan, ishlab chiqarish texnologiyasi yaxshilansa), taklif
egri chizig'i o'ngga siljiydi, bu esa muvozanat narxini pasaytiradi va muvozanat
miqdorini oshiradi.
Agar taklif kamaygan bo'lsa (masalan, ishlab chiqarish resurslari kamaygan
bo'lsa), taklif egri chizig'i chapga siljiydi, bu esa muvozanat narxini oshiradi va
muvozanat miqdorini kamaytiradi.
Misol:
Faraz qilaylik, agar bozorning narxi 5 000 so'm bo'lsa va bu narxda ishlab
chiqaruvchilar 100 dona tovar taklif qilsa, ammo iste'molchilar faqat 80 dona
tovarni sotib olishga tayyor bo'lsa, bu bozor "ortiqcha taklif" holatiga keladi.
Narxni pasaytirish talabni oshiradi, va ishlab chiqaruvchilar narxni pasaytirish
orqali bozorni muvozanatga keltirishadi.
25

2. 2. Bo zor muvozanati.
Talab va taklifning o‘zaro ta’siri (Interaction of Demand and Supply) —
bozorning asosiy mexanizmi bo‘lib, u narxlar va miqdorlarning shakllanishini
belgilaydi. Talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida bozor muvozanati
hosil bo‘ladi, bu esa resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.
Talab va Taklif:
Talab — iste'molchilarning ma'lum bir narxda tovar yoki xizmatni sotib
olishga bo‘lgan istagi yoki ehtiyoji. Talab narx va miqdor o‘rtasidagi bog‘lanishni
bildiradi.
Taklif — ishlab chiqaruvchilarning ma'lum bir narxda tovar yoki xizmatni
ishlab chiqarishga va sotishga bo‘lgan tayyorligi yoki istagi. Taklif ham narx va
miqdor o‘rtasidagi bog‘lanishni anglatadi.
Talab va Taklifning o‘zaro t a’siri:
Talab va taklifning o‘zaro ta’siri bozor narxlarini va miqdorini shakllantiradi.
Ularning o‘zaro munosabati bozorning muvozanatini tashkil etadi. Quyidagi
omillar talab va taklifning o‘zaro ta’sirini belgilaydi:
1. Bozor muvozanati :
Talab va taklif o‘rtasida tenglik bo‘lgan narx bozor muvozanat narxi deb
ataladi. Bu narxda talab va taklif miqdori bir xil bo‘ladi, ya'ni ishlab chiqaruvchilar
sotishga tayyor bo‘lgan miqdor va iste'molchilar sotib olishga tayyor bo‘lgan
miqdor bir xil.
Muvozanat narxi — bu narxda bozorda ortiqcha talab yoki taklif mavjud
emas.
2. Talabning oshishi yoki kamayishi :
Agar talab ortsa (masalan, iste'molchilar ko‘proq tovar sotib olishga tayyor
bo‘lsa), talab egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu muvozanat narxining oshishiga olib
keladi, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar sotish uchun narxni
ko‘tarishadi.
26

Agar talab kamayib ketsa (masalan, iste'molchilarning tovarga bo‘lgan
ehtiyoji kamaygan bo‘lsa), talab egri chizig‘i chapga siljiydi, bu esa muvozanat
narxining pasayishiga olib keladi.
3. Taklifning oshishi yoki kamayishi :
Agar taklif oshsa (masalan, ishlab chiqarish samaradorligi oshsa yoki
resurslar ko‘paygan bo‘lsa), taklif egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu muvozanat
narxining pasayishiga olib keladi, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovar
ishlab chiqarishadi va narxni pasaytirishadi.
Agar taklif kamayib ketsa (masalan, ishlab chiqarish xarajatlari oshsa yoki
resurslar kamaygan bo‘lsa), taklif egri chizig‘i chapga siljiydi, bu esa muvozanat
narxining oshishiga olib keladi.
Talab va Taklifning o ‘zaro t a’siriga Misollar:
1. Talabning o‘sishi :
Misol: Yozda yangi telefon modeli bozorga chiqdi va uning narxi 2 000 000
so‘m. Agar bu telefon iste’molchilar orasida juda mashhur bo‘lsa va talab ortsa,
talab egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning telefon ishlab
chiqarish narxini ko‘tarishga olib keladi va bozor narxi oshadi.
2. Taklifning o‘sishi :
Misol: Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda yangi texnologiya
joriy qilindi. Bu texnologiya yordamida dehqonlar ko‘proq mahsulot yetishtira
olishadi, taklif egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu muvozanat narxining pasayishiga
olib keladi, chunki ortiqcha mahsulot taklif qilingan va narx pasaygan.
Talab va Taklifning o‘zaro ta’sirining bozor narxiga t a’siri:
1. Ortga Siljish (Shocks):
Pozitiv ta'sir (Supply Shock) : Masalan, yangi texnologiya yoki ishlab
chiqarish samaradorligi o‘sishi taklifni oshiradi va narxlarni pasaytiradi.
Negativ ta'sir (Demand Shock) : Masalan, iste'molchilar orasida ma'lum bir
tovar yoki xizmatga ehtiyojning kamayishi talabni kamaytiradi va narxlarni
pasaytiradi.
2. Muvozanatning o‘zgarishi :
27

Agar talab va taklif bir vaqtning o‘zida o‘zgarsa, muvozanat narxi o‘zgarishi
mumkin. Misol uchun, agar taklif ko‘payib, talab kamaygan bo‘lsa, bozor narxi
pasayadi, ammo miqdor o‘zgarmasligi mumkin.
Agar talab va taklif o‘zaro mos kelsa, bozor narxi va miqdori o‘zgaradi, lekin
bu o‘zgarishning intensivligi talab va taklifning qanchalik kuchli o‘zgarishiga
bog‘liq bo‘ladi.
Bozor muvozanati — bozordagi talab va taklifning miqdoran va tarkib
jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati bir lahzalik (o‘zgarmas
taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning o‘zgarmas miqdori va ishlab
chiqarish hajmining o‘zgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy sharsharoit tashkilot,
firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq kelganda) bo‘lishi
mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, Bozor muvozanati
buziladi. Umuman olganda Bozor muvozanati hamma tovarlarga nisbatan va uzoq
vaqt bo‘lishi mumkin. Ammo juz iy va ayrim tovarlarga nisbatan moslikningʼ
buzilishi muqarrar. Chunki yehtiyojning yuksalishi bilan yangi talab paydo bo‘ladi
va u darhol qondirilmaydi. Bozor muvozanati ni ta minlashning asosiy yo‘llari:
ʼ
tovar ishlab chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to‘ydirish; yetarli
tovarlar zaxirasini barpo yetish; talabgir tovarlar narxini oshirish, o‘tmay turgan
tovarlar narxini pasaytirish; yeksport va importning ortishi yoki kamayishi; aholi
daromadlarining tovarlar va xizmatlar ko‘payishiga qarab ortib borishi; mehnat
unumdorligining ish haqiga nisbatan tezroq o‘sishi. Bozor muvozanati ma rifatli
ʼ
jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solish orqali ta minlanadi.
ʼ
28

XULOSA
To‘qima vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishini tushunish muhim, chunki
qisqa muddat va uzoq muddatdagi o‘zgarishlar turlicha bo‘ladi. Ishlab
chiqaruvchilar qisqa muddatda kamroq moslashishga qodir, lekin uzoq muddatda
ular ko‘proq resurslar va texnologiyalarni jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Bu, o‘z navbatida, bozor narxlarining o‘zgarishi va resurslar taqsimotiga ta'sir
ko‘rsatadi.
To‘qimaga ta'sir qiluvchi sharoitga bog‘liq faktorlar ko‘plab iqtisodiy va
tashqi omillarni o‘z ichiga oladi. Bu omillar bozor narxlarini, ishlab
chiqaruvchilarning qarorlarini va iste'molchilarning xatti-harakatlarini belgilashda
muhim rol o‘ynaydi. Ularning har biri bozorning muvozanatini o‘zgartirishi
mumkin, shu bilan birga iqtisodiyotning rivojlanishiga va ishlab chiqarish
jarayonlariga ta'sir qiladi.
Talab va taklifning o‘zaro ta’siri bozorni boshqaruvchi asosiy mexanizmni
tashkil etadi. Bu ta’sir narxlarni shakllantiradi va bozorning samarali ishlashini
ta'minlaydi. Talabning oshishi, taklifning kamayishi yoki aksincha, narxlar va
miqdorlarni o‘zgartiradi. Bu mexanizm bozor ishtirokchilarining qarorlariga va
tashqi omillarga qarab o‘zgaradi.
Talab va to‘qima o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bozor narxlarini, ishlab chiqarish
va iste'mol jarayonlarini shakllantiradi. Talabning o‘zgarishi iste'molchilarning
ehtiyojlari, moddiy sharoitlar va boshqa omillar tufayli yuzaga keladi, to‘qimaning
o‘zgarishi esa ishlab chiqaruvchilarning qarorlariga, resurslarning mavjudligiga va
texnologiyalarga bog‘liq. Ushbu omillarning o‘zaro aloqasi bozor muvozanatini
belgilaydi va bozor narxlarini boshqaradi.
Talab va taklif nazariyasi bozorlar qanday ishlashini, narxlar va
miqdorlarning qanday shakllanishini tushuntiradi. Talab va taklifning o'zaro ta'siri
iqtisodiy tizimda resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Bozor
iqtisodiyotida talab va taklifning o'zgarishlari narxlarni va miqdorlarni doimiy
ravishda shakllantiradi, bu esa iqtisodiy o'zgarishlarga tez moslashish imkonini
beradi.
29

Bozor muvozanati (Market Equilibrium) — bu talab va taklifning bozor
sharoitida teng bo'lgan holatini anglatadi. Bunda, bozor ishtirokchilari
(iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar) bir-birining talab va taklifini qondirishga
tayyor bo'lib, tovar yoki xizmatning narxi va miqdori optimallashtirilgan bo'ladi.
Bozor muvozanati, iqtisodiy tahlilning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi va
bozorni qanday ishlashini tushunishda yordam beradi.
Bozor muvozanati talab va taklifning tenglashgan holatida bo'ladi, bu esa
bozorning samarali ishlashini ta'minlaydi. Agar talab yoki taklifda o'zgarish yuz
bersa, bozor narx va miqdorni avtomatik ravishda o'zgartiradi va muvozanatni
tiklashga intiladi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. (2008) "Yuksalish va taraqqiyot yo‘li"
2. Mirziyoyev Sh.M. (2017) “Yuksalish strategiyasi”
3. Mirziyoyev Sh.M. (2017) "O‘zbekistonni rivojlantirishga doir 5 ta ustuvor
yo‘nalish"
4. Mankiw, N. G. (2021). "Principles of Economics" (9th edition).
5. Blanchard, O. (2017). "Macroeconomics" (7th edition).
6. Krugman, P., & Wells, R. (2018). "Microeconomics" (5th edition).
7. Perloff, J. M. (2016). "Microeconomics" (8th edition).
8. Pindyck, R. S., & Rubinfeld, D. L. (2018). "Microeconomics" (9th edition).
9. Stiglitz, J. E., & Walsh, C. E. (2017). "Principles of Microeconomics" (5th
edition).
10. Varian, H. R. (2010). "Intermediate Microeconomics: A Modern Approach"
(8th edition).
11. Samuelson, P. A., & Nordhaus, W. D. (2010). Economics (19th ed.).
McGraw-Hill Education.
12. Miller, R. L. (2018). Economics Today: The Micro View (19th ed.). Pearson.
13. Khan, M. A. (2020). Introduction to Microeconomics (2nd ed.). Oxford
University Press.
31

31 sahifa

Sotib olish