Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 298.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Diqqat jarayoning irodaviy sifatlarga bog‘liqligi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: DIQQAT JARAYONING IRODAVIY SIFATLARGA BOG‘LIQLIGI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 2 MUNDARIJA KIRISH 4 I Bob: Diqqat uning umumiy tavsifi va xususiyatlari 2 1.1 Diqqat tog‘risida umumiy tushuncha 3 1.2 Diqqatning fiziologik asoslari 3 II.Bob: Diqqat nazariyalari 4 2.2. . Diqqat sifatlari va uning namoyon bo lishi ʻ 5 XULOSA 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 6 3 KIRISH: Kurs ishi dolzarbligi: Diqqatni o‘rganishning bir necha sabablari mavjud: 1. O‘zning shaxsiy rivojlanishi uchun: Diqqatni o‘rganish, o‘z fikrlarini, tushunchalarini va tajribalarini rivojlantirishda yordam beradi. Bu odamni o‘z faoliyatlarida muvaffaqiyatga olib kelishi va shaxsiy rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. 2. Ta'lim uchun: Diqqat, yangi ma'lumotlar olish va o‘z bilimini kengaytirish uchun juda muhimdir. Uni o‘rganish, talabalar va o‘qituvchilar uchun birinchi shartdir. 3. Ishda muvaffaqiyat uchun: Ishda muvaffaqiyatli bo‘lish uchun diqqat kerak. Yangi masalalarni o‘rganish va ularni hal qilish uchun diqqat katta ahamiyatga ega. 4. Tushunchalar ustida ishlash uchun: Diqqat, muammolarni tushunish, tahlil qilish va ularni hal qilishda muhimdir. Bu, boshqa kishilarning fikrini eshitish va unga javob berishda yordam beradi. 5. Qobiliyatni rivojlantirish uchun: Diqqat, o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish, yangi mashg‘ulotlar va ko‘nikmalarga ega bo‘lishda juda muhimdir. Bu odamni kengaytirilgan ishga tayyorlaydi. 6. O‘z-o’zinini boshqarish uchun: Diqqat, o‘z ishlarini va vaqtlarini boshqarishda muhimdir. Bu vaziyatlarda muammolarni hal qilishda yordam beradi. Yani, diqqatni o‘rganish odamni shaxsiy rivojlanish, ta'lim, ishda muvaffaqiyat, tushunchalari ustida ishlash va qobiliyatni rivojlantirishda muhim bo‘lgan sabablardan biridir. Kurs ishi maqsadi: Diqqatni irodaviy sifatlarini o‘rganishning bir necha muhim maqsadlari mavjud: 4 1. Ishda muvaffaqiyat: Diqqatni irodaviy sifatlari, ishda yoki o‘qishda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bu sifatlar, muammolarni yechish, yangi yaratish va ko‘proq natijalarga erishishga yordam beradi. 2. Ijtimoiy aloqalarni kuchaytirish: Diqqatni o‘rganish, insonlar bilan yaxshi munosabatlarni o‘rgatishda muhim bo‘ladi. Bu, boshqalar bilan ko‘p o‘zaro munosabatlar o‘rnatish va boshqa insonlarning fikrini e'tiborga olishda yordam beradi. 3. Ishonch: Diqqatni irodaviy sifatlari o‘rganish, o‘zning qobiliyatlariga va qo‘zg‘alishlarga ishonchni oshirishga yordam beradi. Bu odamlarga o‘zlarining muhim va qadrli hisoblanishini o‘rganishga yordam beradi. 4. Mantiq va muhokama ko‘nikmalarini rivojlantirish: Diqqatni o‘rganish, tushunchalarni tahlil qilish va mantij ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi. Bu, fikr muhokamalariga qatnashish, fikrlarini izohlash va o‘zining fikrini rivojlantirish imkoniyatini yaratishda yordam beradi. 5. Irodaviy yaratish: Diqqatni irodaviy sifatlari o‘rganish, kreativlikni va ijodiy vaqtini oshirishga yordam beradi. Bu, yangi ideyalar olish, yangi yaratishlar ko‘rish va ularga javob bera olishga imkoniyat yaratadi. 6. O‘z o‘zini boshqarish: Diqqatni irodaviy sifatlari o‘rganish, vaqt va ehtiyojlar orasida qaror qilish va boshqarishda yordam beradi. Bu odamlarga vaziyatni boshqarishda, qaror qabul qilishda va o‘z vaqtini boshqarishda yordam beradi. Bu sabablar, diqqatni irodaviy sifatlari o‘rganishning maqsadlari ko‘proq muhimdir. Bu sifatlar odamlarga shaxsiy rivojlanish, ishda muvaffaqiyat, ijtimoiy aloqalar, ijodiy vaqt, mantij va muhokama ko‘nikmalarini rivojlantirish, va o‘z o‘zini boshqarishda yordam beradi. Kurs ishining predmeti: Diqqatning irodaviy sifatlarini o‘rganishda bizga diqqatning ko‘lami, uing turlari, sifati, barqarorlgini olishimiz mumkin Diqqatning obyekti: Bu, diqqatning qaratilgan maqsadlari va muqobilni 5 belgilashning maqsadlari bilan bog‘liq bo‘lgan narsa yoki vaziyatdir. Misol uchun, maqsadni erishish, muammolarni hal qilish, yoki maslahat qabul qilish. Kurs ishi vazifasi:  Diqqat haqida tushunchalarga ega bo‘lish  Diqqatning irodafiy sifatlari  Diqqat nazariyalari  Diqqatning ko‘lami  Diqqat sifatlari Kurs ishing nazariy ahamiyati : Kurs ishi mavzusining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Diqqat inson faoliyatining asosiy qismi va o‘zgaruvchanlik uchun katta ahamiyatga ega. Mavzuning amaliy ahamiyati shundaki, o‘rganib chiqilgan ilmiy ma’lumotlardan diqqatning irodaviy sifatlarini tahlil etishdagi yondashuvlar bo‘yicha nazariy bilimlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Bir nechta olimlar diqqatning o rganishida o z mahoratlarini va fikrlarini kiritganlar. Ularning o zaro o zigaʻ ʻ ʻ ʻ xos qulayliklari va metodlari mavjud bo lib, ularning ishlari va fikrlari ko p ʻ ʻ kishilarga foyda olib keldi. Quyidagi olimlar diqqatning o rganishida ko p ʻ ʻ foydalanilganlar: 1. Uilliam James: Amerika psixologi Uilliam James, diqqatning o zgarmasligi ʻ va o zgaruvchanligi to g risidagi asarlarida mashhur. U diqqatni o zgarmas va ʻ ʻ ʻ ʻ o zgaruvchan jihatlarini tushunishda muhim rol o ynagan. ʻ ʻ 2. Jean Piaget: Shvetsiya psixologu Jean Piaget, bolalarning rivojlanishi va o zlarini boshqarishda diqqatning o zgarishlari to g risidagi ilmiy tadqiqotlarga ʻ ʻ ʻ ʻ rahbarlik qilgan. 3. Lev Vigotskiy: Rus psixologi Lev Vigotskiy, ijodiy jarayonlar, o zgaruvchanliklar va ijodiy ishlar sohasida diqqatning o zgaruvchanligi haqida ʻ ʻ ko p tahlil qilgan. ʻ 4. Daniel Kaneman: Amerikalik olim Daniel Kaneman, o ylash va qaror qabul ʻ qilish jarayonlarida diqqatning roli va uning o zgaruvchanligi haqida ko p ʻ ʻ 6 tadqiqotlar olib borib, "Fikrlash tezligi va tana mazmuni" nomli asarini chop etgan. 5. Michael Posner: Amerika psixologu Michael Posner, diqqatning tashqi va ichki jarayonlarida o zgarishlar va uning rivojlanishi haqida ko p tadqiqotlarʻ ʻ olib borib, diqqatning funksionalligini va o zgaruvchanligini tushuntirgan. ʻ Bu olimlar va ko p boshqa tadqiqotchilar diqqatning o rganishida katta rol ʻ ʻ o ynaganlar. Ularning ilmiy izlanishlari va fikrlari, diqqatning tushunilishi, tahlil ʻ qilinishi va rivojlanishida yordam beradi. Kurs ishining metodologiyasi: E.G‘oziyev “Umumiy psixologiya”,F.I.Xaydarova, N.I.Xalilova “Umumiy psixologiya”,P.I.Ivanov, M.E.Zufarova “Umumiy psixologiya”,A.K.Shashmetova “Umumiy psixologiya” kitoblaridan foydalandim. Kurs ishining tuzilishi ; 2 bob, 4 mavzu, xulosa va foydalanilgan adabiyot va manbalardan iborat. 7 I BOB. Diqqat uning umumiy tavsifi va xususiyatlari 1.1 Diqqat tog‘risida umumiy tushuncha Diqqat deb, ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga faol qaratilishini aytamiz; biz o z faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladiganʻ har bir narsa, har bir hodisa, o zimizning qilgan ishlarimiz, o y va fikrlarimiz ʻ ʻ diqqatning obyekti bo la oladi. ʻ Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to‘planishi ong doirasining torayishidan iboratdir; bunda go yoki ong doirasi anchagina tig izlanadi. Ana ʻ ʻ shunday torayish va tormozlanish tufayli ong doirasi juda ham yorqinlashadi. Ongning eng tormozlangan va binobarin, eng yorqin nuqtasi diqqatning fokusi (ya ni markazi) deb ataladi. Ana shu fokusga tushgan barcha narsalar (idrok ʼ qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar, fikrlar) juda tola, yorqin hamda juda aniq aks ettiriladi. Diqqatga hamma vaqt u yoki bu darajadagi faollik xosdir. Bunday faollik ongning bir nuqtaga to planishining kuchayishi va ma'lum vaqt mobaynida ʻ diqqat qaratilgan narsaga ongning faol yo naltirilishini saqlab turishdan ʻ iboratdir. Diqqatimiz qaratilgan obyektlar ongimizning to plangan “zonasida” juda ʻ aniqlik va yaqqollik bilan aks ettiriladi. Bu yerda yana shuni ham nazarda tut ish kerakki, diqqat — idrok, xotira, xayol, tafakkur va nutq singari alohida psixik jarayon emas. Diqqat hamma psixik jarayonlarda ko rinadi. Biz “shunchaki” ʻ diqqatli bo la olmaymiz, balki biz diqqat bilan idrok qilamiz (qaraymiz, ʻ eshitamiz), diqqat bilan esda olib qolamiz, o ylaymiz, diqqat bilan muhokama ʻ yuritainiz, gaplashamiz. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta minlaydigan ʼ ichki faollikdir. Diqqat har qanday faoliyatning zaruriy shartidir. Mana shu hol fransuz olimlaridan Kyuveni o z zamonasida geniallikni chidamli diqqat deb ʻ ta riflashga undagan edi. Masalan, u Nyutonning genialligi diqqatining kuchi va ʼ barqarorligidadir, deb ko rsatadi. Nyutonning o zi “Siz butun dunyo tortilish ʻ ʻ qonunini ochishga nima tufayli muyassar bo ldingiz” deb berilgan savolga: ʻ 8 “Fikri-zikrim doimo shu masalaga qaratilganligidan muyassar bo ldim”, debʻ javob bergan. Albatta, diqqatga bunday baho berish uning ahamiyatini haddan tashqari oshirib ko rsatishdir. Lekin bu baho diqqatning inson faoliyatining barcha turlari ʻ uchun ahamiyati katta ekanligini ko rsatib beradi. ʻ Darhaqiqat, o tin yorish, yer chopish kabi eng oddiy ishlarni ham, ʻ mashinalar bilan ishlash, ilmiy tekshirishlar olib borish kabi eng murakkab ishlarni esa diqqatning ishtirokisiz bajarib bo lmaydi. ʻ Diqqat o qish ishining ham zaruriy shartidir. O quvchilarning dars ʻ ʻ materiallarini muvaffaqiyat bilan o zlashtirishlari, dastavval diqqatning mavjud ʻ bo lishiga bog liqdir. K.D.Ushinskiyning aytishicha: “Diqqat ruhiy ʻ ʻ hayotimizning shunday yagona bir eshigidirki, ongimizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali o tib kiradi”. ʻ Ayrim o quvchilarda uchraydigan o zlashtira olmaslik holatining ʻ ʻ sababini, avvalo, ular diqqatining yetarli emasligidan qidirish kerak. Xotiraning bo shligi, o quv materiallarini o zlashtirishning bo shligi, asosan, diqqatning ʻ ʻ ʻ ʻ bo shligidan kelib chiqadi. ʻ Mana shuning uchun ham pedagog o qitish ishida yuksak muvaffaqiyatga ʻ erishishni istar ekan, o quvchilar diqqatini va, xususan, eng barqaror va eng ʻ kuchli diqqatini uyushtirish hamda tarbiyalash haqida jon kuydirishi lozim. Diqqat - subyekt faoliyatining biror obyekt yoki hodisaga jalb qilinishi. U har qanday ongli faoliyat samaradorligining zarur shartidir. Bosh miya po stlog ining muayyan joylaridagi optimal qo zg alish manbalari diqqatning ʻ ʻ ʻ ʻ fiziologik asosini tashkil qiladi. Diqqat ikki turga bo linadi: ixtiyorsiz (passiv) ʻ diqqat va ixtiyoriy (aktiv) diqqat ixtiyorsiz diqqat biron tashqi sabab ta sirida ʼ kishi xohishidan qat i nazar hosil bo ladi. Bunday diqqat odamdan iroda kuchini ʼ ʻ talab qilmaydi. diqqatni jalb qilish uchun qo zg atuvchining kuchi katta ʻ ʻ ahamiyatga ega; mas, narsaning chiroyliligi, yorqinligi, o tkir hidliligi va boshqa ʻ 9 xususiyatlari diqqat ni beixtiyor tortadi. ixtiyoriy diqqat da psixik faoliyat oldindan belgilangan maqsad bilan muayyan narsaga ongli ravishda jalb etiladi. Diqqatning bu turi iroda kuchini talab qiladi; shuning uchun bu diqqat irodaviy diqqat deb ham ataladi. Insonning butun ongli faoliyati asosan ixtiyoriy diqqat vositasida amalga oshiriladi. Diqqatning barqarorlik, ko chuvchanlik, bo linuvchilik kabi xususiyatlari,ʻ ʻ ko lami bor. Diqqatning barqarorligi uning yagona, umumiy (masalan, kitob ʻ o qish, masala yechish kabi) ishga xizmat qiluvchi narsa yoki hodisaga uzoq ʻ muddat jalb bo la olishidan iborat. Bunda harakat obyektlari (masalan, kitob ʻ matni, masalada berilgan sonlar va shu kabilar) hamda harakatning o zi ʻ (masalan, masalani yechish yo llari) o zgarib turishi mumkin, lekin faoliyatning ʻ ʻ umumiy yo nalishi o zgarmay saqlanishi lozim. Ko chuvchan diqqat bir ʻ ʻ ʻ faoliyatdan yoki narsadan boshqa faoliyat yoki narsaga tez jalb bo ladi. Bu ʻ xususiyat diqqatning avvalgi narsaga qay darajada qaratilganligiga va yangi faoliyatning xususiyatiga (uning diqqatni qanchalik qarata olishiga) bog liq. ʻ Diqqatning bo lina olish xususiyati bir vaqtning o zida 2 yoki undan ortiq ish- ʻ ʻ harakat bajarishda aks etib, ko p kasb egalari (masalan, o qituvchi, shofyor, ʻ ʻ uchuvchi) uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Bu xususiyat bir faoliyatni bajarish xiyla avtomatlashib, ikkinchi faoliyat bir qadar tanish bo lib qolgandan ʻ keyin tarkib topadi. Diqqat ko lami uning eng qisqa vaqt ichida (go yo birdaniga) o z ʻ ʻ ʻ doirasiga sig dira olishi mumkin bo lgan narsalar soni bilan belgilanadi. Shu ʻ ʻ jihatdan diqqat keng yoki tor bo lishi mumkin. Odatda, keng ko lamli diqqat ʻ ʻ yaxshi diqqat hisoblanadi. Diqqat ko lami idrok qilinayotgan narsalarning ʻ hamda ularni idrok qilayotgan kishi faoliyatining vazifasi va xususiyatiga bog liq. ʻ Diqqatning aksi parishonxotirlikdir. Bunda odam diqqatini biror narsaga to play ʻ olmay, hamma vaqt boshqa narsalarga chalg iyveradi. Shunday holat kishi qattiq ʻ charchaganda, uning uchun ahamiyatsiz juda ko p qo zg atuvchilar ʻ ʻ ʻ 10 mavjudligida yoki, aksincha, bitta ham qo zg atuvchining odam uchunʻ ʻ ahamiyati bo lmaganda ro y beradi. Mashq qilish bilan parishonxotirlikka ʻ ʻ barham berish mumkin. 1.2 Diqqatning fizologik asoslari Diqqatning fiziologik asosini bosh miya po‘sti qismidagi «optimal qo‘zg‘alish nuqtasi» tashkil qiladi. Bunday joyni yaqqol qilib ko‘rsatish uchun l.P. Pavlov shunday tasvirlaydi: «Agar bosh suyagiga qaraganda uning ichidagi miya ko‘rinadigan bo‘lsa, agar katta miya yarim sharlarida optimal qo‘zg‘alish uchun eng yaxshi sharoit tug‘ilgan nuqtasi yiltillab ko‘rinadigan bo‘lsa edi, ongi sog‘lom bo‘lib, bir narsani o‘ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda, uning miyasining katta yarim sharlarida juda g‘alati jimjimador shakl bo‘lib, surati va hajmi har lahzada bir o‘zgarib, turlanib, jimir-jimir qilib turuvchi yorug‘ narsaning u yoqdanbu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug‘narsa atrofidagi boshqa yerlari birmuncha xira tortib turganini ko‘raredi» Optimal qo‘zg‘alish nuqtasi manfiy induksiya qonuniga ko‘ra, bosh miya po‘stining boshqa joylarida tormozlanishni vujudga keltiradi. «Miya yarim sharlarining optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismida,- deydi 1. P. Pavlov, - yangi shartli reflekslar yengillik bilan hosil bo‘ladi va differensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo‘ladi. Shunday qilib, optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan joy ayni chog‘da bosh miya yarim sharlarining ijodga layoqatli qismi desa bo‘ladi. Miya yarim sharlarining sust qo‘zgkalgan boshqa qismlari bunday xususiyatga qobil emas. Ularning ayni chog‘dagi funksiyasi, juda nari boi^anda, tegishli qo‘zg‘ovchilar asosida ilgari hosil qilingan reflekslami bir tartibda qayta tiklashdan iboratdir. Bunday qismlarning faoliyati biz ongsiz, avtomatlashgan faoliyat deb ataydigan subyektiv faoliyatdan iboratdir». Bosh miya yarim sharlarining tormozlangan qismiga ta’sir qiluvchi qo‘zg‘ovchilar idrok va tasawuning yorqin obrazlarini tug‘dira olmaydi. 11 Diqqatning fiziologik asosi bo‘lmish optimal qo‘zg‘alish o‘chog‘i haqidagi l.P. Pavlov ta’limoti bilan akademik A.A. Uxtomskiyning olib borgan tekshirishlari bir-biriga to‘g‘ri keldi. Bu tekshirishlar natijasida quyidagilar ma’lum bo‘ldi. Agar nerv sistemasiga bir qancha qo‘zgkovchilar bir vaqtda ta’sir etsa, bosh miya po‘stida shu onning o‘zida bir necha qo‘zg‘alish o‘choqlari paydo boMadi. Shu bilan birga, har bir qo‘zg‘alish o‘chogM bosh miya po‘stining hamma yeriga tarqalishga, irradiatsiyalanishga moyildir. Shuning uchun ayrim qo‘zg‘alish o‘choqlari o‘rtasida to‘qnashish va «kurash» sodir boMadi. Bu kurash natijasida qo‘zg‘alish o‘choqlaridan biri hukmron (dominanta) bo‘lib oladi. Mana shu hukmron bo‘lib olgan qo‘zg‘alish o‘chog‘ini akademik Uxtomskiy «dominanta» deb ataydi. Uxtomskiyning bergan ta’rifiga ko‘ra, dominanta — bu ayni chog‘da markazda sodir bo‘ladigan reaksiyalar xarakterini bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo‘zg‘alish o‘chog‘idir. Dominantalar mavjud bo‘lgan paytda boshqa qo‘zg‘alish o‘choqlari («subdominantalari» — nisbatan kuchsiz qo‘zg‘alish o‘choqlari) ko‘pincha yo‘qolib ketmaydilar. Ular dominantaga qo‘shilib, uni kuchaytiradilar yoki dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta dominanta bo‘lib olishi mumkin, ilgarigi dominanta esa subdominanta bo‘lib qolishi mumkin. Hukmron qo‘zg‘alish o‘chog4 bo‘lgan dominanta diqqatimizning ma’lum narsaga yo‘naltirilishi va to‘planishining fiziologik asosidir. Diqqatning sirtqi alomatlari, odatda, organizmning alohida moslashuv harakatlarida tashqaridan ko‘rinadi. Masalan, muayyan bir narsani e’tibor bilan idrok qilganimizda, biz bu narsaga alohida tarzda razm solamiz; bunda biz narsaga anchagina sinchiklab qaraymiz, hidlab ko‘ramiz va unga diqqat bilan tikilamiz. Biron narsani diqqat bilan eshitishda o‘ng yoki chap qulog‘imiz orqali yaxshi o‘qib olish uchun boshimizni shunga moslagan holda buramiz. Bunda biz gapga quloq solib, diqqat bilan tinglaymiz. Agar diqqatimiz o‘z fikrimizga qaratilgan bo‘lsa, u paytda ko‘zlarimiz bir qadar cho‘kib, go‘yoki 12 «chuqurlashib» ketganday bo‘ladi. Agar diqqatimiz ijodiy xayol bilan bog‘liq bo‘lsa, bunda ko‘zlarimiz «uzoqlarga» tikilgan bo‘ladi. Diqqatning orta borishi bilan nafas olish ham o‘zgaradi. Bunday holatda nafas olish biroz susayib, havo olish va chiqarish goho sekinlashadi, goho chuqurlashadi. Ba’zan nafas olishimiz to‘xtab ham qoladi. Biron narsani eshitayotgan yoki ko‘rayotgan paytimizda nafasimiz ichimizga tushib ketadi. Diqqat paytida muskullar sistemasida ham o‘zgarish paydo bo‘ladi. Barcha ortiqcha harakatlar to‘xtatilib, organizm qimirlamay qoladi. Muskullar sistemasi ayrim bir tarang holatda bo‘ladi. Diqqat paytida organizm alohida vaziyatda bo‘ladi. Ammo bu vaziyat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo‘libgina qolmay, balki uning ma’lum yo‘nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. Odatda, biz ishimizda organizmning diqqat paytida sirtdan moslashuviga e’tibor beramiz. Shuning uchun ko‘pincha, biror ishni boshlashdan oldin organizmimizni shu ishga moslab, muayyan bir vaziyatda turib olamiz Diqqatning fizilogik asoslari, insonning diqqatni o‘z ichiga oladigan jarayonlarni tushunishga va tahlil qilishga yordam beradi. Ular quyidagi holatlarda katta rol o‘ynayadi: 1. Qayiq tizimi: Qonning dastlabki qismi bo‘lib, dastlabki o‘rganlar va tizimlar uchun zarur bo‘lgan oksigen va nutrisiyalarni yetkazadi. 2. Ko‘z tizimi: Ko‘zlar muhitdagi ma'lumotlarni yig‘ib olish, ularni tushunish va qaror qabul qilishda katta ahamiyatga ega. 3. Chog‘li to‘p tizimi: Bu tizim muhokama qilish, ma'lumotlarni saqlash va ularni boshqa o‘rganlarga uzatishda katta rol o‘ynaydi. 4. Barqaror shakl va yo‘l kesish: Ma'lumotlarni saqlab qolish, ularni turli vaziyatlarda qo‘llab-quvvatlash va ularni ishlashda yordam beradi. 13 5. Ko‘z va qulay o‘rin: Diqqatni oshirish va uni boshqarish uchun mukammal o‘rinlarda duch kelish va ko‘z tizimining faol ishlashi juda muhimdir. Bu asoslar insonning dikkatni aniqlash, ehtiyojlarini o‘z ichiga olash va uni bajarishga yo‘naltirishda katta ahamiyatga ega. Bob bo‘yicha xulosa Diqqatni tushunish va boshqarishning muhim omillaridan biri, insonning ehtiyojlarini aniqlash va ularni bajarishga yo‘naltirishdir. Bu, ma'qullab olish, maslahat bermish, o‘zlashtirish, va diqqatni majburlash sharoitlarini yaratishga yordam beradi. Diqqatni oshirish uchun odamlar tushunarli maqsadlar qo‘yish, o‘z vaqtingizni boshqarish va dikkat qaratishni o‘rganishlari mumkin. Diqqatning fizilogik asoslari hayotiy amaliyotda, ta'limda, va ma'naviy faoliyatda katta ahamiyatga ega. Bu asoslar quyidagilar bo‘lib, qayiq tizimi, ko‘z tizimi, chog‘li to‘p tizimi, barqaror shakl va yo‘l kesish, ko‘z va qulay o‘rinda ichki xarakteristikalar, yonib o‘tish va aniq maqsadlarga yonaltirilgan dikkatga ega. Bu tizimlar har birimizning faoliyatini va muvaffaqiyatini ta'minlashda o‘rinli rol o‘ynaydi. O‘rganish va o‘zlashtirish jarayonida bu tizimlar niqoblanadi va kuchayib boradi. 14 15 II Bob: Diqqat nazariyalari 2.1 Diqqat to‘g‘risidagi qarashlar Psixologiyada diqqat jarayonini olti asosiy yondashuvlar bilan bayon qilishi mumkin. Ularning har biri inson aqliy faoliyatining bir tomonini murakkab asosi deb hisoblaydi. Lekin hech qaysi gipoteza aniq tan olinmagan. Birinchi bo lib diqqatni emotsional tushunishga yondashuvni T.Ribo targ‘ibʼ etgan va diqqat bilan emotsiya bir-biridan kelib chiqadi deb hisoblagan. T.Ribo fikricha, ixtiyoriy diqqatning intensivligi va davomiyligi diqqat obyekti orqali vujudga keladigan emotsiyalar xarakteri bilan shartlangan bo ladi. Diqqatga ʻ bunday yondashuv to g riroq hisoblanadi, chunki emotsiya — bu organizm ʻ ʻ reaksiyasi dolzarb ehtiyojining qondirilish ehtimolligidir va organizmning diqqati birinchi navbatda shunday obyektlarga qaratilgan bo ladi. ʻ Diqqat haqidagi ikkinchi yondashuvni olim I.Gebert va U.Gamilton ilgari surgan. Ko proq intensivlikka ega bo lgan tasavvur kamroq intensivlikka ega ʻ ʻ bo lgan tasavvurni ong ostiga surib yuboradi va tabiiyki, ongda qolgan ʻ tasavvurlargina diqqatimizni jalb qiladi. Uchinchi yondashuvga ko ra diqqat ʼ appersepsiya natijasi, ya ni individning hayotiy tajribasidir. Bunda asab tizimiga ʼ qabul qilingan ma lumotning insonni bilimga talabi tozalanish yuzasidan bo lib ʼ ʼ o tadi. Diqqatning to rtinchi yondashuvini gruzin olimi D.N.Uznadze ʻ ʻ rivojlantirgan, uning fikricha, ustanovka ichki tomondan diqqatni ifoda etadi. Ustanovka ta sirida aniq bir obyektni atrof-muhitdagi boshqa ko p obyektlardan ʼ ʻ ajratib olish jarayonini D.Uznadze “ob yektivlash” deb nomlagan. Beshinchi ʼ yondashuv asosan diqqatning harakat aspektiga qaratilgan. Gap shundaki, ixtiyorsiz diqqat asosida oriyentirovka refleksi - organizmni yangi Qo zg atuvchi manbayiga qaratilishi va analizatorlarning unga sozlanishini ʻ ʻ ko rsatadi. Bu jarayonlar mushaklarning faol ishtirokida bo lib o tadi, shuning ʻ ʻ ʻ uchun diqqatni atrof-muhitga harakatli moslashishning tashkiliy usuli deb atash mumkin. Bu ilmiy model ong ob yekt tarzida ifodalanadi. Bu g oyani yirik ʼ ʻ psixolog P.P.Blonskiy ilgari surgan va asoslagan. Uning fikricha, odamning 16 ongi bitta ob yektga qaratilgandan keyin u atrofdagi narsa va hodisalarniʼ ko rmaydi. Ko pchilik psixologlar P.P.Blonskiyning bu fikriga qo shilmaydilar. ʼ ʼ ʻ Jumladan, atoqli psixolog S.L.Rubinshteyn mulohazasiga ko ra diqqat ongga ʼ ham, ob yektning xususiyatlariga ham bog liq emas. Buning ahamiyatli tomoni ʼ ʻ diqqatning ob yektga yo naltirilishidadir. Mazkur yo naltirishning asosiy ʼ ʻ ʻ sabablari sifatida shaxs, ehtiyoj,maqsad ko rsatiladi. ʻ Demak, diqqat odamning munosabati orqali ifodalanadi, ya ni diqqat – ʼ munosabatdir. Bu yerda diqqat psixik jarayon emas, balki shaxs xususiyatini belgilab beryapti. Diqqat qaralgan tashqi ifodaga ega bo lgan ob yektni sezish, ʼ ʼ idrok qilishdan iboratdir. Shu o rinda qarama-qarshilik vujudga keladi, chunki oby ektning ʻ ʼ yo qolishi bilan diqqat ham o z funksiyasini tugatadi. A.N.Leontev ʻ ʻ mulohazasiga ko ra, bu orientir faoliyati emas, chunki ob yektning paydo ʻ ʼ bo lishi bilan diqqat ham namoyon bo ladi, ob yekt yo q bo lsa, demak diqqat ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ ham bo lmaydi, deb ta kidlaydi. P.Ya.Galperin esa ob yektning paydo bo lishi ʻ ʼ ʼ ʻ bilan diqqat yuzaga keladi. Oby ekt yo qolgandan keyin esa psixik qism bo lgan ʼ ʻ ʻ tekshirish, nazorat qilish jarayoni boshlanadi. Demak, diqqat ongning bir ob yektga yo naltirilishi va ongli holatni ʼ ʻ nazorat qiluvchi jarayondan iboratdir. Psixologiyada diqqatni “yo naltirish” ʻ deganda, psixik faoliyatning tanlo‘vchanligi va ixtiyoriy hamda ixtiyorsizligi tushuniladi. 20-yillarda bir qancha psixologlar diqqat muammosini ustanovka bilan bog lab tushuntirishga harakat qiladilar. Buning yaqqol isboti sifatida ʻ K.N.Kornilov tahriri ostida 1926-yilda chop qilingan psixologiya darsligidagi bir mavzu “Ustanovka va diqqat” deb atalganligi bilan izohlash mumkinShunga o xshash g oya L.S.Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida ham ko zga ʻ ʻ ʻ tashlanadi. L.S.Vigotskiy diqqat bilan aloqador bo lgan ikkita ustanovka turini ʼ ajratib Ko rsatadi, ular: ʻ a) sensor ustanovka — tayyorgarlikda idrokning ustunligi qobiliyati; 17 b) motor ustanovka — tayyorgarlikda harakatning ustunligi qobiliyati. Sensor ustanovkada idrok, motor ustanovkada esa harakat ustunligi sezilib turadi. L.S.Vigotskiy unga misol qilib jismoniy tarbiya mashg‘ulotida komanda (buyruq) berishni misol keltiradi. Safda turganlarga qarab “Ong” deb aytamiz. Shu zahotiyoq saflanganlar buyruq oxirini aytishga sensor ustanovka qo zg‘aydiʼ “ga!” deyish oyoqlarni aylantirishga moslashish bilan bog liq motor ustanovka ʻ komanda oxirini eshitishni ta minlaydi. ʼ Psixolog G.S.Bakradze diqqatning ob ektda to planishi faoliyatning roli ʼ ʻ haqida qiziqarli ilmiy tekshirish tajribasini o tkazgan. Agarda diqqatni zaifligini ʻ tekshiruvchi o z vaqtida payqab, unga nisbatan qandaydir muskul harakatini ʻ amalga oshirsa, u yana tiklanadi. Bulardan tashqari diqqat barqarorligini faoliyatning xarakteriga, shaxsning O ziga bog liqligi bir qancha psixologlar tomonidan isbotlangan. ʻ ʻ Jumladan, A.P.Gazova diqqatning bo linuvchanligini ko p stanokda ishlovchi ʻ ʻ to quvchilarda o rganib, juda qimmatli materiallarni yig adi. Uning fikricha, ʻ ʻ ʻ diqqat bu kasbdagi odamlarda ixtiyorsiz va ixtiyoriy muvozanatlashgan bo lishi ʻ mumkin. Bir necha stanokda ishlash malakalari hosil bo lishi natijasida bularda ʻ ixtiyoriy muvozanatlashgan diqqat turi vujudga keladi. Diqqatning bo linuvchanligi ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ʻ ko rsatadiki, ikkita yoki uchta ishni birdaniga bajarish mumkin, bunda ʻ I.P.Pavlov ko rsatganidek, ulardan biri tanish (ishlash oldin bajarilganligini ʻ eslatuvchi) va bosh miya yarim sharlar po stlog ida “navbatchi punktlar” ʻ ʻ mavjud bo lsa amalga oshiriladi. Ikkita faoliyatni bir davrning o zida bajarish ʻ ʻ uchun faoliyatning biri diqqatni talab qilmaydigan yoki avtomatlashgan bo‘lishi talab qilinadi. Kishida bunday imkoniyat faqat mashq qilish orqaligina yuzaga kelishi mumkin. Sobiq sovet psixologiyasi namoyondalari, jumladan N.F.Dobrinin o zi va ʻ shogirdlari o tkazgan tekshirishlariga asoslanib, bunday tipologiya diqqatning ʻ mohiyatini ochishga yetarli emas deb hisoblaydi. Turmushda shunday odamlar 18 uchraydiki, ular ob yektni ko p, ham aniq idrok qila oladilar. Yana shundayʼ ʻ toifadagi kishilar mavjudki, ular narsalarni ham kam, ham noaniq idrok qiladilar, o zlaridan ko p narsalarni qo shib yuboradilar. Tadqiqotchi ʻ ʻ ʻ Ye.B.Pirogova o quvchilarda eshitish va ko rish diqqatini o rganib, eshitish ʻ ʻ ʻ diqqatining ko lami ko rish diqqatidan bir necha bor kichikligini ta kidlab ʻ ʻ ʼ o tadi. Diqqat muammosini o rganuvchi olimlar uning boshqa psixik jarayonlar ʻ ʻ bilan bog liqligi va roli masalalarini o rganganlar. Jumladan, N.N.Lange, ʻ ʻ A.R.Luriya va boshqalarning tadqiqotlarida ko rishimiz mumkin. N.N.Lange ʻ diqqatning iroda, reflektiv, instinktiv, perseptiv holatlar bilan bog liqligini ʻ o zining “Irodaviy diqqat nazariyasi” asarida ko rsatib beradi. ʼ ʻ A.R.Luriyaning fikricha, kichik yoshdagi bolalarda diqqatning bu holatini ko rish oson. Birinchi bosqichda u beqarorligi va ko lamining torligi uchun ʼ ʻ qo zg atuvchilar qurshovidagi diqqat bo lolmaydi. Nazariy jihatdan katta o rin ʻ ʻ ʻ ʻ olgan masalalardan biri “oliy psixik funksiyalarning rivojlanishi va strukturasi” to g risidagi L.S.Vigotskiy ilgari surgan konsepsiyadir. Buning asosida ikkita ʻ ʻ faraz yotadi: A) psixik faoliyatning xarakteri haqidagi; B) birlamchi tashqi va ichki faoliyatdan ichki psixik jarayonlarning namoyon bo lishi haqidagi. L.S.Vigotskiy psixik funksiyalar rivojlanishini ʻ o rgana borib, ular ichiga ixtiyoriy diqqatni ham kiritadi. Uning fikricha, bola ʻ diqqatining tarixi — bu bola xulqining paydo bo lishi tarixidir. L.S.Vigotskiy ʻ ishlarining xarakterli tomoni kishi psixikasini tushunishda tarixiy va genetik yondashishdir. Buni u diqqatni o rganishga ham tadbiq qilgan va diqqatning ʻ rivojlanishini ko rsata olgan. Muallif diqqat rivojlanishining ikkita yo nalishini ʻ ʻ ko rsatadi: ʻ 1. Diqqatning natural (tabiiy) rivojlanishi. Bunda muallif umum organik rivojlanishini tushuntiradi, ya ni markaziy nerv tizimining strukturaviy va ʼ fuksional jihatdan o sishini ko rsatadi. Bu rivojlanish butun hayot davomida ʼ ʼ 19 bo ladi, ammo bunda “sekinlashgan” va “bir oz pasaytirilgan” ko rinishlariʻ ʻ mavjud. 2. Diqqatning madaniy rivojlanishi. Bunda ixtiyoriy diqqatning namoyon bo lish xususiyati madaniy konsepsiya bilan bog liq deb tushuntiriladi. Katta ʻ ʻ yoshdagi odamlar diqqatining psixologik mexanizmi haqida gapirib, tashqi operatsiya organizm xulqini ichki operatsiyasiga aylanadi, deydi. Madaniy rivojlanish bola tashqi muhit bilan aloqa qila boshlagandan kiyin boshlaydi. L.S.Vigotskiyning ilmiy yutug i shundan iboratki, u diqqat muammosini ʻ o rganishda ijtimoiy va genetik nuqtai nazardan yondashdi. Ixtiyoriy diqqatni ʻ tashqi stimullar vositasida nutq funksiyasini yo naltirish deb tushuntira oldi. ʻ L.S.Vigotskiy ishlarini A.N.Leontev oz tadqiqotlarida davom ettirib, ixtiyoriy diqqatning rivojlanishini o rgandi. U ixtiyoriy diqqat xatti-harakatni ʻ boshqarishning oliy shakli va tarixiy rivojlanish mahsuli deb tushundi. Bolalarda diqqat shaklarini tahlil qilib 3 ta bosqich mavjudligini ko rsatdi. ʻ 1. Natural bevosita ,to g ridan-to g ri aktlardan iborat. Bunda to planish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ixtiyorsiz namoyon bo lib, asosan maktabgacha bo lgan bolalarda vujudga ʻ ʻ keladi. Ya ni bu bolalar o z xulq-atvorlarini o zlari boshqara boshlaydilar. ʼ ʻ ʻ 2. Tashqi belgining ahamiyatini egallash, tushuna bilishlari turadi. Bu bosqich boshlang ich ta limda asosiy rol o ynaydi. ʻ ʼ ʻ 3. Tashqi taassurotlarning ichki ta sirlarga aylanish jarayoni bilan bog liq ʼ ʻ bo lib, bu asosan katta yoshdagi kishilarda bo ladi. ʻ ʻ Uzoq vaqt A.N.Leontev maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini tekshiradi. Chunonchi, idrok bilan diqqat aloqasini o rgandi. Diqqat hodisasi shunday ʻ hodisaki, u idrokning qanday kechishi bilan belgilanadi, deb tushuntirdi. A.N.Leontev keyingi ishlarini o quvchilar diqqatini rivojlantirish va ularda ʻ idrokni boshqarish, ko rish, eshitish, qo yilgan topshiriqni tushunish kabilarni ʻ ʻ egallash muhim rol o ynashini ko rsatdi. ʻ ʻ 20 B.G.Ananev “O quvchilarda diqqatni tarbiyalash” nomli asarida diqqatniʻ hamma vaqt tekshirish, tadqiq qilish kerak deydi. Buning uchun mana bunday vaziyatlarga e tibor qilishni ko rsatib o tadi, darsni to g ri tashkil qilish, ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ta limning puxtaligi, o qituvchining pedagogik mahorati, o quvchilarning ʼ ʻ ʻ darsdagi faoliyatini to g ri tashkil qila bilish kabilarni ta kidlaydi. B.G.Ananev ʻ ʻ ʼ bu bilan diqqatning uzoq vaqt bir ob yekt ustida to play bilish kerakligini ʼ ʻ uqtiradi. Diqqat muammosini tadqiq qilish I.V.Straxov asarlarida o z aksini ʻ topgan. Uning qarashlariga ko ra, kishi diqqati kelib chiqishiga va ishlash ʻ uslubiga qarab ijtimoiy tabiatga ega. U kishilarning mehnat faoliyatiga sabab bo ladi va mehnat jarayonining asosiy psixologik komponentlaridan biri bo lib ʻ ʻ sanaladi. Diqqatning muhim belgisi faoliyat jarayonida va atrofdagilar bilan aloqada kishi psixikasining to planishidir. Qator munosabatlarda to planish ikki ʻ ʻ xil xarakterda bo ladi, u predmet va hodisalarga tanlab yo naltiriladi, ya ni ʻ ʻ ʼ diqqat ob ektini ongli ajratish, bu vaqtda boshqa ko p ob ektlardan chalg‘ish ʼ ʻ ʼ vositasi bilan aktlar tizimini tashkil qiladi, to planish mehnat predmetiga ʻ yo naltiriladi, lekin uning jarayoni ham diqqat ob ekti hisoblanadi. To planish ʻ ʼ ʻ faoliyat ob ektiga va u bilan harakatga yo naltiradi. ʼ ʻ Psixolog N.V.Kuzminaning fikricha, o qituvchilarning dars davomida ʻ berilayotgan bilimini qanchalik o zlashtirishi unda asosiy va yetakchi rolni ʻ diqqat o ynaydi. Shuning uchun ham ta lim — tarbiya jarayonida hammadan ʻ ʼ avval tarbiyachi o quvchining diqqatini torta bilish uning asosiy maqsadi ʻ bo lishi kerak. Bu esa o tilgan materialni o quvchi puxta bilishni talab qiladi. ʻ ʻ ʻ Bundan kelib chiqadiki, diqqatning tarbiyalanishi va shakllanishi ham vujudga keladi. F.N.Gonobolin, M.R.Rahmonova D.B.Elkonin, V.V.Repkin va boshqa qator tadqiqotchilar tomonidan ta lim va tarbiya jarayonida o quvchilarda ʼ ʻ diqqatning namoyon bo lishi, kechishi, rivojlanishining o ziga xos xossalari, ʻ ʻ individualligi kabi jihatlari o rganilgan. ʻ 21 Demak, diqqat ongning bir ob yektga yo naltirilishi va ongli holatniʼ ʻ nazorat qiluvchi jarayondan iboratdir. Psixologiyada diqqatni “yo naltirish” ʻ deganda, psixik faoliyatning tanlo‘vchanligi va ixtiyoriy hamda ixtiyorsizligi tushuniladi. 2.2. Diqqat sifatlari va uning namoyon bo lishi ʻ Ijtimoiy turmushda diqqat xususiyatlari ahamiyatliligining oshishi-uning eksperimental tarzda o rnatilishiga muhim omil bo lib xizmat qildi. Diqqatning ʻ ʻ ahamiyatliligi qanday muammolarda namoyon bo lyapti? Ushbu savolga javob ʻ berishdan oldin ilmiy-texnika revolyutsiyasi kishilar oldiga qanday masalalar qo yayotganligini ta kidlab o tish maqsadga muvofiq. Bular: ʻ ʼ ʻ 1)bir vaqtning o zida ko pchilik obyektlarni qabul qilish; ʻ ʻ 2)distansion boshqarish, ya ni informatsiyani boshqarish; ʼ 3)har xil operatsiyalarning tez va aniq bajarilishini ta minlash va ʼ boshqalar. Bular kishining faoliyatida alohida psixik jarayonlarning aniq, ravshan va ravon yuzaga chiqishini ta minlaydi. ʼ Diqqat ta kidlab o tilgan vazifalarni amalga oshirishda juda muhim rol ʼ ʻ o ynaydi. Diqqatning xususiyatlari, ayniqsa uning kuchi va barqarorligi ʻ tanlo‘vchanligi, bo linuvchanligi, ko chishi, ko lami (hajmi), taqsimlanishi, ʻ ʻ ʻ to planishi, mustahkamlanishi kabilarning ahamiyati kattadir. Odamning har ʻ qanday faoliyatida diqqatning ishtirok qilishi (qatnashishi), bu faoliyatning samaradorligi va muvaffaqiyatli chiqishini ta minlaydi. Diqqatning kuchi va ʼ barqarorligi-bu shunday xususiyatki, buning negizida qilinayotgan ishning natijasi ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi o z ʻ odam faoliyatini biror narsaga yoki hodisaga muttasil ravishda uzoq vaqt davomida qaratib turilishidir. 22 Diqqatni faoliyat ustida to plash va ushlab turish uchun faoliyatni to g riʻ ʻ ʻ tashkil qila bilish kerak. Masalan, 10-12 yoshli bolalar 40 minut davomida tanaffuzsiz ishlashlari mumkin. Agar faoliyat qiziqarli tashkil qilinsa, u holda bundan ham ko proq vaqt mashg ul bo lishlari mumkin. ʻ ʻ ʻ Psixolog G. S. Bakradze diqqatning ob ektda to planishi faoliyatning roli ʼ ʻ haqida qiziqarli ilmiy tekshirish tajribasini o tkazgan. Agarda diqqat zaifligini ʻ tekshiruvchi o z vaqtida payqab, unga nisbatan qandaydir muskul harakatini ʻ amalga oshirsa, u yana tiklanadi. Bulardan tashqari, diqqat barqarorligi faoliyatning xarakteriga, shaxsning o ziga bog liqligi bir qancha psixologlar ʻ ʻ tomonidan isbotlangan. Jumladan, A. P. Gazova diqqatning bo linuvchanligini ko p stanokda ʻ ʻ ishlovchi to quvchilarda o rganib, juda qimmatli materiallar yig adi. Uning ʻ ʻ ʻ fikricha, diqqat bu kasbdagi odamlarda ixtiyorsiz va ixtiyoriy muvozanatlashgan bo lishi mumkin. Bir nechta stanokda ishlash malakalari hosil bo lishi natijasida ʻ ʻ bularda ixtiyoriy muvozanatlashgan diqqat turi vujudga keladi. Diqqatning bo linuvchanligi ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ʻ ko rsatadiki, ikkita yoki uchta ishni birdaniga bajarish mumkin, bunda I. P. ʻ Pavlov ko rsatganidek, ulardan biri tanish (ishdan oldin bajarilganligini ʻ eslatuvchi) va bosh miya yarim sharlar po stlog ida “navbatchi punktlar” ʻ ʻ mavjud bo lsa. Ikkita faoliyatni bir davrning o zida bajarish uchun faoliyatning ʻ ʻ biri diqqatni talab qilmaydigan yoki avtomatlashgan bo lishi talab qilinadi. ʻ Kishida bunday imkoniyat faqat mashq qilish orqaligina yuzaga kelishi mumkin, xolos. Diqqatning ko chuvchanligi mezoni (kriteriyasi) faoliyatimizning bir ʻ turdan ikkinchi turga aylanishidir. Jumladan, telefonistka diqqatini tezkorlik bilan bir abonentdan ikkinchisiga ko chirishi bunga yorqin misoldir. Diqqatning ʻ ko chuvchanlik xususiyati sekinlashuvi uning sifati pasayishiga olib keladi. ʻ Diqqatning ongli ravishda ko chishi namoyon bo lsa-da, lekin ayrim hollarda ʻ ʻ ongsiz holatda inson diqqati bir obyektdan ikkinchisiga ko chishi ham mumkin. ʻ 23 Misol uchun tabiat quchog iga sayr qilish chog ida, kino film tomosha qilishdaʻ ʻ xuddi shunday ko chish holati yuzaga keladi. ʻ Diqqatning xususiyatlaridan keng doirada va aniq o rganilgani ʻ uning kko lami (hajmi) bo lib hisoblanadi. Diqqat qaratilgan narsalar va ʻ ʻ hodisalardan qanchasi ongimiz obyektidan joy olgan bo lsa, demak uning shu ʻ bilan ko lami(hajmi) o lchanadi. Diqqat ko lami (hajmi) taxistoskop degan ʻ ʻ ʻ asbob yordamida aniqlanadi. Taxistoskop ekranida tekshiriluvchilarga bir to p ʻ harflar ko rsatiladi. ʻ Obyektdagi narsalarni idrok qilishda ularni to la aks ettirish mumkin ʻ emas. 0, 1 sekund oralig ida obyekt yaqqol namoyish qilinsa, o rtacha 5-9 ʻ ʻ tagacha harflar idrok qilinadi. Agarda tanish so zlar idrok qilinsa, uning ko lami ʻ ʻ 12 tagacha ortishi mumkin. Bu asbob yordamida chet el psixologiyasida diqqatning obyektiv va subyektiv tiplari o rganiladi: A) obyektiv tip-kamroq ʻ idrok qilinsa-da, lekin aniqligi bilan ajralib turadi; b) subyektiv tip- ko p idrok ʻ qilinsa-da, biroq noaniq, shuningdek, o zidan qo shilgan ortiqcha elementlarga ʻ ʻ serobdir. Sobiq sovet psixologiyasi fani namoyandalari, jumladan N. F. Dobrinin o zi va shogirdlari o tkazgan tekshirishlariga asoslanib, bunday tipologiya ʻ ʻ diqqatning mohiyatini ochishga yetarli emas deb, hisoblaydi. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular obyektni ham ko p, ham aniq idrok qila ʻ oladilar. Yana shunday toifadagi kishilar mavjudki, ular narsalarni ham kam, ham noaniq idrok qiladilar, o zlaridan ko p narsalarni qo shib yuboradilar. ʻ ʻ ʻ Tadqiqotchi Ye. B. Pirogova o quvchilarda eshitish va ko rish diqqatini ʻ ʻ o rganib, eshitish diqqatining ko lami (hajmi) ko rish diqqatidan bir necha bor ʻ ʻ ʻ kichikligini ta kidlab o tadi. ʼ ʻ P. Ya. Galperin diqqati sust bo lgan bolalar ustidan “aqliy xatti- ʻ harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasi” ga asoslanib, bir necha seriyadan iborat tajriba ishlarini olib borgan. “Aqliy xatti-harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish” tajribasi 5 seriyadan iborat bo lib, uning ʻ 24 birinchi qismida 23 ta sinaluvchi (3-sinf o quvchilari) qatnashgan. Ularga 14taʻ xatosi bor tekst (matn) berilib, ularni tuzatish vazifasi qo yiladi. P. Ya. Galperin ʻ nazariyasiga binoan, bu asosda bolalarga oriyentirlashni shakllantirish kerak. Shuning uchun 1-seriya “Oriyentirlash asosi” deb nomlanadi. Tajribaning 2-seriyasi esa, “Moddiylash tirish” deb atalib, 9 ta sinaluvchidan 20-25 minut davomida o tkaziladi. Bu tajriba individual tarzda ʻ olib boriladi. O quvchilar matndagi xatolarni topib, ularni kartochkalardan ʻ tekshirishlari (taqqoslashlari) kerak. Tajribada 5 ta o quvchi ko proq ʻ ʻ qiyinchiliklarga duch kelishadi, ovoz chiqarmasdan o qib, tezgina xatolarni ʻ tuzatishadi. 3-seriya ob ektni ovoz chiqarib muhokama qilish deyiladi. Berilgan ʼ topshiriqni bajarish jarayoni birmuncha qiyin ko chadi. Chunki, hali bu yoshda ʻ bolalarda o z-o zini nazorat qilish shakllanmagan bo ladi. Shuning uchun ʻ ʻ ʻ tajribada uy topshiriqlarini o quvchilar mustaqil tarzda yechadimi yoki yo qmi ʻ ʻ nazorat qilish ota-onalardan iltimos qilinadi. Va nihoyat, shunga erishildiki, “diqqatsizlik” yo qolib, o qishga munosabat o zgaradi. Ularda intiluvchanlik va ʻ ʻ ʻ qunt shakllanib, o z-o ziga ishonish, o z xatti-harakatlarini nazorat qilish paydo ʻ ʻ ʻ bo ladi. ʻ 4-seriya shivirlab o zi uchun mulohaza yuritishdan iboratdir. Bu seriyada ʻ “diqqatsizlik” tufayli qilinayotgan xatolar barham topadi. Bolalar ushbu bosqichda 0, 2 xatoga yo l qo yadilar, xolos. ʻ ʻ 5-seriya-“Dilga jo qilish” dir. Bu seriyada eksperimentatorlar o z ʻ oldilariga nazorat qilish xatti-harakatlarini umumlashtirish vazifasini qo yadilar. ʻ 1. “Shaxmat doskasiga figura holati to g riligini tekshir” ʻ ʻ 2. “Shular orasidagi o xshashini top” ʻ 3. “Namunaviy kartochkadagi raqam bilan bunisidagi (kartochkadagi) raqam bir xilmi, tekshir” 25 4. “Betartib joylashgan raqamlar ichidan mana bunaqasini top” va boshqalar. Umuman olganda, 3-seriyaning natijalaridanoq ko rinadiki, topshiriqlarʻ ko lamini (hajmini) kengaytirib nazorat qilish xatti-harakatlarini shakllantirishga ʻ asos bo ladi. ʻ Diqqat muammosini o rganuvchi olimlar uning boshqa psixik jarayonlar ʻ bilan bog liqligi va roli masalalarini o rganganlar. Jumladan, N. N. Lange, A. R ʻ ʻ Luriya va boshqalar. Diqqatning ko lami — diqqatga eng qisqa vaqt ichida (go yoki birdaniga) ʻ ʻ sig ishi mumkin bo lgan narsalar soni bilan belgilanadi. Diqqat ko lami ʻ ʻ ʻ jihatidan tor yoki keng bo lishi mumkin. ʻ Tajriba qilib tekshirishda diqqatning ko lami, odatda, tekshirilayotgan ʻ odamga ayni bir vaqtning o zida bir qancha o zaro bog lanmagan harflarni, ʻ ʻ ʻ so zlarni, narsalarni va turli shakllarni ko rsatish yo li bilan aniqlana ʻ ʻ ʻ Tekshirilayotgan kishi bu narsalardan ayni vaqtda qanchalik ko pini ʻ birdaniga idrok eta olsa (diqqat doirasiga sig dira olsa), uning diqqat doirasi ʻ shunchalik keng bo ladi. Diqqatning ko lamini aniqlash uchun taxistoskop ʻ ʻ degan maxsus asbob qo llaniladi. Bu asbob yordamida kishiga idrok ʻ ettiriladigan narsalar juda tez ko rsatiladi. Bunda idrok qilinadigan narsalar ʻ taxistoskopning ekranidagi teshikdan ko rsatiladi va bu teshik juda qisqa vaqt ʻ ichida bekilib qoladi. Taxistoskop vositasi bilan o tkazilgan tajribalar ko rsatishicha, katta ʻ ʻ yoshli odam ayni vaqtning o zida diqqat doirasiga uchtadan to oltitagacha bir- ʻ biriga bog liq bo lmagan narsalarni, masalan, undosh harflarni, shakllarni ʻ ʻ sig dira oladi. ʻ Lekin idrok qilinadigan narsalar ma no jihatidan bir-biri bilan bog liq ʼ ʻ bo lsa va yoki bu narsalar yaxlit bir narsaning elementlari bo lsa, bunda diqqat ʻ ʻ doirasiga shu kabi narsalarning ko pi sig ishi mumkin. Masalan, taxistoskopda ʻ ʻ 26 alohida-alohida harflar emas, balki uch-to rt harflardan tuzilgan so zlarʻ ʻ ko rsatilsa, savodli kishi bunday so zlardan uch-to rttasini, ya ni to qqiztadan ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ tortib, to o n oltitagacha harfni idrok eta oladi, chunki savodli kishilar ayrim- ʻ ayrim harflarni donalab o qimay, balki butun so zlarni birdaniga o qiydi. ʻ ʻ ʻ Taxistoskop vositasi bilan diqqat ko lami yuzasidan o tkaziladigan ʻ ʻ eksperimental tekshirishlarda diqqatning ayrim individual xususiyatlari ham aniqlangan. Masalan, shunday odamlar borki, ularga taxistoskopdan nima ko rsatilsa, ʻ shuni o zlaridan hech narsa qo shmay, aniq idrok etadilar. Bunday odamlar ʻ ʻ “obyektiv” tipdagi odamlardir. Yana shunday odamlar ham bo ladiki, ularga bir ʻ narsa ko rsatsang, bunga o zidan boshqa narsalarni qo shib idrok yetadi. Bunday ʻ ʻ ʻ odamlar “subyektiv” tipdagi odamlardir. Lekin mashq qildirish yo li bilan ʻ subyektiv tipdagi odamlarni taxistoskopda ko rsatilgan narsani aniq idrok ʻ qilishiga erishsa bo‘ladi. Diqqat ko lamining kengligi aniq idrok etish bilan birga qo shilgan ʻ ʻ taqdirdagina yaxshi sifatlardan hisoblanadi. Diqqat ko lamining keng bo linishi, ʻ ʻ masalan, sinfda mashg ulotlar o tkazilayotgan paytda 0 qituvchi uchun ʻ ʻ ʼ zarurdir; o qituvchi sinfda o tirgan barcha o quvchilarga nazar solib turishi ʻ ʻ ʻ lozim. Lekin diqqat ko‘lamining torligi ham hamma vaqt yomon bo lavermaydi. ʻ Faoliyatning ayrim turlarida diqqat ko‘lamining tor bo‘lishi, lekin shu bilan bir vaqtda, chuqur va konsentratsiyalashgan bo lishi talab yetiladi. Masalan, bunday ʻ diqqat odamga mikroskop bilan ish qilganda zarurdir. Diqqat ko lamining fiziologik asosi miya po stida optimal qo zg algan ʻ ʻ ʻ ʻ joyning kengayishi yoki torayishidan iborat. Bunda miya po stidagi optimal ʻ qo zg algan joy ayni vaqtda ta sir qilib turuvchi boshqa qo zg atuvchilar bilan ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ hosil qilingan qo zg alish jarayonlarining qo shilishi tufayli kengayadi, ichki ʻ ʻ ʻ tormozlanish jarayonlarining kuchayishi natijasida esa bu joy torayadi. 27 Bob bo‘yicha xulosa Diqqatning oddiy xulosasi shu ma'lumotlardan iborat: Diqqatning muhim asoslariga e'tibor beriladi, masalan, qayiq tizimi, ko‘z tizimi, chog‘li to‘p tizimi, barqaror shakl va yo‘l kesish, ko‘z va qulay o‘rinda. Diqqatning muhim vazifalari o‘z ichiga olgan ma'lumotlarni o‘rganish, muhokama qilish, va maqsadlarga yo‘naltirishdir. Diqqatni boshqarish stratejilari ko‘p mayda bo‘lib, ularga maslahat berish, o‘rganish, va qo‘riqlar boshqa strategiyalarga misol bo‘lishi mumkin. Bu xulosa diqqatning asosiy jarayonlarini va uning o‘zgaruvchan xususiyatlarini to‘liq ta'riflashga yordam beradi. Biz diqqat sifatlari haqida shularni bilib olishimiz muminkin; diqqat sifati odamlarning muhitga ehtiyojlarini aniqlash ma’lumotlarni qabul qilish va tahlil qilish va maqsadlarga erishishga qaratilgan qobilyatdir. 28 Xulosa Ijtimoiy turmushda diqqat xususiyatlari ahamiyatliligining oshishi- uning eksperimental tarzda o rnatilishiga muhim omil bo lib xizmat qildi.ʻ ʻ Diqqatning ahamiyatliligi qanday muammolarda namoyon bo lyapti? Ushbu ʻ savolga javob berishdan oldin ilmiy-texnika revolyutsiyasi kishilar oldiga qanday masalalar qo yayotganligini ta kidlab o tish maqsadga muvofiq. Bular: ʻ ʼ ʻ 1)bir vaqtning o zida ko pchilik ob ektlarni qabul qilish; ʻ ʻ ʼ 2)distatsion boshqarish, ya ni informatsiyani boshqarish; ʼ 3)har xil operatsiyalarning tez va aniq bajarilishini ta minlash va ʼ boshqalar. Bular kishining faoliyatida alohida psixik jarayonlarning aniq, ravshan va ravon yuzaga chiqishini ta minlaydi. ʼ Diqqat ta kidlab o tilgan vazifalarni amalga oshirishda juda muhim rol ʼ ʻ o ynaydi. Diqqatning xususiyatlari, ayniqsa uning kuchi va barqarorligi ʻ tanlovchanligi, bo linuvchanligi, ko chishi, ko lami (hajmi), taqsimlanishi, ʻ ʻ ʻ to planishi, mustahkamlanishi kabilarning ahamiyati kattadir. Odamning har ʻ qanday faoliyatida diqqatning ishtirok qilishi (qatnashishi), bu faoliyatning samaradorligi va muvaffaqiyatli chiqishini ta minlaydi. Diqqatning kuchi va ʼ barqarorligi-bu shunday xususiyatki, buning negizida qilinayotgan ishning natijasi ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi o z ʻ odam faoliyatini biror narsaga yoki hodisaga muttasil ravishda uzoq vaqt davomida qaratib turilishidir. Diqqatni faoliyat ustida to plash va ushlab turish uchun faoliyatni to g ri ʻ ʻ ʻ tashkil qila bilish kerak. Masalan, 10-12 yoshli bolalar 40 minut davomida tanaffuzsiz ishlashlari mumkin. Agar faoliyat qiziqarli tashkil qilinsa, u holda bundan ham ko proq vaqt mashg ul bo lishlari mumkin. ʻ ʻ ʻ Psixolog G. S. Bakradze diqqatning ob ektda to planishi faoliyatning ʼ ʻ roli haqida qiziqarli ilmiy tekshirish tajribasini o tkazgan. Agarda diqqat ʻ 29 zaifligini tekshiruvchi o z vaqtida payqab, unga nisbatan qandaydir muskulʻ harakatini amalga oshirsa, u yana tiklanadi. Bulardan tashqari, diqqat barqarorligi faoliyatning xarakteriga, shaxsning o ziga bog liqligi bir qancha ʻ ʻ psixologlar tomonidan isbotlangan. Jumladan, A. P. Gazova diqqatning bo linuvchanligini ko p stanokda ʻ ʻ ishlovchi to quvchilarda o rganib, juda qimmatli materiallar yig adi. Uning ʻ ʻ ʻ fikricha, diqqat bu kasbdagi odamlarda ixtiyorsiz va ixtiyoriy muvozanatlashgan bo lishi mumkin. Bir nechta stanokda ishlash malakalari hosil bo lishi natijasida ʻ ʻ bularda ixtiyoriy muvozanatlashgan diqqat turi vujudga keladi. Diqqatning bo linuvchanligi ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ʻ ko rsatadiki, ikkita yoki uchta ishni birdaniga bajarish mumkin, bunda I. P. ʻ Pavlov ko rsatganidek, ulardan biri tanish (ishdan oldin bajarilganligini ʻ eslatuvchi) va bosh miya yarim sharlar po stlog ida «navbatchi punktlar» ʻ ʻ mavjud bo lsa. Ikkita faoliyatni bir davrning o zida bajarish uchun faoliyatning ʻ ʻ biri diqqatni talab qilmaydigan yoki avtomatlashgan bo lishi talab qilinadi. ʻ Kishida bunday imkoniyat faqat mashq qilish orqaligina yuzaga kelishi mumkin, xolos. Diqqatning ko chuvchanligi mezoni (kriteriyasi) faoliyatimizning bir ʻ turdan ikkinchi turga aylanishidir. Jumladan, telefonistka diqqatini tezkorlik bilan bir abonentdan ikkinchisiga ko chirishi bunga yorqin misoldir. Diqqatning ʻ ko chuvchanlik xususiyati sekinlashuvi uning sifati pasayishiga olib keladi. ʻ Diqqatning ongli ravishda ko chishi namoyon bo lsa-da, lekin ayrim hollarda ʻ ʻ ongsiz holatda inson diqqati bir ob ektdan ikkinchisiga ko chishi ham mumkin. ʼ ʻ Misol uchun tabiat quchog iga sayr qilish chog ida, kino film tamosha qilishda ʻ ʻ xuddi shunday ko chish holati yuzaga keladi. ʻ 30 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Usmanova SH. Psixolingivistika. – Toshkent: Universitet, 2011y. 2. S.X.Jalilova, N.A.G‘ayibova “Umumiy psixodiagnostika”, Toshkent- 2018y. 3. B.N.Sirliyev, A.A.Beknazarov, D.N.Arziqulov “Psixologiya”, Toshkent- 2005y. 4. E.G‘oziyev “Umumiy psixologiya”, Toshkent-2002y. 5. F.I.Xaydarova, N.I.Xalilova “Umumiy psixologiya”, Toshkent-2009y. 6. P.I.Ivanov, M.E.Zufarova “Umumiy psixologiya”, Toshkent-2014y. 7. A.K.Shashmetova “Umumiy psixologiya”, Toshkent-2018y. 8. Barotov Sh.Tarbiyasi qiyin bolalar psixologiyasi.Toshkent.2013y 9. Blayxer.V.M.Klinicheskaya...patopsixologiya,T.,Med.,2011y. 10. BleyxerV.M.,BurlachukL.F.,Psixologicheskaya dignostika intellekta i lichnosti, -K, V ґ shaya shk.,2008y. 11. B.N.Turakulov “Umumiy psixologiya”, Termiz-2018y. 12. Z.Nishonova, D.Qarshiyeva “Eksperimental psixologiya”, Toshkent- 2007y. 13. Z.Nishonova, Z.Qurbonova, S.Abdiev “Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya”, Toshkent-2011y. 14. Nishonova Z.T., Alimba е va Sh.T., Sulaymonov M. “Psixologik xizmat”.T. “Fan va texnologiyalar” nashriyoti 2014 y. 15. Muxamedova D.G., Mullabaeva N.M, Rasulov A.I “Umumiy psixologiya” T.: Mumtoz so‘z, 2018y. 16. Burlachuk L.F., Psixologiya lichnosti,-K Zdorovya,2006,1686y. 17. Bromley Yu.V. Etnos i etnografiya. M.2010 y. 18. Dashdamirov A.F. Nasiya i lichnost. Baku, 2003y. 19. Stefanenko T.G. Etnopsixologiya. M. 2010 y. 20. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya. -T. O‘qituvchi. 2010 y. 21. G‘oziyev E.G‘. Psixologiya. -T., O‘zMU “Universitet”, 2003y. 32 22. Ivanov P.I, Zufarova M.Y. Umumiy psixologiya. O‘zROO‘MTV– T.:O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2014y. 22. G‘oziyevE,G‘.Muomala psixologiyasi. 1999y. 23. Ergashev P.S. Mulokot psixologiyasi. T. 2003y 24. Nishanova Z.T. Psixik tarakkiyet dignostikasi. T. 2004y. 25. Nishanova Z.T. Alimboyeva Sh. Sulaymonov M. Psixologik xizmat .T. 2014y Qo‘shimcha adabiyotlari 1. Karimov I.A. О ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.- T.: О ‘zbekiston nashriyoti, 2011y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat nashriyoti, 2008y. 3. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: O‘zbekiston nashriyoti, 2017y. 4. Sh.M.Mirziyoyev Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. – T.: O‘zbekiston nashriyoti, 2016y. Internet saytlar https://behruzbek.uz/psixologiya/shulte-jadvali-bolalar-va-kattalar-uchun- raqamlarni-topish-texnikasi/ http://hozir.org/bilish-jarayonlari-psixodiagnostikasi.html?page=5 file:///C:/Users/%D0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB/Downloads/ Shoxista+Kamoldinovna+Mamajonova.pdf https://www.google.com/search?q=Diqqat+sifatlari+va+uning+namoyon+bo %CA%BBlishi&oq=Diqqat+sifatlari+va+uning+namoyon+bo%CA %BBlishi&gs_lcrp=EgZjaHJvbUyBggAEEUYOTIKCAEQABiABBiiBDIK CAIQABiABBiiBDIKCAMQABiABBiiBDIKCAQQABiABBiiBDIKCAUQA BiABBiiBNIBCDIyNTJqMGo3qAIAsAIA&sourceid=chrome&ie=UTF-8#ip=1 33

Diqqat jarayoning irodaviy sifatlarga bog‘liqligi

KIRISH4

I Bob: Diqqat uning umumiy tavsifi va xususiyatlari2

1.1 Diqqat tog‘risida umumiy tushuncha3

1.2  Diqqatning fiziologik asoslari 3

II.Bob: Diqqat nazariyalari4

2.2. . Diqqat sifatlari va uning namoyon boʻlishi 5

XULOSA6

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR6

Sotib olish