Diqqatning nazorat funksiyasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	74.4KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	18 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

104 Sotish

Diqqatning nazorat funksiyasi

Sotib olish

KURS IShI

MAVZU: Diqqatning nazorat funksiyasi
2022

MUNDARIJA
Kirish. …………………………………………………………………………....3
I Bob. Diqqat haqida tushuncha. Fiziologik mexanizmlari. Vazifalari
1.1. Diqqat va uning mo hiyati … ………………………………………………….6
1.2. Diqqatning fiziologik asosi…………………………………………………..9
1.3. Diqqatning funksiyalari…….. …………………………………………….…11
II Bob. Diqqatning asosiy xususiyatlari. Diqqatning rivojlanishi
2.1. Diqaatning nazorat funksiyalari..................................................................... .18
2.2.Diqqatning rivojlanishi......................................................................................27
Xulosa …...………………….……………………………………………...........36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………..………..….39
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek
“Bugungi kunda oldimizga qo’ygan buyuk maqsadlarimizga , ezgu niyatlarimizga
erishishimiz jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli
amalga oshirilayotgan islohatlarimiz , rejalarimizning samarasi taqdiri- bularning
barchasi, avvalam bor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali , ongli
mutaxassis kadrlar tayorlash muammosi bilan chanbarchas bog’liqligini barchamiz
anglab yetmoqdamiz. Zamon talablariga javob beradigan kadrlar chinakam
ma’rifatli odam bo’lishi uchun “inson qadrini millat qadriyatlarini, bir so’z bilan
aytganda, o’zligini anglash erkin va ozod jamiyatda yashash mustaqil
davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib obro’li o’rin egallashi uchun
fidoiylik bilan kurashishi mumkin”.
Ma’lumki 1997 yil O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-
sessiyasida “Ta’lim to’g’risidagi Qonun” hamda “Kadrlar tayorlashning milliy
dasturi” kabi hujjatlar uzluksiz ta’lim tizimining o’zbek modelini belgilab berdi.
Ushbu hujjatlarning eng axamiyatli jihati shundan iboratki , ularda shaxs kadrlar
tayorlash tizimining bosh subyekti sifatida qaraladi.
“Kadrlar tayorlash milliy dasturi”ni amalga oshirishning eng muhim natijasi
shaxsning malu’motliligi hamda mehnatga tayyorligidir. O’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek , “Kelajagi buyuk davlat , eng
birinchi navbatda bo’lajak fuqorolarining ma’daniyati , ma’lumoti va ma’naviyati
haqida g’amho’rlik qilmog’i zarur”.
Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqgaga to’plab,
muayyan bir ob’yektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov).
P. I. Ivanovning fikricha , biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur
qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimiz qilgan ishimiz , o’y va fikrlarimiz
diqqatning ob’yekti bo’la oladi.
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning
va ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati
3

qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli , mas’uliyat
hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo’yadi.
Inson ziyrakligi, farosatliligi , tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uningturmush
sharoitida , shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat
aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xattiharakatlari ham
uningishtirokida sodir bo’ladi.
Diqqat psixologiyasini tushunmoqchi bo'lgan odam duch keladigan ma'lum bir
qiyinchilik shundaki, bir tomondan, diqqat, diqqat va e'tiborsizlik nima degan
savolga amaliy, kundalik darajada javobni nafaqat har qanday kattalar biladi. ,
lekin deyarli har bir bola tomonidan. Boshqa tomondan, diqqat - bu psixologik
bilimlarning juda murakkab bo'limi bo'lib, u so'nggi paytlarda psixologlar
tomonidan tobora ko'proq qiziqish uyg'otmoqda va tushuntirishning murakkab va
noaniq nazariyalarini keltirib chiqaradi. Diqqat muammosi ko'pincha faqat boshqa
aqliy funktsiyalar bilan bog'liq holda ko'rib chiqiladi: xotira, fikrlash, tasavvur,
idrok. Darhaqiqat, diqqatning namoyon bo'lishini ulardan alohida ko'rish mumkin
emas sof shakl... Shuning uchun psixologiyaga oid ko’pgina darsliklarda diqqat
o’ziga xos ikkilamchi, yordamchi psixik funksiya sifatida talqin qilinadi. Bir
narsaga, asosiy narsaga faol e'tibor qaratish qobiliyatisiz, tasodifiy, hozirda
keraksiz bo'lgan hamma narsani tashlab, hayot mumkin emas.
Diqqat - bu bizning ongimizning ma'lum bir ob'ektga qaratilishi va diqqat
markazidir. Har qanday narsa diqqat ob'ekti bo'lishi mumkin - ob'ektlar va ularning
xususiyatlari, hodisalar, munosabatlar, harakatlar, fikrlar, boshqa odamlarning
histuyg'ulari va o'zlarining ichki dunyosi.
Diqqat mustaqil psixik funktsiya emas, uni o'z-o'zidan kuzatish mumkin
emas. Bu inson aqliy faoliyatining o'ziga xos shakli bo'lib, u barcha turdagi psixik
jarayonlarga 4 zarur komponent sifatida kiradi. Diqqat har doim ba'zilarga xos
xususiyatdir aqliy jarayon: idrok, biz tinglaganimizda, ko'rib chiqayotganimizda,
hidlaganimizda, har qanday vizual yoki tovushli tasvirni, hidni ajratishga harakat
qilamiz; muammoni hal qilishda o'ylash; xotira, biz biror narsani eslaganimizda
yoki eslashga harakat qilganimizda; biror narsani aniq tasavvur qilishga harakat
4

qilganimizda tasavvur. Demak, diqqat insonning o’zi uchun muhim bo’lgan
narsani tanlash va unga o’z idroki, tafakkuri, eslash, tasavvurini va hokazolarni
qaratish qobiliyatidir.
Diqqat har qanday faoliyatni sifatli bajarish uchun zarur shartdir. U nazorat
funktsiyasini bajaradi va ayniqsa, odam yangi bilimlar, ob'ektlar, hodisalar bilan
duch kelganda, mashg'ulotlarda zarurdir.
 Kurs ishining ob'ekti : Diqqat va uning xususiyatlari mavzusiga oid
ma'lumotlar va ularning amaldagi tahlili.
 Kurs ishining maqsadi : Diqqat va uning xususiyatlari mavzusini o'rganish va
tahlil etishdan iborat.
 Kurs ishining predmeti : D iqqat va uning xususiyatlari metodikasi
samarasining qay tarzda qo’llanishi ustida ham mulohazalar yuritish, bu orqali
korxonaning kelgusi natijalariga qanday ta’sir ko’rsatishini o’rganish.
 Kurs ishining vazifalari:
1. Diqqat va uning xususiyatlari mazmun-mohiyatini o'rganish;
2. Diqqat va uning xususiyatlari mohiyatini o'rganish;
3. Diqqat tushunchasini o'rganish;
4. Diqqat va uning xususiyatlari tadqiq etishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob (5ta paragraf), xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
5

I Bob. Diqqat haqida tushuncha. Diqqatning fiziologik mexanizmlari
1.1. Diqqat va uning mohiyati
Shaxsning ayni chog’dagi psixik faoliyati, ya’ni ehtiyojlarining yig’indisi shu
damda ustunlik qilayotgan motiv tomon qaratilgan bo’ladi. Odamga juda ko’p
tashqi qo’zg’ovchilar ta’sir qilib turadi, odamda har xil turli, bir qancha
ehtiyojlarga mos keladigan tashqi qo’zg’alish shaxs uchun har xil ahamiyatga ega
bo’lgan mayllar bilan tashqi qo’zg’atuvchilarning o’zaro munosabati psixik
faoliyatning tanlovchilik tabiatida ifodalanadi. Ma’lum ob’ektni muqarrar tanlay
olish diqqatning ishtiroki bilan amalga oshadi.
Diqqat psixik faoliyatning yo’naltirilishi va shaxs uchun ma’lum ahamiyatga
ega bo’lgan ob’ekt ustida to’planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo’naltirilish
deganda, psixik faoliyatning tanlovchilik tabiati, ob’ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy
tanlash tushuniladi. O’quvchi maktabda o’qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib
o’tirganda, u mana shu eshitib o’tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan ,
uning diqqati ongli ravishda qo’zg’algan, shu maqsadga bo’ysundirilgan bo’ladi.
O’quvchining biron boshqa narsaga chalg’imasdan o’quv materialining
mazmuniga zehn qo’yib o’tirishida uning psixik faoliyatining yo’nalishi
ifodalanadi.
Psixik faoliyatning yo’naltirilishi deganda ana shu faoliyatning tanlashgina
tushunilib kelmay, balki ana shu tanlanganni saqlab va qo’llab-quvvatlash
tushuniladi. O’quvchilar diqqatini jalb qilish qiyinligini har qanday pedagog biladi.
Buning uchun maxsus pedagogik usullardan foydalanish zarur bo’ladi. Diqqatda
psixik faoliyatning yo’naltirilishi bilan birga uning to’planishi mazkur faoliyatga
hech qanday aloqasi bo’lmagan boshqa narsalardek, hamma faoliyatdan diqqatni
chalg’itish demakdir.
Diqqatning bir joyga to’planishi deganda mazkur faoliyatga butunlay berilish,
unga ozmi - ko’pmi chuqur e’tibor berish tushuniladi. Qandaydir bir suratli kitobni
tez ko’rib chiqish maqsadida uni varaqlab chiqish mumkin. Bunday holda
diqqatning to’planishi kuchli bo’lmaydi. Birorta qiyinroq kitobni undagi har bir
6

bayon qilingan fikrni tushunib olishga intilib va undagi murakkab masalani
boshidan oxirigacha tushunib olish har tomonlama o’zaro munosabatlarni qarab
chiqish maqsadida uqish mumkin. Bu holatdagi diqqatning to’planishi juda kuchli
bo’ladi. Masalan: Uyga topshiriq berilgan inshoni yozib o’tirgan o’quvchi ba’zan
uyda boshqalarning gapini, radioning ovozini eshitmaydi. Unda diqqatning
to’planishi kuchli bo’ladi.
Diqqat psixologik noyob hodisa bo‘lib, hozirgacha ruhshunoslar u haqda
yagona fikrga ega emaslar. ba’zi bir mualliflarning fikriga ko‘ra, diqqat istalgan
psixik jarayonda u yoki bu darajada ishtirok etganligi sababli , mustaqil hodisa
sifatida o‘rganilishi mumkin emas. boshqalar esa diqqatning psixik jarayon sifatida
mustaqilligini yoqlaydilar.
Bundan tashqari, diqqatning psixik hodisalarning qaysi sinfiga tegishliligi
haqida ham turli fikrlar mavjud. ba’zilarning ta’kidlashiga ko‘ra, diqqat – bu psixik
bilish jarayoni. boshqalar diqqat har bir faoliyatning zarur sharti ekanligiga,
diqqatning o‘zi esa ma’lum iroda kuchlarining ifodalanishini talab etishiga
asoslangan holda, diqqatni iroda va insonning faoliyati bilan bog‘laydilar.
Diqqat hodisasini tushuntirishning murakkabligi, uning «toza» ko‘rinishda
uchramasligidan iborat. diqqat o‘zining bilish mazmuniga ega emas , u faqat
boshqa bilish jarayonlari faoliyatiga xizmat ko‘rsatadi. shuning uchun diqqatni
bilish jarayonlarining o‘sish xususiyatlarini xarakterlovchi holat, psixofiziologik
jarayon sifatida o‘rganish zarur. diqqat o‘zi nima?
Diqqat – bu psixik faoliyatning biror-bir ma’lum narsaga yo‘nalganligi va
jamlanganligi. bu hayvonlar, shuningdek , inson diqqatlarining umumiy ta’rifi.
insonga nisbatan diqqat ni ma’lum ob’ektlarga inson diqqatining , bir vaqtning
o‘zida boshqa ob’ektlardan chalg‘igan holda, yo‘nalganligi va jamlanganligi
sifatida o‘rganish mumkin. bu ta’rifdan diqqatning ahamiyatga molik belgilari
uning yo‘nalganligi va jamlanganligidan iborat ekanligi kelib chiqadi.
Psixik faoliyatning yo‘nalganligi ostida uning tanlash xususiyati, ya’ni,
sub’ekt uchun ahamiyatli bo‘lgan aniq jismlar, hodisalarni atrof-muhitdan ajratib
7

olish yotadi. yo‘nalganlik tushunchasiga, shuningdek, ma’lum vaqt oralig‘ida
psixik faoliyatni saqlab qolish ham kiritiladi.
Diqqatning boshqa xususiyati uning faoliyatga u yoki bu darajada
chuqurlashganligini tushuntirib beruvchi jamlanganligi dir. vazifa qanchalik
murakkab bo‘lsa, diqqatning jadalligi va zo‘riqishi shunchalik kuchli bo‘lishi
kerak, ya’ni, bunda faoliyatga chuqur kirib borish talab etiladi. ikkinchi tomondan,
jamlanganlik boshqa yot narsalardan chalg‘ish bilan bog‘liq. aks holda, yot
narsalardan chalg‘iy olmay qolsangiz, vazifani bajarishingiz qiyinlashadi.
Yo‘nalganlik va jamlanganlik bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq. diqqatingizni
biror-bir narsaga yo‘naltiradigan bo‘lsangiz, bir vaqtning o‘zida diqqatingizni unda
jamlagan bo‘lasiz. va aksincha , biror-bir narsada jamlansangiz, o‘z ruhiy
faoliyatingizni unga yo‘naltirgan bo‘lasiz. diqqatning yo‘nalganligi bir
mashg‘ulotdan ikkinchisiga o‘tish bilan, jamlash esa – mashg‘ulotda chuqurlashish
bilan bog‘liq.
Diqqatning inson psixik faoliyatida tutgan o‘rnini tushunish uchun o‘zingizni
biror-bir jismlar guruhiga qarayotgandek tasavvur qiling. ko‘rish maydoningizning
markazida joylashgan ba’zi bir jismlar aniqroq, ko‘rish maydoningizning chetida
turganlari esa aksincha idrok etiladi. shunga o‘xshash hodisani ongimizga nisbatan
ham tuzish mumkin: faoliyatimiz mohiyati ongimizning markazini egallagan
bo‘ladi; ahamiyatga molik bo‘lmaganlari esa ongimizdan chetga surilib qoladi.
lekin boshqacha ham bo‘lishi mumkin: siz qandaydir jismga qaragan holda,
umuman, boshqa narsa haqida o‘y surasiz. bunda ongingizning «markaziy
maydoni» ko‘rayotganingiz bilan emas, o‘ylayotganingiz bilan band bo‘ladi.
Ongimizni grafik tarzda tasvirlaydigan bo‘lsak, biri ikkinchisiga joylashgan
ikki aylana ko‘rinishida chizish zarur. katta aylana aniq bo‘lmagan ong, kichik
aylana esa , – aniq ong yoki diqqat deb ataladi.
Psixik bilish jarayonlarining yo‘nalganligi va tanlash xususiyati diqqat bilan
bog‘liq. diqqat bilan idrokning aniqligi va izchilligi, xotiraning mustahkamligi va
tanlash xususiyati, aqliy faoliyatning yo‘nalganligi va samaradorligi, qisqasi,
umuman bilish faolligining sifati va natijalari aniqlanadi.
8

Perseptiv jarayonlar uchun diqqat tasvirlar chizgilarini farqlash imkonini
beruvchi o‘ziga xos kuchaytirgich bo‘lib hisoblanadi, inson xotirasi uchun diqqat
qisqa muddatli va operativ xotirada kerakli ma’lumotni saqlab turuvchi omil ,
yodda saqlangan ma’lumotni uzoq muddatli xotira zahirasiga o‘tkazishining zarur
sharti, tafakkur uchun esa masalani tushungan holda echimini topishning shartli
omili sifatida namoyon bo‘ladi.
Insonlararo munosabatlar tizimida diqqat o‘zaro hamfikrlik, odamlarning bir-
birlariga moslashishi, shaxslararo nizolilarning oldini olish va o‘z vaqtida hal
etishga yordam beradi.
Shaxsning ayni chog’dagi psixik faoliyati, ya’ni ehtiyojlarining yig’indisi shu
damda ustunlik qilayotgan motiv tomon qaratilgan bo’ladi. Odamga juda ko’p
tashqi qo’zg’ovchilar ta’sir qilib turadi, odamda har xil turli, bir qancha
ehtiyojlarga mos keladigan tashqi qo’zg’alish shaxs uchun har xil ahamiyatga ega
bo’lgan mayllar bilan tashqi qo’zg’atuvchilarning o’zaro munosabati psixik
faoliyatning tanlovchilik tabiatida ifodalanadi. Ma’lum ob’ektni muqarrar tanlay
olish diqqatning ishtiroqi bilan amalga oshadi. Diqqat psixik faoliyatning
yo’naltirilishi va shaxs uchun ma’lum ahamiyatga ega bo’lgan ob’ekt ustida
to’planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo’naltirilish deganda, psixik faoliyatning
tanlovchilik tabiati, ob’ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. O’quvchi
maktabda o’qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib o’tirganda, u mana shu eshitib
o’tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda
qo’zg’algan, shu maqsadga bo’ysundirilgan bo’ladi. O’quvchining biron boshqa
narsaga chalg’imasdan o’quv materialining mazmuniga zehn qo’yib o’tirishida
uning psixik faoliyatining yo’nalishi ifodalanadi. Psixik faoliyatning yo’naltirilishi
deganda ana shu faoliyatning tanlashgina tushunilib kelmay, balki ana shu
tanlanganni saqlab va qo’llab-quvvatlash tushuniladi. O’quvchilar diqqatini jalb
qilish qiyinligini har qanday pedagog biladi. Buning uchun maxsus pedagogik
usullardan foydalanish zarur bo’ladi. Diqqatda psixik faoliyatning yo’naltirilishi
bilan birga uning to’planishi mazkur faoliyatga hech qanday aloqasi bo’lmagan
boshqa narsalardek, hamma faoliyatdan diqqatni chalg’itish demakdir. Diqqatning
9

bir joyga to’planishi deganda mazkur faoliyatga butunlay berilish, unga ozmi -
ko’pmi chuqur e’tibor berish tushuniladi. Qandaydir bir suratli kitobni tez ko’rib
chiqish maqsadida uni varaqlab chiqish mumkin. Bunday holda diqqatning
to’planishi kuchli bo’lmaydi. Birorta qiyinroq kitobni undagi har bir bayon
qilingan fikrni tushunib olishga intilib va undagi murakkab 7 masalani boshidan
oxirigacha tushunib olish har tomonlama o’zaro munosabatlarni qarab chiqish
maqsadida uqish mumkin. Bu holatdagi diqqatning to’planishi juda kuchli bo’ladi.
Masalan: Uyga topshiriq berilgan inshoni yozib o’tirgan o’quvchi ba’zan uyda
boshqalarning gapini, radioning ovozini eshitmaydi. Unda diqqatniing to’planishi
kuchli bo’ladi.
1.2. DIQQATNING FIZIOLOGIK ASOSLARI
Diqqat ma’lum nerv markazlarining qo’zg’alishi va miyadagi boshqa nerv
markazlarining tormozlanishi bilan bog’liqdir, bu esa ob’ekt uchun ahamiyatli
bo’lgan qo’zg’atuvchilarni ajratishni, ya’ni psixik faoliyatning yo’naltirilishini
ta’minlaydi. Har qanday yangidan yuzaga kelgan qo’zg’atuvchi, agar u etarli
darajada intensiv kuchlanishga ega bo’lsa tegishli qo’zg’alish jarayonini yuzaga
keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek “bu nima” degan refleks bilan
ifodalanadi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir.
Diqqat assotsiatsiya yo’li bilan eslash va uning yangilik bilan farq
qilmaydigan, lekin u ob’ekt favg’ulodda alohida ahamiyat kasb etgan ob’ektlarni
idrok qilish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan
nerv jarayonlarining induktsiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib
olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po’stining
bir joyida maydonga kelgan qo’zg’alish jarayonlari bosh miya po’stining boshqa
joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po’stining ayrim
bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya pustining boshqa
joylarida kuchli qo’zg’alish jarayonlarini paydo bo’lishiga olib keladi. Ayni shu
10

paytning har bir onida miya po’stida ko’zgalish jarayoni uchun optimal, ya’ni
nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo’zg’alish manbai
mavjud bo’ladi.
“Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo’lganda, degan edi I.P.Pavlov, uning
ichidagi miya ko’rinadigan bo’lsa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli
qo’zg’alish uchun eng yaxshi sharoit tug’ilgan nuqtasi miltillab ko’rinadigan
bo’lsa, yangi sog’lom bir narsani o’ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda
uni miyasini katta yarim sharlarida juda g’alati jimjimador shaklli, surati va hajmi
har damda bir o’zgarib, turlanib, jimir - jimir qilib turgan yorug’ narsani u yoqdan
bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug’ narsa
atrofidagi boshqa yerlarni bir muncha xira tortib turganini ko’rardik”.
A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham
diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik
tamoyiliga muvofiq miyada qo’zg’alishning har doim ustun turadigan hukmron
o’chog’i mavjud bo’ladi, bu hukmron qo’zg’alish o’chog’i aynan shu damda
miyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo’zg’alishlarni qandaydir
ravishda o’ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo’zg’alishlarga nisbatan
uning hukmronligi yanada oshib boradi.
Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo’zg’alishning hukmron bo’lishi yoki
dominantning mavjudligi bilan asoslanadi. Bu hol psixologik jihatdan biror
qo’zg’atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog’da ta’sir qilib turgan boshqa
qo’zg’atuvchilardan diqqatning chalg’ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda
o’ziga xarakterli bo’lgan tashqi ifodalari bilan bog’liq bo’ladi. Narsani yaxshilab
idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tiqilib qarash bilan eshitish) ortiqcha
harakatlarni to’xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo’lgan yuz
harakatlari bilan bog’liq bo’ladi.
1.3. Diqqatning funksiyalari
11

Diqqatning asosiy turlari ixtiyyoriy va ixtiyorsiz diqqatdir. Diqqatni bunday
turlarga bulish xissiyot yoki irodaning ustunligiga asoslanadi. Shu sababli, ba’zan
diqqatning bu turlari irodaviy va emotsional diqqat deb xam ataladi. Diqqatning
yana uchunchi turi sungi ixtiyoriy diqqat bo’lib, u dastlabki ikki turdagi diqqatning
uziga xos sintezidan iborat. Ixtiyorsiz diqqat maxsus zo’r berishni talab kilmaydi.
U ongga ta’sir etuvchi predmet yoki xodisaning bevosita kizikish uygotishidan
paydo bo’ladi.
Ta’lim jarayonida xam umumiy mexnat faoliyatidagi singari, ixtiyoriy diqqat xal
kiluvchi rol uynaydi. Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan, birinchidan,
ko'zlagan maqsadi bilan fark qiladi, ya’ni u kishining o’z oldiga qo’ygan
maqsadiga bog’liq bo’ladi. Ikkinchidan, undan uyushqoqlikni talab etadi, bu
avvaldan diqqatni tuplashga tayorgarlikda, shuningdek etiborining tuplanish
jarayonini boshqara bilishda ifodalanadigan uyushqoqlikdir. Uchinchidan, irodaviy
diqqatga diqqatni jalb qilish va saqlash jarayonida zo’r berish bilan bog’liq bo’lgan
kuch sarflash xos. Nixoyat, to’rtinchidan, u faoliyat jarayonidagi o’ta barqarorligi
bilan farq qiladi. Shuning uchun uni irodaviy diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida ,
ko’pincha, diqqatning ixtiyorsiz ravishda asosiy ishdan bo’lak narsalarga ko’chib
turishi uchraydi. Bunday xodisani diqqatning chalg’ishi deb ataladi. Ixtiyorsiz
diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat ham o’zining yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki
bo’lishi mumkin.
Manbai bizning ongimizda tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb
ataladi. Tashqi diqqat dastavval bizning idroklarimiz jarayonida namoyon bo’ladi.
Shafyor, vagon haydovchisi, tikuvchining ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi
diqqatga misol bo’la oladi. Manbai bizning tasavvurlarimiz, fikrlarimiz,
hissiyotlarimiz va mayllarimizdan iborat bo’lgan diqqatga ichki diqqat deb ataladi.
Biz ongimizning uzida sodir bo’layotgan jarayonlarni kuzatayotganimizda, ya’ni
o’z xissiyotlarimizni, fikrlarimizni, istaklarimizni va shuning kabilarni
kuzatayotganimizda ichki diqqat namoyon bo’ladi.
12

Kishi faoliyatida diqqat bir necha turlarga bo’linadi:
1. Ixtiyorsiz diqqat;
2. Ixtiyoriy diqqat ;
3. Muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqatlarga bo’linadi.
Biz diqqatni qaratishni maqsad qilib qo’ymagan paytimizda psixik faoliyatning
yo’naltirishi va to’planishi ixtiyorsiz xarakterga ega bo’lishi mumkin. Bunday
hollarda faoliyatning maroqliligi, qiziqarli yoki kutilmaganda favqulotdaligi bilan
odamni o’z - o’ziga jalb eta oladi. Odam o’ziga ta’sir qilayotgan narsalarga,
hodisalarga, bajarayotgan faoliyatiga beixtiyor berilib ketadi. Masalan: biror ishni
bajarayotgan odam radioda yoqimli kuy yoki ashulani eshitib qolsa yoki e’lonni
eshitsa u beixtiyoriy qilayotgan ishini tashlab radioga quloq soladi. Biroq biz
ko’zlagan maqsad va qabul qilingan qaror tufayli ma’lum bir ishni bajarish
lozimligini bilar ekanmiz, bunday holda diqqatning yo’nalishi va to’planishi
ixtiyoriy tabiatga ega bo’lishi mumkin. Biz bunday paytda diqqatimizni
bajarayotgan ishimizga qaratishni maqsad qilib qo’yamiz. Masalan: maktab
o’quvchisi berilgan topshiriqni ongli ravishda bajarishini ixtiyoriy tabiatga ega deb
bilamiz. Ba’zan esa tamoman boshqa bir narsa jalb qiladi? Bu o’rinda biz odatda
diqqatni jalb qilish xususida bir - biri bilan zich bog’lanib ketgan murakkab
sabablarga egamiz. Bu sabablarni tahlil qilish maqsadida biz ularni shartli suratda
turli toifalarga bo’lamiz. Bunda qo’zg’atuvchining absolyut kuchidan ko’ra, nisbiy
kuchi muhimroq rol o’ynaydi.
Qo’zg’atuvchining to’xtatib ta’sir qilishi muhim ahamiyatga egadir. Bizga
doim ta’sir qilib turuvchi yorug’likka qaraganda ma’lum vaqt oralig’ida yonib -
uchib turuvchi yorug’lik diqqatimizni o’ziga tezroq jalb qiladi. Xuddi shuningdek
qo’zg’atuvchining to’xtashi ham diqqatimizni jalb qiladi. Masalan: o’quvchi bir xil
shovqinda dars tayyorlayotgan bo’lsa (ventilyator shovqinida), shovkinni
payqamaydi, agar shovqin to’xtasa u darhol sezadi. Qo’zg’atuvchining tashqi
xarakterimizga bog’liq bo’lgan diqqatni deyarli majburiy diqqat deb hisoblashimiz
mumkin. Pedagogik amaliyot, albatta diqqatni tug’diruvchan mana shu toifadagi
13

sabablar bilan hisoblashmog’i lozim. O’qituvchi o’quvchilar diqqatini jalb qilish
uchun ba’zan qattiqroq gapirishi yoki ovozni pasaytirib gapirishi mumkin. Lekin
bunday usullar maktabda diqqatni hal qilish masalasini hech qachon oxirigacha hal
qilib bermaydi. Bu usuldan so’ng va ular bilan birga o’quvchilar diqqatini jalb
qilishning boshqa usullaridan foydalanmog’i lozim.
Ixtiyoriy diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi toifa sabablariga tashqi
qo’zg’atuvchilarning odamning ichki holatiga va avvalo odamda mavjud bo’lgan
ehtiyojlarga mos kelishi kiradi. Masalan: qornimiz och paytida biror mazali hid
beixtiyor diqqatimizni o’ziga jalb etadi. Agar qornimiz to’q bo’lsa, bu hidni
payqamasligimiz ham mumkin. Bu toifadagi sabablarga maroqlilik hamda
jozibadorlik kiradi. Agar o’qituvchining gapirayotgan gapi har xil hissiyotlarni
tug’diruvchi tasavvurlarni almashtirib tursa, o’quvchilarning diqqatlari
susaymaydi. Bunday diqqatni emotsional diqqat deb atashimiz mumkin.
Diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablarga yana ilgarigi tajribalarning ta’siri,
jumladan bilimlarning va tasavvurlarimizning ta’siri, hamda ko’pincha diqqatni
jalb qilishda ahamiyatga ega bo’lgan malaka va odatlarning ta’siri kiradi. Diqqatni
jalb qilishda inson shaxsi umumiy yo’nalishining va diqqatni yuzaga keltirishning
muhim sabablaridan biri bo’lgan qiziqishlarning ta’siri nihoyatda kattadir. Nimaiki
narsa bizga bevosita qiziqarli bo’lsa, diqqatimizni beixtiyor o’ziga jalb
qiladi. Bolaning ilk yoshida ham , maktab yoshidagi paytlarda ham diqqatni jalb
qilish uchun qiziqtirishning ta’siri ayniqsa kattadir. Qiziqishdan diqqatni jalb qilish
vositasi sifatida foydalanilar ekan, shuni esdan chiqarmaslik kerakki, qiziqish
bizning ilgarigi tajribamiz bilan bizdagi mavjud bilimlarga mustahkamlik bog’lab
olib borishimiz kerak. O’quv materiallarini maroqli bayon qilish izchillik va
tizimlilik bilan qo’shilib doimiy qiziqish hamda o’zluksiz diqqatni ta’minlaydi.
Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan shuning bilan farq qiladiki, u narsalarga qabul
qilingan qarorlar ta’siri va ongli suratda ko’zlangan maqsadlarimiz asosida
qaratiladi. Agar ixtiyorsiz diqqatda ish bizni o’ziga shunchaki jalb qilib olsa,
ixtiyoriy diqqatda biz ixtiyorimizni qaratish uchun esa o’z oldimizga qo’yamiz,
qiyinchiliklarni engib, diqqatni to’plash uchun kurashib va har qanday boshqa
14

narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror
ishga qaratamiz. Ixtiyoriy diqqatning o’ziga xos xususiyati mana shu maqsad
ko’zlashda, irodaviy zo’r berishda namoyon bo’ladi. Ixtiyoriy diqqat irodamizning
namoyon bo’lishidir. Qandaydir biror faoliyat bilan shug’ullanishga qaror qabul
qilar ekanmiz, diqqatimizni hatto ayni chog’da biz uchun qiziqarli bo’lmagan,
lekin shug’ullanishimiz lozim topgan narsalarga ongli suratda qaratamiz. Ixtiyoriy
diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatidan farq qiladi. Mehnat maqsadga muvofiq
faoliyatdir. Maqsad ko’zlash esa o’z tarkibiga diqqatni yo’naltirishni ham oladi.
Ixtiyoriy diqqat xuddi ixtiyorsiz diqqat kabi odamni qiziqishlari bilan mustahkam
bog’liqdir. Ixtiyoriy diqqatda qiziqishlar , asosan bevositalik xarakteriga ega
bo’ladi. Bunday qiziqishlar maqsad, ya’ni faoliyat natijalari bilan bog’liq bo’lgan
qiziqishlardir.
Ixtiyoriy diqqatdan tashqari diqqatning yana bitta to’rini kayd qilib o’tish
lozim, u ixtiyoriy diqqat kabi, maqsadga qaratilgan bo’lib, lekin irodaviy zo’r
berishni talab qilmaydi. Masalan: bir o’quvchi matematikadan qiyin misol
echishga kirishdi, lekin uni echa olmadi. U o’zicha eshikka qaraydi, uni-buni
eshitadi, beixtiyor nimalarnidir yozadi. Birdan misol echishning yo’lini tushuna
boshlab misolni echadi. O’quvchining ixtiyoriy diqqati muvofiqlashtirilgan
ixtiyoriy diqqatga aylanadi.
Muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirib
bo’lmaydi. CHunki muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqat ongli suratda ko’zlangan
maqsadlar bilan bog’liq bo’ladi va ongli qiziqishlar qo’llab turiladi. Ikkinchi
tomondan muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqat sof ixtiyoriy diqqatga o’xshamaydi,
chunki muvofiqlashtirilgan ixtiyoriy diqqat paytida irodaviy zo’r berish deyarli
bo’lmaydi. Shuning uchun diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga nisbatan
sifat jihatidan farq qiladi.
Diqqat inson hayoti va faoliyatida ko‘plab turli xil vazifalarni bajaradi. U zarur
bo‘lgan psixologik va fiziologik jarayonlarni faollashtiradi, qolganlarini esa
susaytiradi, organizmga etkazilayotgan axborotning uning dolzarb ehtiyojlariga
muvofiq holda tashkil etilishi va maqsadga yo‘nalganlik bilan tanlab
15

o‘tkazilishiga yordam beradi , ruhiy faollikning biror ob’ekt yoki faoliyat turida
tanlab va davomli tarzda jamlanishini ta’minlaydi.
Ixtiyorsiz diqqat maqsad qo‘yish va iroda qatnashuvi bilan bog‘liq
emas, ixtiyoriy diqqat uchun esa iroda boshqaruvi va maqsadning mavjud bo‘lishi
shart. Odatda, ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishida jismoniy, psixofizik va ruhiy
sabablarning yaxlit to‘plami bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Ular bir-biri bilan
o‘zaro bog‘langan bo‘lsada, shartli ravishda quyidagi to‘rt darajaga bo‘lish
mumkin.
Sabablarning birinchi guruhi tashqi qo‘zg‘atuvchi xususiyati bilan,
avvalambor, seskantiruvchining kuchi yoki jadalligi bilan bog‘liq. Masalan, siz
biror ishni ishtiyoq bilan bajarayotganingizdan, qo‘shni xonadagi yoki ko‘chadagi
engil shovqinni eshitmaysiz. Lekin to‘satdan oldingizda polga tushgan og‘ir
jismning baland tovushi eshitiladi, bu beixtiyor diqqatingizni jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat uchun seskantiruvchilar o‘rtasidagi keskin farq, shuningdek,
seskantiruvchi ta’sirining davomiyligi , uning o‘lchamlari va shakli, yangiligi,
noodatiyligi kabi sifatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablarning ikkinchi guruhi tashqi
seskantiruvchilarning odamning ichki
holatiga muvofiqligi, va birinchi navbatda,
uning ehtiyojlariga mos kelishi bilan bog‘liq. Masalan, qorni to‘q va qorni
ochiqqan odamlar ovqat to‘g‘risidagi suhbatga turlicha munosabat bildiradilar.
Sabablarning uchinchi guruhi shaxsning umumiy
yo‘nalganligi bilan
bog‘liq. Bizni ko‘proq qiziqtiradigan va qiziqishlar sohamizni , shuningdek, kasbiy
qiziqishlarimizni tashkil etuvchilar, qoidaga ko‘ra, tasodifan duch kelib qolgan
bo‘lsak ham, e’tiborimizni o‘ziga tortadi.
Va, nihoyat, ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradigan sabablarning to‘rtinchi
guruhini ta’sir etuvchi seskantiruvchi hosil qiladigan his-tuyg‘ular tashkil
etadi. Biz uchun qiziqarli bo‘lgan, ma’lum emotsional reaksiyani hosil qiladiganlar
ixtiyorsiz diqqatning muhim sababi bo‘lib hisoblanadi.
Ixtiyorsiz diqqatdan farqli ravishda ixtiyoriy diqqatning asosiy xususiyati,
uning ongli maqsad tomonidan boshqarilishi va iroda kuchi bilan
16

bog‘liqligidir. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlar kechishini faol
boshqarish hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatidan farq
qilishiga qaramay, ixtiyoriy diqqat, shuningdek, his-tuyg‘ular, qiziqishlar ,
odamning avval orttirilgan tajribasi bilan bog‘liq. Lekin ixtiyoriy diqqatda
bularning ko‘rsatadigan ta’siri bevosita emas, aksincha, bilvositadir.
Diqqatning yana bir turi mavjud. Ixtiyoriy diqqatga o‘xshash, maqsadga
yo‘nalganlik xususiyatiga ega bo‘lib, va dastlab iroda kuchini talab etadi, lekin
keyinchalik odam ishga «kirib boradi»: faoliyatning natijasi emas, balki, uning
mazmuni va jarayoni ham qiziqarli bo‘lib, ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bunday
diqqat N.F. Dobrinin tomonidan ixtiyoriydan keyingi diqqat deb nomlandi.
Masalan, o‘quvchi qiyin arifmetik masalani echa turib, dastlab, unga ma’lum kuch
sarf etadi. Masala murakkab, o‘quvchi chalg‘iy boshlaydi. U o‘zini, irodasini ishga
solgan holda , masalani echishga majburlaydi. Mana, masalani echishga birinchi
urinish natija berdi, echishning to‘g‘ri usuli belgilab olindi. Masala oydinlasha
boradi. Masala o‘quvchining ishtiyoqini band eta boshlaydi. U endi chalg‘imasdan,
qiziqarli masalaga kirishib ketadi. Diqqat ixtiyoriydan ixtiyorsizga aylandi.
Haqiqiy ixtiyorsiz diqqatdan farq qilib, ixtiyoriydan keyingi diqqat ongli
maqsadlar bilan bog‘langan holatda qoladi va ongli qiziqishlar tomonidan
quvvatlab turiladi. Shu bilan birga, ixtiyoriy diqqatdan farqli ravishda bunda iroda
kuchi deyarli bo‘lmaydi yoki umuman mavjud emas.
Diqqatning ko‘rib chiqilgan uch xil turi inson faoliyati amaliyotida o‘zaro bir-
biriga o‘tishlar bilan uzviy chatishib ketadi va biri ikkinchisiga tayanadi.
Bevosita
diqqat odamning ehtiyojlari va dolzarb qiziqishlariga mos keladigan va
o‘zi yo‘naltirilgan ob’ektdan tashqari, hech bir narsa tomonidan boshqarilmaydi.

Bilvosita diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so‘zlar,
ko‘rsatkich belgilar , jismlar yordamida boshqariladi.

Hissiy diqqat afzalligiga ko‘ra, hissiyotlar va his-tuyg‘u organlarining tanlab
ta’sir ko‘rsatish faoliyati bilan bog‘liq.
17

Intellektual diqqat fikrning yo‘nalganligi va jamlanganligi bilan bog‘liq.
Hissiy diqqatda ong markazida biror-bir hissiy taassurot joylashgan
bo‘ladi, intellektual diqqatda esa qiziqish ob’ekti bo‘lib g‘oya xizmat qiladi.
II Bob. Diqqatning nazorat funksiyalari. Diqqatning rivojlanishi
2.1. Diqaatning nazorat funksiyalari
Diqqatning o’ziga xos xususiyatlariga uning kuchi va barqarorligi, bo’linishi,
kulami, parishonxotirlik, taqsimlanishi kabilar kiradi. Dastavval diqqatning
barqarorligidan iborat bo’lgan tomonini ajratib ko’rsatish kerak. Biz ma’lum vaqt
oralig’idagi diqqat to’lqini haqida gapirishimiz mumkinmi? Ayrim tadqiqotchilar
diqqatning davomiyligini sof biologik ritmlar bilan cheklashga intilganlar. Ular
diqqatni tebranishi deb, atalishi xususiyatini diqqatning biologik ritmiga
kiritganlar.
Diqqatning tebranish xususiyati, odatda bilinar- bilinmas qo’zg’atuvchilar
orqali o’rganiladi. Masalan: soatning chiqillashiga quloq soladigan bo’lsak,
diqqatimiz jiddiy qaratilgan bo’lishiga qaramay, bu ovoz ba’zan payqaladi, ba’zan
esa payqalmay qoladi. Bir - biriga yaqin bo’lgan yorug’lik farqini ajratishda xuddi
shunday hodisa ro’y beradi. Diqqatning bunday tebranish davrlari hisoblab
chiqilgan. Ma’lum bo’lishicha, diqqat tebranishining davomiyligi unchalik katta
bo’lmay 1,5sekunddan 2,6 sekundgacha etadi. Bu hol diqqat tebranishining asosini
biologik jarayonlari tashqil etishini ko’rsatuvchi bir dalil bo’ladi. Diqqatimizni
uzoq vaqt davomida biror harakatsiz o’zgarmas ob’ekt ustida to’plashga
imkoniyatimiz bo’lmasa ham, to’qnash keladigan ob’ektning o’zgarishi va
harakatchanligi bilan bo’lgan qandaydir bir faoliyatni bajarish ustida diqqatimizni
uzoq vaqt saqlay olmaymiz. Masalan: koptok o’ynagan paytda shunday qilib
barcha diqqat biror ob’ekt ustida uzoq vaqt davomida to’xtab turolmasa ham, lekin
diqqat uzoq vaqt davomida bitta faoliyatning o’zida to’planib turishi mumkin.
Ma’lum bo’lishicha, 40 minutlik ish davomida diqqatning qandaydir jiddiy
tebranishi ro’y bermagan. Demak, o’quvchilar butun dars davomida to’xtovsiz
ishlashlari mumkin. Albatta, o’quvchilar bunday uzluksiz ishlash bilan charchaydi.
Bu yoshda o’quvchilarga uzoq muddat davom etadigan ish buyurish yaramaydi.
18

Bolalarning yoshiga qarab ish qiyin bo’lsa ham ularga dam berib, bir ish turidan
ikkinchi turiga o’tkazib turish kerak. Diqqatning barqarorligi uchun bajarilayotgan
faoliyatning jadalligi nihoyatda katta ahamiyatga ega. Diqqat harakat bilan
qo’shilib va o’zaro bir-biri bilan chirmashib, ob’ekt bilan mustahkam aloqa yuzaga
keltiradi.
Diqqatning bo’linishi psixik faoliyatning shunday tashqil qilinishiki, bunda
aynan bir vaqtning o’zida ikkita yoki undan ham ko’p ish harakat bajariladi.
Diqqat haqiqatdan ham bo’linishi mumkinmi? O’tgan asrning oxirida o’tkazilgan
ayrim tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ayni biror vaqtning o’zida bajariladigan
ikkita ish, masalan: yod olingan biror she’rni o’qish va shu bilan bir vaqtda
qog’ozga katta bo’lmagan sonlarni qo’yish mumkin. Bu har ikkala ishni bajarish
uchun qancha vaqt ketsa, ularni har birini alohida - alohida bajarish uchun shuncha
vaqt ketadi.
O’z diqqatini bo’la olish bir qator kasblar uchun, masalan: o’quvchilar,
haydovchi, pedagoglar va boshqalar uchun katta ahamiyatga egadir. O’qituvchi
darsda o’quv materialini bayon etar ekan, o’zining fikrini uo’zatib borishi,
gapirayotgan gaplarini o’zi eshitishi va shuning bilan birga, o’quvchilar uni qanday
eshitayotganlarini uchun sinfni kuzatib borishi kerak. Diqqatning muhim tomoni
uning bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyatga tez o’tish qobiliyatidir. Diqqatning
ko’chirilishiga ba’zan ayni bir vaqtning o’zida idrok qilinadigan ikkita o’zaro
farqlanadigan kuzatuvchini aks ettirishga murojaat qilishga to’g’ri keladi, bir -
biridan farq qiluvchi ikkita qo’zg’atuvchining ta’sirini ayni bir vaqtning o’zida
darhol bilib bo’lmaydi. Notiqqa qarab turganingda uni eshitish ancha engil bo’ladi.
Bu erda eshitish va ko’rish qo’zg’atuvchilari bir - birini kuchaytiradi.
Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonini tashqil etadi. Parishonxotirlik
deganda ko’pincha ishga nihoyat darajada berilib ketish tushuniladi. Syunday
paytda odam atrofidagi narsalarni mutlaqo payqamay qo’yadi. Bolalarda
parishonxotirlik tez - tez uchrab turadi. Bolalarning shaxsini uning irodaviy
sifatlarini uzoq vaqt tarbiyalash yo’li bilan bunday parishonxotirlikka kurash olib
borishi zarur. Parishonxotirlikdan tashqari diqqatning boshqacha turidagi
19

uo’zilishlari ham uchrab turadi. Ongning kasallik tufayli torayishi, diqqatning
ko’lamining cheklanishiga, diqqat doirasining torayishi kiradi. Ayrim ruxiy
kasallik holatlarida diqqatning inertligi (sustligi) yoki mutlaqo harakatsizligi,
qandaydir biron ob’ekt ustida to’xtab qolishi holatlarini kuzatish mumkin. Bola
hayotining bir oylik davrlarida uning uchun faqat ixtiyorsiz diqqat xos bo’ladi. Bu
davrda bola dastavval tashqi qo’zg’atuvchilardan, ularning keskin
o’zgartirishlaridan ta’sirlanadi. Masalan: To’satdan paydo bo’ladigan qattiq
ovozlardan harakatning o’zgarishidan va boshqa narsalardan ta’sirlanadi. Ixtiyoriy
diqqatning alomatlari odatda bola yoshiga to’lgandan so’ng yoki ikki yoshga
qadam qo’ygan davrda paydo bo’la boshlaydi.
Ixtiyoriy diqqat tarbiya jarayonida yuzaga keladi, bolaning atrofidagi odamlar
nima qilish lozimligini asta - sekin o’rgatadilar. Bolalar o’z diqqatini ulardan talab
qilinayotgan harakatlariga o’zlarining bevosita moyillaridan voz kechishlariga
to’g’ri keladi. Bolada, albatta juda sodda go’daklik shakli bo’lsa ham onglilik
namoyon bo’ladi. Bolani ozodalikka, tartiblikka, ma’lum intizomlilikka, jamoat
qoidalariga rioya qilishga o’rgatar ekanmiz, buning bilan biz bolada ixtiyoriy
diqqatni rivojlantiramiz. Bog’cha yoshidagi davrda bolaning ixtiyoriy diqqatini
rivojlantirish uchun o’yin katta ahamiyatga egadir. Bog’cha yoshidagi bolalar
diqqati juda barqaror bo’ladi. Mashq qilish usuli bilan o’z diqqatini to’plash
qobiliyati asta - sekin rivojlanadi. O’quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tartiblash
alohida ahamiyatga egadir. Maktab mashg’ulotlarini intizomlashtiruvchi ta’siri,
dars davomida sinfda o’tirish, o’quvchilarning so’zlarini eshitish zaruriyati,
chalg’imaslik bularning hammasi ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda katta rol’
o’ynaydi. Har turli ta’lim ishlari maktabdagi o’quv mashgg’uloti ustida ongning
yo’nalganligi va to’planganligini saqlab turishni talab qiladi. Bolalarning
hissiyotlari ko’pincha kuchli bo’ladi. Shuning uchun ularning diqqatlari qisqa vaqt
ichida davom etsa ham kuchli bo’ladi.
Maktab yoshidagi bolalarning hissiyotlari ancha barqaror bo’la boshlaydi.
Shuning uchun pedagog o’qish materialini hissiy momentlar bilan boyitar ekan,
buning bilan diqqatning barqarorligi va kuchini saqlab turishiga yordam beradi.
20

Biror narsaga qiziqib kelgan maktab yoshidagi o’quvchi uzoq vaqt diqqatli bo’lishi
mumkin. Ammo kattalarning nazorati pasayib qolsa, u zarur vazifani bajarishdan
chalgib boshqa narsaga kirishib ketishi mumkin. Masalan: adabiyotni
o’rganayotgan o’quvchi kino yoki biror o’qigan asari haqida xayol surib ketishi
mumkin. Ayrim bolalar jismoniy mehnat darslarida diqqat bilan o’tirsalar
boshqalari aqliy mehnatda kuchli diqqat bilan o’tiradilar. O’zi yoqtirgan darslarda
kuchli diqqat bilan o’tirgan o’quvchilar boshqa darslarda o’qituvchilarning ancha
tashvishga solib qo’yishlari mumkin.
O’quvchilarning o’quv predmetiga munosabati, o’nga diqqat bilan qarashi
ko’p jihatdan darsda o’quvchining o’quv materialini jonli, emotsional, qiziqarli,
tushunarli, shu bilan birga to’liq va chuqur o’qita bilishga bog’liq. Bu talablarga
rioya qilmaslik darsda o’quvchilarning parishonligiga yoki ikkinchi darajali
qiziqishlarning paydo bo’lishiga olib keladi. O’smirlarda chuqur, barqaror
qiziqishni 15 tarbiyalash, o’qitishning mazmunini jiddiy o’ylab ko’rilganligi ularda
diqqatni tarbiyalashning zaruriy sharti hisoblanadi. Bu shart - sharoitlarga rioya
qilinsa o’smir diqqatini boshqarishga halal beradigan ba’zi impulsiv (ixtiyorsiz)
harakatlarga qaramay o’z diqqatini ixtiyoriy ravishda boshqarish va to’xtab turish
mumkinligini tezda egallab oladi. U o’zi uchun qiziqarsiz va qiyin ishni diqqat
bilan bajarish zarur bo’lsa, o’zini bu ishga majbur eta oladi. Masalan: Hamma
predmetlardan beriladigan vazifalar.
O’smirlarda kichik maktab yoshidagi bolaga qaraganda diqqatning tashqi
ifodasi ham o’zgaradi. Agar kichik yoshdagi maktab o’quvchining yuz ifodasi va
gavda holati uning qanchalik diqqatliligini aniq belgilab bersa, o’smir esa o’zining
diqqatsizligini yashira oladi. Faqat o’qituvchining kuzatuvchanligi orqali buni
aniqlash mumkin.
T а ’lim v а ins о n f ао liyatining b а rch а turl а ri, а s о s а n i х tiyoriy diqq а t yosh
ulg’ а yishi t а ’siri о stid а o’sib b о r а di.K а tt а yoshd а gi kishil а r b о l а l а rning diqq а ting
bir о n-bir n а rs а g а q а r а t а dil а r. K а tt а l а r t о m о nid а n g’ а r а tilg а n bu i х tiyoriy diqq а t
b о l а ikki yoshg а е tishi bil а n ko’rin а b о shl а ydi. Bund а b о l а diqq а tini to’pl а nishi v а
b а rq а r о rligini s а g’l а b turish uchun yoshlik p а ytid а n b о shl а b b е i х tiyor r а vishd а
21

o’zig а j а lb qil а dig а n qo’zg’ а tuvchil а rning t аа ssur о tini y е ngishg а to’g’ri k е l а di.
K а tt а kishil а r b о l а ni t о z а likk а , t а rtiblilikk а , intiz о mli bo’lishg а v а j а miyatd а
yash а sh g’ о id а l а rig а o’rg а t а dil а r. Bul а rning h а mm а si i х tiyoriy diqq а t b о l а ning o’z
t а sh а bbusi bil а n h а m o’s а b о shl а ydi.
B о l а l а rd а gi i х tiyoriy diqq а t m а kt а b yoshid а n b о shl а b t е z o’s а b о shl а ydi.
O’g’ish j а r а yonining o’zi i х tiyoriy diqq а tning h а md а uning to’pl а nishi v а
b а rq а r о rligining o’sishig а yord а m b е r а di. B о l а l а rning yoshl а ri ulg’ а yg а n s а ri
diqq а tning а yrim sif а tl а ri ko’l а mi, ko’chuvch а nligi, kuchi v а b а rq а r о rligi o’sib
b о r а di. B о l а l а rning diqq а ti а vv а l о ko’l а mining t о rligi, bir n а rs а d а n ikkinchi
n а rs а g а s е kinlik bil а n ko’chishi v а bo’linishi bil а n а jr а lib tur а di. Bir yoshli
b о l а l а rd а biz f а g’ а t t о r k о nts е ntr а tsiyal а shg а n diqq а tni ko’rishimiz mumkin.
M а s а l а n: b о l а g а bir n а rs а b е rib bir g’o’lig а ushl а tib qo’yib, ikkinchi
qo’lig а b о shq а n а rs а b е rs а k , u birinchi qo’lid а gi n а rs а ni t а shl а b yub о r а di, d е m а k,
b о l а ning diqq а ti o’z qo’lid а ushl а b turg а n n а rs а g а t а q’siml а n а о lm а ydi.
K е yinch а lik diqq а tining bo’linuvch а nligi k а tt а l а r yord а mi bil а n b о l а l а rning o’yin
f ао liyatl а rid а , o’qish v а а m а liy m е hn а t j а r а yonid а o’sib b о r а di.
B о l а l а rning yoshl а ri ulg’ а yg а n s а ri giqq а tning kuchi v а b а rq а r о rligi o’s а b о r а di.
Bu х ususiyatl а ri o’yin, m е hn а t v а o’g’ish j а r а yonl а rid а o’s а di.
O’qish j а r а yoni uchun diqq а tning m а ’lum d а r а j а d а kuchli v а b а rq а r о r bo’lishi
t а l а b qilin а di. Diqq а t b а rk а r о rligining o’sishig а b о l а l а r о ngining m а zmun а n
b о yishi v а ul а r t а f а kkurining o’sishi k а tt а yord а m b е r а di. B о l а
ха btining d а stl а bki о nl а rig а u х tiyorsiz diqq а t хо s bo’l а di. Shuning uchun а vv а l
b о l а t а shq а rid а n k е l а dig а n qo’zg’ а tuvchil а rg а q а ttiq о v о zl а r, yorg’in r а ngl а rg а ,
t а ’sirli bo’l а di. B о l а h а yotining uchinchi о yl а rid а n b о shl а b , о b’ е ktning t а shqi
t о m о nl а rig а ko’pr о g’ qiziq а b о shl а ydi. Endi b о l а bir о r pr е dm е tg а ko’pr о g’
q а r а shi, uni о g’zig а s о lishi mumkin. Yaltir о q n а rs а l а r uning diqq а tini t о rt а
b о shl а ydi.
B о l а yoshining ох irgi yoki ikkinchi yoshining b о shl а rid а i х tiyoriy diqq а t
sh а kll а n а b о shl а ydi. 2 yoshli b о l а l а rd а о ngning el е m е ntl а ri i х tiyoriy diqq а t bil а n
birg а p а yd о bo’l а b о shl а ydi. B о l а i х tiyoriy diqq а tning riv о jl а nishid а o’yin k а tt а
22

а h а miyatg а eg а dir. А g а r b о g’ch а yoshid а gi b о l а l а rd а i х tiyorsiz diqq а t must а hk а m
bo’lm а s а , i х tiyoriy diqq а t must а hk а m bo’lm а ydi. I х tiyoriy diqq а tni t а rbiyal а shd а
o’g’uv j а r а yoni muhim а h а miyatg а eg а , ya’ni d а rsd а q а nd а y o’tirish, m а kt а b
t о pshirig’l а ri, o’g’ituvchini eshitish, ul а rning h а mm а si i х tiyoriy diqq а tning
sh а kll а nishid а k а tt а r о l o’yn а ydi.
M а kt а bg а ch а b о l а lik d а vrid а gi diqq а t i х tiyorsiz bo’l а di. M а kt а b yoshid а gi
b о l а l а r o’z diqq а tl а rini b о shq а r а о lm а ydil а r. Diqq а tning i х tiyoriy turi o’yin
d а v о mid а f а q а t epiz о dik t а rzd а s о dir bo’l а di. O’quv f ао liyati jud а mur а kk а bligi,
m а jburiyligi v а ijtim о iy а h а miyatliligi bil а n diqq а tning rsh о jl а nishig а jiddiy
t а l а bl а r qo’yadi.
M а kt а b yoshid а gi kichik b о l а l а r diqq а tinint а s о siy х ususiyati i х tiyoriy
diqq а tning o’sib b о rishidir. Quyi sinf o’quvchil а rid а i х tiyoriy diqq а tning
b е q а r о rligig а s а b а b ul а r а s а b tizimining t е z ch а rch а shi , t о rm о zl а nish j а r а yonining
kuchsizligidir. Shuning uchun o’g’ituvchi o’quvchil а r Diqq а tini t а rbiyal а shd а
o’g’uv m а t е ri а lining mumkin q а d а r g’izig’ а rli ko’rg а zm а l а r, х ilm а - х il bo’lishig а
h а r а k а t qilishi k е r а k, o’quvchil а rni f ао ll а shtirishg а intilishi, m а shg’ul о t d а v о mid а
t а n а ffus b е rish imk о niyatl а rini а vv а ld а n o’yl а b ko’rishi l о zim.
O’quv f ао liyatini to’g’ri t а shkil etish b о shl а ng’ich sinfl а rd а yoq sh а kll а nib,
o’smirlik yoshid а must а hk а ml а n а dig а n diqq а tlilikk а о d а tl а nishg а z а min
h о zirl а ydi. O’smird а h а r х il n а rs а l а rni bilishg а g’izig’ish, ko’p n а rs а l а rni must а qil
b а j а rishg а nisb а t а n jo’shqin g’ а yr а t, ist а k uyg’ о n а di. Bu bir tоmоndаn , diqqаtning
turlаnishi vа bаrqаrоrligining оshishigа imkоn bеrаdi. Ikkinchi tоmоndаn,
pаrishоnхоtirlik, еngil chаlg’ish hоllаrini kеltirib chig’аrаdi, chunki hаli o’smir
fаоl jаlb etishiginа undа diqqаtning hоlаtini аnig’lаsh, uni dаrs mаtеriаligа
yo’unаltirish vа undа tutib turish imkоnini bеrаdi.
O’qituvchining mоhirоnа rаhbаrligi vа kuchli nаzоrаti o’rtа yoshdаgi
o’quvchilаrning diqqаtini to’g’ri tаrbiyalаshni tа’minlаydi. Bundаy shаrоitdа
o’smirning o’zi hаm o’zidа iхtiyoriy diqqаtni tаrbiyalаshgа hаrаkаt qilа bоshlаydi.
Ilk yigitlik yoshi dаvri diqqаtning bаrchа хususiyatlаri vа turlаrini yanаdа
rivоjlаntirish bilаn bоg’liq. Bu yoshdа bilishgа qiziqish kеng dоirаsi bilаn tа’limgа
23

оliy mа’suliyatli bo’lish, kеlgusi mеhnаt fаоliyati uchun uning аhаmiyati
tushunishning birgаlikdа rivоjlаnishi аnchа mаhsuldоr so’nggi iхtiyoriy
diqqаtning, ya’ni irоdаviy diqqаtning pаydо bo’lishi hаmdа rivоjlаnishigа zаmin
hоzirlаydi.
Ko’p yillik o’qish dаvоmidа tоbоrа qiyin mаsаlаlаrni еchish jаrаyonidа diqqаt
bilаn ishlаsh оdаti pаydо bo’lаdi, uning nаtijаsi yuqоri sinf o’quvchisi uning uchun
qiyin , qiziqаrsiz bo’lgаn ish ustidа hаm o’z diqqаtini nisbаtаn yеngil to’plаy
оlаdigаn bo’lаdi.
Bundаy yigit-qizlаr murаkkаb, mаvhum, nаzаriy, mаtеriаlning qunt bilаn
o’rgаnish qоbiliyatigа ega bo’lаdi. Аslidа esа kichik mаktаb yoshidаgi bоlа, хаttо
o’smir hаm ko’rgаzmаli vа аnig’ mаtеriаlgа tаyanishgа muhtоj bo’lаdi. Yuqоri
sinflаrdа diqqаtni jаlb etish vа tutib turishdа o’qitishning mаzmundоrligi,
mаntiqiyligi hаl qiluvchi rоl o’ynаydi.
Diqqatning barqarorligi ma’lum vaqt davomida bir xil ob’ektda fikrni jamlay
olishlik qobiliyatidan iborat. Tajriba tadqiqotlari diqqatning ixtiyorsiz davriy
tebranishlarga moyilligini ko‘rsatdi. Bunday tebranishlarning davrlari N.N.
Lange bo‘yicha, odatda, 2-3 soniyaga, ortig‘i bilan esa 12 soniyaga teng
bo‘ladi. Masalan, agar soatning chiqillashiga quloq tutib, unda fikrni jamlaydigan
bo‘lsak, u holda u bir eshitiladi, bir eshitilmay qoladi. Diqqat tebranishi qonunga
asoslangan bo‘lib, fluktuatsiya deb ataladi. Masalan, diqqat fluktuatsiyasini oddiy
tajribada namoyish qilish mumkin: kesik piramida beriladi: agar unga ma’lum vaqt
davomida tikilib turilsa, u ketma-ket, yo qavariq , yo botiq bo‘lib ko‘rinadi.
Hozirda diqqat barqarorligining ahamiyatli sharti bo‘lib, u jamlangan jismning
yangi tomonlari va aloqalarini ochib berish imkoniyati xizmat qilishi isbotlandi.
Diqqat barqarorligini o‘lchash uchun alohida harflarning tartibsiz ketma-ketligidan
iborat Burdon jadvalidan foydalaniladi, bunda qaytariladigan harflar soni har bir
satrda bir xilda bo‘ladi.

Diqqatni jamlash ostida diqqatning jismda jamlanganlik jadalligi yoki darajasi
tushuniladi. A.A. Uxtomskiyning fikriga ko‘ra, diqqatni jamlash bosh miya
po‘stlog‘idagi kuchli qo‘zg‘alish o‘chog‘i faoliyatining xususiyati bilan bog‘liq.
24

Diqqatni taqsimlash ostida odamning bir vaqtning o‘zida bir necha
faoliyatlarni bajarish qobiliyati tushuniladi. Hayotiy tajribaga ko‘ra, odam ongli
psixik faoliyatning faqat bir turini bajara oladi, bir vaqtning o‘zida bir nechtasini
bajarish sub’ektiv hissi esa ketma-ket tezlik bilan bir faoliyat turidan ikkinchisiga
o‘tish oqibatida yuzaga keladi.
Diqqatni taqsimlash darajasi bir qator sharoitlarga: mujassamlashtirilgan
faoliyat turlari xususiyatiga (ular bir jinsli va turli xil bo‘lishi mumkin),
murakkabligiga (ruhiy zo‘riqishni talab etuvchi darajaga), ma’lumligi va odatiyligi
darajasiga (faoliyatning asosiy usullarini egallab olish darajasiga) bog‘liqdir.
Diqqat taqsimlanishini o‘rganish maqsadida Shulte (qizil-qora rangli
jadvallar) jadvallari qo‘llaniladi.

     Diqqatning bo‘linishi – bu diqqatni bir ob’ektdan ikkinchisiga ongli va
anglangan holda o‘tkazish. Bo‘linish bilan ikki turli yo‘nalishga ega bo‘lgan
jarayonlar bog‘liqdir, bular: diqqatni ishga tushirish va uzib qo‘yish. Bo‘linish
ixtiyoriy bo‘lishi mumkin, u holda uning tezligi – bu sub’ektning o‘zining idrok
qilishi ustidan irodali nazorati darajasining ko‘rsatkichi, va diqqatning bo‘linishi
bilan bog‘liq ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin, bu yo ruhiyatning beqarorligi
darajasining ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi, yo kutilmagan kuchli
seskantiruvchilarning paydo bo‘lishidan dalolat beradi.
Bo‘linishning samaradorligi avvalgi va keyingi faoliyatni bajarish
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi (bo‘linish ko‘rsatkichlari engil faoliyatdan og‘ir
faoliyatga o‘tishda ancha kamayadi , aksincha bo‘lganida esa, oshib
ketadi). Bo‘linish natijasi insonning avvalgi faoliyatga bo‘lgan munosabati bilan
bog‘liq: avvalgi faoliyat qanchalik qiziqarli va keyingisi unchalik qiziqish
uyg‘otmagan bo‘lsa, diqqatning bo‘linishi shunchalik qiyinroq
kechadi. Bo‘linishda asab tizimining xususiyatlari, xususan, asab jarayonlarining
qo‘zg‘aluvchanligi tomonidan belgilangan individual tafovutlar mavjud.

      Diqqat hajmi – sub’ektning etarlicha aniqlik bilan bir vaqtning o‘zida qamrab
olishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar soni. Diqqat ob’ektining muhim va belgilovchi
xususiyatlaridan biri, uning o‘qitishda va mashq bajarishda umuman
25

o‘zgarmasligidir. Diqqat hajmini tadqiq etish, odatda, individ tomonidan aniqlik
bilan idrok etiluvchi, bir vaqtning o‘zida taqdim etiladigan unsurlar (raqamlar,
harflar, jismlar va h.k.) sonini tahlil qilish yo‘li bilan amalga
oshiriladi. Bu maqsadlarda taxistoskop dan foydalaniladi – ma’lum sondagi
seskantiruvchilarni shunchalik tez, tadqiq qilinuvchi ko‘zlarini bir ob’ektdan
boshqasiga olib ulgurmasidan oldin taqdim etishga imkon beradigan asbob, diqqat
hajmi – individual tarzda o‘zgaradigan kattalik, lekin, odatda, odamlarda uning
ko‘rsatkichi 5 ± 2ga teng bo‘ladi.
Diqqatning bo’linishi – bu diqqatning bir ob’ektdan ikkinchisiga ixtiyorsiz
o‘tkazilishi. Bo’linish tashqi seskantiruvchilar ta’sirida yuz berishi
mumkin. Diqqatni ko‘proq to‘satdan paydo bo‘ladigan, o‘zgaruvchan kuch va
chastota bilan ta’sir ko‘rsatadigan jism va hodisalar chalg‘itadi. Diqqatning
ichki bo’linishi kuchli kechinmalar, yot hissiyotlar , va odam ayni damda mashg‘ul
bo‘lgan ishiga qiziqish va mas’uliyatning mavjud emasligi ta’siri ostida paydo
bo‘ladi.
Chalg‘ituvchi ta’sirlarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati to‘siqlarga
moslashuvchanlik deb ataladi. Odamlarda bu qobiliyatning rivojlanishida nerv
tizimidagi farqlar, aynan, uning kuchi, shuningdek , to‘siqlarga qarshilik
ko‘rsatishni oshirishga qaratilagan maxsus mashqlar bilan belgilangan ko‘plab
individual tafovutlar kuzatiladi.
Diqqat xususiyatlarini o‘rganishda parishonxotirlik haqidagi masala muhim
ahamiyat kasb etadi. Parishonxotirlik deb, odatda, ikki turlicha hodisaga aytiladi.
Birinchidan, ko‘p hollarda parishonxotirlik deb, insonning atrofidagilarga e’tibor
bermasdan, ishga haddan tashqari berilib ketishining natijasiga aytiladi.
Parishonxotirlikning bu turi u yoki bu faoliyatda kuchli jamlanganlik
natijasida yuzaga kelganligi sababli soxta
parishonxotirlik deb ataladi.
Parishonxotirlikning umuman boshqa bir turi inson diqqatini hech bir narsada
uzoq vaqt jamlay olmagan vaziyatda, hech birida ushlanib qolmasdan, muntazam
ravishda bir ob’ektdan ikkinchisiga yoki bir hodisadan ikkinchisiga o‘tib turishida
kuzatiladi. Parishonxotirlikning bu turi haqiqiy
parishonxotirlik deb ataladi.
26

Haqiqiy parishonxotirlikdan aziyat chekuvchi insonning ixtiyoriy diqqati o‘ta
beqarorligi va chalg‘ib turishi bilan farqlanadi.
Haqiqiy parishonxotirlikning sabablari turlichadir. Bular asab tizimining umumiy
izdan chiqishi , qon kasalliklari, kislorod etishmovchiligi, jismoniy yoki aqliy
toliqish, og‘ir hissiy kechinmalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, diqqat
parishonxotirligining sabablaridan biri olingan taassurotlarning ko‘pligi,
shuningdek, betartib havas va qiziqishlar ham bo‘lishi mumkin.
2.2. Diqqatning rivojlanishi
Diqqat o‘zining rivojlanish bosqichlariga ega. Bola hayotining birinchi
oylarida faqat ixtiyorsiz diqqatning mavjudligi kuzatiladi. Bola dastlab kuchli yoki
keskin farq qiladigan tashqi qo‘zg‘atuvchilarni sezadi. Uch oylik bo‘lishi bilan
bola, hayoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ob’ektlar bilan ko‘proq qiziqa boshlaydi.
5-7 oyligida bola yetarlicha uzoq vaqt davomida qandaydir jismni kuzatishi, ushlab
ko‘rishi, og‘ziga olishi mumkin. Ayniqsa, yorqin va yaltiroq jismlarga bo‘lgan
qiziqishi yaqqolroq ko‘rinadi. Bu ixtiyorsiz diqqatning to‘la rivojlanganligidan
dalolat beradi.
Ta’lim va inson faoliyatining barcha turlari, asosan ixtiyoriy diqqat yosh
ulg’ayishi bilan, inson faoliyati davomida asosan tarbiyaning ta’siri ostida o’sib
boradi. Katta yoshdagi kishilar bolalarning diqqatini biron bir narsaga qaratadilar.
Kattalar tomonidan qaratilgan bu ixtiyoriy diqqat bola ikki yoshga etishi bilan
ko’rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to’planishi va barqarorligini saqlab
turish uchun yoshlik paytidan boshlab beixtiyor ravishda o’ziga jalb qiladigan
qo’zg’atuvchilarning taassurotini engishga to’g’ri keladi. Katta kishilar bolani
tozalikka, tartiblilikka, intizomli bo’lishga va jamiyatda yashash koidalariga
o’rgatadilar. Bo’larning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. 5 yoshdan
boshlab ixtiyoriy diqqat bolaning o’z tashabbusi bilan ham o’sa boshlaydi.
Bolalardagi ixtiyoriy diqqat maktab yoshidan boshlab tez o’sa boshlaydi. O’qish
jarayonining o’zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning to’planishi va barqarorligining
27

o’sishiga yordam beradi. Bolalarning yoshlari ulg’aygan sari diqqatning ayrim
sifatlari kulami, kuchuvchanligi, kuchi va barqarorligi o’sib boradi. Bolalarning
diqqati avvalo kulamining torligi , bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan
kuchishi va bo’linishi bilan ajralib turadi. Bir yoshli bolalarda biz faqat tor
kontsentratsiyalashgan diqqatni ko’rishimiz mumkin. Masalan: bolaga bir narsa
berib bir qo’liga ushlatib qo’yib, ikkinchi qo’liga boshqa narsa bersak, u birinchi
qo’lidagi narsani tashlab yuboradi, demak, bolaning diqqati o’z qo’lida ushlab
turgan narsaga taqsimlana olmaydi. Keyinchalik diqqatining bo’linuvchanligi
kattalar yordami bilan bolalarning o’yin faoliyatlarida, o’qish va amaliy mehnat
jarayonida o’sib boradi.
Bolalarning yoshlari ulg’aygan sari diqqatning kuchi va barqarorligi o’sa
boradi. Bu xususiyatlari o’yin, mehnat va o’qish jarayonlarida o’sadi.
O’qish jarayoni uchun diqqatning ma’lum darajada kuchli va barqaror bo’lishi
talab qilinadi. Diqqat barqarorligining o’sishiga bolalar ongining mazmunan
boyishi va ular tafakkurining o’sishi katta yordam beradi. Bola hayotining
dastlabki onlariga ixtiyorsiz diqqat xos bo’ladi. Shuning uchun avval bola
tashqaridan keladigan qo’zg’atuvchilarga qattiq ovozlar, yorqin ranglarga, ta’sirli
bo’ladi. Bola hayotining uchinchi oylaridan boshlab, ob’ektning tashqi tomonlariga
ko’proq qiziqa boshlaydi. endi bola biror predmetga ko’proq qarashi, uni og’ziga
solishi mumkin. Yaltiroq narsalar uning diqqatini torta boshlaydi.
Bola yoshining oxirgi yoki ikkinchi yoshining boshlarida ixtiyoriy diqqat shakllana
boshlaydi. 2 yoshli bolalarda ongning elementlari ixtiyoriy diqqat bilan birga
paydo bo’la boshlaydi. Bola ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o’yin katta
ahamiyatga egadir. Agar bog’cha yoshidagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat mustahkam
bo’lmasa, ixtiyoriy diqqat mustahkam bo’lmaydi. Ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda
o’quv jarayoni muhim ahamiyatga ega , ya’ni darsda qanday utirish, maktab
topshiriqlari, o’qituvchini eshitish, ularning hammasi ixtiyoriy diqqatning
shakllanishida katta rol’ uynaydi. Maktabgacha bolalik davridagi diqqat ixtiyorsiz
bo’ladi. Maktab yoshidagi bolalar o’z diqqatlarini boshqara olmaydilar. Diqqatning
ixtiyoriy turi o’yin davomida faqat epizodik tarzda sodir bo’ladi. O’quv faoliyati
28

juda murakkabligi, majburiyligi va ijtimoiy ahamiyatliligi bilan diqqatning
rivojlanishiga jiddiy talablar kuyadi.
Maktab yoshidagi kichik bolalar diqqatining asosiy xususiyati ixtiyoriy
diqqatining o’sib borishidir. quyi sinf o’quvchilarida ixtiyoriy diqqatning
beqarorligiga sabab, ular asab tizimining tez charchashi, tormozlanish jarayonining
kuchsizligidir. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchilar diqqatini tarbiyalashda o’quv
materialining mumkin qadar qiziqarli ko’rgazmalar, xilma - xil bo’lishiga harakat
qilishi kerak , o’quvchilarni faollashtirishga intilishi, mashg’ulot davomida tanaffus
berish imkoniyatlarini avvaldan o’ylab ko’rishi lozim. O’quv faoliyatini to’g’ri
tashqil etish boshlangich sinflardaek shakllanib, o’smirlik yoshida
mustahkamlanadigan diqqatlilikka odatlanishga zamin hozirlaydi. O’smirda har xil
narsalarni bilishga qiziqish, ko’p narsalarni mustaqil bajarishga nisbatan jo’shqin
g’ayrat, istak uyg’onadi. Bu bir tomondan, diqqatning to’planishi va
barqarorligining oshishiga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, parishonxotirlik,
engil chalg’ish hollarini keltirib chiqaradi , chunki hali o’smir faol jalb etishigina
unda diqqatning holatini aniqlash, uni dars materialiga yo’naltirish va unda tutib
turish imkonini beradi.
O’qituvchining moxirona rahbarligi va kuchli nazorati o’rta yoshdagi
o’quvchilarning diqqatini to’g’ri tarbiyalashni ta’minlaydi. Bunday sharoitda
o’smirning o’zi ham o’zida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashga harakat qila boshlaydi.
Ilk yigitlik yoshi davri diqqatning barcha xususiyatlari va turlarini yanada
rivojlantirish bilan bog’liq. Bu yoshda bilishga qiziqish keng doirasi bilan ta’limga
oliy ma’suliyatli bo’lish, kelgusi mehnat faoliyati uchun uning ahamiyati
tushunishning birgalikda rivojlanishi ancha mahsuldor so’nggi ixtiyoriy
diqqatning, ya’ni irodaviy diqqatning paydo bo’lishi hamda rivojlanishiga zamin
hozirlaydi.
Ko’p yillik o’qish davomida tobora qiyin masalalarni echish jarayonida diqqat
bilan ishlash odati paydo bo’ladi, uning natijasi yuqori sinf o’quvchisi uning uchun
qiyin, qiziqarsiz bo’lgan ish ustida o’z diqqatini nisbatan engil to’play oladigan
29

bo’ladi. Bunday yigit - qizlar murakkab, mavhum, nazariy, materialning qunt bilan
o’rganish qobiliyatiga ega bo’ladi. Aslida esa kichik maktab yoshidagi bola, hatto
o’smir ham ko’rgazmali va aniq materialga tayanishga muhtoj bo’ladi. Yuqori
sinflarda diqqatni jalb etish va tutib turishda o’qitishning mazmundorligi,
mantiqiyligi hal qiluvchi ro’l o’ynaydi.
Ixtiyoriy diqqatning nishonalari , odatda, birinchi yilning oxiri ikkinchi yilning
boshlariga kelib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolada ixtiyoriy diqqatning
shakllanishi va rivojlanishi uni tarbiyalash jarayoni bilan bog‘liq. Bolaning
atrofidagi odamlar asta-sekin bolani o‘zi istaganini emas, balki, uning qilishi zarur
bo‘lganlarni bajarishga o‘rgatib boradilar.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‘yin katta ahamiyatga ega. O‘yin
jarayonida bola o‘z harakatlarini o‘yin talablariga muvofiqlashtirishni va ularni
qoidalarga mos ravishda yo‘naltirishni o‘rganadi. Ko‘pchilik jismlar va hodisalar
bilan tanishib borish, oddiy munosabatlarni farqlash malakasining asta-sekin
shakllanishi, ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatlashish, ular bilan sayr
qilish va o‘yinlar o‘ynash, boshqa jismlar va o‘yinchoqlarni o‘ynatish – bularning
barchasi bolaning shaxsiy tajribasini boyitadi, shu bilan birga , uning qiziqishlari va
diqqatini rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining
etarlicha barqaror emasligidan iborat. Bola yot seskantiruvchilarga oson chalg‘iydi,
uning diqqati o‘ta hissiyotlidir. Asta-sekin bolada mashqlar va iroda kuchi
yordamida o‘z diqqatini boshqara olish layoqati shakllanadi.
Yuqori sinflarda o‘smirning ixtiyoriy diqqati yuqori taraqqiyot darajasiga
ko‘tariladi. O‘quvchi etarlicha uzoq vaqt davomida ma’lum faoliyat turi bilan
shug‘ullana oladi, o‘z hulq-atvorini nazorat qiladi. Lekin, shuni ko‘zda tutish
lozimki, diqqat sifatiga tarbiyalash sharoitlarining o‘zi emas, balki, yosh
xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. 13-15 yoshlarda sodir bo‘ladigan fiziologik
o‘zgarishlar yuqori darajadagi toliqish va ta’sirchanlik bilan birgalikda kechadi, va
ba’zi holatlarda diqqatning pasayishiga olib keladi.
30

Diqqatning funktsiyalari va turlari Inson hayoti va faoliyatida diqqat juda
ko'p turli funktsiyalarni bajaradi. U zaruriy jarayonlarni faollashtiradi va hozirda
kerak bo'lmagan psixologik va fiziologik jarayonlarni inhibe qiladi, tanaga
kiradigan ma'lumotlarni uning haqiqiy ehtiyojlariga muvofiq tashkiliy va maqsadli
tanlashga yordam beradi, aqliy faoliyatning bir xil ob'ekt yoki faoliyat turiga tanlab
va uzoq muddatli konsentratsiyasini ta'minlaydi. . Keling, diqqatning asosiy
turlarini ko'rib chiqaylik. Bular tabiiy va ijtimoiy shartli diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy
va ixtiyordan keyingi diqqat, hissiy va intellektual diqqat. Shaxsning fikricha,
diqqatni tashkil etishda diqqatning uch turi ajratiladi: ixtiyoriy, ixtiyoriy va
ixtiyordan keyingi. Ixtiyorsiz diqqat - bu ongning qo'zg'atuvchi sifatidagi o'ziga
xosligi tufayli ob'ektga to'planishi. 21 Ixtiyoriy diqqat - bu faoliyat talablari bilan
yo'naltirilgan, ob'ektga ongli ravishda tartibga solinadigan konsentratsiya. Ixtiyoriy
e'tibor bilan konsentratsiya nafaqat hissiy jihatdan yoqimli narsaga, balki nima
qilish kerakligi haqida ham ko'proq sodir bo'ladi. Taxminan 20 daqiqadan so'ng,
odam bunday e'tiborni ishlatishdan charchaydi. Ixtiyorsiz diqqat iroda ishtiroki
bilan bog'liq emas, lekin ixtiyoriy diqqat majburiy ravishda ixtiyoriy tartibga
solishni o'z ichiga oladi. Va nihoyat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriy diqqatdan farqli
o'laroq, odatda motivlar yoki impulslar kurashi, kuchli, qarama-qarshi
yo'naltirilgan va bir-biri bilan raqobatlashadigan manfaatlarning mavjudligi bilan
bog'liq bo'lib, ularning har biri o'z-o'zidan diqqatni jalb qilish va ushlab turish
qobiliyatiga ega. Bunda odam maqsadni ongli ravishda tanlaydi va iroda sa'y-
harakatlari bilan manfaatlardan birini bostirib, butun diqqatini boshqasini
qondirishga qaratadi. Ammo bunday holat ixtiyoriy diqqat saqlanib qolganda ham
mumkin va uni saqlab qolish uchun iroda harakatlari endi talab qilinmaydi. Bu,
agar odam ish bilan shug'ullansa, sodir bo'ladi. Bu e'tibor post-ixtiyoriy deb
ataladi. O'zining psixologik xususiyatlariga ko'ra, ixtiyoriy e'tibordan keyingi
diqqat uni ixtiyoriy diqqatga yaqinlashtiradigan xususiyatlarga ega, ammo ular
orasida sezilarli farq ham mavjud. Post-ixtiyoriy diqqat qiziqish asosida paydo
bo'ladi, lekin bu ob'ektning xususiyatlari bilan qo'zg'atilgan qiziqish emas, balki
shaxsning yo'nalishining namoyonidir. Post-ixtiyoriy e'tibor bilan faoliyatning o'zi
31

ehtiyoj sifatida boshdan kechiriladi va uning natijasi shaxsan ahamiyatlidir. Post-
spontan e'tibor bir necha soat davom etishi mumkin. Shaxsning amaliy faoliyatida
ko'rib chiqiladigan uch xil e'tibor o'zaro o'tishlar bilan chambarchas bog'liq va bir-
biriga tayanadi. Tabiiy e'tibor insonga uning tug'ilishidanoq, axborot yangiligi
elementlarini o'z ichiga olgan ma'lum tashqi yoki ichki ogohlantirishlarga tanlab
javob berishning tug'ma qobiliyati shaklida beriladi. Bunday e'tiborning ishini
ta'minlovchi asosiy mexanizmga yo'naltiruvchi refleks deyiladi. Bu, yuqorida aytib
o'tganimizdek, retikulyar shakllanish va neyronlar - yangilik detektorlari faoliyati
bilan bog'liq. Ijtimoiy shartli diqqat hayot davomida ta'lim va tarbiya natijasida
shakllanadi, xatti-harakatni ixtiyoriy tartibga solish, ob'ektlarga tanlab ongli
munosabat bilan bog'liq. To'g'ridan-to'g'ri e'tibor u yo'naltirilgan va mos keladigan
ob'ektdan boshqa hech narsa tomonidan boshqarilmaydi joriy manfaatlar va inson
ehtiyojlari. Vositachi diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so'zlar,
ko'rsatkichlar, ob'ektlar bilan tartibga solinadi. Sensor diqqat, birinchi navbatda,
his-tuyg'ular va sezgilarning tanlab ishi bilan bog'liq. Intellektual e'tibor fikrning
konsentratsiyasi va yo'nalishi bilan bog'liq. Sensor diqqat bilan ong markazida
hissiy taassurot, intellektual diqqatda esa qiziqish ob'ekti fikrlashdir. Diqqat
klassifikatsiyasi.
Diqqat ma'lum parametr va xususiyatlarga ega bo'lib, ular ko'p jihatdan
inson qobiliyatlari va imkoniyatlariga xosdir. Diqqatning asosiy xususiyatlari
odatda quyidagilardan iborat. 1. Konsentratsiya. Bu ma'lum bir ob'ektga ongning
kontsentratsiyasi darajasining ko'rsatkichi, u bilan aloqa qilish intensivligi.
Diqqatning jamlanishi insonning barcha psixologik faoliyatining o'ziga xos
vaqtinchalik markazi (fokus) shakllanishini anglatadi. 23 2. Diqqatning intensivligi
- idrok, fikrlash, xotira samaradorligini va umuman ongning ravshanligini
belgilovchi sifat. Faoliyatga qiziqish qanchalik ko'p bo'lsa (uning ma'nosini
anglash qanchalik katta bo'lsa) va faoliyat qanchalik qiyin bo'lsa (odamga u
kamroq tanish bo'lsa), chalg'ituvchi stimullarning ta'siri qanchalik kuchli bo'lsa,
diqqat shunchalik kuchli bo'ladi. 3. Barqarorlik. Uzoq vaqt davomida yuqori
konsentratsiya va diqqat intensivligini saqlab qolish qobiliyati. Bu asab tizimining
32

turi, temperamenti, motivatsiyasi (yangilik, ehtiyojning ahamiyati, shaxsiy
manfaatlar), shuningdek, inson faoliyatining tashqi sharoitlari bilan belgilanadi.
Diqqatning barqarorligi nafaqat kiruvchi stimullarning yangiligi, balki ularning
takrorlanishi bilan ham quvvatlanadi. Diqqatning barqarorligi uning dinamik
xususiyatlari bilan bog'liq: tebranishlar va o'zgaruvchanlik. Diqqatning
tebranishlari deb diqqat intensivligining davriy qisqa muddatli ixtiyoriy
o'zgarishlari tushuniladi. Diqqatning tebranishlari sezgilar intensivligining
vaqtinchalik o'zgarishida namoyon bo'ladi. Shunday qilib, juda zaif, zo'rg'a
eshitiladigan tovushni, masalan, soatning tiqilishini tinglagan odam, ba'zida ovozni
sezadi, keyin uni sezishni to'xtatadi. Diqqatning bunday tebranishlari turli
davrlarda, 2-3 dan 12 sekundgacha amalga oshirilishi mumkin. Eng uzun
tebranishlar tovushli ogohlantirishlar paydo bo'lganda, keyin vizual stimullar bilan
va eng qisqasi - taktil stimulyatorlar bilan kuzatilgan. 4. Hajmi - diqqat markazida
bir hil qo'zg'atuvchilar sonining ko'rsatkichi (kattalarda 4 dan 6 tagacha, bolada 2-3
tadan ko'p bo'lmagan). Diqqat miqdori nafaqat genetik omillarga, balki shaxsning
qisqa muddatli xotirasining imkoniyatlariga ham bog'liq. Qabul qilinadigan
ob'ektlarning xususiyatlari (ularning bir xilligi, o'zaro bog'liqligi) va sub'ektning
o'zining kasbiy mahorati ham muhimdir. 5. Diqqatni almashtirish deganda bir
faoliyat turidan boshqasiga ozmi-ko‘pmi oson va yetarlicha tez o‘tish imkoniyati
tushuniladi.

33

Xulosa.
Diqqat tufayli xotiradan ma'lum bir vaqtda eng dolzarb bo'lgan ob'ektlar
(ob'ektlar, odamlar, sanalar, tovushlar va boshqalar) tasvirlari chiqariladi.
Diqqatning tartibga soluvchi roli quyidagilarda namoyon bo'ladi fikrlash: mashq
qilish paytida fikrlash faoliyati, ongda, diqqat tufayli, ushbu faoliyat bilan bevosita
bog'liq bo'lgan fikrlar saqlanib qoladi. Aslida, e'tiborni boshqa narsaga o'tkazish
aqliy faoliyatning o'zgarishini anglatadi. Nutqning aloqa jarayonlarida diqqatning
rolini kamaytirib bo'lmaydi. Shunday qilib, ishbilarmonlik muloqotida har bir
suhbatdosh o'z ovozining tovushiga, aytilayotgan narsaning ma'nosiga, uning
og'zaki bo'lmagan xatti-harakatlariga va sherikning reaktsiyasiga e'tibor qaratadi.
Bu daqiqalardan birini o'tkazib yuborish kifoya qiladi va suhbat samarasiz bo'ladi.
O'z xatti-harakati va boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatini tashkil qilishda
diqqatning roli katta. Suhbatdoshga ko'rsatilgan e'tiborni u odamlar o'rtasidagi
munosabatlar miqyosidagi eng yuqori nuqtalarga ko'ra baholaydi. Mamlakatimizda
kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi mutaxassis sifatida tanilgan D.Karnegi
kitoblaridan birida o‘zi hech narsani tushunmagan muammoga bag‘ishlangan
oqshomda qanday qilib eng yaxshi suhbatdosh nominatsiyasini qo‘lga kiritgani
haqida gapirib berdi. Shuncha vaqt davomida u bir og‘iz so‘z aytmay,
suhbatdoshlarini diqqat bilan tingladi. Odamlarga etarlicha e'tibor bermaslik
faktlari xuddi shunday samarali, ammo teskari yo'nalishda (belgiga ko'ra) harakat
qiladi. Bu, ayniqsa, odamda diqqat-e'tibor xususiyatlarida individual kamchiliklar
mavjud bo'lganda tez namoyon bo'ladi (e'tiborsizlik, diqqatning beqarorligi va
boshqalar). Shunday qilib, e'tibor har bir insonning kundalik hayotida shunchalik
chuqur ildiz otganki, nafaqat mehnat va o'qishdagi muvaffaqiyat, balki ma'lum bir
kasbga mosligi, odamlar bilan ziddiyatsiz muloqot qilish qobiliyati va boshqalar
ham uning sifati bilan bog'liq. Diqqat nima ekanligi haqida so'zlardan ma'lum
bo'ladi K. D . Ushinskiy : "... Diqqat aynan shunday eshikki, u orqali faqat tashqi
dunyodan insonning ruhiga kiradigan hamma narsa o'tadi." Diqqat- bu odamning
atrofdagi dunyoning ob'ektlari va hodisalariga diqqatini jamlashi, u uchun eng
muhimi. Diqqat o'z-o'zidan mavjud emas. Ehtiyotkor bo'lishning iloji yo'q, bu
34

aqliy jarayonlarning ishlashini talab qiladi. 31 Masalan, siz yodlashda diqqatli
bo'lishingiz, musiqani diqqat bilan tinglashingiz va hokazo. Diqqat, qoida
tariqasida, o'ziga xos holatda, yuz ifodasida namoyon bo'ladi, ammo tegishli
tajribasiz xato qilishingiz mumkin. Masalan, dars paytida sinfda to'liq sukunat har
doim ham o'quvchilar o'qituvchining tushuntirishlarini diqqat bilan tinglashlarini
anglatmaydi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Psixologiya fanida diqqatga har xil ta’rif
beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat
deb ongni bir nuqgaga to’plab, muayyan bir ob’yektga aktiv (faol) qaratilishi
aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok
va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa , o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va
fikrlarimiz diqqatning ob’yekti bo’la oladi.
Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va
ularni samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati
qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat
hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo’yadi.
Inson ziyrakligi, farosatliligi , tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uningturmush
sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat
aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti harakatlari ham
uning ishtirokida sodir bo’ladi.
Odamning diqqati bir qancha xususiyatlariga ega bo’lib, ulardan asosiylari-
diqqatning bo’linuvchanligi va diqqatning ko’chuvchanligidan iboratdir.
Diqqatning kuchi va barqarorligi deb odam o’z diqqatini biror narsa yoki hodisaga
uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatning kuchi va
barqarorligi deb odam o’z diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat
davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatning bo’linuvchanligi.
Diqqatning bo’linishi deganda, biz ayni bir vaqtda diqqatimizni ikki yoki uch
narsaga qaratilishini tushunamiz. Agar diqqatimiz faqat bitta narsaga qaratilgan
bo’lsa, ya’ni diqqatimiz faqat bitta narsa ustida to’plangan bo’lsa buni
konsentratsiyalashgan (to’plangan) diqqat deb yuritiladi. Buning aksicha, agar
35

diqqatimiz ayni bir vaqtda bir necha narsaga qaratilgan bo’lsa, buni bo’lingan
(taqsimlangan) diqqat deb yuritiladi.
Diqqatning barqarorligi bu diqqatni muayyan maqsadaga buysindirilgan faoliyatda
uzoq vaqt markazlashtirib turilishidir. Diqqatning barqarorligi ishda umumiy
maqsadga intiluvchanlik saqlangan holda ob’yektlar va faoliyat xarakterining
almashinib turishini talab qiladi. Diqqat barqarorligini yuqorida ko’rsatib o’tilgan
barcha shartlariga rioya qilish o’quvchilarning o’quv ishlari jarayonida
chalg’ishlarini bartaraf qilish uchun juda muhimdir. Chalg’ish – diqqatning
barqarorligiga qarama-qarshi bo’lgan holatdir. Bu diqqatning zarur faoliyatdan
ixtiyorsiz ravishda chetga ogishi demakdir. Diqqatning barqarorligini uning
ko’chuvchanligini va turlicha tebranishi bilan birgalikda o’rganish va tarbiyalash
lozim. Diqqatning ko’chishi bu faoliyat maqsadining o’zgarishi bilan diqqatning
bir ob’yektidan ikkinchisiga o’tishi demakdir. Masalan, dars davomida o’quvchilar
o’qituvchining tushuntirishini eshitib turib, asta-sekin diqqatlarini masalani
yechishga bir o’quvchi masalasini yechib turib , boshqasiga ko’chiradilar va
xokazo.
36

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1. Ivanov.P. I, Zufarova. M. E. “Umumiy psixologiya” T. 2008.
2. Petrovskiy
A.V. taxriri ostida. «Umumiy psixologiya». T. 1992.
3. G’oziev
E.G’. Psixologiya. T. 1994.
4. Davletshin
M.G. «Umumiy psixologiya». O’quv qo’llanma. T. 2002.
5. Davletshin
M.G. Obshaya psixologiya. T.2003.
6. Safayev
N.S., Mirashirova N.A., Odilova N.G. “Umumiy psixologiya nazariyasi
va
amaliyoti“ TDPU, 2013 y, B.79-90.
7. Югай
A.X., Mираширова Н.A. “Oбщaя психология” – Taшкент 2014 г. С.-
194-205.
8. Bodalev.
A.A “Umumiy psixodiagnostika “ Izdl. Moskva. Univ.1987 y.
9. Nemov.
R.S. “Psixologiya” 1 tom. Moskva. 1999
10. Aseev
V.G Motivatsiya povedeniya i formirovanie lichnosti.
11. Inson
va olam: “Psixologiyaning nazariy va metodologik muammolari” kitobi.
M.,1969,
370-bet;
12. “Umumiy
psixologiya” :G‘oziyev .Toshkent – 2008 yil
13. “Ijtimoiy
psixologiya” Akramova. Toshkent -2009 yil
14. “Umumiy
psixologiya” Zufarova. Toshkent-2009 yil
15. Freyd
3. “Men” va “Bu”. Turli yillardagi asarlar. Kitob. 1, 2. Tbilisi, 1991
yil.
37

Diqqatning nazorat funksiyasi

Sotib olish