Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
Diqqatning psixologik nazariyasi
Kirish. 3
I. BOB. Diqqat va uning o’rganish nazariyalari 7
1.1 Diqqatni o’rganish nazariyalari 11
1.2.Diqqatga L.S.Vigotskiyning qarashlar. 125
II-BOB Diqqat turlari 25
2.1.Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat 29
2.2.Diqqatni tadbiq etishni psixalogik o;zihga xosligi 34
Xulosa. 39
Foydalanilgan adabiyotlar. 44
![mos yoki mos emasligini aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini aniqlash,
uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar
va metodlar majmuidan iborat.
Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika
metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalarni
tekshirishda sensomotor harakatlarni o‘rganishga mo‘ljallangan metodlar qo‘llaniladi:
boshini ushlab turishi, predmetlarni ushlashi, o‘tirishi, qayrilib qarashi, predmetning
orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqalar. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha
bo‘lgan bolalarni tekshirishda sodda harakatlarni og‘zaki qo‘llanmalarni bajarishga
qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari
qo‘llaniladigan topshiriqlar bola katta bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi. Bolalarni
psixologik tekshiruvda chet el va sobiq ittifoq psixologlari foydalangan an'anaviy
metodikalarni ko‘rib chiqamiz.
Diqqatning inson psixik faoliyatida tutgan o‘rnini tushunish uchun o‘zingizni
biror-bir jismlar guruhiga qarayotgandek tasavvur qiling. ko‘rish maydoningizning
markazida joylashgan ba’zi bir jismlar aniqroq, ko‘rish maydoningizning chetida
turganlari esa aksincha idrok etiladi. shunga o‘xshash hodisani ongimizga nisbatan
ham tuzish mumkin: faoliyatimiz mohiyati ongimizning markazini egallagan bo‘ladi;
ahamiyatga molik bo‘lmaganlari esa ongimizdan chetga surilib qoladi. lekin
boshqacha ham bo‘lishi mumkin: siz qandaydir jismga qaragan holda, umuman,
boshqa narsa haqida o‘y surasiz. bunda ongingizning «markaziy maydoni»
ko‘rayotganingiz bilan emas, o‘ylayotganingiz bilan band bo‘ladi.
Ongimizni grafik tarzda tasvirlaydigan bo‘lsak, biri ikkinchisiga joylashgan ikki
aylana ko‘rinishida chizish zarur. katta aylana aniq bo‘lmagan ong, kichik aylana esa,
– aniq ong yoki diqqat deb ataladi.[2]
Psixik bilish jarayonlarining yo‘nalganligi va tanlash xususiyati diqqat
bilan bog‘liq. diqqat bilan idrokning aniqligi va izchilligi, xotiraning mustahkamligi
8](https://docx.uz/documents/02507459-bcae-4dd1-88be-b5773e878237/page_8.png?v=1)
![va tanlash xususiyati, aqliy faoliyatning yo‘nalganligi va samaradorligi, qisqasi,
umuman bilish faolligining sifati va natijalari aniqlanadi.
Perseptiv jarayonlar uchun diqqat tasvirlar chizgilarini farqlash imkonini
beruvchi o‘ziga xos kuchaytirgich bo‘lib hisoblanadi, inson xotirasi uchun diqqat
qisqa muddatli va operativ xotirada kerakli ma’lumotni saqlab turuvchi omil, yodda
saqlangan ma’lumotni uzoq muddatli xotira zahirasiga o‘tkazishining zarur sharti,
tafakkur uchun esa masalani tushungan holda echimini topishning shartli omili
sifatida namoyon bo‘ladi.
Insonlararo munosabatlar tizimida diqqat o‘zaro hamfikrlik, odamlarning bir-
birlariga moslashishi, shaxslararo nizolilarning oldini olish va o‘z vaqtida hal etishga
yordam beradi.
Diqqat boshqa psixik jarayonlar qatori ma’lum fiziologik hodisalar bilan
bog‘liq. ma’lum yo‘nalishdagi alohida qo‘zg‘atuvchilarni ajratish va jarayonlar
kechishining fiziologik asosini ba’zi nerv markazlarining qo‘zg‘alishi, boshqalarining
esa tormozlanishi tashkil etadi. odamga ta’sir ko‘rsatayotgan seskantiruvchi retikulyar
formatsiya tomonidan amalga oshiriladigan miya faollashishini yuzaga keltiradi [1].
Retikulyar formatsiyaning «ishga tushirish» mexanizmlari ichida taxminiy
refleksni alohida ta’kidlab o‘tish joiz, bu refleks odam v hayvon organizmlarining
atrof-muhitning barcha o‘zgarishlariga nisbatan tug‘ma reaksiyasidir. masalan,
xonada shitirlagan ovoz eshitilishi bilanoq, mushuk bolasi cho‘chib tushib, tovush
kelgan tomonga ko‘zlarini qadaydi. darsda o‘quvchilar fikrlarini jamlagan holda insho
yozmoqdalar. birdan sinf eshigi qiya ochiladi, va berilib yozayotgan o‘quvchilar
beixtiyor eshikka qaraydilar.
Diqqatning fiziologik mexanizmlari juda murakkab. masalan, ma’lum vaqt
oralig‘ida doimiy ta’sir ko‘rsatayotgan seskantiruvchilar orasidan biror-bir yangi
seskantiruvchini ajratib olish uchun ma’lum mexanizmlar zarur. psixologiya bo‘yicha
adabiyotlarda, odatda, mexanizmlarning seskantiruvchilarni filtrlovchi ikki asosiy:
periferik va markaziy guruhlari ko‘rib chiqiladi. periferik mexanizmlarga his-tuyg‘u
9](https://docx.uz/documents/02507459-bcae-4dd1-88be-b5773e878237/page_9.png?v=1)
![organlarini sozlashni kiritish mumkin. kuchsiz tovushni eshitgan odam tovush kelgan
tomonga qaraydi, shu vaqtning o‘zida mos keluvchi mushak nog‘ora pardasining
ta’sirchanligini oshirgan holda uni tortadi.[1]
D.E.Brodbentning fikricha, diqqat – axborotni, aynan, kirib kelishda, ya’ni
periferiyada tanlab o‘tkazuvchi filtr. u, agar odam bir vaqtning o‘zida turli axborotni
ikki qulog‘i bilan qabul qilgan bo‘lsa, lekin qo‘llanmaga binoan, faqat chap qulog‘i
bilan qabul qilishi zarur bo‘lgan holatda, o‘ng quloqqa uzatilgan axborot umuman
qabul qilinmaganligini aniqladi. keyinchalik periferik mexanizmlar axborotni
fizikaviy xususiyatlariga ko‘ra tanlab o‘tkazishi aniqlandi.
Diqqatning markaziy mexanizmlari bir xil nerv markazlarining qo‘zg‘alishi,
boshqalarining tormozlanishi bilan bog‘liq. nerv qo‘zg‘alishining kuchi bilan bog‘liq
bo‘lgan tashqi ta’sirlarni ajratish aynan shu darajada sodir bo‘ladi. kuchli qo‘zg‘alish
u bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan kuchsiz qo‘zg‘alishni siqib chiqaradi va psixik
faoliyatning muvofiq yo‘nalishda kechishini belgilaydi. lekin bir vaqtning o‘zida
ta’sir ko‘rsatib, bir-birini kuchaytiruvchi bir yoki ikki seskantiruvchilarning qo‘shilish
ehtimoli ham mavjud.
Diqqatning fiziologik asoslari haqida gap yuritilganida, yana ikki muhim
hodisa: nerv jarayonlarining irradiatsiyasi va dominantlik haqida aytib o‘tish joiz.
ch.sherrington tomonidan belgilangan va akademik i.p. pavlov tomonidan keng
qo‘llanilgan nerv jarayonlarining induksiyasi qonuniga binoan, bosh miya
po‘stlog‘ining biror sohasida yuzaga keladigan qo‘zg‘alish boshqa sohalarining
tormozlanishiga sabab bo‘ladi (baravar induksiya) yoki miya ushbu sohasining
tormozlanishi bilan almashinadi (ketma-ket induksiya). irradiatsiya hodisasi sodir
bo‘ladigan bosh miya po‘stlog‘i sohasida qo‘zg‘alish uchun qulay sharoitlar
yaratilgani uchun darajalar oson ishlab chiqariladi, yangi shartli aloqalar samarali
tarzda o‘rnatiladi. bu fiziologik jarayonlar diqqatni ta’minlaydi.
A.A.Uxtomskiy tomonidan oldinga surilgan dominantlik tamoyiliga ko‘ra,
miyada doimo ma’lum vaqt ichida nerv markazlari faoliyatini belgilab beruvchi va
10](https://docx.uz/documents/02507459-bcae-4dd1-88be-b5773e878237/page_10.png?v=1)
![qo’zg’alish o’choqlari o’rtasida to’qnashish va «kurash» sodir bo’ladi. Bu kurash
natijasida qo’zg’alish o’choqlaridan biri hukmron (dominanta) bo’lib oladi Mana shu
hukmron bo’lib olgan qo’zg’alish o’chog’ini akademik Uxtomskiy «dominanta» deb
ataydi. Uxtomskiyning bergan ta’rifiga ko’ra:
Dominanta – bu ayni chog’da markazda sodir bo’ladigan reaksiyalar
xarakterinni bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo’zg’alish o’’chog’idir.
Dominantalar mavjud bo’lgan paytda boshqa qo’zg’alish o’choklari
(«subdominantalar» - nisbatan kuchsiz qo’zg’alish o’choqlari) ko’pincha yo’qolib
ketmaydilar. Ular dominantaga qo’shilib, uni kuchaytiradilar yoki dominanta bilan
kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta dominanta bo’lib olishi
mumkin, ilgarigi dominanta esa – subdominanta bo’lib qolishi mumkin. Hukmron
qo’zg’alish o’chog’i bo’lgan dominanta diqqatimizning ma’lum narsaga yo’naltirilishi
va tuplanishining fiziologik asosidir.
Diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi (inglizcha: attention deficit
hyperactivity disorder (ADHD)) bolalik davridan boshlanadigan ruhiy xulq-atvorning
buzilishi hisoblanadi. U o zida diqqatni jamlash, giperaktivlik bilan bog liqʻ ʻ
qiyinchiliklar va yomon boshqariladigan impulsivlik kabi alomatlarni namoyon
qiladi[4].
XKT-10 da (Xalqaro kasalliklar tasnifi) mazkur sindrom giperkinetik buzilishlar
turiga kiritiladi va odatda bolalik davrida boshlanadigan hissiy va xulq-atvor
muammolari guruhi sifatida tasniflanadi, XKT-11 esa DYGSni neyrorivojlanish
muammosi sifatida tasniflangan Nevrologik nuqtai nazardan diqqat yetishmasligi va
giperaktivlik sindromiga hech qanday davo chorasi topilmagan doimiy va surunkali
sindrom sifatida qaraladi.Ba zi bolalarning aynan 30 % ida, bu sindrom paydo bo lib
ʼ ʻ
27](https://docx.uz/documents/02507459-bcae-4dd1-88be-b5773e878237/page_27.png?v=1)
![ Homila tushish xavflari.
Onaning surunkali kasalliklari.
Erta yoki uzoq muddatli tug ilish, haddan tashqari mehnat qilish, narkoz bilanʻ
zaharlanish, sezaryen.Tug ilishning asoratlari (homilaning noto g ri ko rinishi, kindik
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichakchasidagi chigallik) homila umurtqa pog onasining shikastlanishiga, asfiksiyaga,
ʻ
ichki miya qon ketishiga olib keladi.Yuqori isitma va kuchli dori-darmonlarni qabul
qiladigan chaqaloqlarning har qanday kasalligi.Astma, pnevmoniya, yurak
yetishmovchiligi, diabet, buyrak kasalliklari miyaning normal faoliyatini buzadigan
omillar sifatida harakat qilishi mumkin.Noto g ri ovqatlanish, shu jumladan ba zi
ʻ ʻ ʼ
ozuqaviy qo shimchalar giperaktivlikka ta sir qiluvchi omil sifatida
ʻ ʼ
o rganilmoqda.Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining Tibbiy-genetik tadqiqotlar
ʻ
markazi va Moskva davlat universitetining psixologiya fakulteti mutaxassislari
„ko pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko ra kasallikning yagona sababini aniqlab
ʻ ʻ
bo lmaydi va bu hech qachon mumkin emas“[43] degan fikrga kelishdi.[43] AQSH,
ʻ
Gollandiya, Kolumbiya va Germaniya olimlari DEHB paydo bo lishining 80 foizi
ʻ
genetik omillarga bog liqligini ta kidladilar.
ʻ ʼ O ttizdan ortiq nomzod genlari orasidan ʻ
uchta gen tanlangan — dofamin tashuvchi gen, shuningdek, ikkita dofamin
retseptorlari genlari. Biroq, DEHB rivojlanishining genetik asoslari atrof-muhit bilan
o zaro ta sirda namoyon bo ladi, bu esa ushbu asoslarni kuchaytirishi yoki
ʻ ʼ ʻ
zaiflashtirishi mumkin.
32](https://docx.uz/documents/02507459-bcae-4dd1-88be-b5773e878237/page_32.png?v=1)
