Diqqatning psixologik nazariyasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	319.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

89 Sotish

Diqqatning psixologik nazariyasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: DIQQATNING PSIXOLOGIK NAZARIYASI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
1

MUNDARIJA
Kirish ...................................................................................................................................................... 2
I. BOB. Diqqat va uning o’rganish nazariyalari ....................................................................................... 6
1.1 Diqqatni o’rganish nazariyalari ................................................................................................... 6
1.2.Diqqatga L.S.Vigotskiyning qarashlar. ........................................................................................ 25
Xulosa ................................................................................................................................................. 42
Foydalanilgan adabiyotlar. ................................................................................................................. 43
Kirish
Mavzuning dolzarbligi .Diqqatning o`ziga xos xususiyatlariga uning kuchi
va barqarorligi, bo`linishi, kulami, parishonxotirlik, taqsimlanishi kabilar kiradi.
Dastavval diqqatning barqarorligidan iborat bo`lgan tomonini ajratib ko`rsatish kerak.
Biz ma`lum vaqt oralig`idagi diqqat to`lqini haqida gapirishimiz mumkinmi? Ayrim
tadqiqotchilar diqqatning davomiyligini sof biologik ritmlar bilan cheklashga
intilganlar. Ular diqqatni tebranishi deb, atalishi xususiyatini diqqatning biologik
2

ritmiga kiritganlar. Diqqatning tebranish xususiyati, odatda bilinar- bilinmas
qo`zg`atuvchilar orqali o`rganiladi. Masalan: soatning chiqillashiga quloq soladigan
bo`lsak, diqqatimiz jiddiy qaratilgan bo`lishiga qaramay, bu ovoz ba`zan payqaladi,
ba`zan esa payqalmay qoladi. Bir - biriga yaqin bo`lgan yorug`lik farqini ajratishda
xuddi shunday hodisa ro`y beradi. Diqqatning bunday tebranish davrlari hisoblab
chiqilgan. Ma`lum bo`lishicha, diqqat tebranishining davomiyligi unchalik katta
bo`lmay 1,5sekunddan 2,6 sekundgacha etadi. Bu hol diqqat tebranishining asosini
biologik jarayonlari tashqil etishini ko`rsatuvchi bir dalil bo`ladi. Diqqatimizni uzoq
vaqt davomida biror harakatsiz o`zgarmas ob`ekt ustida to`plashga imkoniyatimiz
bo`lmasa ham, to`qnash keladigan ob`ektning o`zgarishi va harakatchanligi bilan
bo`lgan qandaydir bir faoliyatni bajarish ustida diqqatimizni uzoq vaqt saqlay
olmaymiz. Masalan: koptok o`ynagan paytda shunday qilib barcha diqqat biror ob`ekt
ustida uzoq vaqt davomida to`xtab turolmasa ham, lekin diqqat uzoq vaqt davomida
bitta faoliyatning o`zida to`planib turishi mumkinligida.
Muammoning ijtimoiy ahamiyati . Ma`lum bo`lishicha, 40 minutlik ish
davomida diqqatning qandaydir jiddiy tebranishi ro`y bermagan. Demak, o`quvchilar
butun dars davomida to`xtovsiz ishlashlari mumkin. Albatta, o`quvchilar bunday
uzluksiz ishlash bilan charchaydi. Bu yoshda o`quvchilarga uzoq muddat davom
etadigan ish buyurish yaramaydi. Bolalarning yoshiga qarab ish qiyin bo`lsa ham
ularga dam berib, bir ish turidan ikkinchi turiga o`tkazib turish kerak. Diqqatning
barqarorligi uchun bajarilayotgan faoliyatning jadalligi nihoyatda katta ahamiyatga
ega. Diqqat harakat bilan qo`shilib va o`zaro bir-biri bilan chirmashib, ob`ekt bilan
mustahkam aloqa yuzaga keltiradi. Diqqatning bo`linishi psixik faoliyatning shunday
tashqil qilinishiki, bunda aynan bir vaqtning o`zida ikkita yoki undan ham ko`p ish
harakat bajariladi. Diqqat haqiqatdan ham bo`linishi mumkinmi? O`tgan asrning
oxirida o`tkazilgan ayrim tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ayni biror vaqtning o`zida
bajariladigan ikkita ish, masalan: yod olingan biror she`rni o`qish va shu bilan bir
vaqtda qog`ozga katta bo`lmagan sonlarni qo`yish mumkin. Bu har ikkala ishni
3

bajarish uchun qancha vaqt ketsa, ularni har birini alohida - alohida bajarish uchun
shuncha vaqt ketadi. O`z diqqatini bo`la olish bir qator kasblar uchun, masalan:
o`quvchilar, haydovchi, pedagoglar va boshqalar uchun katta ahamiyatga egadir.
O`qituvchi darsda o`quv materialini bayon etar ekan, o`zining fikrini uo`zatib borishi,
gapirayotgan gaplarini o`zi eshitishi va shuning bilan birga, o`quvchilar uni qanday
eshitayotganlarini uchun sinfni kuzatib borishi kerak. Diqqatning muhim tomoni
uning bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyatga tez o`tish qobiliyatidir. Diqqatning
ko`chirilishiga ba`zan ayni bir vaqtning o`zida idrok qilinadigan ikkita o`zaro
farqlanadigan kuzatuvchini aks ettirishga murojaat qilishga to`g`ri keladi, bir - biridan
farq qiluvchi ikkita qo`zg`atuvchining ta`sirini ayni bir vaqtning o`zida darhol bilib
bo`lmaydi.
Kurs ishi maqsadi. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonini tashqil etadi.
Parishonxotirlik deganda ko`pincha ishga nihoyat darajada berilib ketish tushuniladi.
Syunday paytda odam atrofidagi narsalarni mutlaqo payqamay qo`yadi. Bolalarda
parishonxotirlik tez - tez uchrab turadi. Bolalarning shaxsini uning irodaviy sifatlarini
uzoq vaqt tarbiyalash yo`li bilan bunday parishonxotirlikka kurash olib borishi zarur.
Parishonxotirlikdan tashqari diqqatning boshqacha turidagi uo`zilishlari ham uchrab
turadi. Ongning kasallik tufayli torayishi, diqqatning ko`lamining cheklanishiga,
diqqat doirasining torayishi kiradi. Ayrim ruxiy kasallik holatlarida diqqatning
inertligi (sustligi) yoki mutlaqo harakatsizligi, qandaydir biron ob`ekt ustida to`xtab
qolishi holatlarini kuzatish mumkin. Bola hayotining bir oylik davrlarida uning uchun
faqat ixtiyorsiz diqqat xos bo`ladi. Bu davrda bola dastavval tashqi
qo`zg`atuvchilardan, ularning keskin o`zgartirishlaridan ta`sirlanadi. Masalan:
To`satdan paydo bo`ladigan qattiq ovozlardan harakatning o`zgarishidan va boshqa
narsalardan ta`sirlanadi. Ixtiyoriy diqqatning alomatlari odatda bola yoshiga
to`lgandan so`ng yoki ikki yoshga qadam qo`ygan davrda paydo bo`la boshlaydi.
4

Ixtiyoriy diqqat tarbiya jarayonida yuzaga keladi, bolaning atrofidagi odamlar nima
qilish lozimligini asta - sekin o`rgatadilar. Bolalar o`z diqqatini ulardan talab
qilinayotgan harakatlariga o`zlarining bevosita moyillaridan voz kechishlariga to`g`ri
keladi. Bolada, albatta juda sodda go`daklik shakli bo`lsa ham onglilik namoyon
bo`ladi. Bolani ozodalikka, tartiblikka, ma`lum intizomlilikka, jamoat qoidalariga
rioya qilishga o`rgatar ekanmiz, buning bilan biz bolada ixtiyoriy diqqatni
rivojlantiramiz.
Kurs ish vazifalari . Kattalar tomonidan qaratilgan bu ixtiyoriy diqqat bola ikki
yoshga etishi bilan ko`rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to`planishi va
barqarorligini saqlab turish uchun yoshlik paytidan boshlab beixtiyor ravishda o`ziga
jalb qiladigan qo`zg`atuvchilarning taassurotini engishga to`g`ri keladi. Katta kishilar
bolani tozalikka, tartiblilikka, intizomli bo`lishga va jamiyatda yashash koidalariga
o`rgatadilar. Bo`larning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. 5 yoshdan
boshlab ixtiyoriy diqqat bolaning o`z tashabbusi bilan ham o`sa boshlaydi.
Bolalardagi ixtiyoriy diqqat maktab yoshidan boshlab tez o`sa boshlaydi. O`qish
jarayonining o`zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning to`planishi va barqarorligining
o`sishiga yordam beradi. Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning ayrim
sifatlari kulami, kuchuvchanligi, kuchi va barqarorligi o`sib boradi. Bolalarning
diqqati avvalo kulamining torligi, bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan
kuchishi va bo`linishi bilan ajralib turadi. Bir yoshli bolalarda biz faqat tor
kontsentratsiyalashgan diqqatni ko`rishimiz mumkin. Masalan: bolaga bir narsa berib
bir qo`liga ushlatib qo`yib, ikkinchi qo`liga boshqa narsa bersak, u birinchi qo`lidagi
narsani tashlab yuboradi, demak, bolaning diqqati o`z qo`lida ushlab turgan narsaga
taqsimlana olmaydi.
Kurs ishi predmeti. O'quvchilarda diqqat va uning turlari parishonxotrlik,
diqqat yetishmasligi kabi mavzularni yortib berish.
Kurs ishi metodlari. Diqqatga doir metodikalar
5

Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, har bobda
ikkitadan reja, xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I. BOB . Diqqat va uning o’rganish nazariyalari
1.1 Diqqatni o’rganish nazariyalari
Psixologiya fanida diqqatni o rganishning ko’p nazariyalari mavjud.Hozir esaʻ
ularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.Diqqatni o’rganishda asosan ikki xil
6

nazariyasi mavjuddir (kursiv bizniki-E. g .). Birinchi nazariya negizida ongning birʻ
nuqtaga yo nalganligi yotadi. Ikkinchi nazariyaga binoan uning zamirida
ʻ
organizmning oriyentirovka faoliyati turadi. Ushbu gipotezalarni ilgari surgan
psixologlar diqqatni yo nalganligining ob ektga bog liqligini va unda jarayonni
ʻ ʼ ʻ
boshqarish imkoniyati mavjudligini tushuntirishga harakat qiladi. N. F. Dobrinin, A.
N. Leontev, P. Ya. Galperinlarning fikricha, organizmning qidiruv harakatlari,
oriyentirovka faoliyati ikki qismdan iboratdir.
1. Diqqat qaratilgan tashqi ifodaga ega bo lgan ob ektni sezish, idrok qilish.
ʻ ʼ
Shu yerda qarama-qarshilik vujudga keladi: chunki ob ektning yo qolishi bilan diqqat
ʼ ʻ
ham o z funksiyasini tugatadi. A. N. Leontev mulohazasiga ko ra, bu oriyentir
ʻ ʻ
faoliyati emas, chunki ob ektning paydo bo lishi bilan diqqat ham namoyon bo ladi,
ʼ ʻ ʻ
ob ekt yo q bo lsa, demak diqqat ham bo lmaydi, deb ta kidlaydi.
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
2. P. Ya. Galperin esa, ob ektning paydo bo lishi bilan diqqat yuzaga keladi.
ʼ ʻ
Ob ekt yo qolganidan keyin esa psixik qism bo lgan tekshirish, nazorat qilish jarayoni
ʼ ʻ ʻ
boshlanadi. Demak, diqqat ongni bir ob ektga yo naltirilishi va ongli holatni nazorat
ʼ ʻ
qiluvchi jarayondan iboratdir.
Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar majmui qo‘llaniladi
(S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygarnik (1976); V.M.Bleyxer (1976);
E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk, S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar
taraqqiyotini psixologik diagnostika qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy
tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Kornilov, 1921;
I.V.Kruk, 1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va institutlari
talabalari uchun pedagogik faoliyat amaliyotida qo‘llash mumkin bo‘lgan aniq
psixologik metodlarni beradigan o‘quv qo‘llanmalar yo‘q. Psixologiya bo‘yicha
mavjud o‘quv qo‘llanmalar esa talabalarni bolalarni psixologik o‘rgani metod va
metodikalar bilan juda oz darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo,
I.A.Domashenko, 1986). Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida
bola rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot me'yorlariga
7

mos yoki mos emasligini aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini aniqlash,
uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar
va metodlar majmuidan iborat.
Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika
metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalarni
tekshirishda sensomotor harakatlarni o‘rganishga mo‘ljallangan metodlar qo‘llaniladi:
boshini ushlab turishi, predmetlarni ushlashi, o‘tirishi, qayrilib qarashi, predmetning
orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqalar. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha
bo‘lgan bolalarni tekshirishda sodda harakatlarni og‘zaki qo‘llanmalarni bajarishga
qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari
qo‘llaniladigan topshiriqlar bola katta bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi. Bolalarni
psixologik tekshiruvda chet el va sobiq ittifoq psixologlari foydalangan an'anaviy
metodikalarni ko‘rib chiqamiz.
Diqqatning inson psixik faoliyatida tutgan o‘rnini tushunish uchun o‘zingizni
biror-bir jismlar guruhiga qarayotgandek tasavvur qiling. ko‘rish maydoningizning
markazida joylashgan ba’zi bir jismlar aniqroq, ko‘rish maydoningizning chetida
turganlari esa aksincha idrok etiladi. shunga o‘xshash hodisani ongimizga nisbatan
ham tuzish mumkin: faoliyatimiz mohiyati ongimizning markazini egallagan bo‘ladi;
ahamiyatga molik bo‘lmaganlari esa ongimizdan chetga surilib qoladi. lekin
boshqacha ham bo‘lishi mumkin: siz qandaydir jismga qaragan holda, umuman,
boshqa narsa haqida o‘y surasiz. bunda ongingizning «markaziy maydoni»
ko‘rayotganingiz bilan emas, o‘ylayotganingiz bilan band bo‘ladi.
Ongimizni grafik tarzda tasvirlaydigan bo‘lsak, biri ikkinchisiga joylashgan ikki
aylana ko‘rinishida chizish zarur. katta aylana aniq bo‘lmagan ong, kichik aylana esa,
– aniq ong yoki diqqat deb ataladi.[2]
Psixik bilish jarayonlarining yo‘nalganligi va tanlash xususiyati diqqat
bilan bog‘liq. diqqat bilan idrokning aniqligi va izchilligi, xotiraning mustahkamligi
8

va tanlash xususiyati, aqliy faoliyatning yo‘nalganligi va samaradorligi, qisqasi,
umuman bilish faolligining sifati va natijalari aniqlanadi.
Perseptiv jarayonlar uchun diqqat tasvirlar chizgilarini farqlash imkonini
beruvchi o‘ziga xos kuchaytirgich bo‘lib hisoblanadi, inson xotirasi uchun diqqat
qisqa muddatli va operativ xotirada kerakli ma’lumotni saqlab turuvchi omil, yodda
saqlangan ma’lumotni uzoq muddatli xotira zahirasiga o‘tkazishining zarur sharti,
tafakkur uchun esa masalani tushungan holda echimini topishning shartli omili
sifatida namoyon bo‘ladi.
Insonlararo munosabatlar tizimida diqqat o‘zaro hamfikrlik, odamlarning bir-
birlariga moslashishi, shaxslararo nizolilarning oldini olish va o‘z vaqtida hal etishga
yordam beradi.
Diqqat boshqa psixik jarayonlar qatori ma’lum fiziologik hodisalar bilan
bog‘liq. ma’lum yo‘nalishdagi alohida qo‘zg‘atuvchilarni ajratish va jarayonlar
kechishining fiziologik asosini ba’zi nerv markazlarining qo‘zg‘alishi, boshqalarining
esa tormozlanishi tashkil etadi. odamga ta’sir ko‘rsatayotgan seskantiruvchi retikulyar
formatsiya tomonidan amalga oshiriladigan miya faollashishini yuzaga keltiradi [1].
Retikulyar formatsiyaning «ishga tushirish» mexanizmlari ichida taxminiy
refleksni alohida ta’kidlab o‘tish joiz, bu refleks odam v hayvon organizmlarining
atrof-muhitning barcha o‘zgarishlariga nisbatan tug‘ma reaksiyasidir. masalan,
xonada shitirlagan ovoz eshitilishi bilanoq, mushuk bolasi cho‘chib tushib, tovush
kelgan tomonga ko‘zlarini qadaydi. darsda o‘quvchilar fikrlarini jamlagan holda insho
yozmoqdalar. birdan sinf eshigi qiya ochiladi, va berilib yozayotgan o‘quvchilar
beixtiyor eshikka qaraydilar.
Diqqatning fiziologik mexanizmlari juda murakkab. masalan, ma’lum vaqt
oralig‘ida doimiy ta’sir ko‘rsatayotgan seskantiruvchilar orasidan biror-bir yangi
seskantiruvchini ajratib olish uchun ma’lum mexanizmlar zarur. psixologiya bo‘yicha
adabiyotlarda, odatda, mexanizmlarning seskantiruvchilarni filtrlovchi ikki asosiy:
periferik va markaziy guruhlari ko‘rib chiqiladi. periferik mexanizmlarga his-tuyg‘u
9

organlarini sozlashni kiritish mumkin. kuchsiz tovushni eshitgan odam tovush kelgan
tomonga qaraydi, shu vaqtning o‘zida mos keluvchi mushak nog‘ora pardasining
ta’sirchanligini oshirgan holda uni tortadi.[1]
D.E.Brodbentning fikricha, diqqat – axborotni, aynan, kirib kelishda, ya’ni
periferiyada tanlab o‘tkazuvchi filtr. u, agar odam bir vaqtning o‘zida turli axborotni
ikki qulog‘i bilan qabul qilgan bo‘lsa, lekin qo‘llanmaga binoan, faqat chap qulog‘i
bilan qabul qilishi zarur bo‘lgan holatda, o‘ng quloqqa uzatilgan axborot umuman
qabul qilinmaganligini aniqladi. keyinchalik periferik mexanizmlar axborotni
fizikaviy xususiyatlariga ko‘ra tanlab o‘tkazishi aniqlandi.
Diqqatning markaziy mexanizmlari bir xil nerv markazlarining qo‘zg‘alishi,
boshqalarining tormozlanishi bilan bog‘liq. nerv qo‘zg‘alishining kuchi bilan bog‘liq
bo‘lgan tashqi ta’sirlarni ajratish aynan shu darajada sodir bo‘ladi. kuchli qo‘zg‘alish
u bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan kuchsiz qo‘zg‘alishni siqib chiqaradi va psixik
faoliyatning muvofiq yo‘nalishda kechishini belgilaydi. lekin bir vaqtning o‘zida
ta’sir ko‘rsatib, bir-birini kuchaytiruvchi bir yoki ikki seskantiruvchilarning qo‘shilish
ehtimoli ham mavjud.
Diqqatning fiziologik asoslari haqida gap yuritilganida, yana ikki muhim
hodisa: nerv jarayonlarining irradiatsiyasi va dominantlik haqida aytib o‘tish joiz.
ch.sherrington tomonidan belgilangan va akademik i.p. pavlov tomonidan keng
qo‘llanilgan nerv jarayonlarining induksiyasi qonuniga binoan, bosh miya
po‘stlog‘ining biror sohasida yuzaga keladigan qo‘zg‘alish boshqa sohalarining
tormozlanishiga sabab bo‘ladi (baravar induksiya) yoki miya ushbu sohasining
tormozlanishi bilan almashinadi (ketma-ket induksiya). irradiatsiya hodisasi sodir
bo‘ladigan bosh miya po‘stlog‘i sohasida qo‘zg‘alish uchun qulay sharoitlar
yaratilgani uchun darajalar oson ishlab chiqariladi, yangi shartli aloqalar samarali
tarzda o‘rnatiladi. bu fiziologik jarayonlar diqqatni ta’minlaydi.
A.A.Uxtomskiy tomonidan oldinga surilgan dominantlik tamoyiliga ko‘ra,
miyada doimo ma’lum vaqt ichida nerv markazlari faoliyatini belgilab beruvchi va
10

shu bilan inson hulq-atvoriga ma’lum yo‘nalganlik bag‘ishlovchi qo‘zg‘alishning
vaqtincha hukmron o‘chog‘i mavjud bo‘ladi. dominantlik xususiyatlariga asoslangan
holda nerv tizimiga keluvchi impulslar to‘planadi va jamlanadi, shu vaqtning o‘zida
boshqa markazlar faolligi susayadi, buning hisobiga qo‘zg‘alish kuchaytiriladi. bu
xossalarga binoan, dominantlik qo‘zg‘alishning barqaror o‘chog‘i hisoblanadi, bu esa
o‘z navbatida diqqat jadalligini mustahkamlovchi nerv mexanizmini tushuntirishga
imkon yaratadi.
Shunday bo‘lsada, nerv jarayonlari induksiyasi qonuni, na dominantlik
ta’limoti diqqatning, ayniqsa, ixtiyoriy diqqatning mexanizmlarini to‘laligicha ochib
bera olmaydi. shuning uchun, hozirgi zamon fanining taraqqiyoti diqqatning fizilogik
mexanizmlarini tushuntirib berishga urinayotgan qator konsepsiyalarning paydo
bo‘lishiga olib keldi. hozirgi zamon tadqiqotchilari neyrofiziologik jarayonlarga
ko‘proq e’tibor ajratadilar. sog‘lom odamlarda diqqatning zo‘riqishi sharoitlarida
miyaning istalgan sohasida biolektrik faollikning o‘zgarishlari yuzaga kelishi
aniqlandi. bu faollikni peshona sohasida joylashgan neyronlarning alohida turi
faoliyati bilan bog‘laydilar. neyronlarning birinchi turi – «yangilik detektorlari» yangi
rag‘batlar ta’sirida faollashadilar va ularga o‘rganib qolish darajasiga ko‘ra faollikni
kamaytiradilar. ulardan farqli ravishda «kutish» neyronlari organizm dolzarb ehtiyojni
qondirish qobiliyatiga ega bo‘lgan ob’ekt bilan uchrashganidagina qo‘zg‘aladilar.
Shunday qilib, diqqat bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan miya tuzilmalarining
yaxlit tizimi faolligi bilan ta’minlanadi. diqqat fiziologik mexanizmlarining o‘ta
murakkab tuzilishi va uning tabiatiga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar
diqqatning bir qator psixologik nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldi.
Diqqatning nazariyalari orasida T.Ribo nazariyasi keng ommalashgan nazariya
hisoblanadi, uning fikricha, diqqat har doim hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular
yordamida yuzaga keladi. uning fikriga ko‘ra, ixtiyoriy diqqatning jadalligi va
davomiyligi diqqat ob’ekti assotsiatsiyalangan emotsional holatning jadalligi va
11

davomiyligi bilan ta’minlaganligi sababli, t. ribo hissiyotlar va ixtiyoriy diqqat
o‘rtasidagi alohida uzviy bog‘liqlikni ko‘ra oldi.
Bundan tashqari, T.Ribo diqqat doimo organizmning jismoniy va fiziologik
holatlarining o‘zgarishlari bilan birgalikda kechishini uqtiradi. bunda diqqat tabiatini
tushuntirishda ribo harakatlarga alohida o‘rin ajratadi. uning fikricha, diqqatning
jamlanganlik holati organik reaksiyalar bilan birga diqqatni ma’lum darajada tutib
turishning zaruriy sharti sifatida namoyon bo‘ladigan tana, yuz, gavda, oyoq-qo‘llar
qismlarining harakatlari bilan birgalikda kechadi. biror-bir ob’ektda diqqatni jamlash
va ushlab qolishga ketkaziladigan urinish har doim fiziologik asosga ega bo‘ladi. bu
holatga, riboning fikri bo‘yicha, mushak zo‘riqishi mos keladi, diqqatning chalg‘ishi
esa, mushak charchog‘i bilan bog‘liq bo‘ladi. bundan kelib chiqadiki, ixtiyoriy diqqat
siri, ribo nuqtai nazariga ko‘ra, harakatlarni boshqarish qobiliyatidan iborat. shuning
uchun ushbu nazariya diqqatning motorika nazariyasi deb nomlanishi tasodifiy emas.
Ribo nazariyasidan tashqari, diqqat tabiatini tadqiq etishga turli xil boshqa
yondoshuvlar ham mavjud. d.n. uznadze fikricha, diqqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri mayl bilan
bog‘langan. uning nuqtai nazariga ko‘ra, mayl diqqat holatini ichkaridan ifodalaydi.
mayl ta’siri ostida voqeiy atrof-muhitni idrok qilishda hosil qilinadigan ma’lum obraz
yoki taassurotning ajralishi sodir bo‘ladi. bu obraz yoki taassurot diqqat ob’ektiga
aylanadi, jarayonning o‘zi esa ob’ektivlashtirish deb nomlanadi.
P.Ya.Galperin ham diqqatning qiziqarli konsepsiyasini taklif etdi. uning
konsepsiyasi quyidagi asosiy holatlardan iborat:
1. diqqat yo‘nalishli-tadqiqot faoliyatining vaziyatlaridan biri bo‘lib, obraz, fikr,
inson psixikasida ma’lum vaqtda mavjud bo‘lgan boshqa hodisa mazmuniga
qaratilgan psixik harakatdan iborat.
2. diqqatning asosiy vazifasi – psixik obraz, harakat mazmuni va boshqalar
ustidan nazorat qilish. insonning har bir harakatida yo‘nalganlik, bajaruvchilik va
nazorat qilish qismlari mavjud. mana shu oxirgi qismi diqqat tomonidan
gavdalantiriladi.
12

3. ma’lum mahsulotni ishlab chiqarishga qaratilgan harakatlardan farqli o‘laroq,
nazorat yoki diqqat faoliyati alohida natijaga ega bo‘lmaydi.
4. diqqat mustaqil akt sifatida harakat aqliy bo‘lib qolmasdan, qisqartirilgan
holatda bo‘lgandagina ajralib chiqadi. bunda har qanday nazoratni ham diqqat sifatida
o‘rganib bo‘lmaydi. nazorat harakatni umumiy tarzda baholaydi, diqqat esa uning
yaxshilanishini ta’minlaydi.
5. diqqat psixik nazorat faoliyati sifatida o‘rganiladigan bo‘lsa, u holda
diqqatning ixtiyoriy va ixtiyorsiz ma’lum aktlari yangi aqliy harakatlar
shakllanishining natijasidir.
6. ixtiyoriy diqqat reja asosida amalga oshiriladigan diqqatdir, bu oldindan
tuzilgan reja yoki namuna bo‘yicha bajariladigan nazorat shaklidir.
xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tish joizki, ko‘p sonli nazariyalarning
mavjudligiga qaramasdan, diqqat muammosi o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. diqqat
tabiati haqidagi bahslar avvalgidek davom etmoqda.
Diqqat inson hayoti va faoliyatida ko‘plab turli xil vazifalarni bajaradi. U zarur
bo‘lgan psixologik va fiziologik jarayonlarni faollashtiradi, qolganlarini esa
susaytiradi, organizmga etkazilayotgan axborotning uning dolzarb ehtiyojlariga
muvofiq holda tashkil etilishi va maqsadga yo‘nalganlik bilan tanlab o‘tkazilishiga
yordam beradi, ruhiy faollikning biror ob’ekt yoki faoliyat turida tanlab va davomli
tarzda jamlanishini ta’minlaydi.
Diqqatning asosiy turlarini ko‘rib chiqamiz. Bularga tabiiy va ijtimoiy
belgilangan, bevosita va bilvosita diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi
diqqat, hissiy va intellektual diqqat kiradi.
Diqqatni tashkil etishda insonning faolligiga ko‘ra diqqatni uch turga bo‘lish
mumkin: ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi diqqatlar.
Ixtiyorsiz diqqat – bu ongning seskantiruvchi sifatidagi alohida xususiyatiga
muvofiq holda ob’ektda jamlanganligi.
13

Ixtiyoriy diqqat – bu ob’ektda faoliyat talablariga ko‘ra yo‘naltirilgan, ongli
boshqariladigan jamlanganlik.
Ixtiyorsiz diqqat maqsad qo‘yish va iroda qatnashuvi bilan bog‘liq
emas, ixtiyoriy diqqat uchun esa iroda boshqaruvi va maqsadning mavjud bo‘lishi
shart. Odatda, ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishida jismoniy, psixofizik va ruhiy
sabablarning yaxlit to‘plami bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Ular bir-biri bilan
o‘zaro bog‘langan bo‘lsada, shartli ravishda quyidagi to‘rt darajaga bo‘lish mumkin.
Sabablarning birinchi guruhi tashqi qo‘zg‘atuvchi xususiyati bilan, avvalambor,
seskantiruvchining kuchi yoki jadalligi bilan bog‘liq. Masalan, siz biror ishni ishtiyoq
bilan bajarayotganingizdan, qo‘shni xonadagi yoki ko‘chadagi engil shovqinni
eshitmaysiz. Lekin to‘satdan oldingizda polga tushgan og‘ir jismning baland tovushi
eshitiladi, bu beixtiyor diqqatingizni jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat uchun seskantiruvchilar o‘rtasidagi keskin farq, shuningdek,
seskantiruvchi ta’sirining davomiyligi, uning o‘lchamlari va shakli, yangiligi,
noodatiyligi kabi sifatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablarning ikkinchi guruhi tashqi
seskantiruvchilarning odamning ichki holatiga muvofiqligi, va birinchi navbatda,
uning ehtiyojlariga mos kelishi bilan bog‘liq. Masalan, qorni to‘q va qorni ochiqqan
odamlar ovqat to‘g‘risidagi suhbatga turlicha munosabat bildiradilar.
Sabablarning uchinchi guruhi shaxsning umumiy yo‘nalganligi bilan
bog‘liq. Bizni ko‘proq qiziqtiradigan va qiziqishlar sohamizni, shuningdek, kasbiy
qiziqishlarimizni tashkil etuvchilar, qoidaga ko‘ra, tasodifan duch kelib qolgan
bo‘lsak ham, e’tiborimizni o‘ziga tortadi.
Va, nihoyat, ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradigan sabablarning to‘rtinchi
guruhini ta’sir etuvchi seskantiruvchi hosil qiladigan his-tuyg‘ular tashkil etadi. Biz
uchun qiziqarli bo‘lgan, ma’lum emotsional reaksiyani hosil qiladiganlar ixtiyorsiz
diqqatning muhim sababi bo‘lib hisoblanadi.
14

Ixtiyorsiz diqqatdan farqli ravishda ixtiyoriy diqqatning asosiy xususiyati, uning
ongli maqsad tomonidan boshqarilishi va iroda kuchi bilan bog‘liqligidir. Ixtiyoriy
diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlar kechishini faol boshqarish
hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatidan farq qilishiga
qaramay, ixtiyoriy diqqat, shuningdek, his-tuyg‘ular, qiziqishlar, odamning avval
orttirilgan tajribasi bilan bog‘liq. Lekin ixtiyoriy diqqatda bularning ko‘rsatadigan
ta’siri bevosita emas, aksincha, bilvositadir.
Diqqatning yana bir turi mavjud. Ixtiyoriy diqqatga o‘xshash, maqsadga
yo‘nalganlik xususiyatiga ega bo‘lib, va dastlab iroda kuchini talab etadi, lekin
keyinchalik odam ishga «kirib boradi»: faoliyatning natijasi emas, balki, uning
mazmuni va jarayoni ham qiziqarli bo‘lib, ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bunday
diqqat N.F. Dobrinin tomonidan ixtiyoriydan keyingi diqqat deb nomlandi. Masalan,
o‘quvchi qiyin arifmetik masalani echa turib, dastlab, unga ma’lum kuch sarf etadi.
Masala murakkab, o‘quvchi chalg‘iy boshlaydi. U o‘zini, irodasini ishga solgan
holda, masalani echishga majburlaydi. Mana, masalani echishga birinchi urinish natija
berdi, echishning to‘g‘ri usuli belgilab olindi. Masala oydinlasha boradi. Masala
o‘quvchining ishtiyoqini band eta boshlaydi. U endi chalg‘imasdan, qiziqarli
masalaga kirishib ketadi. Diqqat ixtiyoriydan ixtiyorsizga aylandi.
Haqiqiy ixtiyorsiz diqqatdan farq qilib, ixtiyoriydan keyingi diqqat ongli
maqsadlar bilan bog‘langan holatda qoladi va ongli qiziqishlar tomonidan quvvatlab
turiladi. SHu bilan birga, ixtiyoriy diqqatdan farqli ravishda bunda iroda kuchi deyarli
bo‘lmaydi yoki umuman mavjud emas.
Diqqatning ko‘rib chiqilgan uch xil turi inson faoliyati amaliyotida o‘zaro bir-
biriga o‘tishlar bilan uzviy chatishib ketadi va biri ikkinchisiga tayanadi.
Tabiiy diqqat o‘zida axborot yangiligi unsurini tashuvchi, u yoki bu tashqi va
ichki rag‘batlarga nisbatan tanlab javob qaytarishning tug‘ma qobiliyati ko‘rinishida
odamga tug‘ilishi bilanoq beriladi. Tabiiy diqqat faoliyatini ta’minlovchi asosiy
mexanizm taxminiy refleks deb ataladi.
15

Ijtimoiy belgilangan diqqat hayot davomida ta’lim va tarbiya natijasida
shakllanadi, hulq-atvorning iroda tomonidan boshqarilishi, ob’ektlarga tanlab ongli
ravishda javob qaytarish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Bevosita diqqat odamning ehtiyojlari va dolzarb qiziqishlariga mos keladigan
va o‘zi yo‘naltirilgan ob’ektdan tashqari, hech bir narsa tomonidan boshqarilmaydi.
Bilvosita diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so‘zlar, ko‘rsatkich
belgilar, jismlar yordamida boshqariladi.
Hissiy diqqat afzalligiga ko‘ra, hissiyotlar va his-tuyg‘u organlarining tanlab
ta’sir ko‘rsatish faoliyati bilan bog‘liq.
Intellektual diqqat fikrning yo‘nalganligi va jamlanganligi bilan bog‘liq.
Hissiy diqqatda ong markazida biror-bir hissiy taassurot joylashgan
bo‘ladi, intellektual diqqatda esa qiziqish ob’ekti bo‘lib g‘oya xizmat qiladi.
Diqqat, uni mustaqil psixik hodisa sifatida xarakterlovchi qator xossalarga
ega. Diqqatning asosiy xossalariga
barqarorlik, jamlash, taqsimlash, bo‘linish, chalg‘ish va diqqat hajmi kiradi.
Diqqatning barqarorligi ma’lum vaqt davomida bir xil ob’ektda fikrni jamlay
olishlik qobiliyatidan iborat. Tajriba tadqiqotlari diqqatning ixtiyorsiz davriy
tebranishlarga moyilligini ko‘rsatdi. Bunday tebranishlarning davrlari N.N.
Lange bo‘yicha, odatda, 2-3 soniyaga, ortig‘i bilan esa 12 soniyaga teng
bo‘ladi. Masalan, agar soatning chiqillashiga quloq tutib, unda fikrni jamlaydigan
bo‘lsak, u holda u bir eshitiladi, bir eshitilmay qoladi. Diqqat tebranishi qonunga
asoslangan bo‘lib, fluktuatsiya deb ataladi. Masalan, diqqat fluktuatsiyasini oddiy
tajribada namoyish qilish mumkin: kesik piramida beriladi: agar unga ma’lum vaqt
davomida tikilib turilsa, u ketma-ket, yo qavariq, yo botiq bo‘lib ko‘rinadi.
Hozirda diqqat barqarorligining ahamiyatli sharti bo‘lib, u jamlangan jismning
yangi tomonlari va aloqalarini ochib berish imkoniyati xizmat qilishi isbotlandi.
Diqqat barqarorligini o‘lchash uchun alohida harflarning tartibsiz ketma-ketligidan
16

iborat Burdon jadvalidan foydalaniladi, bunda qaytariladigan harflar soni har bir
satrda bir xilda bo‘ladi.
Diqqatni jamlash ostida diqqatning jismda jamlanganlik jadalligi yoki darajasi
tushuniladi. A.A. Uxtomskiyning fikriga ko‘ra, diqqatni jamlash bosh miya
po‘stlog‘idagi kuchli qo‘zg‘alish o‘chog‘i faoliyatining xususiyati bilan bog‘liq.
Diqqatni taqsimlash ostida odamning bir vaqtning o‘zida bir necha faoliyatlarni
bajarish qobiliyati tushuniladi. Hayotiy tajribaga ko‘ra, odam ongli psixik
faoliyatning faqat bir turini bajara oladi, bir vaqtning o‘zida bir nechtasini bajarish
sub’ektiv hissi esa ketma-ket tezlik bilan bir faoliyat turidan ikkinchisiga o‘tish
oqibatida yuzaga keladi.
Diqqatni taqsimlash darajasi bir qator sharoitlarga: mujassamlashtirilgan
faoliyat turlari xususiyatiga (ular bir jinsli va turli xil bo‘lishi mumkin),
murakkabligiga (ruhiy zo‘riqishni talab etuvchi darajaga), ma’lumligi va odatiyligi
darajasiga (faoliyatning asosiy usullarini egallab olish darajasiga) bog‘liqdir.
Diqqat taqsimlanishini o‘rganish maqsadida SHulte (qizil-qora rangli
jadvallar) jadvallari qo‘llaniladi.
Diqqatning bo‘linishi – bu diqqatni bir ob’ektdan ikkinchisiga ongli va
anglangan holda o‘tkazish. Bo‘linish bilan ikki turli yo‘nalishga ega bo‘lgan
jarayonlar bog‘liqdir, bular: diqqatni ishga tushirish va uzib qo‘yish. Bo‘linish
ixtiyoriy bo‘lishi mumkin, u holda uning tezligi – bu sub’ektning o‘zining idrok
qilishi ustidan irodali nazorati darajasining ko‘rsatkichi, va diqqatning bo‘linishi bilan
bog‘liq ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin, bu yo ruhiyatning beqarorligi darajasining
ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi, yo kutilmagan kuchli seskantiruvchilarning paydo
bo‘lishidan dalolat beradi.
Bo‘linishning samaradorligi avvalgi va keyingi faoliyatni bajarish
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi bo‘linish ko‘rsatkichlari engil faoliyatdan og‘ir
faoliyatga o‘tishda ancha kamayadi, aksincha bo‘lganida esa, oshib ketadi. Bo‘linish
natijasi insonning avvalgi faoliyatga bo‘lgan munosabati bilan bog‘liq: avvalgi
17

faoliyat qanchalik qiziqarli va keyingisi unchalik qiziqish uyg‘otmagan
bo‘lsa, diqqatning bo‘linishi shunchalik qiyinroq kechadi. Bo‘linishda asab tizimining
xususiyatlari, xususan, asab jarayonlarining qo‘zg‘aluvchanligi tomonidan
belgilangan individual tafovutlar mavjud.
Diqqat hajmi – sub’ektning etarlicha aniqlik bilan bir vaqtning o‘zida qamrab
olishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar soni. Diqqat ob’ektining muhim va belgilovchi
xususiyatlaridan biri, uning o‘qitishda va mashq bajarishda umuman
o‘zgarmasligidir. Diqqat hajmini tadqiq etish, odatda, individ tomonidan aniqlik bilan
idrok etiluvchi, bir vaqtning o‘zida taqdim etiladigan unsurlar ya‘ni raqamlar, harflar,
jismlar sonini tahlil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu
maqsadlarda taxistoskopdan foydalaniladi – ma’lum sondagi seskantiruvchilarni
shunchalik tez, tadqiq qilinuvchi ko‘zlarini bir ob’ektdan boshqasiga olib
ulgurmasidan oldin taqdim etishga imkon beradigan asbob, diqqat hajmi – individual
tarzda o‘zgaradigan kattalik, lekin, odatda, odamlarda uning ko‘rsatkichi 5 ± 2ga teng
bo‘ladi.
Diqqatning bo’linishi – bu diqqatning bir ob’ektdan ikkinchisiga ixtiyorsiz
o‘tkazilishi. Bo’linish tashqi seskantiruvchilar ta’sirida yuz berishi mumkin. Diqqatni
ko‘proq to‘satdan paydo bo‘ladigan, o‘zgaruvchan kuch va chastota bilan ta’sir
ko‘rsatadigan jism va hodisalar chalg‘itadi. Diqqatning ichki bo’linishi kuchli
kechinmalar, yot hissiyotlar, va odam ayni damda mashg‘ul bo‘lgan ishiga qiziqish va
mas’uliyatning mavjud emasligi ta’siri ostida paydo bo‘ladi.
Chalg‘ituvchi ta’sirlarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati to‘siqlarga
moslashuvchanlik deb ataladi. Odamlarda bu qobiliyatning rivojlanishida nerv
tizimidagi farqlar, aynan, uning kuchi, shuningdek, to‘siqlarga qarshilik ko‘rsatishni
oshirishga qaratilagan maxsus mashqlar bilan belgilangan ko‘plab individual
tafovutlar kuzatiladi.
Diqqat xususiyatlarini o‘rganishda parishonxotirlik haqidagi masala muhim
ahamiyat kasb etadi. Parishonxotirlik deb, odatda, ikki turlicha hodisaga aytiladi.
18

Birinchidan, ko‘p hollarda parishonxotirlik deb, insonning atrofidagilarga e’tibor
bermasdan, ishga haddan tashqari berilib ketishining natijasiga aytiladi.
Parishonxotirlikning bu turi u yoki bu faoliyatda kuchli jamlanganlik natijasida
yuzaga kelganligi sababli soxta parishonxotirlik deb ataladi.
Parishonxotirlikning umuman boshqa bir turi inson diqqatini hech bir narsada
uzoq vaqt jamlay olmagan vaziyatda, hech birida ushlanib qolmasdan, muntazam
ravishda bir ob’ektdan ikkinchisiga yoki bir hodisadan ikkinchisiga o‘tib turishida
kuzatiladi. Parishonxotirlikning bu turi haqiqiy parishonxotirlik deb ataladi. Haqiqiy
parishonxotirlikdan aziyat chekuvchi insonning ixtiyoriy diqqati o‘ta beqarorligi va
chalg‘ib turishi bilan farqlanadi.
Haqiqiy parishonxotirlikning sabablari turlichadir. Bular asab tizimining
umumiy izdan chiqishi, qon kasalliklari, kislorod etishmovchiligi, jismoniy yoki aqliy
toliqish, og‘ir hissiy kechinmalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, diqqat
parishonxotirligining sabablaridan biri olingan taassurotlarning ko‘pligi, shuningdek,
betartib havas va qiziqishlar ham bo‘lishi mumkin.
Diqqat o‘zining rivojlanish bosqichlariga ega. Bola hayotining birinchi oylarida
faqat ixtiyorsiz diqqatning mavjudligi kuzatiladi. Bola dastlab kuchli yoki keskin farq
qiladigan tashqi qo‘zg‘atuvchilarni sezadi. Uch oylik bo‘lishi bilan bola, hayoti bilan
uzviy bog‘liq bo‘lgan ob’ektlar bilan ko‘proq qiziqa boshlaydi. 5-7 oyligida bola
etarlicha uzoq vaqt davomida qandaydir jismni kuzatishi, ushlab ko‘rishi, og‘ziga
olishi mumkin. Ayniqsa, yorqin va yaltiroq jismlarga bo‘lgan qiziqishi yaqqolroq
ko‘rinadi. Bu ixtiyorsiz diqqatning to‘la rivojlanganligidan dalolat beradi.
Ixtiyoriy diqqatning nishonalari, odatda, birinchi yilning oxiri ikkinchi yilning
boshlariga kelib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolada ixtiyoriy diqqatning shakllanishi
va rivojlanishi uni tarbiyalash jarayoni bilan bog‘liq. Bolaning atrofidagi odamlar
asta-sekin bolani o‘zi istaganini emas, balki, uning qilishi zarur bo‘lganlarni
bajarishga o‘rgatib boradilar.
19

Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‘yin katta ahamiyatga ega. O‘yin jarayonida
bola o‘z harakatlarini o‘yin talablariga muvofiqlashtirishni va ularni qoidalarga mos
ravishda yo‘naltirishni o‘rganadi. Ko‘pchilik jismlar va hodisalar bilan tanishib
borish, oddiy munosabatlarni farqlash malakasining asta-sekin shakllanishi, ota-onalar
bilan muntazam ravishda suhbatlashish, ular bilan sayr qilish va o‘yinlar o‘ynash,
boshqa jismlar va o‘yinchoqlarni o‘ynatish – bularning barchasi bolaning shaxsiy
tajribasini boyitadi, shu bilan birga, uning qiziqishlari va diqqatini rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining
etarlicha barqaror emasligidan iborat. Bola yot seskantiruvchilarga oson chalg‘iydi,
uning diqqati o‘ta hissiyotlidir. Asta-sekin bolada mashqlar va iroda kuchi yordamida
o‘z diqqatini boshqara olish layoqati shakllanadi.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida maktab alohida ahamiyat kasb etadi. Maktab
mashg‘ulotlari jarayonida bola intizomga o‘rganadi, unda qunt qilish, hulq-atvorini
nazorat qilish layoqati shakllanadi. SHuni aytib o‘tish lozimki, maktab yoshida
ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi ham ma’lum bosqichlardan o‘tadi. Boshlang‘ich
sinflarda bola mashg‘ulotlarda o‘z hulq-atvorini to‘liq nazorat qila olmaydi, unda
ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi.
Yuqori sinflarda o‘smirning ixtiyoriy diqqati yuqori taraqqiyot darajasiga
ko‘tariladi. O‘quvchi etarlicha uzoq vaqt davomida ma’lum faoliyat turi bilan
shug‘ullana oladi, o‘z hulq-atvorini nazorat qiladi. Lekin, shuni ko‘zda tutish lozimki,
diqqat sifatiga tarbiyalash sharoitlarining o‘zi emas, balki, yosh xususiyatlari ham
ta’sir ko‘rsatadi. 13-15 yoshlarda sodir bo‘ladigan fiziologik o‘zgarishlar yuqori
darajadagi toliqish va ta’sirchanlik bilan birgalikda kechadi, va ba’zi holatlarda
diqqatning pasayishiga olib keladi.
SHunday qilib, diqqatning rivojlanishida ikki asosiy bosqichni ajratish mumkin:
asosiy xususiyati tashqi tomondan belgilangan diqqatning ustunligidan iborat bo‘lgan
maktabgacha rivojlanish bosqichi va ichki diqqatning jadal rivojlanishi xususiyatiga
ega bo‘lgan maktab davri rivojlanishi bosqichlaridir.
20

Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotinncha pkZts! — ajralmas,
alohida zot degan ma`no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari
orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog`lom (esi-hushi joyida) odamlar ham,
chaqaloq ham, nutqi yo`q, oddiy malakalarni o`zlashtira olmaydigan akli za-iflar ham
individlar deb ataladi. 1
Biroq bulardan birinchisinigi-na shaxs deb atash an`ana tusiga
kirib qolgan, chunki o`sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli,
ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo`la oladi. Individ sifatida yorug` dunyoga
kelgan odam ijtimoiy muhit ta`sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu
jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega-dir. Ilk bolalik chog`idanoq individ muayyan
ijtimoiy munosabat-lar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar
tarzi tarixiy shakllangan bo`lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan)
ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan ta-nisha boradi. Ijtimoiy qurshov
(oila a`zolari, mahalla ahli, ja-moatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh
ichida (ki-shilarning og`ushida, ularning qalb to`risida) odamning bundan ke-yingi
rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining
xususiyatlariga mutlaqo bog`liq bo`lmagan har xil xu-susiyatli munosabatlar
majmuasini vujudga keltiradi.Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan
shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli deb tushuntirish va unda faol-likni inkor etish
o`ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, shaxsning ijtimoiy tajribani
o`zlashtirish jarayoni odamning o`zicha amalga oshirayotgan faolsyatiga va uning
bilan qan-day maqsad ko`zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ru-hiy
dunyosi orqali namoyon bo`ladi. Odatda, faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat,
muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy ko`nik-malarida ko`zga tashlanadi.
Boshqacha so`z bilan aytganda, faollik shaxsning atrof-muhitdagi voqelikni
egallashga intilgan sa`y-harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o`z
1
Katta yoshdagi ruhiy sog`lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo`q, oddiy malakalarni o`zlashtira olmaydigan akli za-iflar ham individlar deb ataladi.
( .Zavadenko N. N. Bolalikdagi giperaktivlik va diqqat etishmasligi. — M. : „Akademiya“ nashriyot markazi, 2005-yil.)
21

istiqbo-li uchun yo`l-yo`riqtanlashda, uni o`zlashtirishda, hayotda o`z mavqei va
o`rnini topishda gavdalanadi.Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli
shakllari-ni yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoni yatiga
ega. Hayetda biron bir tanbeh berishning o`zi kimdadir ruhiy hisni uyg`otsa, boshqa
birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta`sir qiluvchi
barcha tashqi qo`zgatuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy
qismla-ri (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig`in-disi bilan
boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo`ladi.Shaxsning eng muhim
xususiyatli jihatlaridan biri — bu uning individualligidir, ya`ni yakkaholligidir.
Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror
birikma-si tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik
jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig`in-disi, iroda, faoliyatlar
motivlari, inson maslagi, dumyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar,
qobiliyatlari va shu kabi-lar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan
o`xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilgan-
ligi qayg`u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo`lmovchi va boshqalarda
takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning man-gulikka yo`nalishi bilan izohlash
mumkin. Shaxs o`zining qadr-qim-mati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol
ishtirok qili-shi, ta`lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o`zining kuchli va
kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir.Odam jamiyatdaturli guruhlar
faoliyatida qatnashar ekan, ko`pincha, ularda har xil vazifalarni (funksiyalarni)
bajaradi, o`zaro hech bir o`xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, ota-onaning,
oilaning «egovi», injiq, «zo`ravon» bola o`z tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona
harakat qilib, o`zini tamoman boshqacha tutadi. Shuningdek, jiddiy, talabchan va
xizmat vaqtida boshqalarga qo`shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida,
hashar va hamkorlikda, ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin.
Yuqorida kelti-rilgan masalalardan bitta odamning o`zi turli vaziyatlarda mazmun
jihatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda odam turli-
22

tuman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo`lgan jihatlarni (jabhalarni)
namoyon qiladi, uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport
musobaqa-sida va shu singarilarida o`z zimmasiga olgan rollarni bir-biriga qarama-
qarshi emas, balki o`zaro hamohang tarzda o`ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining,
xislatlarining, sifatlarining bir-biri-ga mosligi shaxsning yaxlitligini ko`rsatuvchi
alomatlardan biri bo`lib, undagi qarama-qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan
xususiyatlarning ko`rsatkichi uningturli vaziyatlarda bajariladigan rollarning o`zaro
bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisoblanadi.Inson ongi bir qarashda yaxlit
narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof-muhitni,
o`zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni o`rganish uchun uni alohida psixik
jarayonlarga bo`lib o`rgana boshlaganlar. Bu jarayonlar — sezgilar, idrok, xotira,
diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan
bog`liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o`zi qiyin. Masalan, ko`rib idrok qilib
turgan narsangizni fikrlamay ko`ringchi, uning mohiyatini bilasizmi? Diqqat bilan
ko`rgan yoki o`qigan tekstingizni eslab qolasiz. Yoki biror narsa to`g`risida fikrlash
uchun bizga bir vaqtda ham ilgarigi idrok obrazlari, ham eslab qolish mahoratimiz,
ham ichki nutqimiz, irodamiz va diqqat kerak bo`ladi. Xattoki, tasodifan qo`limizga
kirib ketgan zirapchaga bergan reaksiyamiz ham emotsiyalardan tashqari, o`sha
narsaning bu yerda qanday paydo bo`lganligi kabi qator tafakkur jarayonlarini keltirib
chiqaradi.Murakkab kompyuter texnikasi chiqqandan keyin odamning o`z psixik
jarayonlariga qiziqishi yanada ortdi. Endi ma’lumotlarni qabul qilish (an’anaviy idrok
deb ataluvchi jarayonga o`hshash), ularni qayta ishlash (tafakkurga o`xshash) va uni
saqlash (xotira) haqida ko`p gapiradigan bo`lib qoldik. Lekin bu insondagi tabiiy jonli
jarayonlar ahamiyati va tarbiyasi masalasini yanada yuqori ko`tardi.Psixologiya
sohasida eksperimental ishlarning muvaffiqiyatli amalga oshirilishi aslida inson
psixikasi kompyuterdan ko`ra murakkabligi va odam anglagan ma’lumotlaridan
ko`proq narsalarni idrok qilib, qabul qilishini isbotladi. Masalan, maxsus asboblar
yordamida aslida odam ko`rmayotgan, his qilmayotgan juda kuchsiz signallar ham
23

fiziologik reaksiyalarni keltirib chiqarayotganligi qayd etildi. Masalan, shu narsa
aniqlanganki, odam kino ko`rayotganda bir sekundda 24 kadrni idrok qiladi va biror
tasvir ko`z o`ngida gavdalanadi. Psixologlar shunday eksperiment qilishdi: kunlarning
birida o`ziga xos tasvir namoyon etildi. 24 ta kadr o`rniga 25 kadr berib, o`sha 25-
kadrda «Koka-kola iching» degan yozuv berildi. Tabiiy, oddiy idrok bu bitta kadrni
ilg`amaydi. Lekin kinoteatr bufetida ushbu ichimlikni ichish kadrdan keyin 18 foizga
oshgan. Demak, aslida ong bu ma’lumotni qabul qilgan, lekin real anglash,
oydinlashuv ro`y bermagan ekan.Analogik xolat xotiramizda ham tez-tez ro`y beradi.
Kimnidir uchratib qolamizda, o`ylanamiz: qayerda ko`rgan ekanman? hech
eslolmaysiz, lekin yuzi, ko`zi va boshqa sifatlari tanishday. Buni ham shunday
izohlash lozimki, odam ko`rgan-kechirganlari aslida miyada saqlanadi, biz ong
sohasiga ayrimlarinigina chiqara olamiz. Faqat, kasal bo`lib yoki biror narsadan qattiq
tashvishga tushganimizda kallamizga har xil o`y-fikrlar kelaveradi. o’shalar aslida bor
narsalarning beixtiyor tiklanishi.Ongdagi ma’lumotlarning aslida miyamizdagilardan
kamligining asosiy sababi — odam har qanday ma’lumotni saralab, tanlab qabul
qiladi, o`zi uchun «ahamiyatsiz» deb baholagan narsaga diqqat ham qilmaydi, esga
tushirmaydi ham. U o`z ongida barcha mavjud ma’lumotni o`ziga xos tarzda qayta
ishlaydi, o`zgartiradi. Shuning uchun ham har bir inson o`ziga xos va qaytarilmasdir-
individualdir, deyiladi. Bilish jarayonlardagi individuallik sabablarini tushunish uchun
eng muhim bilish jarayonlari bilan tanishamiz.
24

1.2.Diqqat ga L.S.Vigotskiyning qarashlar.
Diqqatning nerv-fiziologik asosida oriyentirovka yoki tekshirish deb
aytiladigan maxsus reflekslar yotadi. Oriyentirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning
fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po’stida
kuchli qo’zg’olish jarayonidan iborat bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, har bir
daqiqada organizmga turli narsalarning ta’siridan hosil bo’lgan qo’zg’olishlarga
nisbatan, oriyentirovka yoki tekshirish refleksini hosil qilgan narsaning ta’siridan yuz
bergan qo’zg’olish kuchli bo’ladi. Diqqat ma’lum nerv markazlarining qo’zg’alishi va
miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog’liqdir. Bu esa sub’yekt
ahamiyatli bo’lgan qo’zg’atuvchilarni ajratishni, ya’ni psixik faoliyatning
yo’naltirilishini ta’minlaydi. Bunday yo’naltirilishning sodda misoli sifatida
oriyentatsiya refleksini ko’rsatish mumkin. Xar qanday yangidan yuzaga kelgan
qo’zg’atuvchi, agar u yetarli darajada intensiv(kuchlanishga ega) bo’lsa, tegishli
qo’zg’alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks, I.P.Pavlov aytganidek «nima u»
degan refleks bilan ifodalanadi, bu esa sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir.
Shunga o’xshash g’oya L. S. Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida sham
ko’zga tashlanadi. L. S. Vigotskiy diqqat bilan aloqador bo’lgan ikkita ustanovka
turini ajratib ko’rsatadi:
 Sensor ustanovka-tayyorgarlikda idrokning ustunligi qobiliyati.
 Motor ustanovka-tayyorgarlikda sharakatning ustunoligi qobiliyati.
Sensor ustanovkada idrok, motor ustanovkada esa sharakat ustunligi sezilib
turadi. L. S. Vigotskiy bularga misol qilib jismoniy tarbiya mashqulotida komanda
(buyruq) berishni keltiradi. Safda turganlarga qarab "O’ng" deb aytamiz. Shu
zashotiyoq saflanganlar buyruq oxirini aytishga sensor ustanovka qo’zqaydi "ga !"
deyish oyoqlarni aylantirishga moslashish bilan boqliq motor ustanovka komanda
oxirini eshitishni ta'minlaydi.
25

Bu yillarda psixologlar ustanovkani kishining ijtimoiy tajribasi bilan boqliq
ravishda tadqiqot qilishga sharakat qilganlar. P. P. Blonskiyning muloshazasicha,
diqqatning asosida kishining ijtimoiy qiziqishlari yotadi. Psixologlar orasida diqqatni
tushuntirishda turli qarashlar, nazariyalar vujudga keladi. Vasholanki, P. P. Blonskiy
diqqat bilan qo’rquv, vashimani bir narsa deb qaradi. qo’rquv-bu diqqatning
intensivroq namoyon bo’lishi, ya'ni maksimal darajada aks etishi deb tushuntiradi. Bu
yerda psixik faoliyatning ma'nosi butunlay yo’qotib ko’rsatilgan tuyuladi va diqqat
biologik nuqtai nazardan qaralganga o’xshab ketadi. Biologik pozisiyada diqqat bosh
miya yarim sharlari faoliyati bilan emas, balki vegetativ nerv tizimsi bilan boqliqlikda
tushuntiriladi.
Taniqli psixolog D. N. Uznadzening diqqatni ustanovka bilan boqlash
nazariyasiga N. F. Dobrinin qarshi chiqdi. N. F. Dobrinin fikricha, diqqatni ustanovka
bilan boqlovchi nazariya quyidagi jishatlarni shisobga olmagan. Diqqat shaqiqatdan
ma'lum moslashuvchi sharakatlar bilan birga bo’ladi, lekin bu sharakatlarga borib
yetmaydi. Agar tomoshabin sashnadan o’girilsa, ko’zini yumadi, quloqini berkitadi, u
sashnada nima bo’layotganiga diqqat qilolmaydi. Sashnaga qarash va eshitish uchun
boshqa shamma narsalardan chalqish kerak va idrokni sashnada bo’layotgan
shodisalarga qaratish lozim. qarab turib ko’rmaslik, tinglab turib eshitmaslik mumkin.
Diqqat shundan iboratki, u nimaga qaratilgan bo’lsa, uni ko’rish demakdir.
Yuqoridagi muloshazalardan kelib chiqqan sholda N. F. Dobrinin diqqatni kishi
psixik faoliyatini biron-bir ob'ektga yo’naltirish va to’plash bilan boshqa ob'ektlardan
chalqish orqali tushuntiradi.
I.P.Pavlov ta’limoti bilan akademik A.A.Uxtomskiy olib borgan tekshirishlari
bir–biriga to’g’ri keladi. Agar nerv sistemasiga bir qancha qo’zg’ovchilar bir vaqtda
ta’sir qilsa bosh miya po’stida shu ongning o’zida bir necha qo’zg’alish o’choqlari
paydo bo’ladi. Shu bilan birga, xar bir qo’zg’alish o’chog’i bosh miya po’stining
hamma yog’iga tarqalishga iradiatsiyalanishga moyildir. Shuning uchun ayrim
26

qo’zg’alish o’choqlari o’rtasida to’qnashish va «kurash» sodir bo’ladi. Bu kurash
natijasida qo’zg’alish o’choqlaridan biri hukmron (dominanta) bo’lib oladi Mana shu
hukmron bo’lib olgan qo’zg’alish o’chog’ini akademik Uxtomskiy «dominanta» deb
ataydi. Uxtomskiyning bergan ta’rifiga ko’ra:
Dominanta – bu ayni chog’da markazda sodir bo’ladigan reaksiyalar
xarakterinni bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo’zg’alish o’’chog’idir.
Dominantalar mavjud bo’lgan paytda boshqa qo’zg’alish o’choklari
(«subdominantalar» - nisbatan kuchsiz qo’zg’alish o’choqlari) ko’pincha yo’qolib
ketmaydilar. Ular dominantaga qo’shilib, uni kuchaytiradilar yoki dominanta bilan
kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta dominanta bo’lib olishi
mumkin, ilgarigi dominanta esa – subdominanta bo’lib qolishi mumkin. Hukmron
qo’zg’alish o’chog’i bo’lgan dominanta diqqatimizning ma’lum narsaga yo’naltirilishi
va tuplanishining fiziologik asosidir.
Diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi (inglizcha: attention deficit
hyperactivity disorder (ADHD)) bolalik davridan boshlanadigan ruhiy xulq-atvorning
buzilishi hisoblanadi. U o zida diqqatni jamlash, giperaktivlik bilan bog liqʻ ʻ
qiyinchiliklar va yomon boshqariladigan impulsivlik kabi alomatlarni namoyon
qiladi[4].
XKT-10 da (Xalqaro kasalliklar tasnifi) mazkur sindrom giperkinetik buzilishlar
turiga kiritiladi va odatda bolalik davrida boshlanadigan hissiy va xulq-atvor
muammolari guruhi sifatida tasniflanadi, XKT-11 esa DYGSni neyrorivojlanish
muammosi sifatida tasniflangan Nevrologik nuqtai nazardan diqqat yetishmasligi va
giperaktivlik sindromiga hech qanday davo chorasi topilmagan doimiy va surunkali
sindrom sifatida qaraladi.Ba zi bolalarning aynan 30 % ida, bu sindrom paydo bo lib
ʼ ʻ
27

„o sishni“ boshlaydi yoki bolaning ulg ayish davrida unga moslashadi, debʻ ʻ
ishoniladi.Amerika Qo shma Shtatlari aholisining fikriga ko ra, bu sindrom
ʻ ʻ
odamlarning 3-5 foizida, shu jumladan bolalarda ham, kattalarda ham uchraydi.
DEHB ko proq o g il bolalarda aniqlanadi. O g il bolalar va qizlar o rtasidagi nisbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tarqalish diagnostika mezonlari, tadqiqot usullari va o rganish guruhlari (shifokorga
ʻ
yuborilgan bolalar; maktab o quvchilari; umumiy aholi)ga qarab 3: 1 dan 9: 1 gacha
ʻ
belgilanadi. DEHB tarqalishining taxminlari ham ushbu omillarga bog liq.Hozirgi
ʻ
vaqtda fenomenologik psixologik xususiyat tashxis sifatida belgilash uchun asosdir.
DEHBning ko pgina belgilari vaqti-vaqti bilan paydo bo ladi. Mavjud (2007-yil
ʻ ʻ
boshi) diagnostika mezonlariga ko ra, DEHBni kech maktab yoki maktab yoshidan
ʻ
boshlab tashxislash mumkin, chunki bolaning xatti-harakatlarini aniqlash uchun
kamida ikkita sharoitda (masalan, uyda va maktabda) baholash talablariga javob
berishi zarurdir. Harakatlarni o rganish va ijtimoiy faoliyatda nuqsonlarning
ʻ
mavjudligi DEHB tashxisini qo yish uchun zaruriy mezondir.
ʻ
DSM-5 (2013) ga ko ra, diqqat yetishmasligi / giperaktivlik buzilishi tashxisi 12
ʻ
yoshdan oldin (1994-yildagi DSM-IV nashriga ko ra, 6 yoshdan boshlab) aniqlanishi
ʻ
mumkin. Simptomlarni turli vaziyatlarda va sharoitlarda kuzatish zarur. Tashxis
qo yish uchun bemorda 6 ta simptom („e tiborsizlik“ va / yoki „giperaktivlik va
ʻ ʼ
impulsivlik“ guruhidan) va 17 yoshdan boshlab — 5 ta simptomning mavjudligi talab
qilinadi. Alomatlar kamida olti oy davomida mavjud bo lishi kerak va bemorlar o z
ʻ ʻ
yoshidagi aksariyat o smirlarning rivojlanish darajasidan orqada qolgan bo lishi
ʻ ʻ
kerak. Tashxis qo yish uchun simptomlar 12 yoshdan oldin bo lgan, bo lishi va shu
ʻ ʻ ʻ
bilan birga ularni boshqa psixiatrik kasalliklar bilan izohlab bo lmaydigan bo lishi
ʻ ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Beparvolik
28

1.Ko pincha detallarga e tibor bera olmaydi: beparvolik tufayli maktabʻ ʼ
topshiriqlarida, bajarilgan ishlarda va boshqa faoliyatda xatolarga yo l qo yadi
ʻ ʻ
(masalan, detallarni o tkazib yuboradi, ishni noto g ri bajaradi). Odatda topshiriqlarni
ʻ ʻ ʻ
bajarish yoki o yin o ynashda diqqatni jamlashda qiynaladi (masalan, ma ruzalar,
ʻ ʻ ʼ
suhbatlar yoki uzoq vaqt o qish paytida diqqatni jamlashda qiyinchiliklar).
ʻ
2.Ko pincha o yin o ynayotganda yoki topshiriqni bajarish vaqtida qiyinchilik
ʻ ʻ ʻ
bilan e tibor ko rsatadi (masalan, chalg imasdan ma ruzalar tinglashi yoki uzoq vaqt
ʼ ʻ ʻ ʼ
kitob o qib o tira olmaydi).
ʻ ʻ
3.Ko rsatmalarga rioya qilmaydi va maktab topshiriqlarini, vazifalarini yoki
ʻ
odatiy ish vazifalarini bajarmaydi (masalan, topshiriqlarni boshlagan taqdirda,
osongina chalg iydi va tezda diqqatini yo qotadi).
ʻ ʻ
Ko pincha topshiriqlarni va boshqa tadbirlarda qatnashishda qiyinchiliklarga
ʻ
duch keladi (masalan, ketma-ket topshiriqlarni boshqarishda qiynalish; materiallar va
shaxsiy narsalarni tartibda saqlashda qiyinchiliklar; tartibsizlik; vaqtni noto g ri
ʻ ʻ
boshqarish; belgilangan muddatlarga rioya qilmaslik).
4.Odatda uzoq davom etadigan aqliy kuch talab qiladigan vazifalarni bajarishdan
qochishga intiladi (masalan, maktab va uy vazifalari; katta yoshli o smirlar va
ʻ
kattalarda, hisobotlarni tayyorlash, shakllarni to ldirish, uzun maqolalarni
ʻ
umumlashtirish).
5.Maktabda va uyda kerakli narsalarni tez-tez yo qotadi (masalan, o quv
ʻ ʻ
qurollari, qalamlar, kitoblar, asboblar, hamyonlar, kalitlar, hujjatlar, ko zoynaklar,
ʻ
mobil telefonlar, soyabonlar, qo lqoplar, uzuklar).
ʻ
6.Ko pincha osongina chalg iydi (katta o smirlar va kattalarda bu shunchaki
ʻ ʻ ʻ
keraksiz fikrlar bo lishi mumkin).Kundalik vaziyatlarda unutuvchanlikni namoyon
ʻ
29

qiladi (masalan, uy yumushlari va topshiriqlarini bajarishda; katta yoshli o smirlar vaʻ
kattalar qo ng iroq qilishni, hisob-kitoblarni to lashni, uchrashuvga kelishni
ʻ ʻ ʻ
unutishadi).
Giperaktivlik va impulsivlik
1.Qo llar yoki oyoqlarni urib o tiradi yoki chayqaltib o tiradi.
ʻ ʻ ʻ
2.Ko pincha ma qul bo lmagan holatlarda (sinfda, ofisda yoki boshqa ish
ʻ ʼ ʻ
muhitida, shuningdek, qat iyat talab qiladigan boshqa holatlarda)o z o rnini tark etadi.
ʼ ʻ ʻ
3.Qabul qilib bo lmaydigan holatlarda yuguradi yoki biror joyga tirmashib
ʻ
osiladi. (Eslatma: o smirlarda yoki kattalarda bezovtalik tashqi ko rinishda
ʻ ʻ
ko rinmasligi mumkin.)
ʻ
4.Odatda jimgina, xotirjam o ynay olmaydi yoki bo sh vaqtlarida hech narsa qila
ʻ ʻ
olmaydi.
5.O z navbatini jimgina kuta olmaydi(masalan, restoranlarda, yig ilishlarda uzoq
ʻ ʻ
vaqt jim o tirishning iloji yo q yoki noqulay; boshqalar tomonidan notinch, ular bilan
ʻ ʻ
aloqa qilish qiyin bo lgan odam sifatida qabul qilinishi mumkin)
ʻ
6.Haddan tashqari ko p gapiradi.
ʻ
7.Savoliga berilgan javoblarni ohirigacha kutmaydi(masalan, odamlarning
gaplarini bo ladi, suhbatning navbatini kutmaydi).
ʻ
Tez-tez halaqit qiladi yoki boshqalarning ishlariga aralashib yuradi (masalan,
suhbatga, o yinlarga yoki mashg ulotlarga aralashadi; so ramasdan yoki ruxsat
ʻ ʻ ʻ
olmasdan boshqa odamlarning narsalaridan foydalanishi mumkin; o smirlar va
ʻ
kattalar boshqalarning qilayotgan ishlariga aralashishi mumkin).
30

XKT-10 tasnifiga ko ra DEHB diagnostikasi mezonlariʻ
Kasalliklarning xalqaro tasnifi 10-reviziyada (ICD-10) diqqat yetishmasligi
giperaktivligi buzilishi diagnostik mavzusiga „faoliyat va e tiborning buzilishi“
ʼ
sarlavhasi (F90.0) kiritilgan.Diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi diagnostikasi
uchun kasallikning umumiy mezonlari (F90) to liq bajarilishi kerak, xatti-
ʻ
harakatlarning buzilishi F91 bundan mustasno.Xulosa qilib aytadigan bo lsa,
ʻ
diagnostika uchun quyidagi guruhlarning ayrim belgilarini aniqlash kerak
(„giperkinetik buzilishlar“ ning umumiy mezonlari — F90): e tiborsizlik (tafsilotlarga
ʼ
e tibor bermaslik, ko rsatmalarga rioya qilmaslik yoki maktab vazifalarini bajara
ʼ ʻ
olmaslik). Giperaktivlik (tana a zolarining notinch harakatlari, joyida tebranish, o tira
ʼ ʻ
olmaslik, noto g ri vaziyatlarda yugurish yoki biror joyga tirmashish, o yinlarda
ʻ ʻ ʻ
shovqinning ko pligi va boshqalar) va impulsivlik (savollar tugashini kutmay javob
ʻ
berish, navbatda turolmaslik, ijtimoiy cheklovlarga adekvat javob bermasdan vaysash,
boshqalarni tez-tez gapini bo lib turish va suhbat paytida o yinlarga berilish).
ʻ ʻ
Kasallik 7 yoshdan oldin boshlangan bo lishi, uning davomiyligi kamida 6 oy
ʻ
bo lishi va bemorning intellekt koeffitsiyenti (IQ) 50 dan yuqori bo lishi kerak.
ʻ ʻ
DEHBning aniq sababi noma lum,biroq bir nechta nazariyalar mavjud. Organik
ʼ
buzilishlarning sabablari quyidagilar bo lishi mumkin:
ʻ
Oilaning ijtimoiy, moliyaviy, hissiy holatidagi muammolar. Yolg iz onalar,
ʻ
giyohvandlik bilan og rigan ota-onalar, past ijtimoiy mavqe, ota-onalarning xatolari
ʻ
Ekologik vaziyatning umumiy yomonlashishi.
Homiladorlik paytida onaning infektsiyalari va bu davrda giyohvand moddalar,
spirtli ichimliklar, chekish ta siri.
ʼ
 Immunologik mos kelmaslik (Rh omiliga ko ra).
ʻ
31

 Homila tushish xavflari.
 Onaning surunkali kasalliklari.
Erta yoki uzoq muddatli tug ilish, haddan tashqari mehnat qilish, narkoz bilanʻ
zaharlanish, sezaryen.Tug ilishning asoratlari (homilaning noto g ri ko rinishi, kindik
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichakchasidagi chigallik) homila umurtqa pog onasining shikastlanishiga, asfiksiyaga,
ʻ
ichki miya qon ketishiga olib keladi.Yuqori isitma va kuchli dori-darmonlarni qabul
qiladigan chaqaloqlarning har qanday kasalligi.Astma, pnevmoniya, yurak
yetishmovchiligi, diabet, buyrak kasalliklari miyaning normal faoliyatini buzadigan
omillar sifatida harakat qilishi mumkin.Noto g ri ovqatlanish, shu jumladan ba zi
ʻ ʻ ʼ
ozuqaviy qo shimchalar giperaktivlikka ta sir qiluvchi omil sifatida
ʻ ʼ
o rganilmoqda.Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining Tibbiy-genetik tadqiqotlar
ʻ
markazi va Moskva davlat universitetining psixologiya fakulteti mutaxassislari
„ko pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko ra kasallikning yagona sababini aniqlab
ʻ ʻ
bo lmaydi va bu hech qachon mumkin emas“[43] degan fikrga kelishdi.[43] AQSH,
ʻ
Gollandiya, Kolumbiya va Germaniya olimlari DEHB paydo bo lishining 80 foizi
ʻ
genetik omillarga bog liqligini ta kidladilar.
ʻ ʼ O ttizdan ortiq nomzod genlari orasidan ʻ
uchta gen tanlangan — dofamin tashuvchi gen, shuningdek, ikkita dofamin
retseptorlari genlari. Biroq, DEHB rivojlanishining genetik asoslari atrof-muhit bilan
o zaro ta sirda namoyon bo ladi, bu esa ushbu asoslarni kuchaytirishi yoki
ʻ ʼ ʻ
zaiflashtirishi mumkin.
32

Ikkinchi bob. Diqqat turlari
2.1 Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat
Psixologiyada ikki xil diqqat turi farq qiladi. Ulardan biri ixtiyorsiz diqqat
bo’lsa, ikkinchis ixtiyoriy diqqatdir.Ixtiyorsiz diqqat deb to’satdan ta’sir qilgan biror
sabab tufayli bizning xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatga aytiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bog’liq
bo’lgan diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini oriyentirovka yoki
tekshirish refleksi tashkil qiladi.Ixtiyoriy diqqat deb oldindan belgilangan qat’iy bir
maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma’lum narsa hamda hodisalarga
qaratilishiga aytiladi. Ixtiyoriy diqqatning nerv-fiziologik asosida miya yarim
sharlarining po’stida vujulga keladigan optimal qo’zg’alish manbai bilan ikkinchi
signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida
nutqning roli g’oyat kattadir. Ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat
bilanalmashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat paytida odam tez charchaydi , chunki ixtiyoriy
diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi.
Diqqatning asosiy turlari ixtiyyoriy va ixtiyorsiz diqqatdir. Diqqatni bunday turlarga
bulish xissiyot yoki irodaning ustunligiga asoslanadi. Shu sababli, ba’zan diqqatning
bu turlari irodaviy va emotsional diqqat deb xam ataladi. Diqqatning yana uchunchi
turi sungi ixtiyoriy diqqat bo’lib, u dastlabki ikki turdagi diqqatning uziga xos
sintezidan iborat. Ixtiyorsiz diqqat maxsus zur berishni talab kilmaydi. U ongga ta’sir
etuvchi predmet yoki xodisaning bevosita kizikish uygotishidan paydo bo’ladi.
Ta’lim jarayonida xam umumiy mexnat faoliyatidagi singari , ixtiyoriy diqqat xal
kiluvchi rol uynaydi. Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan, birinchidan , kuzlagan
maqsadi bilan fark qiladi, ya’ni u kishining uz oldiga kuygan maqsadiga bog’liq
bo’ladi. Ikkinchidan , undan uyushkoklikni talab etadi, bu avvaldan diqqatni tuplashga
tayorgarlikda, shuningdek etiborining tuplanish jarayonini boshqara bilishda
33

ifodalanadigan uyushkoklikdir. Uchinchidan, irodaviy diqqatga diqqatni jalb qilish va
saklash jarayonida zur berish bilan bog’liq bo’lgan kuch sarflash xos. Nixoyat,
turtinchidan, u faoliyat jarayonidagi uta barqarorligi bilan fark qiladi. Shuning uchun
uni irodaviy diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida , ko’pincha, diqqatning ixtiyorsiz
ravishda asosiy ishdan bo’lak narsalarga ko’chib turishi uchraydi. Bunday xodisani
diqqatning chalg’ishi deb ataladi. Ixtiyorsiz diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat ham
o’zining yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin.
Manbai bizning ongimizda tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb ataladi.
Tashqi diqqat dastavval bizning idroklarimiz jarayonida namoyon bo’ladi. Shafyor,
vagon haydovchisi, tikuvchining ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatga misol
bo’la oladi. Manbai bizning tasavvurlarimiz , fikrlarimiz, hissiyotlarimiz va
mayllarimizdan iborat bo’lgan diqqatga ichki diqqat deb ataladi. Biz ongimizning
uzida sodir bo’layotgan jarayonlarni kuzatayotganimizda, ya’ni o’z xissiyotlarimizni,
fikrlarimizni, istaklarimizni va shuning kabilarni kuzatayotganimizda ichki diqqat
namoyon bo’ladi. Diqqatni tadqiq etishning psixologik o’ziga xosliklari
Diqqat bir qancha xususiyatlarga ega bo'lib, ulardan asosiylari diqqatning
ko'chuvchnnligi, bo'linishi, ko'lami, kuchi va barqarorligidir. Bu xususiyatlarning
qanchalik yaqqol ifodalanishiga qnrab, har turli faoliyat jarayonida ayrim odamlar
diqqatining ma'lum bir (ijobiy yoki salbiy) sifatlari belgilanadi.
Diqqatning ko'chishi deganda, biz uning bir narsadan ikkinchi boshqa bir
narsaga, faoliyatning bir turidan boshqa turiga o'tishini tushunamiz. Masalan, odam
o'z diqqatini kitob o'qishdan surat ko'rishga, surat ko'rishdan esa o'z fikrlarini bayon
etishga ko'chirishi mumkin. O'quvchilar o'z diqqatlarini bir fanni o'qishdan boshqa
fanga ko'chiradilar, chunonchi, matematikadan tarixga, tarixdan rus tiliga va shuning
kabilar. Diqqatning ko'chishi ixtiyorsiz va ixtiyoriy tarzda sodir bo'lishi mumkin.
Diqqatni ko'chirishning nerv-tiziologik asosi, asosan, ikkinchi signallar sistemasining
signallari orqali bosh miyaning po'stida paydo bo'lgan optimal qo'zg'aJish
o'chog'ining o'rin almashtirishidir. Diqqatning ko'chirilishi ko'p hollarda qiyinchiliklar
34

bilan bog'liq bo'ladi. Masalan, ba'zan diqqatni bundan oldingi obyektdan ajratish qiyin
bo'lsa, boshqa hollarda oldingi ishining ketidan qilinadigan yangi ishga kirishib ketish
qiyin bo'ladi. Diqqatni ko'chirishning yengillik yoki qiyinligi bir qancha sabablarga
bog'liqdir. Bu sabablardan biri - ketmaket qilinadigan ish mazmunlari o'rtasida
bog'liqlik bor yoki yo'qligidir; agarda bunday bog'liqlik yo'q bo'lsa, diqqat tez va
yengillik bilan ko'chishi mumkin. Diqqatni ko'chirishning yengillik yoki qiyinlik
sabablaridan yana biri diqqat qaratilgan narsalarga va bajariIayotgan ishlarga nisbatan
kishining munosabatidadir. Masalan, agar kishi ilgari qilgan ishiga zo'r qiziqish bilan
qarab, undan keyingi qilinadigan ishga aytarli qiziqmasa, bunday paytda i1garigi
ishdan diqqatni ko'chirish qiyin bo'ladi va sekinlik bilan amalga oshiriladi. Aksincha,
agar keyingi qilinadigan ish oldingisiga qaraganda qiziqarli va yoqimliroq bo'lsa,
diqqat tez va osonlik bilan ko'chadi. Agar qilinayotgan ish to'la tugallansa, u paytda
kishi o'z diqqatini bir faoliyatdan ikkinchisiga yengillik bilan ko'chira oladi, aksincha,
agar oldingi ishni oxirigacha yetkazmay turib, qandaydir sababga ko'ra, diqqatni
yangi bir faoliyatga ko'chirish lozim bo'lib qolsa, bu narsa ancha qiyin bo'ladi. Eng
yaxshi diqqat, albatta, bir narsadan ikkinchi narsaga tez ko'cha oladigan diqqatdir.
Diqqatning mana shunday xususiyati tufayli, kishi atrofidagi muhitga tez mosJasha
oladi hamda o'zgaruvchan sharoitdagi turli elementlarning ahamiyatlarini tezlik bilan
belgilay oladi. Diqqatning tez ko'chuvchanligi kishining ishini ham tezlashtiradi.
Diqqatning tez ko'chuvchanligi, uning boshqa sifatlari kabi kishining amaliy faoliyati
jarayonida taraqqiy etadi.
Ma'lum faoliyat jarayonida diqqat birgina narsaga emas, balki ikki va uch
narsaga ham qaratilishi mumkin. Diqqatimiz ayni vaqtda ayrim faoliyat turlariga
bo'lina oladi. Faqat birgina narsaga qaratilgan diqqatni konsentratsiyalashgan
(yig'i1gan) yoki to'p)angan diqqat deyiladi. Masalan, ninaga ip taqishdagi, qo'lda biror
narsa tikishdagi, matematik masala yechishdagi, ma'ruza eshitishdagi diqqatimiz
shunday diqqatdir. Agarda diqqat faqat bir murakkab ish jarayonining o'zida ikki yoki
uch n~aga qaratilgan va faoJiyatning turli usullari bilan' bog'liq bo'lsa, bunday i atni
35

bo'li oki taqsim qilingan diqqat deyiladi. Masalan, tramvay haydovchisi o'z ishi
davomi a lqqatni ayni bir vaqtda piyoda yuruvchilar, avtomobillar va boshqa
tramvaylar harakatini hamda shuning bilan birga, motorning ishlashini va
konduktorning signallarini kuzatib boradigan qilib taqsimlashi Jozim. Haydovchi ham
o'z diqqatini xuddi shunday taqsimlashi kerak. O'qituvchi darsni tushuntirish paytida
o'z diqqatini o'quvchilar xulqiga, ko'rgazma qurollarni ko'rsatishga, sinf doskasiga va
shu kabilarga taqsimlashi lozim.
Konsentratsiyalanish va bo'linishlik har qanday diqqatga xos bo'lgan
xususiyatdir. Bo'lingan diqqat aynan bir vaqtning o'zida bir necha narsalarga
qaratilgan bo'lmasa kerak, deb o'ylash lozim. Bo'lingan diqqat bu diqqatning bir
narsadan ikkinchi narsagajuda tezlik bilan ko'chishidir. Inson diqqatining ijobiy
xususiyati o'z diqqatini bir narsa ustida to'play olish va faoliyat xarakteriga qarab, uni
tegishli ravishda bo'la olishdadir. Ayrim kishilar bu jihatdan bir-biridan shu bilan farq
qiladilarki, ularning bittasida asosan, konsentratsiyalashgan diqqat taraqqiy qilgan
bo'lsa, boshqasida bo'lingan diqqat taraqqiy qilgan bo'ladi. Odamlar diqqatidagi bu
ayirma har bir kishining qiladigan faoliyati va kasbiga qarab, amaliy ish jarayonida
hosil bo'ladi.
Diqqatning ko'lami - diqqatga eng qisqa vaqt ichida (go'yoki birdaniga)
sig'ishi mumkin bo'lgan narsalar soni bilan belgilanadi. Diqqat ko'lami jihatidan tor
yoki keng bo'lishi mumkin. Tajriba qilib tekshirishda diqqatning ko'lami, odatda,
tekshirilayotgan odamga ayni bir vaqtning o'zida bir qancha o'zaro bog'lanmagan
harflarni, so'zlarni, narsalarni va turli shakllarni ko'rsatish yo'li bilan aniqlanadi.
Tekshirilayotgan kishi bu narsalardan ayni vaqtda qanchalik ko'pini birdaniga idrok
eta olsa (diqqat doirasiga sig'dira olsa), uning diqqat doirasi shunchalik keng bo'ladi.
Diqqatning ko'lamini aniqlash uchunlt axistoskop degan maxsus asbob qo'llaniladi.
Bu asbob yordamida kishiga idrok ettiriladigan narsalar juda tez ko'rsatiladi. Bunda
idrok qilinadigan narsalar taxistoskopning ekranidagi teshikdan ko'rsatiladi va bu
teshik juda qisqa vaqt ichida bekilib qoladi. Taxistoskop vositasi bilan o'tkazilgan
36

tajribalar ko'rsatishicha, katta yoshli odam ayni vaqtning o'zida diqqat doiragiga
uchtadan to oltitagacha bir-biriga bog'liq bo'lmagan narsalarni, masalan, undosh
hartlarni, shakllarni sig'dira oladi. Lekin idrok qilinadigan narsalar ma'no jihatidan
bir-biri bilan bog'Jiq bo'lsa va yoki bu narsalar yaxlit bir narsaning elementlari bo'lsa,
bunda diqqat doirasiga shu kabi narsalarning ko'pi sig'ishi mumkin. Masalan,
taxistoskopda alohida-alohida hartlar emas, balki uch-to'rt harflardan tuzilgan so'zlar
ko'rsatilsa, savodli kishi bunday so'zlardan uch-to'rttasini, ya'ni to'qqiztadan tortib, to
o'n oltitagacha harfni idrok eta oladi, chunki savodli kishilar ayrim-ayrim harflarni
donalab o'qimay, balki butun so'zlarni birdaniga o'qiydi. Diqqat ko'lamining fiziologik
asosi miya po'stida optimal qo'zg'algan joyning kengayishi yoki torayishidan iborat.
Bunda miya po'stidagi optimal qo'zg'algan joy ayni vaqtda ta'sir qilib turuvchi boshqa
qo'zg'atuvchilar bilan hosil qilingan qo'zg'alish jarayonlarining qo'shilishi tufayli
kengayadi, ichki torrnozlanish jarayonlarining kuchayishi natijasida esa bu joy
torayadi.
37

2.2 Diqqat rivojlanishining yosh xususiyatlari
Diqqat bolaning birinchi yoshidanoq taraqqiy eta boshlaydi. Dastlab
ixtiyorsiz diqqat namoyon bo’ladi. Chunki bola rangdor narsalarga, shaqildoq ovoziga
diqqat qiladi. Ixtiyorsiz diqqatning o’sishi ehtiyoj va qiziqishlar bilan bog’likdir.
Lekin inson faoliyatining asosiy qismi ixtiyoriy diqqat asosida amalga oshiriladi.
Ixtiyoriy diqqat esa bolada ikki yoshlardan boshlab ko’rina boshlaydi. Uning
shakllanishida kattalarning roli beqiyosdir. Masalan, ular bolaga «buyoqqa qara»,
«gapimni eshit», «musiqaga quloq sol» deb gapiradilar. Kattalar tomonidan diqqat
mana shunday yo’llar bilan o’sib boradi. 3-5 yoshlardan boshlab esa diqqat bolaning
o’z tashabbusi bilan o’sa boshlaydi. Bog’cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning
o’sishida o’yin katta ahamiyatga egadir. Chunki uyin koidalarini va etaplarini bilib
olish uchun bola unga ixtiyoriy dikkat bilan razm solib turishi lozim. Bundan
tashkari, uydagi ba’zi bir ishlarga katnashtirish, uz-uziga xizmat kilish kabilar
xam ixtiyoriy dikkatni usishiga yordam beradi. Maktab yoshidan boshlab esa
ixtiyoriy diqqat juda tez usa boshlaydi. Ukish ishida – darsni eshitish, kitob
ukish, masalalarni yechishda ixtiyoriy dikkat talab kilinadi. Bundan tashkari,
ukish ixtiyoriy diqqatni ustirib kolmasdan, balki uning kuchi, barkarorligini
usishiga xam yordam beradi. Boshlang`ich sinf o’quvchilari 7-11 yoshli bo`lgan
(I-IV) sinflarning o’quvchilari kiradi. Bola maktab ta’limiga bog’chada
tarbiyalanayotganda tayyorlanadi. Talablar bilan tanishadi. Bunda u maktabda
o’quvchilarga quyiladigan xar xil talablar bilan tanishadi. Fon, asoslarini
o’rganish uchun biologiк va psixologik jihatdan tayyor bo’ladi. Ta’limga psixologik
tayyorgarlik deganda bolaning obektib va subektiv jihatdan maktab talabiga
38

ta’limiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik
jihatdan tayyorlanadi. Binobarin , uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada
rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o’tkirligi rvshanligi, sog’ligi, aniqligi,
o’zining qiziquvchanligi dikkashligi xayrixoxoligi, ishonuvchnaligi xayolning
yaqqolligi, tafakkurining yaqqolligi xotirasining kuchliligi, tafakkurning yorqinligi
bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan
bolaga diqqat nisbatan uzoq muddati va shartli barqaror bo’ladi. Bola diqqatining
xususiyatlari rolli va syujetli o’yinlarda rasm chizish va qurish- yashash
mashg’ulotlarida loy hamda plastilindan o’yinchoqlar tayyorlashda matematik
amallarni yeshichda, hikoya tinglash va tuzishda ko’rinadi. Bola o’z diqqatini
muayyan obyektga yo’naltirish, to’plash taqsimlash bo’yicha ma’lum darajada
ko’nikmaga ega bo’lib o’z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to’plashga
intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib- qarayib kishini taajjubga Boshlang’ich
sinf o’quvchilarda diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va favqulotda
moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi. Buning asosiy sababi ularda ixtiyoriy
diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Shu bilan birga boshlang`ich sinf
bolalarning ixtiyorli ongli diqqati o’qish motivlari bilan uzviy bog’liq holda
namoyon bo’ladi. Odatda ularning o’qish motivlarning uzoqni ko’zlagan va
maqsad bilan bog’liq motivlarga ajratiladi. Yuqori motivlari uzoqni ko’zlagan
motivlarga kirsa, boshlang’ich sinf o’quvchilarning motivlari
voqelikka va realikka bog’liq motivlardir. Tajribadan ma’lumki bolarga
extiyorsizlik diqqat durustgina rivojlangan bo`ladi. Chunki ta’lim jarayonida
ixtiyorsiz diqqatining o’sishi uchun muhim shart-sharoitlar mavjuddir.
Boshlang’ich sinf o’quv materiallarning yaqqolligi yorqinligi jozibadorligi
o’quvchida beixtiyor his- tuyg’ular uyg’ota oladi. Irodaviy zo’riqishsiz osongina
fan asoslarini egallash imkonini yaratadi. O’quv materiallaining turli-tumanligi
ixtiyorsiz diqqatining to’planishi markazlashuvi va barqarorligiga ijobiy ta’sir
etadi. Boshlang`ich sinf bolalrni o’qitishga ko’rasatmalilikdan keng foydalaniladi.
39

Bu tadbir birinchidan bolalar faolligini oshirsa ikkinchidan materialni mantiqiy
jihatdan o’zlashtirishga uni tahlil etish mavhumlashtirish va umumlashtirishga
to’sqinlik qiladi. Ularga ko’rsatmalilikka asoslangan dinamik streotip paydo bo’lishi
ham mumkin. Sun’iy to’siqlar halol beruvchi alomatlardan qutilish uchun yaqqol
va mavhum materiallardan aralash holda foydalanish yaxshi natija beradi.
Bolaning ko’rsatmalikka berilib ketishi uni asosiy maqsaddan uzoqlashtiradi. Bola
tashqi belgilarga e’tibor berishga odatlanib, ichki muhim belgilardan chetlasha
boradi. Ma’lumki ixtiyorsiz diqqat ta’lim jarayonida o’quvchilarning qiziqish bilan
bevosita bog’lanib ketsa, tabiiyki ular faqat maroqli quvonchli axborot va matnlar
bilan tanishishga intiladigan bo’lib qoladilar. Natijada o’ta nozik ya’ni tashqi
qo’zg’atuvchilar ta’siriga beriluvchi diqqat ularning psixikasida mustahkamlanadi.
Odatlanish murakkab o’quv materiallarini egallashda qiyinchiliklar tug’diradi.
Shuning uchun K. D Ushkinskiy bolani faqat o’zini qiziqtirgan narsa bilan emas
balki uni qiziqtirmagan narsa bilan ham mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq
muddat esda saqlaydilar. Birinchi va ikkinchi sinf o’quvchilari ta’limiy
materiallarning ichki bog’lanishlarga ahamiyat bermay ma’nosida tushunmay quruq
eslab qo’ladilar. O’rganilayotgan materiallarni mantiqiy tahlil qilmay yoddaki
o’zlashtiradilar buning sabablari:
1)ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda durustroq
rivojlangani, ma’lumotlarni aynan o’zgarishsiz eslab qolish imkoniyatini yaratadi.
2) O’quvchilar o’qituvchi qo’ygon vazifani anglab yetmaydilar natijada
uning to’g’ri tushuntirib ber degan talabini so’zma-so’z takrorlash deb biladilar
3) ularning nutq boyligi etishmasligi (ilmiy atamalar va til qonuniyatlarini
bilmasligi) materialni ijodiy to’ldirish unga qo’shimcha qilish imkoniyati
yo’qligi uni soz’ma-so’z qaytarishni osonlashtiradi.
4) O’quvchilar matni to’g’ri usullar yordamida eslab qo’lishni bilmaydilar A.A
Smirnov eslab qolishning tog’ri usuli sifatida matndagi ma’nodosh soz’lardan
guruhlarga ajratish , tayanch nuqtani toppish, soz’lab berish uchun reja tuzish
40

va o’tilgan mavzularni idrok etgan holda yangi mavzuni takrorlashni tavsiya
mohiyatini turli mulohazalarni dalillarni ilmiy asoslarini eslab qolish va esga
tushirish orqlai o’quvchialarda mantiqiy xotira takomillashadi. Ularni A.A Smirnov
tavsiya qilgan usul va vositalar bilan qurollanadi. Aqliy mehnatda mustaqillikni
vujudga keltirmay bilishga intilish qobiliyatini o’stirish mumkin emas. Shuning
uchun boalarga izohli oq’ish masalaning shartini sharxlash muammoli vaziyatlarni
yaratish va hal qilishni o’rgaish muhim ahamiyatga ega. Ixtiyoriy eslab qolish va
ixtiyoriy esga tushirishning mahsuldorligi ko’p jihatdan o’quvchilar aqliy faolligining
darajasiga bog’liq. Psixologik diagnostika tadkikotlarida birinchi va ikkinchi sinf
ukuvchilari darsda fakat 30-35 dakika dikkat bilan utirishi, uz dikkatini muayyan
ob’ektga tuplashi va unda ushlab turishi mumkinligini kursatgani
isbotlangan.SHuning uchun dars mashgulotlari jarayonida kiska tanaffus utkazib
turish tavsiya kilinadi. Ta’lim olayotgan xar bir individ uziga xos betakror
olam.Ukituvchi esa ushbu shaxsni arbiyalashda dastavval uning betakror olamiga
kira olishi va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar utkazishi lozim.
41

Xulosa
Xulosa o'rnida shuni aytishimiz mumkinki diqqat o'zi bu - inson faoliyatini
barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularning samaradorligini
ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab,
serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u
diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi,
tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo
munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha
turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir
bo‘ladi.Psixologiya fanida diqqatga har hil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab,
muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishiga aytiladi.P. I. Ivanovning fikricha, biz
faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa,
o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la oladi. Bolada
diqqat etishmasligi giperaktivlik buzilishi (DEHB), nevrologik va xulq -atvor
buzilishi bo'lgan bola. Haddan tashqari faol bolaning fe'l -atvori bezovtalanish,
chalg'ituvchi, diqqatni jamlash qiyinligi, dürtüsellik, vosita faolligining oshishi va
boshqalar bilan tavsiflanadi. Haddan tashqari faol bola neyropsikologik va nevrologik
(EEG, MRT) tekshiruvini talab qiladi. Giperaktiv bolaga yordam berish individual
psixologik va pedagogik yordam, psixoterapiya, giyohvand bo'lmagan va dori
terapiyasini o'z ichiga oladi.DEHB- qo'zg'alish jarayonlarining inhibisyondan
ustunligi bilan tavsiflanadigan jismoniy va aqliy faollikning oshishi sindromi.
Giperaktiv bolada diqqatni jamlash va saqlash, xulq-atvorni o'z-o'zini tartibga solish,
42

ma'lumotlarni o'rganish, qayta ishlash va xotirada saqlash qiyin kechadi. Rasmiy
statistik ma'lumotlarga ko'ra, Rossiyada bolalarning 4 dan 18 foizigacha DEHB
tashxisi qo'yilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Altherr P, Berg L, Welfl A, Passolt M. Giperaktiv bolalar. Psikomotor
rivojlanishni tuzatish. — M. : „Akademiya“ nashriyot markazi, 2004-yil.
2.Bryazgunov I.P., Kasatikova E.V. Bezovta bola yoki giperaktiv bolalar haqida
hamma narsa. — M. : Psixoterapiya instituti nashriyoti, 2002-yil.
3.Bryazgunov I. P., Kasatikova E. V. Bolalarda giperaktivlik bilan e tiborʼ
etishmasligi. — M..: Medpraktika-M, 2002-yil.
4.Zavadenko N. N. Bolalikdagi giperaktivlik va diqqat etishmasligi. — M. :
„Akademiya“ nashriyot markazi, 2005-yil.
5.Zavadenko N. N. Bolani qanday tushunish kerak: giperaktivlik va diqqat
etishmasligi bo lgan bolalar.
ʻ — M. : Maktab matbuoti, 2001-yil.
6.Zavadenko N. N., Suvorinova N. Yu., Rumyantseva M. V. Diqqat etishmasligi
bilan giperaktivlik: xavf omillari, yosh dinamikasi, diagnostika xususiyatlari //
Defektologiya. — 2003. — 6-son.
7.Monina G. B., Lyutova-Roberts E. K., Chutko L. S. Giperaktiv bolalar.
Psixologik va pedagogik tuzatish. — SPb. : Nutq, 2007.
8.Barclay Russell A., Benton Christina M. Sizning yaramas bolangiz. — SPb. :
Piter, 2004-yil.
43

9.Ratner A. Yu. Neonatal nevrologiya: o tkir davr va kech asoratlar. 4-nashr.ʻ —
M. : BINOM; Bilimlar laboratoriyasi, 2008. — 368 b. — ISBN 978-5-94774-897-0.
10.Chutko L. S., Palchik A. B., Kropotov Yu. D. Bolalar va o smirlarda
ʻ
giperaktivlik bilan e tiborning buzilishi sindromi.
ʼ — SPb. : SPbMAPO nashriyoti,
2004-yil.
11.Chutko L.S. Diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishi va u bilan bog liq
ʻ
kasalliklar. — SPb. : Xoka, 2007.
12. http://www.psychology.net.ru
13. http://www.koob.ru
44

Diqqatning psixologik nazariyasi

I. BOB. Diqqat va uning o’rganish nazariyalari 7

1.1 Diqqatni o’rganish nazariyalari 11

1.2.Diqqatga L.S.Vigotskiyning qarashlar. 125

II-BOB Diqqat turlari 25

2.1.Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat 29

2.2.Diqqatni tadbiq etishni psixalogik o;zihga xosligi 34

Foydalanilgan adabiyotlar. 44

Sotib olish