Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 577.3KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Diqqatning rivojlanishi va diqqatsizlik (kichik maktab o’quvchilar misolida)

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI PSIXOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: DIQQATNING RIVOJLANISHI VA DIQQATSIZLIK (KICHIK MAKTAB O‘QUVCHILAR MISOLIDA) BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 M U N D A R I J A KIRIS H …………………………………………………………. . 3 I BOB. PSIXOLOGIYADA DIQQAT MUAMMOSI………………… 1.1 § Bolalar diqqatining mohiyati……………………………..…….. 5 1.2 § Diqqatning vazifalari va turlari, diqqatning xossalari………… 8 1.3 § Diqqatning fiziologik mexanzmlari……………………………. 11 I BOB yuzasidan xulosalar…………………………………………… 13 II BOB. DIQQATSIZLIK VA DIQQATNI TADQIQ ETISHI …………………. 2.1§ Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatsizlik……………...…… 1 4 2.2§ Diqqatning rivojlanishi. Diqqat klassifikatsiyasi………………... . 1 8 2.3§ Diqqat ko‘chuvchanligini tadqiq etish (Shulte jadvali) ………… 29 II BOB yuzasidan xulosalar……………………………………………. 39 XULOSA ………………………………………………………. 4 0 GLOSSARIY …………………………………………………… 4 2 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………………… 4 4 ILOVALAR…………………………………………………… …. 4 5 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: diqqat psixologiyasi psixologiyaning klassik yo‘nalishlaridan biri ekanligi bilan bog'liq. Uni o‘rganish bilan NN Lange, P. Ya. Galperin, NF Dobrynin va boshqalar shug'ullangan. Uning arsenali to‘plangan ko‘p miqdorda Diqqatning turli tomonlarini o‘rganish va diagnostika qilish usullari, ko‘plab umumiy tavsiyalar va bolalar diqqatini faol rivojlantirishning o‘ziga xos usullari. turli yoshdagi va kattalar. e'tibor fiziologik diqqat Diqqat psixologiyasini tushunmoqchi bo‘lgan odam duch keladigan ma'lum bir qiyinchilik shundaki, bir tomondan, diqqat, diqqat va e'tiborsizlik nima degan savolga amaliy, kundalik darajada javobni nafaqat har qanday kattalar biladi. , lekin deyarli har bir bola tomonidan. Boshqa tomondan, diqqat - bu psixologik bilimlarning juda murakkab bo‘limi bo‘lib, u so‘nggi paytlarda psixologlar tomonidan tobora ko‘proq qiziqish uyg'otmoqda va tushuntirishning murakkab va noaniq nazariyalarini keltirib chiqaradi. Diqqat muammosi ko‘pincha faqat boshqa aqliy funktsiyalar bilan bog'liq holda ko‘rib chiqiladi: xotira, fikrlash, tasavvur, idrok. Darhaqiqat, diqqatning namoyon bo‘lishini ulardan alohida ko‘rish mumkin emas sof shakl... Shuning uchun psixologiyaga oid ko‘pgina darsliklarda diqqat o‘ziga xos ikkilamchi, yordamchi psixik funksiya sifatida talqin qilinadi. Bir narsaga, asosiy narsaga faol e'tibor qaratish qobiliyatisiz, tasodifiy, hozirda keraksiz bo‘lgan hamma narsani tashlab, hayot mumkin emas. Diqqat - bu bizning ongimizning ma'lum bir ob'ektga qaratilishi va diqqat markazidir. Har qanday narsa diqqat ob'ekti bo‘lishi mumkin - ob'ektlar va ularning xususiyatlari, hodisalar, munosabatlar, harakatlar, fikrlar, boshqa odamlarning histuyg'ulari va o‘zlarining ichki dunyosi. Diqqat mustaqil psixik funktsiya emas, uni o‘z-o‘zidan kuzatish mumkin emas. Bu inson aqliy faoliyatining o‘ziga xos shakli bo‘lib, u barcha turdagi psixik jarayonlarga 4 zarur komponent sifatida kiradi. Diqqat har doim ba'zilarga xos xususiyatdir aqliy jarayon: idrok, biz tinglaganimizda, ko‘rib chiqayotganimizda, hidlaganimizda, har qanday vizual yoki tovushli tasvirni, hidni ajratishga 3 harakat qilamiz; muammoni hal qilishda o‘ylash; xotira, biz biror narsani eslaganimizda yoki eslashga harakat qilganimizda; biror narsani aniq tasavvur qilishga harakat qilganimizda tasavvur. Demak, diqqat insonning o‘zi uchun muhim bo‘lgan narsani tanlash va unga o‘z idroki, tafakkuri, eslash, tasavvurini va hokazolarni qaratish qobiliyatidir. Mavzu ning o‘rganilganlik darajasi . Diqqat bo‘yicha xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilingan. Nemis faylasufi Martin Xaydeger, K.L.Megrelidze, Akademik A.I.Berg, Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabining yirik vakillari X.Kyulpe, K.Byuller, A.Messer, Ax.Narsis diqqat jarayonini o‘rganish borasidagi olib borilgan ilmiy tadqiqotlari, o‘zbek olimi professor E.G’oziyevning tafakkur boyicha nazariy asoslari tadqiqotning metodologik asosi bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi: D iqqatning rivojlanishi va diqqatsizlik (kichik maktab o‘quvchilar misolid a) o‘rganishdan iborat. Kurs ishi predmeti : D iqqatning rivojlanishi va diqqatsizlik (kichik maktab o‘quvchilar misolid a) Kurs ishi vazifalari: 1. Bolalarda diqqat rivojlanishi tushunchasini ochib berish 2. Diqqatning fiziologik xossalarini o‘rganish 3. Diqqatsizlik va diqqatni tadqiq etish Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Diqqatning ilmiy tadqiqotlarini ilmiy-nazariy asoslanishi orqali Umumiy psixologiya, Psixologiya, Yosh davrlar psixologiyasi, Eksperimental psixologiya kabi fanlarni ilmiy boyishiga xizmat qiladi. Diqqatni rivojlanishini o’ziga xos xususiyatlari borasida olingan ma’lumotlarni tarbiyachilar, psixologlar, ota- onalar faoliyatida qo’llanishi mumkin. Olimlarning diqqatga oid ilmiy tadqiqotlarini kurs ishi darajasida o’rganilishi tadqiqotning ilmiy yangiligi. 4 Kurs ishi tuzilishi va hajmi : Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa qismi, glossariy va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining hajmi jami 55 betni tashkil etadi. 5 I BOB. PSIXOLOGIYADA DIQQAT MUAMMOSI 1.1 § Diqqatning mohiyati Diqqat psixologik noyob hodisa bo‘lib, hozirgacha ruhshunoslar u haqda yagona fikrga ega emaslar. ba’zi bir mualliflarning fikriga ko‘ra, diqqat istalgan psixik jarayonda u yoki bu darajada ishtirok etganligi sababli, mustaqil hodisa sifatida o‘rganilishi mumkin emas. boshqalar esa diqqatning psixik jarayon sifatida mustaqilligini yoqlaydilar. Bundan tashqari, diqqatning psixik hodisalarning qaysi sinfiga tegishliligi haqida ham turli fikrlar mavjud. ba’zilarning ta’kidlashiga ko‘ra, diqqat – bu psixik bilish jarayoni. boshqalar diqqat har bir faoliyatning zarur sharti ekanligiga, diqqatning o‘zi esa ma’lum iroda kuchlarining ifodalanishini talab etishiga asoslangan holda, diqqatni iroda va insonning faoliyati bilan bog‘laydilar. Diqqat hodisasini tushuntirishning murakkabligi , uning «toza» ko‘rinishda uchramasligidan iborat. diqqat o‘zining bilish mazmuniga ega emas, u faqat boshqa bilish jarayonlari faoliyatiga xizmat ko‘rsatadi 1 . shuning uchun diqqatni bilish jarayonlarining o‘sish xususiyatlarini xarakterlovchi holat, psixofiziologik jarayon sifatida o‘rganish zarur. diqqat o‘zi nima? Diqqat – bu psixik faoliyatning biror-bir ma’lum narsaga yo‘nalganligi va jamlanganligi. bu hayvonlar, shuningdek, inson diqqatlarining umumiy ta’rifi. insonga nisbatan diqqatni ma’lum ob’ektlarga inson diqqatining, bir vaqtning o‘zida boshqa ob’ektlardan chalg‘igan holda, yo‘nalganligi va jamlanganligi sifatida o‘rganish mumkin. bu ta’rifdan diqqatning ahamiyatga molik belgilari uning yo‘nalganligi va jamlanganligidan iborat ekanligi kelib chiqadi. Psixik faoliyatning yo‘nalganligi ostida uning tanlash xususiyati, ya’ni, sub’ekt uchun ahamiyatli bo‘lgan aniq jismlar , hodisalarni atrof-muhitdan ajratib olish yotadi. yo‘nalganlik tushunchasiga, shuningdek, ma’lum vaqt oralig‘ida psixik faoliyatni saqlab qolish ham kiritiladi. Diqqatning boshqa xususiyati uning faoliyatga u yoki bu darajada chuqurlashganligini tushuntirib beruvchi jamlanganligidir. vazifa qanchalik murakkab bo‘lsa, diqqatning jadalligi va zo‘riqishi shunchalik kuchli bo‘lishi 1 Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 6 kerak, ya’ni, bunda faoliyatga chuqur kirib borish talab etiladi. ikkinchi tomondan, jamlanganlik boshqa yot narsalardan chalg‘ish bilan bog‘liq. aks holda, yot narsalardan chalg‘iy olmay qolsangiz, vazifani bajarishingiz qiyinlashadi. Yo‘nalganlik va jamlanganlik bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq. diqqatingizni biror-bir narsaga yo‘naltiradigan bo‘lsangiz, bir vaqtning o‘zida diqqatingizni unda jamlagan bo‘lasiz. va aksincha, biror-bir narsada jamlansangiz , o‘z ruhiy faoliyatingizni unga yo‘naltirgan bo‘lasiz. diqqatning yo‘nalganligi bir mashg‘ulotdan ikkinchisiga o‘tish bilan, jamlash esa – mashg‘ulotda chuqurlashish bilan bog‘liq Diqqatning inson psixik faoliyatida tutgan o‘rnini tushunish uchun o‘zingizni biror-bir jismlar guruhiga qarayotgandek tasavvur qiling. ko‘rish maydoningizning markazida joylashgan ba’zi bir jismlar aniqroq, ko‘rish maydoningizning chetida turganlari esa aksincha idrok etiladi. shunga o‘xshash hodisani ongimizga nisbatan ham tuzish mumkin: faoliyatimiz mohiyati ongimizning markazini egallagan bo‘ladi; ahamiyatga molik bo‘lmaganlari esa ongimizdan chetga surilib qoladi. lekin boshqacha ham bo‘lishi mumkin: siz qandaydir jismga qaragan holda, umuman, boshqa narsa haqida o‘y surasiz. bunda ongingizning «markaziy maydoni» ko‘rayotganingiz bilan emas, o‘ylayotganingiz bilan band bo‘ladi. Ongimizni grafik tarzda tasvirlaydigan bo‘lsak, biri ikkinchisiga joylashgan ikki aylana ko‘rinishida chizish zarur. katta aylana aniq bo‘lmagan ong, kichik aylana esa, – aniq ong yoki diqqat deb ataladi. Psixik bilish jarayonlarining yo‘nalganligi va tanlash xususiyati diqqat bilan bog‘liq. diqqat bilan idrokning aniqligi va izchilligi, xotiraning mustahkamligi va tanlash xususiyati, aqliy faoliyatning yo‘nalganligi va samaradorligi , qisqasi, umuman bilish faolligining sifati va natijalari aniqlanadi. Perseptiv jarayonlar uchun diqqat tasvirlar chizgilarini farqlash imkonini beruvchi o‘ziga xos kuchaytirgich bo‘lib hisoblanadi, inson xotirasi uchun diqqat qisqa muddatli va operativ xotirada kerakli ma’lumotni saqlab turuvchi omil, yodda saqlangan ma’lumotni uzoq muddatli xotira zahirasiga 7 o‘tkazishining zarur sharti, tafakkur uchun esa masalani tushungan holda echimini topishning shartli omili sifatida namoyon bo‘ladi. Insonlararo munosabatlar tizimida diqqat o‘zaro hamfikrlik, odamlarning bir-birlariga moslashishi, shaxslararo nizolilarning oldini olish va o‘z vaqtida hal etishga yordam beradi. Kichik guruh bolalari diqqatlarini ikkita narsaga bo‘lishga harakat qilsalar ham, ammo buning uddasidan chiqa olniaydilar , Masalan, 3 yoshli bolaga bir piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni to‘kib sochib olib keladi. Bu uning uquvsizligi, bo‘shangligidan emas, balki olz diqqatini ayni bir vaqtda ikkita narsaga bo‘la olmasligidandir. Bola o‘zining diqqatini yurib kelish bilan piyoladagi suvni to‘kmay, chayqaltirmay olib kelishga bo‘la olmaydi. Shuning uchun bunday hollarda bolalarni koyish yaramaydi. Diqqat ko‘lamining kengligi aniq idrok qilish bilan bogliq bo‘lgan xususiyatdir. Bu xususiyat ayiiiqsa bola diqqatinig ko‘lami o‘qish faoliyati uchun zarur. Shuning uchun bolaning bog‘cha yoshidagi davrida barcha imkoniyatlardan keng foydalanib, diqqatning bu xususiyatini rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar , inssenirovkalar, har sohaga doir rasmlar bilan o‘tkaziladigan suhbatlar katta rol o‘ynaydi. Maktabdagi talim jarayoni uchun zarur bo‘lgan ixtiyoriy diqqat bog‘chada didaktik mashg‘ulotlar, hikoyalar o‘qib berish davomida rivojlantiriladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning diqqati ko‘pincha ko‘lami qiziqishi hamda hissiyotlari bilan bogliqligi sababli konsentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan bo‘ladi. Ana shuning uchun bu yoshdagi bola diqqatining bo‘linuvchanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalar diqqati bo‘linuvchanlik xususiyatining zaifligi va ko‘lamining torligi sababli ular ayrim narsalarni qayta-qayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, bog‘cha yoshidagi bolalar, odatda, bir hikoyani qayta-qayta eshita beradilar. Bu hodisaning sababi shundaki , bolalar diqqatining ko‘lami hikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sig‘dira olmaydi. Shuning uchun ular hikoya va ertaklarni qayta-qayta aylantirib eshita beradilar. Shunday qilib, bolaning bog‘chagacha va bog‘cha yoshidagi davrida diqqat ancha tez rivojlanadi. Bu davrda asosan diqqatning 8 ixtiyorsiz turi ko‘proq rivojlanadi. Lekin bolaning bog‘cha yoshidagi faoliyat va xususan didaktik hamda mehnat mashg‘ulotlarining tizimli tarzda ortib borishi, ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, maktabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam ham siljiy olmaydi. 1 . 2. § Diqqatning vazifalari va turlari, diqqatning xossalari Diqqat inson hayoti va faoliyatida ko‘plab turli xil vazifalarni bajaradi. U zarur bo‘lgan psixologik va fiziologik jarayonlarni faollashtiradi, qolganlarini esa susaytiradi, organizmga etkazilayotgan axborotning uning dolzarb ehtiyojlariga muvofiq holda tashkil etilishi va maqsadga yo‘nalganlik bilan tanlab o‘tkazilishiga yordam beradi, ruhiy faollikning biror ob’ekt yoki faoliyat turida tanlab va davomli tarzda jamlanishini ta’minlaydiDiqqatning asosiy turlarini ko‘rib chiqamiz. Bularga tabiiy va ijtimoiy belgilangan, bevosita va bilvosita diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi diqqat, hissiy va intellektual diqqat kiradi. Diqqatni tashkil etishda insonning faolligiga ko‘ra diqqatni uch turga bo‘lish mumkin: ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi diqqatlar. Ixtiyorsiz diqqat – bu ongning seskantiruvchi sifatidagi alohida xususiyatiga muvofiq holda ob’ektda jamlanganligi. Ixtiyoriy diqqat – bu ob’ektda faoliyat talablariga ko‘ra yo‘naltirilgan, ongli boshqariladigan jamlanganlik. Ixtiyorsiz diqqat maqsad qo‘yish va iroda qatnashuvi bilan bog‘liq emas, ixtiyoriy diqqat uchun esa iroda boshqaruvi va maqsadning mavjud bo‘lishi shart. Odatda, ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishida jismoniy , psixofizik va ruhiy sabablarning yaxlit to‘plami bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lsada, shartli ravishda quyidagi to‘rt darajaga bo‘lish mumkin. Sabablarning birinchi guruhi tashqi qo‘zg‘atuvchi xususiyati bilan, avvalambor, seskantiruvchining kuchi yoki jadalligi bilan bog‘liq. Masalan, siz biror ishni ishtiyoq bilan bajarayotganingizdan, qo‘shni xonadagi yoki ko‘chadagi engil shovqinni eshitmaysiz. Lekin to‘satdan oldingizda polga tushgan og‘ir jismning baland tovushi eshitiladi, bu beixtiyor diqqatingizni jalb qiladi. 9 Ixtiyorsiz diqqat uchun seskantiruvchilar o‘rtasidagi keskin farq, shuningdek, seskantiruvchi ta’sirining davomiyligi, uning o‘lchamlari va shakli, yangiligi, noodatiyligi kabi sifatlari ham muhim ahamiyatga ega. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablarning ikkinchi guruhi tashqi seskantiruvchilarning odamning ichki holatiga muvofiqligi, va birinchi navbatda , uning ehtiyojlariga mos kelishi bilan bog‘liq. Masalan, qorni to‘q va qorni ochiqqan odamlar ovqat to‘g‘risidagi suhbatga turlicha munosabat bildiradilar. Sabablarning uchinchi guruhi shaxsning umumiy yo‘nalganligi bilan bog‘liq. Bizni ko‘proq qiziqtiradigan va qiziqishlar sohamizni, shuningdek, kasbiy qiziqishlarimizni tashkil etuvchilar, qoidaga ko‘ra, tasodifan duch kelib qolgan bo‘lsak ham, e’tiborimizni o‘ziga tortadi. Vanihoyat, ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradigan sabablarning to‘rtinchi guruhini ta’sir etuvchi seskantiruvchi hosil qiladigan his-tuyg‘ular tashkil etadi. Biz uchun qiziqarli bo‘lgan, ma’lum emotsional reaksiyani hosil qiladiganlar ixtiyorsiz diqqatning muhim sababi bo‘lib hisoblanadi. Ixtiyorsiz diqqatdan farqli ravishda ixtiyoriy diqqatning asosiy xususiyati, uning ongli maqsad tomonidan boshqarilishi va iroda kuchi bilan bog‘liqligidir. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlar kechishini faol boshqarish hisoblanadi. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatidan farq qilishiga qaramay, ixtiyoriy diqqat, shuningdek, his-tuyg‘ular, qiziqishlar, odamning avval orttirilgan tajribasi bilan bog‘liq. Lekin ixtiyoriy diqqatda bularning ko‘rsatadigan ta’siri bevosita emas, aksincha , bilvositadir. Diqqatning yana bir turi mavjud. Ixtiyoriy diqqatga o‘xshash, maqsadga yo‘nalganlik xususiyatiga ega bo‘lib, va dastlab iroda kuchini talab etadi, lekin keyinchalik odam ishga «kirib boradi»: faoliyatning natijasi emas, balki, uning mazmuni va jarayoni ham qiziqarli bo‘lib, ahamiyat kasb eta boshlaydi. Bunday diqqat N.F. Dobrinin tomonidan ixtiyoriydan keyingi diqqat deb nomlandi. Masalan, o‘quvchi qiyin arifmetik masalani echa turib, dastlab, unga ma’lum kuch sarf etadi. Masala murakkab, o‘quvchi chalg‘iy boshlaydi. U 10 o‘zini, irodasini ishga solgan holda, masalani echishga majburlaydi. Mana, masalani echishga birinchi urinish natija berdi, echishning to‘g‘ri usuli belgilab olindi. Masala oydinlasha boradi. Masala o‘quvchining ishtiyoqini band eta boshlaydi. U endi chalg‘imasdan, qiziqarli masalaga kirishib ketadi. 2 Diqqat ixtiyoriydan ixtiyorsizga aylandi. Haqiqiy ixtiyorsiz diqqatdan farq qilib, ixtiyoriydan keyingi diqqat ongli maqsadlar bilan bog‘langan holatda qoladi va ongli qiziqishlar tomonidan quvvatlab turiladi. SHu bilan birga, ixtiyoriy diqqatdan farqli ravishda bunda iroda kuchi deyarli bo‘lmaydi yoki umuman mavjud emas. Diqqatning ko‘rib chiqilgan uch xil turi inson faoliyati amaliyotida o‘zaro bir-biriga o‘tishlar bilan uzviy chatishib ketadi va biri ikkinchisiga tayanadi. Tabiiy diqqat o‘zida axborot yangiligi unsurini tashuvchi, u yoki bu tashqi va ichki rag‘batlarga nisbatan tanlab javob qaytarishning tug‘ma qobiliyati ko‘rinishida odamga tug‘ilishi bilanoq beriladi. Tabiiy diqqat faoliyatini ta’minlovchi asosiy mexanizm taxminiy reflex deb ataladi. Ijtimoiy belgilangan diqqat hayot davomida ta’lim va tarbiya natijasida shakllanadi , hulq-atvorning iroda tomonidan boshqarilishi, ob’ektlarga tanlab ongli ravishda javob qaytarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bevosita diqqat odamning ehtiyojlari va dolzarb qiziqishlariga mos keladigan va o‘zi yo‘naltirilgan ob’ektdan tashqari, hech bir narsa tomonidan boshqarilmaydi. Bilvosita diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so‘zlar, ko‘rsatkich belgilar, jismlar yordamida boshqariladi. Hissiy diqqat afzalligiga ko‘ra, hissiyotlar va his-tuyg‘u organlarining tanlab ta’sir ko‘rsatish faoliyati bilan bog‘liq. Intellektual diqqat fikrning yo‘nalganligi va jamlanganligi bilan bog‘liq. Hissiy diqqatda ong markazida biror-bir hissiy taassurot joylashgan bo‘ladi, intellektual diqqatda esa qiziqish ob’ekti bo‘lib g‘oya xizmat qiladi. Diqqat, uni mustaqil psixik hodisa sifatida xarakterlovchi qator xossalarga ega. Diqqatning asosiy xossalariga barqarorlik, jamlash, taqsimlash, bo‘linish, chalg‘ish va diqqat hajmi kiradi. Diqqatning barqarorligi ma’lum vaqt davomida bir xil 2 Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 11 ob’ektda fikrni jamlay olishlik qobiliyatidan iborat. Tajriba tadqiqotlari diqqatning ixtiyorsiz davriy tebranishlarga moyilligini ko‘rsatdi. 1.3 § Diqqatning fiziologik mexanizmlari Diqqat ma`lum nerv markazlarining qo‘zg`alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog`liqdir, bu esa ob`ekt uchun ahamiyatli bo‘lgan qo‘zg`atuvchilarni ajratishni, ya`ni psixik faoliyatning yo‘naltirilishini ta`minlaydi. Har qanday yangidan yuzaga kelgan qo‘zg`atuvchi, agar u etarli darajada intensiv kuchlanishga ega bo‘lsa tegishli qo‘zg`alish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek “bu nima” degan refleks bilan ifodalanadi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir. Diqqat assotsiatsiya yo‘li bilan eslash va uning yangilik bilan farq qilmaydigan, lekin u ob`ekt favg`ulodda alohida ahamiyat kasb etgan ob`ektlarni idrok qilish bilan bog`liq bo‘lishi mumkin. I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induktsiya qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shu qonunga muvofiq, bosh miya po‘stining bir joyida maydonga kelgan qo‘zg`alish jarayonlari bosh miya po‘stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Bosh miya po‘stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya pustining boshqa joylarida kuchli qo‘zg`alish jarayonlarini paydo bo‘lishiga olib keladi. 3 Ayni shu paytning har bir onida miya po‘stida ko‘zgalish jarayoni uchun optimal, ya`ni nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror bir kuchli qo‘zg`alish manbai mavjud bo‘ladi. “Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo‘lganda, degan edi I.P.Pavlov, uning ichidagi miya ko‘rinadigan bo‘lsa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli qo‘zg`alish uchun eng yaxshi sharoit tug`ilgan nuqtasi miltillab ko‘rinadigan bo‘lsa, yangi sog`lom bir narsani o‘ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda uni miyasini katta yarim 8 sharlarida juda g`alati jimjimador shaklli, surati va hajmi har damda bir o‘zgarib, turlanib, jimir - jimir qilib turgan yorug` narsani u yoqdan bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim 3 . Немов Р.С Психология 1 -китоб М;. 1999 г 12 sharining bu yorug` narsa atrofidagi boshqa erlarni bir muncha xira tortib turganini ko‘rardik”. A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik tamoyiliga muvofiq miyada qo‘zg`alishning har doim ustun turadigan hukmron o‘chog`i mavjud bo‘ladi, bu hukmron qo‘zg`alish o‘chog`i aynan shu damda miyaga ta`sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo‘zg`alishlarni qandaydir ravishda o‘ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo‘zg`alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo‘zg`alishning hukmron bo‘lishi yoki dominantning mavjudligi bilan asoslanadi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo‘zg`atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog`da ta`sir qilib turgan boshqa qo‘zg`atuvchilardan diqqatning chalg`ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda o‘ziga xarakterli bo‘lgan tashqi ifodalari bilan bog`liq bo‘ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tiqilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to‘xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo‘lgan yuz harakatlari bilan bog`liq bo‘ladi. Agarda diqqat obekti qanchalik mazmundor bo‘lsa , diqqat ham shunchalik kuchli va barqaror bo‘adi. Diqqatning barqarorligi iroda kuchi bilan ham o‘lchanadi ko‘pincha, ixtiyorsiz (irodaviy) diqqatning barqarorligi ham faoliyat jarayonida irodaning kuchi bilan ushlab turiladi . Iroda kuchimiz hamda qiziqishlarimiz uyg’unligida eng qiyin vaziyatlarda ham o‘z faoliyatimizga diqqatimizni jamlab tura olamiz. Bu jarayon 4,5 – 5 yoshga qadar saqlanib qoladi va bola uchun normal holat sanaladi. Bizning tayanch qismimiz hisoblanmish diqqat doim ham biz istagandek va bir xil ishlayvermaydi, unda ham ayrim buzilishlar sodir bo‘lad Barcha narsaning kaliti takrorlash hamda mashqlantirish bo‘lgani kabi bizning miyamizga o‘tadigan barcha bilimlarning kaliti hosoblanadigan diqqatimizni ham doim mashqlantirib tursak bunday buzilishlarning ma’lum miqdorda oldini olgan bo‘lamiz. Bunday kuchli buzilishlarning oldini olish hamda diqqat barqarorligini taminlashda bir necha xil usulllardan foydalansak bo‘ladi. Masalan, aylananadan tashqariga chiqmasdan bo‘yash- bu boshlang’ich kichik usul hisoblanadi, ammo 13 diqqat barqarorligini ta’minlashda va diqqat buzilishlarning oldini olishda ma’lum miqdorda samara bera oladi. Shuni aytish joyizki diqqat vujudga kelishida ong bir nuqtaga to‘planadi hamda bu ong doirasining torayishini vujudga keltiradi. Agarda miyani ko‘rish imkoniyati I BOB yuzasidan xulosalar Ayrim odamlarning fikri tez chalg’iydigan bo‘ladi – bu diqqat barqarorligi yetishmasligi bilan bog’liq holatdir. Diqqatning ma’lum vaqt oralig’ida saqlanishi diqqatning barqarorligi deb ataladi. Agarda biror bir mashg’ulotga e’tibor bilan kirishilsa ushbu jaraoyon kuzatiladi. Bu xususiyat inson qiziqishlari va kasbiga bog’liq ham bo‘ladi . Shuncha vazifalarni uddalashda diqqatning faqatgina o‘zi emas boshqa kognitiv jarayonlar ham qatnashadi. Aytish mumkinki, diqqatning barqarorligi har qanday sohada muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning eng muhim shartlaridan biridir. Ushbu bilish jarayoni insonning atrofdagi borliqni va unda sodir bo‘layotgan jarayonlarni idrok etish jarayoni ravshanlashtiradi. Diqqatning barqarorligi – bu diqqatning kontsentratsiyaning davomini bilgilaydigan xususiyat hamdir. Bundan xulosa qilib diqqatning bir joyga to‘planishida diqqat barqarorligi yetakchi rol o‘ynaydi deyish mumkin. Shuni ham ta’kidlash joizki, qabul qilingan ma’lumotlarning ishlashi va hajmini asosan ushbu omil belgilaydi. Diqqat qanchalik barqaror bo‘lsa faoliay natijasi ham shunchalik samarali bo‘ladi. Diqqatning barqaror yoki beqaror diqqat turiga kirishini tartiblab belgilab beruvchi birorta ham me’yor, ko‘rsatkich yo‘q va bunday omillarning bo‘lishi ham mumkin emas. Bu vazifani diqqatning turi – ixtiyoririy, ixtiyorsizligiga qarab, bajarilayotgan ma’lum bir faoliyatning mazmun va natijasiga qarab turli xil baho berish mumkin. Diqqatning barqaror bo‘lishi bir qator shartlarga: diqqat obektining mazmundorligiga , faoliyatga , ish bajarilayotgan vaziyatga , odamning ruhiy holatiga va albatta , irodasi va qiziqishlariga bog’liq. Agarda diqqat obekti 14 II BOB DIQQATSIZLIK VA DIQQATNI TADQIQ ETISH 2.1 § Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatsizlik Bog‘cha yoshidagi bolalar diqqatining rivojlanishi faqat bog‘chadagi sharoitgagina emas, balki ko‘p jihatdan oiladagi sharoitga ham bog‘liqdir. Shuning uchun ham bolalarning diqqati bir tekisda va bir xil darajada rivojlanmaydi. 4 Ayrim bolalarda oilada tegishli nazorat ostida bo‘lmasligi, yoki haddan tashqari erka qilib, taltaytirib yuborilganligi tufayli o‘zlarining xatti- harakatlarini xulq atvorlarini tartibga sololmaydilar, bunday bolalar hamma narsalarga ruxsatsiz tegaveradigan, bir joyda tinibtinchib o‘tirolmaydigan, tartibga chakirilganda gapga quloq solmaydigan bo‘ladilar. Bunday bolalarda diqqat juda beqaror bo‘lgani uchun ular hech bir narsa ustida qunt bilan mashg‘ul bula olmaydilar. Diqqatni boshqara bilmaslik, ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga yo‘naltira olmaslik mashg‘ulotlarda intizom buzish va boshqalarga halaqit berishga olib keladi. Ana shyning uchun tarbiyachilar bunday bolalarga nisbatan individual munosabatda bo‘lishlari (hap xil mas’uliyatli topshiriqlar berish va hokazo), ularda diqqatning kuchini hamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab borishlari zarur. Maktabgacha ta'lim yoshida bolalarda avvalgi davrlarga nisbatan diqqatning qo‘lami (hajmi) ancha kengayadi. Bolalar diqqatining ko‘lami katta Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlarinikiga nisbatan hali ham juda tor bo‘ladi. Masalan, katta Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlari diqqatining ko‘lami ayni vaktda 5-6 narsani (bir-biri bilan 4 . Немов Р.С Психология 1 -китоб М;. 1999 г 15 bog‘lanmagan harflarni yoki raqamlarni) sig‘dira olsa, bog‘cha yoshidagi bolalar diqqatining ko‘lami ayni bir vaqtda bir-ikki narsanigina (kichik guruh bolalari bitta, o‘pta va katta guruh bolalari ikkita) sig‘dira oladi. Kichik guruh bolalari diqqatlarini ikkita narsaga bo‘lishga harakat qilsalar ham, ammo buning uddasidan chiqa olmaydilar. Masalan, 3 yoshli bolaga bir piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni to‘kib, sochib olib keladi. Bu uning uquvsizligi bo‘lganligi emas, balki o‘z diqqatini ayni bir vaqtda ikkita narsaga bo‘la olmasligidandir. Bola o‘zining diqqatini yurib kelish bilan piyoladagi suvni to‘kmay, chayqaltirmay olib kelishga bo‘la olmaydi. Shuning uchun bunday xollarda bolalarni qo‘yish yaramaydi. Diqqat ko‘lamining kengligi aniq idrok qilish bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatdir. Bu xususiyat ayniqsa bolalarning o‘qish faoliyatlari uchun zarur. Shuning uchun bolaning bog‘cha yoshidagi davrida barcha imkoniyatlardan keng foydalanib, dikkqatning bu xususiyatini rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berish lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar, har soxaga doir rasmlar bilan o‘tkaziladigan suhbatlar katta rol o‘ynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni uchun zarur bo‘lgan ixtiyoriy diqqat bog‘chada didaktik mashg‘ulotlar, hikoyalar qilib berish davomida rivojlantiriladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning diqqati ko‘pincha ularning qiziqish hamda hissiyotlari bilan bog‘liqligi sababli to‘plangan, ya’ni bir narsaga qaratilgan bo‘ladi. Ana shuning uchun bu yoshdagi bola diqqatining bo‘linuvchanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalar diqqati bo‘linuvchanlik xususiyatining zaifligi va ko‘lamining torligi sababli, ular ayrim narsalarni qaytaqayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, bog‘cha yoshidagi bolalar, odatda bir hikoyani qaytaqayta eshita oladilar. Bu hodisaning sababi shundaki, bolalar diqqatining ko‘lami hikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sig‘dira olmaydi. Shuning uchun ular hikoya va ertaklarni qayta-qayta aylantirib eshita beradilar. Shunday qilib, bolaning bog‘chagacha va bog‘cha yoshidagi davrida diqqat ancha tez rivojlanadi. Bu davrda asosan dikkqatning ixtiyorsiz turi tezroq rivojlanadi. 16 Lekin bolaning bog‘cha yoshida faoliyatlarining va xususan didaktik hamda mehnat mashg‘ulotlarining tizimli tarzda ortib borishi, ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki maktabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam xam siljiy olmaydi, shuning uchun bog‘chada turli majburiy mashg‘ulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga xapakat qilish kerak. Diqkatning bundan keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayonida amalga oshiriladi. Diqqat xususiyatlari Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqati bir qancha xususiyatlarga ega bo‘lib, ulardan asosiylari diqqatning kuchi va barqarorligi, diqqatning ko‘lami, diqqatning bo‘linuvchanligi va diqqatning ko‘chuvchanligidan iboratdir. Diqqatning mazkur xususiyatlari quyidagi jadvalda to‘liq aks ettirilgan va shunga muvofiq har biriga qisqacha ta'rif berib o‘tamiz. Diqqatning kuchi va barqarorligiga ko‘ra Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlarining diqqatlari o‘zining kuchi va barqarorligi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ayrim Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlarining diqqati kuchli va barqaror bo‘lsa, boshqa bir Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlarining diqqati kuchsiz va beqaror bo‘ladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi deb, Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilar o‘z diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki diqqatni ma'lum muddat biror narsaga muttasil, ya'ni uzluksiz tarzda qaratib Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilar ishlay ham olmaydi, o‘qiy ham olmaydi va hatto o‘ynay ham olmaydi. Diqqatning kuchli va barqaror bo‘lishi bir qancha sabablarga bog’liqdir. Birinchidan, diqqatimiz qaratilgan narsaning xususiyatlari, biz uchun bo‘lgan ahamiyatiga, ikkinchidan diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladigan faoliyatlarimizga, uchinchidan nerv sistemasining ayrim xususiyatlariga bog’lidir. Bularning hammasi obyektiv, ya'ni bizning irYozma nutq nuqsonli o‘quvchilariz bilan bog’liq bo‘lmagan sabablardir. 17 Diqqatning kuchi va barqarorligi albatta sub'ektiv, ya'ni Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning ayni chog’dagi holati bilan ham bog’liq. Masalan, ayni chog’da betobroq bo‘lib turgan Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning yoki boshiga bir og’ir tashvish tushgan Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqati kuchli va barqaror bo‘la olmaydi. Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlari o‘z diqqatlarining ko‘lami jihatidan ham bir-birlaridan farq qiladilar. Ayrim Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlari diqqatining ko‘lami keng bo‘lsa, boshqa bir Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning diqqat xususiyatlari diqqatining ko‘lami torroq bo‘ladi. Diqqatning ko‘lami ayni bir vaqtda Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarning idrokiga sig’ishi mumkin bo‘lgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, idrok qilish jarayonida diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sig’dira olishimiz diqqatning ko‘lamini tashkil etadi Diqqat ko‘lamini tajriba yo‘li bilan aniqlash qiyin emas. Buning uchun diqqatning ko‘lamini aniqlayotgan Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilarga ayni bir vaqtning o‘zida bir necha o‘zaro bog’lanmagan harflarni, raqamlarni va turli geometrik shakllarni ko‘rsatish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Bunda Yozma nutq nuqsonli o‘quvchilar ko‘rsatilayotgan narsalardan ayni vaqtda qanchalik ko‘pini birdaniga idrok eta olsa, uning diqqati shunchalik keng bo‘ladi Bog’cha yoshidagi davrda bolaning ixtiyoriy diqqatini rivojlantirish uchun o‘yin katta ahamiyatga egadir. Bog’cha yoshidagi bolalar diqqati juda barqaror bo‘ladi. Mashq qilish usuli bilan o‘z diqqatini to‘plash qobiliyati asta-sekin rivojlanadi. O‘quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Maktab mashg’ulotlarini intizomlashtiruvchi ta'siri, dars davomida sinfda o‘tirish, o‘quvchilarning so‘zlarini eshitish zaruriyati, chalg’imaslik bularning hammasi ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. har turli ta'lim ishlari maktabdagi o‘quv mashg’uloti ustida ongning yo‘nalganligi va to‘planganligini saqlab turishni talab qiladi. Bolalarning hissiyotlari ko‘pincha kuchli bo‘ladi.Shuning uchun ularning diqqatlari qisqa vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo‘ladi Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki 18 tekshirish deb ataladigan maxsus refleks yotadi. Bunday refleksni akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan "bu nima gap refleksi" deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizmga to‘satdan birorta yangi narsaning ta'siri yoki haddan tashqari kuchli ta'sirot orqali hosil bo‘ladi. Orientirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki bu refleks bosh miya yarim sharlarining po‘stida kuchli qo‘zg’alish jarayonidan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqada organizmga turli narsalarning ta'siridan hosil bo‘lgan qo‘zg’alishlarga nisbatan orientirovka yoki tekshirish refleksi ayni chog’da nisbatan kuchli (ya'ni optimal) qo‘zg’alish manbaini yuzaga keltiradi. Bosh miya yarim sharlarining po‘stida paydo bo‘ladigan kuchli qo‘zg’alish manbai nisbatan uzoqroq saqlanib turadigan mustahkam qo‘zg’alish bo‘ladi. Ana shu nuqtai- nazardan akademik I.P.Pavlov "diqqatning fiziologik asosini bosh miya po‘sti qismidagi optimal qo‘zg’alish manbai tashkil qiladi", deb ta'kidlagan. 2.2 § Diqqatning rivojlanishi. Diqqat klassifikatsiyasi. Diqqatning rivojlanishi Ta`lim va inson faoliyatining barcha turlari, asosan ixtiyoriy diqqat yosh ulg`ayishi bilan, inson faoliyati davomida asosan tarbiyaning ta`siri ostida o‘sib boradi. Katta yoshdagi kishilar bolalarning diqqatini biron bir narsaga qaratadilar. Kattalar tomonidan qaratilgan bu ixtiyoriy diqqat bola ikki yoshga etishi bilan ko‘rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to‘planishi va barqarorligini saqlab turish uchun yoshlik paytidan boshlab beixtiyor ravishda o‘ziga jalb qiladigan qo‘zg`atuvchilarning taassurotini engishga to‘g`ri keladi. Katta kishilar bolani tozalikka, tartiblilikka, intizomli bo‘lishga va jamiyatda yashash koidalariga o‘rgatadilar. Bo‘larning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. 5 yoshdan boshlab ixtiyoriy diqqat bolaning o‘z tashabbusi bilan ham o‘sa boshlaydi. Bolalardagi ixtiyoriy diqqat maktab yoshidan boshlab tez o‘sa boshlaydi. O‘qish jarayonining o‘zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning to‘planishi va barqarorligining o‘sishiga yordam beradi. 19 Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning ayrim sifatlari kulami, kuchuvchanligi, kuchi va barqarorligi o‘sib boradi. 5 Bolalarning diqqati avvalo kulamining torligi, bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan kuchishi va bo‘linishi bilan ajralib turadi. Bir yoshli bolalarda biz faqat tor 16 kontsentratsiyalashgan diqqatni ko‘rishimiz mumkin. Masalan: bolaga bir narsa berib bir qo‘liga ushlatib qo‘yib, ikkinchi qo‘liga boshqa narsa bersak, u birinchi qo‘lidagi narsani tashlab yuboradi, demak, bolaning diqqati o‘z qo‘lida ushlab turgan narsaga taqsimlana olmaydi. Keyinchalik diqqatining bo‘linuvchanligi kattalar yordami bilan bolalarning o‘yin faoliyatlarida, o‘qish va amaliy mehnat jarayonida o‘sib boradi. Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning kuchi va barqarorligi o‘sa boradi. Bu xususiyatlari o‘yin, mehnat va o‘qish jarayonlarida o‘sadi. O‘qish jarayoni uchun diqqatning ma`lum darajada kuchli va barqaror bo‘lishi talab qilinadi. Diqqat barqarorligining o‘sishiga bolalar ongining mazmunan boyishi va ular tafakkurining o‘sishi katta yordam beradi. Bola hayotining dastlabki onlariga ixtiyorsiz diqqat xos bo‘ladi. SHuning uchun avval bola tashqaridan keladigan qo‘zg`atuvchilarga qattiq ovozlar, yorqin ranglarga, ta`sirli bo‘ladi. Bola hayotining uchinchi oylaridan boshlab, ob`ektning tashqi tomonlariga ko‘proq qiziqa boshlaydi. endi bola biror predmetga ko‘proq qarashi, uni og`ziga solishi mumkin. YAltiroq narsalar uning diqqatini torta boshlaydi. Bola yoshining oxirgi yoki ikkinchi yoshining boshlarida ixtiyoriy diqqat shakllana boshlaydi. 2 yoshli bolalarda ongning elementlari ixtiyoriy diqqat bilan birga paydo bo‘la boshlaydi. Bola ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‘yin katta ahamiyatga egadir. Agar bog`cha yoshidagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat mustahkam bo‘lmasa, ixtiyoriy diqqat mustahkam bo‘lmaydi. Ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda o‘quv jarayoni muhim ahamiyatga ega, ya`ni darsda qanday utirish, maktab topshiriqlari, o‘qituvchini eshitish, ularning hammasi ixtiyoriy diqqatning shakllanishida katta rol’ uynaydi. Maktabgacha bolalik davridagi diqqat 5 Джемс В. Психология.- М., 1991 20 ixtiyorsiz bo‘ladi. Maktab yoshidagi bolalar o‘z diqqatlarini boshqara olmaydilar. Diqqatning ixtiyoriy turi o‘yin davomida faqat epizodik tarzda sodir bo‘ladi. O‘quv faoliyati juda murakkabligi, majburiyligi va ijtimoiy ahamiyatliligi bilan diqqatning rivojlanishiga jiddiy talablar kuyadi. 17 Maktab yoshidagi kichik bolalar diqqatining asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining o‘sib borishidir. quyi sinf o‘quvchilarida ixtiyoriy diqqatning beqarorligiga sabab, ular asab tizimining tez charchashi, tormozlanish jarayonining kuchsizligidir. SHuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini tarbiyalashda o‘quv materialining mumkin qadar qiziqarli ko‘rgazmalar, xilma - xil bo‘lishiga harakat qilishi kerak, o‘quvchilarni faollashtirishga intilishi, mashg`ulot davomida tanaffus berish imkoniyatlarini avvaldan o‘ylab ko‘rishi lozim. O‘quv faoliyatini to‘g`ri tashqil etish boshlangich sinflardaek shakllanib, o‘smirlik yoshida mustahkamlanadigan diqqatlilikka odatlanishga zamin hozirlaydi. O‘smirda har xil narsalarni bilishga qiziqish, ko‘p narsalarni mustaqil bajarishga nisbatan jo‘shqin g`ayrat, istak uyg`onadi. Bu bir tomondan, diqqatning to‘planishi va barqarorligining oshishiga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, parishonxotirlik, engil chalg`ish hollarini keltirib chiqaradi, chunki hali o‘smir faol jalb etishigina unda diqqatning holatini aniqlash, uni dars materialiga yo‘naltirish va unda tutib turish imkonini beradi. O‘qituvchining moxirona rahbarligi va kuchli nazorati o‘rta yoshdagi o‘quvchilarning diqqatini to‘g`ri tarbiyalashni ta`minlaydi. Bunday sharoitda o‘smirning o‘zi ham o‘zida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashga harakat qila boshlaydi. Ilk yigitlik yoshi davri diqqatning barcha xususiyatlari va turlarini yanada rivojlantirish bilan bog`liq. Bu yoshda bilishga qiziqish keng doirasi bilan ta`limga oliy ma`suliyatli bo‘lish, kelgusi mehnat faoliyati uchun uning ahamiyati tushunishning birgalikda rivojlanishi ancha mahsuldor so‘nggi ixtiyoriy diqqatning, ya`ni irodaviy diqqatning paydo bo‘lishi hamda rivojlanishiga zamin hozirlaydi. Ko‘p yillik o‘qish davomida tobora qiyin masalalarni echish jarayonida diqqat bilan ishlash odati paydo bo‘ladi, uning natijasi yuqori sinf o‘quvchisi 21 uning uchun qiyin, qiziqarsiz bo‘lgan ish ustida o‘z diqqatini nisbatan engil to‘play oladigan bo‘ladi. 18 Bunday yigit - qizlar murakkab, mavhum, nazariy, materialning qunt bilan o‘rganish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Aslida esa kichik maktab yoshidagi bola, hatto o‘smir ham ko‘rgazmali va aniq materialga tayanishga muhtoj bo‘ladi. Yuqori sinflarda diqqatni jalb etish va tutib turishda o‘qitishning mazmundorligi, mantiqiyligi hal qiluvchi rol’ o‘ynaydi. Diqqatning barqarorligi - bu shaxsning muayyan ob'ektni o‘rganishga yoki muayyan faoliyat turini bajarishga e'tiborini qaratish qobiliyati. Aynan shu omil idrok etilgan ma'lumotlarning ishlashi va hajmini aniqlaydi. Shuni tushunish kerakki, diqqatni jamlash barcha ikkilamchi omillarni fonga tashlashga imkon beradi, ammo bu urg'u o‘zgarishini istisno qilmaydi degani emas. Agar diqqatning turlari haqida gapiradigan bo‘lsak, unda ixtiyoriy va ixtiyoriyni farqlashimiz mumkin. Birinchisi - ongli. Diqqat aynan shaxsni bevosita qiziqtiradigan ob'ektga qaratiladi. Bundan tashqari, agar bunday konsentratsiya muntazam ravishda sodir bo‘lsa, miya avtomatik ravishda diqqatni jamlashni boshlaydi. Bunday e'tibor post-ixtiyoriy deb ataladi. Ammo ko‘pincha odam kutilmaganda uning faoliyatiga bevosita aloqasi bo‘lmagan narsalar yoki hodisalarga o‘tadi. Bunday holda, biz beixtiyor diqqat haqida gapirishimiz mumkin. Bu qattiq tovushlar, yorqin ranglar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Diqqat bir qator xususiyatlarga ega. Asosiysi - konsentratsiya. Bu ma'lum bir ob'ektni ma'lum vaqt davomida diqqat markazida ushlab turish qobiliyatini nazarda tutadi. Hajm inson bir vaqtning o‘zida diqqatini jamlashi mumkin bo‘lgan ob'ektlar yoki faoliyat turlarining sonini tavsiflaydi, ammo barqarorlik - bu ma'lum bir holat davom etishi mumkin bo‘lgan vaqt. Juda qiziq hodisa - bu diqqatni taqsimlash. Bu shuni anglatadiki, odam faqat bitta narsaga e'tibor qaratishi shart emas yagona turdagi tadbirlar. Ba'zan, faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bir vaqtning o‘zida bir nechta jarayonlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, ularning ba'zilari 19 avtomatizmga keltiriladi, boshqalari esa ma'lum aqliy va psixologik harakatlarni talab qiladi. Eng yorqin misollar kasbiy faoliyat 22 o‘qituvchi yoki transport vositasi haydovchisi. Shuni tushunish kerakki, har bir kishi bir xil ob'ektni uzoq vaqt davomida diqqat markazida ushlab turish yoki bir hil faoliyatni amalga oshirishga qodir emas. O‘z qobiliyatingizni aniqlash uchun siz ma'lum bosqichlardan o‘tishingiz mumkin psixologik testlar... Ularning natijalariga ko‘ra, diqqatning barqarorlik darajasini aniqlash oson 6 . Agar u qoniqarsiz bo‘lib chiqsa, bir qator maxsus mashqlarga murojaat qilish tavsiya etiladi. Psixologlar selektiv kontsentratsiya kabi hodisani juda faol o‘rganishmoqda. Bu mexanizm bir nechta shunga o‘xshash ob'ektlardan kerakli ob'ektni tanlash imkonini beradi. Bundan tashqari, idrokning vizual, eshitish, taktil va boshqa turlari haqida gapirish mumkin. Ovoz shovqinlari orasida odam suhbatdoshning nutqini ajrata oladi, u bir nechta ohanglardan faqat bittasini eshitadi va agar ikkita tasvir haqida gapiradigan bo‘lsak, ularni har bir ko‘z bilan alohida ushlash mumkin emas. Diqqat - bu ongning har qanday real yoki ideal ob'ektga qaratilishi va konsentratsiyasi bo‘lib, hissiy, intellektual yoki aqliy darajaning oshishini anglatadi. vosita faoliyati shaxs. Diqqatning o‘ziga xos organik asosi bor, bu diqqatning ishlashini ta'minlaydigan va uning tashqi ko‘rinishi uchun javobgar bo‘lgan miya tuzilmalari. turli xil xususiyatlar... Inson miyasini tashkil etuvchi bir necha milliard nerv hujayralari orasida ayniqsa diqqat ishi bilan chambarchas bog'liq bo‘lganlar bor. Ular neyronlar - yangilik detektorlari deb ataladi. Bunday nerv hujayralarining boshqalardan farqi shundaki, ular odam o‘z his-tuyg'ulari va idrokida o‘zi uchun yangi bo‘lgan va uning diqqatini tortadigan ba'zi bir narsa va hodisalarga duch kelgandagina faol mehnatga kiritiladi. 20 Odatiy bo‘lib qolgan tirnash xususiyati beruvchi moddalar odatda hujayralarning reaktsiyalarini keltirib chiqarmaydi - yangilik detektorlari. Bunday hujayralar odamning beixtiyor e'tibori uchun javobgar bo‘lib ko‘rinadi. 6 Джемс В. Психология.- М., 1991 23 Diqqatning umumiy holati, xususan, uning barqarorligi kabi xarakteristikasi, ko‘rinishidan, retikulyar shakllanish ishi bilan bog'liq. Bu nerv tolalarining eng nozik tarmog'i bo‘lib, markaziy asab tizimining chuqur qismida miya va orqa miya o‘rtasida joylashgan bo‘lib, uni qoplaydi. pastki bo‘limlar ikkinchisining birinchi va yuqori qismlari. Retikulyar shakllanish orqali periferik sezgi a'zolaridan bosh miyaga va aksincha olib boruvchi nerv yo‘llari o‘tadi. Retikulyar shakllanish, shuningdek, miya yarim korteksining ohangini va retseptorlarning sezgirligini tartibga soladi, diqqatning dinamik xususiyatlarini o‘zgartiradi: uning konsentratsiyasi, barqarorligi va boshqalar. Diqqatning funktsiyalari va turlari Inson hayoti va faoliyatida diqqat juda ko‘p turli funktsiyalarni bajaradi. U zaruriy jarayonlarni faollashtiradi va hozirda kerak bo‘lmagan psixologik va fiziologik jarayonlarni inhibe qiladi, tanaga kiradigan ma'lumotlarni uning haqiqiy ehtiyojlariga muvofiq tashkiliy va maqsadli tanlashga yordam beradi, aqliy faoliyatning bir xil ob'ekt yoki faoliyat turiga tanlab va uzoq muddatli konsentratsiyasini ta'minlaydi. . Keling, diqqatning asosiy turlarini ko‘rib chiqaylik. Bular tabiiy va ijtimoiy shartli diqqat, ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyordan keyingi diqqat, hissiy va intellektual diqqat. Shaxsning fikricha, diqqatni tashkil etishda diqqatning uch turi ajratiladi: ixtiyoriy, ixtiyoriy va ixtiyordan keyingi. Ixtiyorsiz diqqat - bu ongning qo‘zg'atuvchi sifatidagi o‘ziga xosligi tufayli ob'ektga to‘planishi. 21 Ixtiyoriy diqqat - bu faoliyat talablari bilan yo‘naltirilgan, ob'ektga ongli ravishda tartibga solinadigan konsentratsiya. Ixtiyoriy e'tibor bilan konsentratsiya nafaqat hissiy jihatdan yoqimli narsaga, balki nima qilish kerakligi haqida ham ko‘proq sodir bo‘ladi. Taxminan 20 daqiqadan so‘ng, odam bunday e'tiborni ishlatishdan charchaydi. Ixtiyorsiz diqqat iroda ishtiroki bilan bog'liq emas, lekin ixtiyoriy diqqat majburiy ravishda ixtiyoriy tartibga solishni o‘z ichiga oladi. Va nihoyat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriy diqqatdan farqli o‘laroq, odatda motivlar yoki impulslar kurashi, kuchli, qarama-qarshi yo‘naltirilgan va bir-biri bilan raqobatlashadigan manfaatlarning mavjudligi 24 bilan bog'liq bo‘lib, ularning har biri o‘z-o‘zidan diqqatni jalb qilish va ushlab turish qobiliyatiga ega. Bunda odam maqsadni ongli ravishda tanlaydi va iroda sa'y-harakatlari bilan manfaatlardan birini bostirib, butun diqqatini boshqasini qondirishga qaratadi. Ammo bunday holat ixtiyoriy diqqat saqlanib qolganda ham mumkin va uni saqlab qolish uchun iroda harakatlari endi talab qilinmaydi. Bu, agar odam ish bilan shug'ullansa, sodir bo‘ladi. Bu e'tibor post- ixtiyoriy deb ataladi. O‘zining psixologik xususiyatlariga ko‘ra, ixtiyoriy e'tibordan keyingi diqqat uni ixtiyoriy diqqatga yaqinlashtiradigan xususiyatlarga ega, ammo ular orasida sezilarli farq ham mavjud. Post-ixtiyoriy diqqat qiziqish asosida paydo bo‘ladi, lekin bu ob'ektning xususiyatlari bilan qo‘zg'atilgan qiziqish emas, balki shaxsning yo‘nalishining namoyonidir. Post-ixtiyoriy e'tibor bilan faoliyatning o‘zi ehtiyoj sifatida boshdan kechiriladi va uning natijasi shaxsan ahamiyatlidir. Post-spontan e'tibor bir necha soat davom etishi mumkin. Shaxsning amaliy faoliyatida ko‘rib chiqiladigan uch xil e'tibor o‘zaro o‘tishlar bilan chambarchas bog'liq va bir- biriga tayanadi. Tabiiy e'tibor insonga uning tug'ilishidanoq, axborot yangiligi elementlarini o‘z ichiga olgan ma'lum tashqi yoki ichki ogohlantirishlarga tanlab javob berishning 22 tug'ma qobiliyati shaklida beriladi. Bunday e'tiborning ishini ta'minlovchi asosiy mexanizmga yo‘naltiruvchi refleks deyiladi. Bu, yuqorida aytib o‘tganimizdek, retikulyar shakllanish va neyronlar - yangilik detektorlari faoliyati bilan bog'liq. Ijtimoiy shartli diqqat hayot davomida ta'lim va tarbiya natijasida shakllanadi, xatti-harakatni ixtiyoriy tartibga solish, ob'ektlarga tanlab ongli munosabat bilan bog'liq. To‘g'ridan- to‘g'ri e'tibor u yo‘naltirilgan va mos keladigan ob'ektdan boshqa hech narsa tomonidan boshqarilmaydi joriy manfaatlar va inson ehtiyojlari. Vositachi diqqat maxsus vositalar, masalan, imo-ishoralar, so‘zlar, ko‘rsatkichlar, ob'ektlar bilan tartibga solinadi. Sensor diqqat, birinchi navbatda, his-tuyg'ular va sezgilarning tanlab ishi bilan bog'liq. Intellektual e'tibor fikrning konsentratsiyasi va yo‘nalishi bilan bog'liq. Sensor diqqat bilan ong markazida hissiy taassurot, intellektual diqqatda esa qiziqish ob'ekti fikrlashdir. 25 Diqqat klassifikatsiyasi. Diqqat ma'lum parametr va xususiyatlarga ega bo‘lib, ular ko‘p jihatdan inson qobiliyatlari va imkoniyatlariga xosdir. Diqqatning asosiy xususiyatlari odatda quyidagilardan iborat. 1. Konsentratsiya. Bu ma'lum bir ob'ektga ongning kontsentratsiyasi darajasining ko‘rsatkichi, u bilan aloqa qilish intensivligi. Diqqatning jamlanishi insonning barcha psixologik faoliyatining o‘ziga xos vaqtinchalik markazi (fokus) shakllanishini anglatadi. 23 2. Diqqatning intensivligi - idrok, fikrlash, xotira samaradorligini va umuman ongning ravshanligini belgilovchi sifat. Faoliyatga qiziqish qanchalik ko‘p bo‘lsa (uning ma'nosini anglash qanchalik katta bo‘lsa) va faoliyat qanchalik qiyin bo‘lsa (odamga u kamroq tanish bo‘lsa), chalg'ituvchi stimullarning ta'siri qanchalik kuchli bo‘lsa, diqqat shunchalik kuchli bo‘ladi. 3. Barqarorlik. Uzoq vaqt davomida yuqori konsentratsiya va diqqat intensivligini saqlab qolish qobiliyati. Bu asab tizimining turi, temperamenti, motivatsiyasi (yangilik, ehtiyojning ahamiyati, shaxsiy manfaatlar), shuningdek, inson faoliyatining tashqi sharoitlari bilan belgilanadi. Diqqatning barqarorligi nafaqat kiruvchi stimullarning yangiligi, balki ularning takrorlanishi bilan ham quvvatlanadi. Diqqatning barqarorligi uning dinamik xususiyatlari bilan bog'liq: tebranishlar va o‘zgaruvchanlik. Diqqatning tebranishlari deb diqqat intensivligining davriy qisqa muddatli ixtiyoriy o‘zgarishlari tushuniladi. Diqqatning tebranishlari sezgilar intensivligining vaqtinchalik o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, juda zaif, zo‘rg'a eshitiladigan tovushni, masalan, soatning tiqilishini tinglagan odam, ba'zida ovozni sezadi, keyin uni sezishni to‘xtatadi. Diqqatning bunday tebranishlari turli davrlarda, 2-3 dan 12 sekundgacha amalga oshirilishi mumkin. Eng uzun tebranishlar tovushli ogohlantirishlar paydo bo‘lganda, keyin vizual stimullar bilan va eng qisqasi - taktil stimulyatorlar bilan kuzatilgan. 4. Hajmi - diqqat markazida bir hil qo‘zg'atuvchilar sonining ko‘rsatkichi (kattalarda 4 dan 6 tagacha, bolada 2-3 tadan ko‘p bo‘lmagan). Diqqat miqdori nafaqat genetik omillarga, balki shaxsning qisqa muddatli xotirasining imkoniyatlariga ham bog'liq. Qabul qilinadigan ob'ektlarning 26 xususiyatlari (ularning bir xilligi, o‘zaro bog'liqligi) va sub'ektning o‘zining kasbiy mahorati ham muhimdir. 5. Diqqatni almashtirish deganda bir faoliyat turidan boshqasiga ozmi-ko‘pmi oson va yetarlicha tez o‘tish imkoniyati tushuniladi. Kommutatsiya funktsional jihatdan ikkita ko‘p yo‘nalishli jarayon bilan bog'liq: diqqatni yoqish va o‘chirish. O‘tish o‘zboshimchalik bilan bo‘lishi mumkin, keyin uning tezligi sub'ektning o‘z 24 idrokini ixtiyoriy nazorat qilish darajasining ko‘rsatkichi va beixtiyor, chalg'itish bilan bog'liq, bu psixikaning beqarorlik darajasining ko‘rsatkichi yoki kuchli kutilmagan hodisalarning paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. stimullar. Kommutatsiyaning samaradorligi oldingi va keyingi faoliyatni bajarish xususiyatlariga bog'liq (o‘tish ko‘rsatkichlari oson faoliyatdan qiyinga o‘tish bilan sezilarli darajada kamayadi va aksincha bariant bilan ular ortadi). O‘tishning muvaffaqiyati odamning oldingi faoliyatga bo‘lgan munosabati bilan bog'liq bo‘lib, oldingi faoliyat qanchalik qiziqarli bo‘lsa va keyingisi kamroq qiziqarli bo‘lsa, uni almashtirish shunchalik qiyin bo‘ladi. O‘zgaruvchanlikda sezilarli individual farqlar mavjud, bu asab tizimining asab jarayonlarining harakatchanligi kabi xususiyati bilan bog'liq. Ko‘plab zamonaviy kasblar (to‘quvchi, mexanik, menejerlar, operatorlar va boshqalar), bu erda odam tez-tez va keskin o‘zgarishlar faoliyat ob'ektlarida diqqatni o‘zgartirish qobiliyatiga yuqori talablar qo‘ying 7 . Ta'lim jarayonida diqqatni almashtirish ham katta ahamiyatga ega. Talabalar, talabalar e'tiborini o‘zgartirish zarurati jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq: kun davomida turli mavzularning o‘zgarishi, sinfda materialni o‘rganish bosqichlarining ketma-ketligi, bu tur va shakllarning o‘zgarishini nazarda tutadi. faoliyati. Diqqatning ongli ravishda o‘zgarishidan farqli o‘laroq, chalg'itish diqqatni asosiy faoliyatdan begona narsalarga beixtiyor uzib qo‘yishdir. Chalg'itish ish samaradorligiga salbiy ta'sir qiladi. Chetdan qo‘zg'atuvchilarning chalg'ituvchi 7 Джемс В. Психология.- М., 1991 27 ta'siri bajarilayotgan ishning tabiatiga bog'liq. To‘satdan, vaqti-vaqti bilan, kutilmagan ogohlantirishlar, shuningdek, his-tuyg'ular bilan bog'liq bo‘lganlar juda chalg'itadi. Monoton ishning uzoq davom etishi bilan, charchoqning kuchayishi bilan yon stimullarning ta'siri kuchayadi. Chetdan qo‘zg'atuvchilarning chalg'ituvchi ta'siri 25 tashqi tayanchlar bilan bog'liq bo‘lmagan aqliy faoliyatda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Vizual idrokdan ko‘ra eshitish idroki bilan kuchliroqdir. Chalg'ituvchi omillarga qarshi turish qobiliyati shovqinga qarshi immunitet deb ataladi. Odamlarda bu qobiliyatning rivojlanishida ikkala farq, ya'ni uning kuchi va kuchi tufayli sezilarli individual farqlar kuzatiladi. maxsus trening shovqin immunitetini yaxshilashga qaratilgan. Tarqatish, ya'ni diqqatni bir vaqtning o‘zida bir nechta ob'ektlarga qaratish qobiliyati. Shu bilan birga, diqqatning bir nechta fokuslari (markazlari) shakllanadi, bu bir vaqtning o‘zida bir nechta harakatlarni bajarish yoki bir nechta jarayonlarni diqqat maydonidan yo‘qotmasdan kuzatish imkonini beradi. Kompleksda zamonaviy turlar mehnat faoliyati bir necha xil, lekin bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladigan jarayonlardan (harakatlardan) iborat bo‘lishi mumkin, ularning har biri turli vazifalarga mos keladi. Misol uchun, dastgohda ishlaydigan to‘quvchi ko‘plab nazorat va nazorat operatsiyalarini bajarishi kerak. Bu tikuvchilar, haydovchilar, operatorlar va boshqa kasblarning faoliyatiga ham tegishli. Bunday barcha tadbirlarda ishchi e'tiborni taqsimlashi kerak, ya'ni. bir vaqtning o‘zida uni turli jarayonlarga (ob'ektlarga) qaratish. O‘qituvchi faoliyatida e'tiborni taqsimlash qobiliyati alohida rol o‘ynaydi. Masalan, darsdagi materialni tushuntirayotganda, o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida o‘z nutqini va taqdimot mantiqini kuzatishi va o‘quvchilarning materialni qanday qabul qilishini kuzatishi kerak. Diqqatni taqsimlash darajasi bir qator shartlarga bog'liq: birlashtirilgan faoliyat turlarining tabiatiga (ular bir hil va har xil bo‘lishi mumkin), ularning murakkabligiga (va shu nuqtai nazardan, zarur bo‘lgan ruhiy stress darajasiga), ular bilan tanishlik va tanishlik darajasi (asosiy texnikani o‘zlashtirish darajasi 28 bo‘yicha faoliyat). Birlashtirilgan faoliyat qanchalik murakkab bo‘lsa, diqqatni taqsimlash shunchalik qiyin bo‘ladi. Aqliy va harakat faoliyati birlashganda, aqliy faoliyatning unumdorligi vosita faoliyatiga qaraganda ko‘proq darajada pasayishi mumkin. 26 Ikki turdagi aqliy faoliyatni birlashtirish qiyin. Diqqatni taqsimlash, agar bajarilayotgan faoliyatning har biri odamga tanish bo‘lsa va biri ma'lum darajada tanish, avtomatlashtirilgan (yoki avtomatlashtirilgan bo‘lishi mumkin) bo‘lsa, mumkin. Birlashtirilgan faoliyatning avtomatlashtirilgan biri qanchalik kam bo‘lsa, diqqatning taqsimlanishi shunchalik zaif bo‘ladi. Agar faoliyat turlaridan biri to‘liq avtomatlashtirilgan bo‘lsa va uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun faqat ongni davriy nazorat qilish kerak bo‘lsa, diqqatning murakkab shakli qayd etilgan - kommutatsiya va taqsimlash kombinatsiyasi. Diqqatni rivojlantirish Diqqat psixik jarayon sifatida ongning muayyan ob'ektlarga qaratilishida ifodalangan, ko‘pincha o‘zini namoyon qiladi, asta- sekin shaxsning barqaror xususiyatiga - diqqatlilikka aylanadi. Bunday holda, ob'ektlar doirasi u yoki bu faoliyat turi bilan cheklanishi mumkin (va keyin ular ushbu faoliyat turida shaxsning diqqatliligi haqida gapirishadi, ko‘pincha bu professional faoliyat), barcha turdagi faoliyat turlariga taalluqli bo‘lishi mumkin. faoliyat (bu holda ular shaxsiyatning umumiy mulki sifatida e'tiborlilik haqida gapirishadi). Odamlar bu mulkning rivojlanish darajasida farqlanadi, ekstremal holat ko‘pincha e'tiborsizlik deb ataladi. Muhandis uchun nafaqat ishchilarda e'tiborning shakllanish darajasi, balki uning e'tiborsizligi sabablarini ham bilish amaliy ahamiyatga ega, chunki e'tibor kognitiv jarayonlar va shaxsning hissiy- irodaviy sohasi bilan bog'liq. E'tiborsizlik shakllariga qarab, uning uch turi haqida gapirish mumkin. Birinchi tur - beparvolik - diqqatni chalg'itish va juda past intensivlik bilan yuzaga keladi, haddan tashqari oson va ixtiyoriy ravishda ob'ektdan ob'ektga o‘tadi, lekin hech qanday holatda qolmaydi. Diqqatning bunday turi majoziy ma'noda "to‘lqinli" diqqat deb ataladi. Insondagi bunday e'tiborsizlik konsentratsiyalangan ish uchun ko‘nikmalarning etishmasligi natijasidir. E'tiborsizlikning yana bir turi yuqori intensivlik va diqqatni qiyin almashtirish bilan tavsiflanadi. Bunday e'tiborsizlik insonning 29 diqqatini avval sodir bo‘lgan yoki u bilan uchrashgan, hissiy jihatdan idrok etgan ba'zi bir hodisa yoki hodisalarga qaratganligi sababli paydo bo‘lishi mumkin. Uchinchi turdagi e'tiborsizlik - ortiqcha ishning natijasi, bu turdagi e'tiborsizlik asab jarayonlari kuchi va harakatchanligining doimiy yoki vaqtinchalik pasayishi natijasida yuzaga keladi. Bu juda xarakterlidir zaif konsentratsiya e'tibor va uning yanada zaif o‘zgarishi. Zehnini shakllantirish insonning mehnat va tarbiyaviy faoliyati jarayonida uning diqqatini boshqarishdan iborat. Shu bilan birga, uning diqqatini shakllantirishga yordam beradigan shart-sharoitlarni yaratish kerak: uni turli xil sharoitlarda, chalg'ituvchi omillar ta'siriga berilmasdan ishlashga o‘rgatish; ixtiyoriy diqqatni jalb qilish; o‘zlashtirilgan ish turining ijtimoiy ahamiyatini anglash va bajarilgan ish uchun mas'uliyat tuyg'usiga erishish; e'tiborni sanoat mehnat intizomi talablari bilan bog'lash va hokazo. Diqqatning hajmi va taqsimlanishi ish sur'ati ortib borayotgan sharoitda bir vaqtning o‘zida bir nechta harakatlarni bajarishning ma'lum bir mehnat mahorati sifatida shakllanishi kerak. Diqqatning barqarorligini rivojlantirish shakllanishi bilan ta'minlanishi kerak irodaviy fazilatlar shaxsiyat. Bizni o„rab turgan tashqi olamning juda ko„p narsa va xodisalari har bir daqiqada bizga ta sir yetib turadi. Ammo ulrning hammasi bir‟ xil aniqliqda aks yettirilavermaydi. Bizni o„ziga ko„proq jalb qilgan, qiziqtirgan va bizning manfaatimiz bilan bog„liq bo„lgan narsa va hodisalarga biz o„z diqqatimizni qaratamiz. Diqqatimiz qaratilgan narsa va xodisalar esa ayni shu oning o‘zida ta‘sir yetib turgan narsalarga nisbatan ravshanroq aks yettiriladi yoki umuman aks ettirimaydi. Buning sababi, tevarak-atrofdagi narsa va xodisalarga kishi diqqatining qay darajada qaratilganligi bilan bog‘liqdir. Ongimiz yo„naltirilgan narsalar diqqat ob‘ekti deb ataladi. Ob‘ektiv voqelikdagi narsa va xodisalar, shuningdek, sub ektiv kechinmalarimiz, taasurotlarimiz ‟ diqqat ob‘yekti bo„lishi mumkin. Diqqat aql, hissiyot va iroda singari mustaqil ong sohasini tashqil qilmaydi, u xar bir ong funksiyasi bilan birga bo‘ladi 2.3. § Diqqat ko‘chuvchanligini tadqiq etish (Shulte jadvali) 30 Tadqiqotning maqsadi. Diqqatning ko chuvchanligini Shulte jadvaliʻ asosida o rganish. Ushbu metodikani psixik tempni, ko ruv oriyentir-qidiruv ʻ ʻ tezligini, ko ruv qo zg atuvchilari uchun diqqat ko lamini aniqlash uchun ʻ ʻ ʻ ʻ qo llash mumkin. ʻ Zaruriy anjomlar: sekundomer va Shultening modifikatsiyalangan jadvallari Agar diqqat ko chuvchanligi “0”ga teng yoki undan kichik bo lsa, ʻ ʻ tadqiqotni qayta amalga oshirish lozim. Sababi sinaluvchi birinchi va ikkinchi seriyalarda yo riqnomani tinglamagan. Xullas, miqdoriy natijalar tahlili asosida ʻ uchta tadqiqot seriyalari vaqti, yo l qo yilgan xatolar, sinaluvchining og zaki ʻ ʻ ʻ xisoboti, tadqiqotchi va protokolist kuzatuvlari, diqqatning ko chishi va diqqat ʻ konsentratsiyasi xarakteri, diqqatni rivojlantirish bo yicha tavsiyalar tayyorlash ʻ zarur. O spirinlik davrida talabalar diqqatning ko chuvchanligini turli fanlardan ʻ ʻ mustaqil ta lim jarayonida faoliyat shakllarini o zgartirish orqali amalga oshirish ʼ ʻ imkoniyati mavjud. Mazkur topshiriqqa adekvat mashq sifatida bitta kuzatuv ob ektidan boshqasiga ko chishini misol qilsa bo ladi. Bir-biridan farq qiluvchi ʼ ʻ ʻ topshiriqlarni bajarish. Natijalarni tahlilida sinaluvchilar raqamlarni topish spetsifikasini, raqamlarni topa olmaganlarida qiyinchiliklarni bartaraf etish usullarini kuzatib borish darkor. Ayrim sinaluvchilarda qidirilayotgan raqam yaqinda topilgan raqamning oldida bo lsa, boshqalarida esa topilgan raqamdan uzoqroqda ʻ joylashgan bo lsa qiynaladilar. ʻ Sinaluvchilarda topshiriqlarni bajarish xususiyatini aniqlash zarur: - topshiriqni bajarish xarakteri /ishtiyoq, formalizm, pedantlik/; - emotsional soha /apatiya, sovuqqonlik, noadekvatlik, o zidan qoniqish, ʻ jizzakilik, yig loqilik, distansiyani yo qotish hissi/; ʻ ʻ - nutq /nutqning kuchayishi yoki susayishi, pichirlash, sukunat, oxlash, ingillash/. 31 Tadqiqot natijalar tahlili 1-jadval Tadqiqotning o‘tkazilish joyi haqida ma’lumot Soni Foizi % 398-DMTT 28 46 , 7 395-DMTT 32 53,3 Tadqiqotimizda 60 nafar sinaluvchi DMTT tarbiyalanuvchilari ishtirok etdi. DMTTlar negizida 398-DMTTdan 28 nafar, 395-DMTTdan 32 nafar sinaluvchilar ishtirok etdi. 397-DMTT 395-DMTT42444648505254 46.7 53.3T a d q i q o t n i n g o ' t k a z i l i s h j o y i h a q i d a m a ' l u m o t ( % ) % 1-rasm. Tadqiqot o‘tkazilish joyi haqida ma’lumot 2-jadval Sinaluvchilar yoshi haqida ma’lumot 32 Yoshi Soni % 5,00 23 38,3 6,00 37 61,7 Jami 60 100,0 Biz diqqat ko ‘ chuvchanligi darajasini aniqlash maqsadida Shulte jadvali metodikasidan foydalanib tadqiqot o ‘ tkazdik . Tadqiqotda 60 nafar sinaluvchilar ishtirok etdi. Tadqiqot 5 va 6 yoshli bolalarni qamrab oldi. Tadqiqotda aniq bo‘ldiki, sinaluvchilar orasida 5 yoshli 23 nafar bola va 6 yoshli 3 nafar bola ishtirok etdi. 38% 62%Sinaluvchilar yoshi haqida ma'lumot (%) 5 yosh 6 yosh 2-rasm. Sinaluvchilarning yoshi haqida ma’lumot 3-jadval Sinaluvchilar jinsi haqida ma’lumot Jinsi Son i % O‘gil bolalar 31 51,7 Qiz bolalar 29 48,3 33 Jami 60 100,0 Tadqiqotda jins tafovutlariga ko ‘ ra , o ‘ g ’ il bolalar soni 31 nafarni , qiz bolalar soni 29 nafarni tashkil etdi . Jins tafovutlari bo‘yicha sinaluvchilarning 51,7 foizi o‘g’il bolalar, 48,3 foizi esa qiz bolalar. Sinaluvchilarning ko‘p qismini o‘g’il bolalar tashkil etdi. 34o ' g ' i l b o l a l a r q i z b o l a l a r51.7 48.3S i n al u v c h i l ar j i n s i h aq i d a m a' l u m ot ( %) % 3-rasm. Sinaluvchilar jinsi haqida ma’lumot. 4-jadval Kolmogorov Smirnov mezoni bo‘yicha shkalalarni normal taqsimlanishga moslikni tekshirish Ko‘rsatkichlar Kolmogorov- Smirnov mezoni p Shulte metodikasi birinchi bosqich , 992 , 278 Shulte metodikasi ikkinchi bosqich , 960 , 316 Shulte metodikasi uchinchi bosqich 1 , 004 , 266 Shulte metodikasi to‘rtinchi bosqich 1 , 795 , 003** Shulte metodikasi beshinchi bosqich , 722 , 674 Ma’lumotlarni tahlil qilish vaqtida biz qaysi me’zonda ishlatishimizni aniqlab olishimiz zarur. Agar ma’lumotlar normal taqsimlanish qonuniga mos kelsa, biz parametrik me’zonlardan foydalanamiz, agar normal taqsimlanish qonuniga mos kelmasa, noparametrik mezonlardan foydalanamiz. Natijalar tahlilida Shulte metodikasi birinchi bosqich (D=0,992; p>0,05), Shulte metodikasi ikkinchi bosqich (D=0,960; p>0,05), Shulte metodikasi uchinchi bosqich (D=1,004; p>0,05), Shulte metodikasi to‘rtinchi bosqich (D=1,795; p<0,01), Shulte metodikasi beshinchi bosqich (D=0,722; p>0,05) shkalalari bo‘yicha normal taqsimlanish qonuniga moslik kuzatildi. Demak, bu shkalalar bilan ishlaganda parametrik mezondan foydalaniladi. 35 5-jadval Sinaluvchilarning Shulte metodikasi bo‘yicha jins tafovutlari (Styudent me’zoni) Ko‘rsatkichla r Jinsi № O ‘rtacha qiymat Stan dart og’ish t p Shulte metodikasi 1 bos q ich O‘gil bolalar 3 1 2 7,3226 4,749 65 -,711 ,480 Qiz bolalar 2 9 2 8,2414 5,221 21 Shulte metodikasi 2 bos q ich O‘gil bolalar 3 1 2 8,6452 5,063 26 ,139 ,890 Qiz bolalar 2 9 2 8,4483 5,828 42 Shulte metodikasi 3 bos q ich O‘gil bolalar 3 1 2 9,5806 5,044 96 ,301 ,764 Qiz bolalar 2 9 2 9,1379 6,231 97 Shulte metodikasi 4 bos q ich O‘gil bolalar 3 1 2 9,0323 7,445 28 -,401 ,690 Qiz bolalar 2 9 2 9,7241 5,725 24 Shulte metodikasi 5 bos q ich O‘gil bolalar 3 1 3 1,0968 7,669 66 -,003 ,997 Qiz bolalar 2 9 3 1,1034 7,364 71 Tadqiqot doirasida Shulte metodikasi 1 bosqich ( t =-0,711; p >0,05), Shulte metodikasi 2 bosqich ( t =0,139; p >0,05), Shulte metodikasi 3 bosqich ( t =0,301; p >0,05), Shulte metodikasi 4 bosqich ( t =-0,401; p >0,05), Shulte 36 metodikasi 5 bosqich ( t =-0.003; p >0,05) bo ‘ yicha o ‘ g ’ il bolalar va qizlar orasida ishonchli farqlar kuzatilmadi . Buning sababi diqqat ko ‘ chuvchanlik darajasi qizlar va o ‘ g ’ il bolalar orasida bir xil tarzda namoyon b ’ lishi deb hisoblash mumkin . 6-jadval Sinaluvchilarning Shulte metodikasi bo‘yicha yosh tafovutlari (Styudent me’zoni) Ko‘rsatkic hlar Yo shi № O ‘rtacha qiymat Stand art og’ish t p Shulte metodikasi 1 bos q ich 5,0 0 2 3 3 2,7826 3,383 87 9,758 ,000 * **6,0 0 3 7 2 4,6486 2,699 96 Shulte metodikasi 2 bos q ich 5,0 0 2 3 3 2,3043 5,252 14 4,753 ,000 * **6,0 0 3 7 2 6,2162 4,042 38 Shulte metodikasi 3 bos q ich 5,0 0 2 3 3 3,3913 5,024 84 5,129 ,000 * **6,0 0 3 7 2 6,8649 4,391 67 Shulte metodikasi 4 bos q ich 5,0 0 2 3 3 4,5217 7,644 78 5,019 ,000 * **6,0 0 3 7 2 6,1622 2,939 33 Shulte metodikasi 5 5,0 0 2 3 3 5,3043 8,319 94 3,481 ,001 * ** 37 bos q ich 6,0 0 3 7 2 8,4865 5,530 83 Tadqiqot doirasida Shulte metodikasi 1 bosqich (t=9,758; p<0,001), Shulte metodikasi 2 bosqich (t=4,753; p<0,001), Shulte metodikasi 3 bosqich (t=5,129; p<0,001), Shulte metodikasi 4 bosqich (t=5,019; p<0,001), Shulte metodikasi 5 bosqich (t=3,481; p<0,001) bo‘yicha 5 yoshli va 6 yoshli bolalar orasida ishonchli farqlar kuzatildi. 6 yoshli bolalarga nisbatan 5 yoshli bolalarning diqqat ko‘chuvchanlik darajasi yuqori. Buning sababi 6 yoshli bolalarga nisbatan 5 yoshli bolalar juda serharakat, bir faoliyatdan ikkinchi bir faoliyatga o‘tishlari tez bo‘ladi. 1 b o s q i c h 2 b o s q i c h 3 b o s q i c h 4 b o s q i c h 5 b o s q i c h32.7826 32.3043 33.3913 34.5217 35.3043 24.6486 26.2162 26.8649 26.1622 28.4865Si n a l u vc h i l a r n i n g s h u l t e m e t o d i k a s i b o ’ yi c h a yo s h ta f o vu tl a r i (s t yu d e n t m e ’ z o n i ) 5 yosh 6 yosh 4-rasm. Sinaluvchilarning shulte metodikasi bo‘yicha yosh tafovutlari (student me’zoni) 7-jadval Shulte metodikasi bosqichlari o‘rtasidagi bog’liqlik bo‘yicha natijalar (Pirsin mezoni bo‘yicha) Shulte metodikasi 1 bos q ich Shulte m etodikasi 2 bos q ich Shulte metodikasi 3 bos q ich Shulte metodikasi 4 bos q ich Shulte metodikasi 5 bos q ich 38 Shulte metodikasi 1 bos q ich 1 ,610 ** ,577 ** ,663 ** ,390 ** ,000 ,000 ,000 ,002 60 60 60 60 Shulte metodikasi 2 bos q ich 1 ,490 ** ,601 ** ,572 ** ,000 ,000 ,000 60 60 60 Shulte metodikasi 3 bos q ich 1 ,637 ** ,497 ** ,000 ,000 60 60 Shulte metodikasi 4 bos q ich 1 ,682 ** ,000 60 Shulte metodikasi 5 bos q ich 1 Metodikaning bosqichlarini normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirgan holda normal taqsimlanish qonuniga mos kelgan shkalalarni Pirsin mezoni yordamida o ‘ zaro bog ’ liq yoki bog ’ liq emasligini aniqladik . Natijalar tahliliga ko ‘ ra , 1- bosqich va 2- bosqich ( r =,610; p <0,01), 1- bosqich va 3- bosqich ( r =,577; p <0,01), 1- bosqich va 4- bosqich ( r =,663; p <0,01), 1- bosqich va 5- bosqich ( r =,390; p <0,01), 2- bosqich va 3- bosqich ( r =,490; p <0,01), 2- bosqich va 4- bosqich ( r =,601; p <0,01), 2- bosqich va 5- bosqich ( r =,572; p <0,01), 3- bosqich va 4- bosqich ( r =,637; p <0,01), 3- bosqich va 5- bosqich ( r =,497; p <0,01), 3- bosqich va 5- bosqich ( r =,682; p <0,01) orasida bog ’ liqlik kuzatildi . Bog ’ liqlik kuzatilganligining sababi metodikaning birinchi bosqichida yaxshi natija qayd etilsa , oxirgi bosqichida ham shu ijobiy natija saqlanadi . Bundan kelib chiqadiki , birinchi bosqichda qanday natija kuzatilsa , oxirgi bosqichda ham shu natija kuzatiladi . 39 40 II BOB yuzasidan xuloslar Xulosa qilib aytish mumkinki , diqqatni almashtirishni rivojlantirish uchun " o ‘ tish marshrutlari " ni oldindan tushuntirish bilan tegishli mashqlarni tanlash kerak . Insonda e'tiborni shakllantirishning asosiy sharti hech qanday holatda uning biron bir ishni beparvolik bilan bajarishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Diqqatning asosiy funktsiyalariga quyidagilar kiradi: selektivlik, diqqat va faollik. Diqqatni tanlash funktsiyasi barcha kiruvchi ma'lumotlarni faqat hozirgi vaqtda inson uchun muhim bo‘lgan narsalarni tanlash orqali amalga oshiriladi. Mavjud muammolarni hal qilishda muvaffaqiyat ko‘p jihatdan ushbu aniq funktsiyani bajarish sifati bilan bog'liq. Aynan u ongning "shovqin immunitetini" ta'minlaydi. Diqqatni jamlash funktsiyasi diqqatni faoliyat mavzusiga qaratish, uni ushlab turish va almashtirishdan iborat. Axir, har qanday faoliyat o‘ziga xos xususiyatga ega ish tuzilishi, uni amalga oshirish texnologiyasi tufayli (nisbatan mustaqil bloklar, texnologik qismlar, ish operatsiyalarini bajarish ketma-ketligi va ularning ierarxiyasi). Agar ijrochi ish paytida o‘z vaqtida o‘tishga muvaffaq bo‘lsa va ushbu elementlarning barchasiga e'tibor qaratsa, uni muvaffaqiyat kutmoqda. Faoliyat funktsiyasi faoliyat elementlarini bajarish jarayonida intensivlik, diqqat kuchini oqilona taqsimlash orqali insonning mehnat qobiliyatini saqlashga qaratilgan.Hatto darslikni o‘qiyotganda ham (bu erda, qo‘shiqdan so‘zni tashlab bo‘lmaydi) , talaba diqqatni matnning alohida qismlari o‘rtasida notekis taqsimlaydi. Shu bilan birga, ba'zida bu parcha e'tibordan chetda qolmasligi uchun u o‘ziga harakat qilishi kerak va ba'zi hollarda bu o‘z-o‘zidan amalga oshiriladi. 6 yoshli bolalarga nisbatan 5 yoshli bolalarning diqqat ko‘chuvchanlik darajasi yuqori. Buning sababi 6 yoshli bolalarga nisbatan 5 yoshli bolalar juda serharakat, bir faoliyatdan ikkinchi bir faoliyatga o‘tishlari tez bo‘ladi. Tadqiqot doirasida Shulte metodikasi 1 bosqich (t=9,758; p<0,001), Shulte metodikasi 2 bosqich (t=4,753; p<0,001), Shulte metodikasi 3 bosqich (t=5,129; p<0,001), Shulte metodikasi 4 bosqich (t=5,019; p<0,001), Shulte 41 metodikasi 5 bosqich (t=3,481; p<0,001) bo‘yicha 5 yoshli va 6 yoshli bolalar orasida ishonchli farqlar kuzatildi. XULOSA Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda diqqatning hech qanday alomati ko‘rinmasa ham, oradan sal o‘tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko‘rina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini har xil kuchli qo‘zg‘atuvchilar (qattiq tovush, ortiqcha yorug‘lik kabi) ixtiyorsiz ravishda o‘ziga jalb qila boshlaydi. Ikki-uch oylik bolalar esa, «shaqir- shuqur»ga quloq soladigan (shaqildoqlarning tovushiga ovunadigan) bo‘la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko‘z o‘ngidagi narsa qanchalik rang-barang bo‘lsa, bola unga shunchalik ko‘p e’tibor beradi. Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda diqqatning hech qanday alomati ko‘rinmasa ham, oradan sal o‘tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko‘rina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini har turli kuchli qo‘zg‘atuvchilar (qattiq tovush, ortiqcha yorug‘lik kabi) ixtiyorsiz ravishda o‘ziga jalb qila boshlaydi. Ikki-uch oylik bolalar esa, shaqir-shuqurga quloq soladigan (shaqildoqlarning tovushiga ovunadigan) bo‘la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko‘z o‘ngidagi narsa qanchalik rang-barang bolsa , bola unga shunchalik ko‘p estetik beradi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda beqaror bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o‘yinchoq bersangiz u o‘yinchoqni juda qiziqib ko‘ra boshlaydi. Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o‘yinchoqni ko‘rsatsangiz, birinchi o‘yinchoqni tashlab, ikkinchisiga talpinadi. Yasli yoshidagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda hali tormozlanish protsesslarining kuchsizligi bilan bog‘liqdir. Tormozlanish jarayoni qo‘zg‘alish 42 jarayonining keng yoyilib ketishini to‘xtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinchi narsaga chalg‘ib ketaveradi. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‘oyat beqaror bo‘lishi turmush tajribalarimng juda ozligi bilan ham bog‘liqdir. Bolalarga hamma narsa yangilik bo‘lib tuyulaverganidan ularning diqqatlari bir narsadan ikkinchi narsaga tez-tez chalg‘ib ketaveradi. Bola ko‘z o‘ngidagi narsaning o‘zi bolaga juda qiziq tuyulgani sababli ham diqqati chalg‘ib ketadi. Masalan, N.M.Menchinskayaning hikoya qilishicha, Sasha (1 yosh 8 oylik) echki va uning bolalari haqidagi ertakni zo‘r qiziqish bilan tinglaydi. Bo‘ri kelib eshikni taqillatgani hikoya qilinganda, Sasha bo‘rining qanday taqillatganini ko‘rmoqchi bo‘lib, devorga tap-tap yetib uradi, lekin ba’zan taqillatishga shu qadar mahliyo bo‘lib ketadiki, ertakni tamomila unutib qo‘yadi. Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo‘linuvchanligi juda zaif , ko‘lami esa tor bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini faqat ko‘zlariga yaqqol ko‘rinib turgan bir narsagagina qarata oladilar. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining rivojlanishida nutqning roli juda kattadir. Bolaning tili chiqib nutqni egallay boshlashi, katta kishilar bilan muloqotda bo‘lishdan tashqari, ularning ko‘rsatmalarini bajarish imkoniyatini ham beradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, kichik yoshli bolalar kattalarga qarashishni, imkoniyatlari boricha ularning mehnatlariga aralashishni juda yoqtiradilar. Kattalarning iltimos va topshiriqlarini bajonidil ado etadilar, o‘z- o‘ziga xizmat ko‘rsatishga oid oddiy yumushlarni qiziqib bajaradilar , ota- onalarining uy-xo‘jalik ishlarida qarashishga harakat qiladilar. Mana shularning hammasi, diqqatni ma’lum darajada to‘plash va muayyan bir maqsadga qaratishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga asos yaratadi. Bog‘cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq, kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida kun sayin paydo bo‘ladigan yangi- yangi qiziqishlar , o‘yin faoliyatlarining xilma-xil bo‘la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta-sekin takomillashtirib boradi. 43 Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, bog‘chada turli majburiy mashg‘ulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga harakat qilish kerak. Diqqatning bundan keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayonida amalga oshiriladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning diqqati ko‘pincha ko‘lami qiziqishi hamda hissiyotlari bilan bogliqligi sababli konsentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan bo‘ladi. Maktabdagi talim jarayoni uchun zarur bo‘lgan ixtiyoriy diqqat bog‘chada didaktik mashg‘ulotlar, hikoyalar o‘qib berish davomida rivojlantiriladi. GLOSSARIY 1. Diqqat — subyekt faoliyatining biror obyekt yoki hodisaga jalb qilinishi. Diqqat ikki turga bo linadi: ixtiyorsiz (passiv) va ixtiyoriy (aktiv);ʻ 2. Ixtiyorsiz diqqat biron tashqi sabab ta sirida kishi xohishidan qat i ʼ ʼ nazar hosil bo ladi. Bunday Diqqat odamdan iroda kuchini talab qilmaydi. ʻ 3. Ixtiyoriy Diqqat da psixik faoliyat oldindan belgilangan maqsad bilan muayyan narsaga ongli ravishda jalb etiladi. Diqqatning bu turi iroda kuchini talab qiladi Insonning butun ongli faoliyati asosan ixtiyoriy Diqqat vositasida amalga oshiriladi. 4. Diqqat ko lami ʻ uning eng qisqa vaqt ichida (go yo birdaniga) o z ʻ ʻ doirasiga sig dira olishi mumkin bo lgan narsalar soni bilan belgilanadi. Shu ʻ ʻ jihatdan Diqqat keng yoki tor bo lishi mumkin ʻ 5. Diqqatning chalg’ishi – diqqatning kuchi qobiliyati meyoridan ortib ketadi, buning natijasida bemorlar hech narsaga uzoq vaqt diqqatlariniqarata olmaydi. 6. Diqqatning inertligi – diqqatning patologik fiksatsiyasi, diqqatning bir obektdan ikkinchisiga o‘tish mexanizminig buzilishi. 7. Aprozeksiya – diqqatning butunlay yo‘qolib ketishi 8. Qarilik parishonxotirligi – diqqat jamlashning sust intensivligi ko‘chuvchanligining qiyinlashishi bilan belgilanadi. 44 9. Parishonxotirlik – diqqatning cheklangan obektlariga uzoq vaqt mobaynida qaratilib turilishining buzilishi . Bu buzilish asosan charchaganda , astenik xolatlarda kuzatilad i; 10. Ixtiyoriydan keying diqqat – diqqatning muayyan obyektga, avvalo, ixtiyoriy ravishda qaratilib, so‘ngra uning ahamiyati tushunilgan sari o‘z-o‘zidan qaratilib boriladigan (avtomatlashgan diqqat turi. 11. Diqqatning hajmi – diqqatning bir vaqtning o‘zida qamrab olishi mumkin bo‘lgan mustaqil obyektlar miqdori bilan belgilanadigan xususiyati. 12. Diqqatsizlik – diqqatni obyektga yo‘naltira va to‘play olmaslik , atrofdagi kishilarga nisbatan diqqatsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xarakter hislati. 13. Ichki diqqat – ongimizning o‘z subyektiv taassurotlarimiz , his- tuyg’ularimiz va intilishlarimizga qaratilishidan iborat diqqat turi. 14. Tashqi diqqat – ongimizning obyektiv voelikdagi narsa va hodisalarga, ularning ayrim belgi va xususiyatlariga yo‘naltirilishi, ularda faol to‘planadigan faoliyat turi. 15. Diqqat depressiyasi – turli tashqi va ichki omillarga ko‘ra obyektda to‘planish va mustahkamlanishning kuchsizlanishi va buzilishi. 16. Diqqatning taqsimlanishi – bir vaqtning o‘zida turli obyektlar ma’lum bir qatorda diqqat ushlab turilib bir odamning qobiliyati bilan diqqat tajribasini tushunishidir. 17. Diqqatning bo‘linishi deganda biz ayni bir vaqtda diqqatimizning ikki yoki undan ortiq ob ektga qaratilishi tushunamiz.‟ 18. Diqqatning ko‘chirilishi - Diqqatni ongli ravishda va o‘ylab bir narsadan boshqa narsaga o‘tkazishga diqqat ko‘chirilishi deyiladi. 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Гамезо М.В, Домашенко И.А Атлас по психологии М; «Просвещение» 1986 г 2. Гиппенрейтер Ю.Б Введение в общую психологию: Курс лекций:Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997 3. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 4. Джемс В . Психология .- М ., 1991 5. Karimova V.M. Psixologiya T-2002 y 6. Маклаков А.Г Общая психология М.; “Питер” 2003 7. Немов Р.С Психология 1 -китоб М;. 1999 г 8. Общая психология: Курс лекций/ Сост. Е.И.Рогов.-М.: Владос, 1995 9. Psixologiya qisqacha izohli lug ’ at T -1998 y 10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-СПб.: «Питер» 1999 11. Turg ’ unov Q . Psixologiya terminlarining ruscha - o ‘ zbekcha izohli lug ’ ati T ; " O ‘ qituvchi " nashriyoti 1975 y 12. Umumiy psixologiya ( A . V . Petrovskiy tahriri ostida ) T ; " O ‘ qituvchi " 1992 y 13. G ’ oziev E . G ’ Umumiy psixologiya 1 -2 kitob T -2002 y 46 ILOVALAR 1-Жадвал 47 2-жадвал 48 49 3-ЖАДВАЛ 50 4-ЖАДВАЛ 51 52 5-ЖАДВАЛ 53 ШУЛЬТЕ ЖАДВАЛИДА ИШЛАШ ТАРТИБИ СТОЛНИ БУРЧАК ОСТИДА, СИНАЛУВЧИНИНГ КЎЗИДАН 30-35 СМ МАСОФАДА ЖОЙЛАШТИРИНГ БОЛАДАН КЎЗЛАРИНИ МАРКАЗДАГИ ТАСВИРЛАНГАН НАРСАЛАРГА ҚАРАТИШИНИ ВА УЗОҚРОҚ ҚАРАМАСЛИГИНИ СЎРАНГ. СИНАЛУВЧИ ЖАДВАЛНИ ОЛАДИ, 10 СОНИЯ ДАВОМИДА УНГА ҚАРАЙДИ ВА ЮЗИНИ ПАСТГА ҚАРАТАДИ С ИНАЛУВЧИ ТЕСТ ҚОИДАЛАРИ ҲАҚИДА ГАПИРАДИ: ТАЛАБА РАҚАМЛАРНИ БОҒЛАБ, УЛАРНИ ЧАҚИРИБ, ҚАЛАМ ЁКИ КЎРСАТГИЧ БИЛАН ДОИМИЙ ЧИЗИҚ ЧИЗИШИ КЕРАК ОБЪЕКТЛАРНИНГ КЕТМА-КЕТЛИГИНИ БУЗИШ МУМКИН ЭМАС, АГАР РАСМДА 25 ТАГАЧА БЎЛСА, БОЛА 1, 2, 3 ВА ҲОКАЗОЛАРНИ КЎРСАТИШИ КЕРАК ВА "ЙЎЛ БЎЙЛАБ" УЧРАШАДИГАН РАҚАМЛАРГА "САКРАБ ТУШМАСЛИК" КЕРАК БУТУН АЛГОРИТМ ЯНА БИР НЕЧА МАРТА ТАКРОРЛАНАДИ (ҚАНЧА МАТЕРИАЛЛАР ИШЛОВ БЕРИЛИШИ РЕЖАЛАШТИРИЛГАНИГА ҚАРАБ). ИШ ОХИРИДА ЭКСПЕРИМЕНТАТОР ИШ ВАРАҚАЛАРИНИ ТЎПЛАЙДИ ВА НАТИЖАЛАРНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛАДИ . НАТИЖАЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ ИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ АНИҚЛАШ ФОРМУЛАСИ: ИС (СЕКУНДЛАРДА) = (Т1 + Т2 + Т3 + Т4 + Т5) /5 . • ТОПШИРИҚНИ БАЖАРИШ ТЕЗЛИГИ ИНДЕКСИ: ТБТ = Т1 / ИС. • ПСИХИК БАРҚАРОРЛИК ИНДЕКСИ: • ПБИ = Т5 / ИС 54 МЕЪЁРИЙ КЎРСАТКИЧЛАР ЁШ 5 БАЛЛ 4 БАЛЛ 3 БАЛЛ 2 БАЛЛ 1 БАЛЛ 10 45 ВА ПАСТ 46-55 56-65 66-75 76 ВА ЮҚОРИ 11 35 ВА ПАСТ 36-45 46-55 56-65 66 ВА ЮҚОРИ 12 ва ундан юқори 30 ВА ПАСТ 31-35 36-45 46-55 56 ВА ЮҚОРИ 55
Diqqatning rivojlanishi va diqqatsizlik (kichik maktab o’quvchilar misolida)
‎KIRISH…………………………………………………………..3
I BOB.‎‎PSIXOLOGIYADA DIQQAT MUAMMOSI………………… 
1.1 §Bolalar diqqatining mohiyati……………………………..……..5
1.2 §Diqqatning vazifalari va turlari, diqqatning xossalari…………8
1.3 §Diqqatning fiziologik mexanzmlari…………………………….11
I BOByuzasidan xulosalar……………………………………………13
II BOB.DIQQATSIZLIK VA DIQQATNI TADQIQ ETISHI…………………. 
2.1§Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatsizlik……………...……14
2.2§Diqqatning rivojlanishi. Diqqat klassifikatsiyasi………………....18
2.3§Diqqat ko‘chuvchanligini tadqiq etish (Shulte jadvali) …………29
II BOByuzasidan xulosalar…………………………………………….39
‎XULOSA……………………………………………………….40
‎GLOSSARIY……………………………………………………42
 ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………………44
 ILOVALAR……………………………………………………….45
Sotib olish