Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	119.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

22 Sotish

Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………...………………………..2
I BOB. DIZARTRIYA TUSHUNCHASI VA UNING XUSUSIYATLARI……
5
1.1. Dizartriya tushunchasi va uning xususiyatlari………………………………….5
1.2. Psixo korreksion-logopedik ishlarning asosiy vazifalari………………………
13
II BOB. DIZARTRIK BOLALAR BILAN ISHLASHDA
QO‘LLANILADIGAN USULLAR VA
YONDASHUVLAR………………….23
2.1. Dizartrik bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan
usullar……………………....23
2.2. Dizartriya bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlar…………………..27
XULOSA…………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil
11-sentabrdagi PF-158-son Farmoni bilan tasdiqlangan “O’zbekiston – 2030”
strategiyasida Bolalar o‘rtasidagi irsiy kasalliklarning oldini olish va davolash
samaradorligini oshirish, bolalar o‘rtasidagi irsiy kasalliklarni 2 barobarga
qisqartirish, chaqaloqlarda irsiy kasalliklar bo‘yicha selektiv skrining tekshiruvlar
qamrovini kamida 50 foizga oshirish ishlari amalga oshirilishi koo’zda tutilgan 1
.
Bundan oldingi Harakatlar strategiyasida esa pastdagilar nazarda tutilib barchasi
amalga oshirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-fevraldagi PF-6155-son
Farmoni bilan tasdiqlangan “2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini
“Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”da
amalga oshirishga oid davlat dasturi ” hamda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 13-
oktabrdagi PQ-4860-son qarori ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi
qaror qiladi: 2
Mazkur Nizom umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarida (keyingi o‘rinlarda —
maktab ) jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar
(keyingi o‘rinlarda — alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar) uchun inklyuziv
ta’limni tashkil etish tartibini belgilaydi.
Maktablarda boshlang‘ich tayanch korreksion sinflar ochilishi mumkin.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentabrdagi PF-158-son Farmoni bilan tasdiqlangan
“O’zbekiston – 2030” strategiyasi
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-fevraldagi PF-6155-son Farmoni
2

2. Ushbu Nizom talablari davlat umumta’lim tashkilotlariga nisbatan tatbiq
etiladi.
3. Mazkur Nizomda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
inklyuziv ta’lim — alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning
xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim
tashkilotlarida ta’lim olishga bo‘lgan teng imkoniyatlarni ta’minlagan holda
beriladigan ta’lim;
inklyuziv ta’lim sinfi — maktabdagi alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
bolalarning boshqa (sog‘lom) bolalar bilan teng huquqli va birgalikdagi ta’lim
olishlari shaklida tashkil etilgan sinf;
boshlang‘ich tayanch korreksion sinfi — maktabda alohida ta’lim ehtiyojlari
bo‘lgan bolalar uchun alohida tashkil etiladigan boshlang‘ich sinf;
o‘quvchilar — inklyuziv ta’lim va boshlang‘ich tayanch korreksion sinflarda
tahsil olayotgan sog‘lom yoki alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar.
4. Maktabda o‘quvchilar ta’lim jarayoniga moslashish darajasiga qarab
boshqa (sog‘lom) bolalar bilan bir qatorda maktabga qatnab muayyan sinfning
o‘quv rejasiga mos keladigan o‘quv dasturlari doirasida tahsil oladi.
Keyingi tahrirga qarang.
Maktabga qatnab o‘qish imkoniyati bo‘lmagan o‘quvchilarga ta’lim berish
o‘quv rejalari va o‘quv dasturlariga muvofiq ota-onalar yoki ularning o‘rnini
bosuvchi shaxslar bilan kelishilgan tavsiyaga muvofiq zarur bilim, malaka va
ko‘nikmalarni masofadan turib yoki uyda yakka tartibda ta’lim berish orqali
amalga oshiriladi.
4.O‘quvchilar turli to‘garaklar, seksiyalar, maktabdan tashqari tadbirlarda
qatnashish imkoniyati ega.
5. Inklyuziv ta’limni tashkil etish insonparvarlik, umuminsoniy qadriyatlar,
bag‘rikenglik, oshkoralik tamoyillariga asosan amalga oshiriladi.
6. Maktabda inklyuziv ta’lim va boshlang‘ich tayanch korreksion sinflar
bolalarning yosh va individual xususiyatlari, aqliy rivojlanishi darajasi, somatik va
asab-ruhiy sog‘lig‘i holatiga muvofiq tashkil etiladi.
3

Kurs ishining maqsadi: Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan
psixokorreksion-logopedik ishlarning vazifalari va usullari mavzusini nazariy
jihatdan o‘rganish.
Kurs ishining vazifasi :
 1. Dizartriya tushunchasi va uning xususiyatlari
 2. Psixokorreksoin-logopedik ishlarning asosiy vazifalari
 3. Dizartrik bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan usullar
 4. Dizartriya bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlar
Kurs ishining predmeti: Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan
psixokorreksion-logopedik ishlar, bolalarning nutq va emotsional rivojlanishini
yaxshilashga qaratilgan muhim jarayondir. Dizartriya, nutqni shakllantirishda
qiyinchiliklarga olib keladigan holat bo‘lib, bu bolalarning o‘z fikrlarini ifoda
etishiga va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu
jarayonda psixokorreksion-logopedik ishlarning vazifalari, bolalarning nutq
qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va
ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashdir.
Kurs ishining obyekti: Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan
psixokorreksion-logopedik ishlarning obyekti, bolalarning nutq rivojlanishidagi
muammolarni hal qilish va ularning kommunikativ ko‘nikmalarini yaxshilashga
qaratilgan jarayondir. Dizartriya, asosan, nutq mushaklarining harakatlarini
boshqarishda qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lib, bu bolalarning o‘z fikrlarini aniq
ifoda etishlarini va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishlarini to‘sqinlik qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi kirish qism, 2 ta bob, 4 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. DIZARTRIYA TUSHUNCHASI VA UNING XUSUSIYATLARI
1. 1. Dizartriya tushunchasi va uning xususiyatlari
Dizartriya – bu nutqning buzilishi bo‘lib, asosan, markaziy nerv tizimi (MNT)
faoliyatining izdan chiqishi natijasida yuzaga keladi. Dizartriya so‘zi lotincha
"dis-" (buzilish) va "arthria" (talaffuz, nutq) so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, bu
nutqning talaffuz jihatida yuzaga keladigan buzilishlarni anglatadi. Dizartriya bilan
bog‘liq muammolar, asosan, nutqni aniqlik bilan ifodalash va talaffuz qilishda
yuzaga keladigan qiyinchiliklar bilan ifodalanadi, bu esa ko‘pincha bolaning
muloqot qilish imkoniyatlarini cheklaydi. 3
Dizartriya bilan kasallangan bolalarda,
odatda, muloqotdagi aniq talaffuz, nutq va harakatlar o‘rtasidagi bog‘lanishning
buzilishi ko‘zga tashlanadi. Nutq, odatda, notekis va noaniq bo‘lib, so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Dizartriya, ayniqsa, motorda
harakatlarni boshqarishdagi muammolar, masalan, yuz mushaklarining yoki til,
lablar va bo‘g‘imlarning noto‘g‘ri ishlashi bilan bog‘liq.
Dizartriyaning yuzaga kelish sabablari:
- Tug‘ma markaziy asab tizimi zararlanishlari (masalan, serebral falaj,
asfiksiya);
- Bosh miya yoki orqa miya jarohatlari;
- Neyroinfeksiyalar (ensefalit, menengit);
- Genetik yoki metabolik kasalliklar;
- Toksik yoki farmakologik omillar (onkologik dorilar, alkogol, zaharlar
ta’siri).
3
Muzaffarova, X. O‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalari. Bola va Zamon jurnal.
T, (2-2019).
5

Bu omillar natijasida miya po‘stlog‘i, uning osti tuzilmalari, miya nervlari va
mushaklar o‘rtasidagi aloqa buziladi, bu esa og‘zaki nutq apparatining to‘laqonli
ishlashiga to‘sqinlik qiladi.
Logopediyada dizartriya turli darajadagi motor buzilishlariga qarab quyidagi
turlarga bo‘linadi:
1. Spastik dizartriya – mushaklar kuchli tarang holatda, nutq sekin, siqilgan
va ohangsiz bo‘ladi. Ko‘pincha serebral falaj bilan bog‘liq.
2. Gipotonik dizartriya – mushaklar sust, nutq xira, kuchsiz va aniq
bo‘lmagan. Ovoz past, intonatsiya zaif.
3. Ataksik dizartriya – muvofiqlashtirilgan harakatlarning buzilishi bilan
kechadi. Nutq notekis, ritmsiz, "parchalangan" tarzda eshitiladi.
4. Ekstrapiramidal (giperkinetik) dizartriya – mushaklarning ixtiyorsiz
harakatlari tufayli nutq buziladi. Ovoz tebranuvchan, mimika va artikulyatsiya
noaniq bo‘ladi.
5. Aralash dizartriya – bir nechta shakl belgilari birga namoyon bo‘ladi. Ko‘p
hollarda bu holat og‘ir nevrologik kasalliklar fonida uchraydi.
Dizartriya darajasi yengildan og‘irgacha bo‘lishi mumkin. Eng og‘ir shakli –
anartriya, bunda bola umuman og‘zaki nutq hosil qila olmaydi.
Dizartriya nafaqat nutqning buzilishi, balki bolaning psixik rivojlanishiga,
ijtimoiy moslashuviga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, erta tashxis va
to‘g‘ri logopedik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi.
Dizartriyaning asosiy sabablari markaziy nerv tizimi bilan bog‘liq turli
kasalliklar yoki jarohatlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Misol uchun, dizartriya
asosan miya shikastlanishidan yoki nevrologik kasalliklardan, shu jumladan, miya
insultlari, miya shikastlanishi, tug‘ma nuqsonlar, yoki yurak qon tomir kasalliklari
natijasida yuzaga keladi. Bu holatni ko‘plab nevrologik va psixologik kasalliklar
ham yomonlashtirishi mumkin. Dizartriyaning asosiy xususiyatlaridan biri
shundaki, bu patologiya ko‘pincha aniq bir sababga asoslanib yuzaga keladi va
nutqning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan fiziologik jihatlar bilan bog‘liqdir.
Masalan, miyaning muayyan qismlaridagi shikastlanish yoki o‘zgarmagan,
6

lakalizatsiya bo‘yicha buzilishlar dizartriya simptomlariga olib keladi.
Dizartriyaning turli shakllari mavjud bo‘lib, ular kasallikning rivojlanish darajasiga
va bola organizmida kuzatiladigan o‘zgarishlarga qarab o‘zgaradi. Shakllari
orasida eng keng tarqalgani – bu motorli dizartriya bo‘lib, unda bola harakatlarni
boshqarishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu esa nutq mushaklarining to‘g‘ri
ishlashiga salbiy ta’sir qiladi, natijada talaffuz va so‘zlarni to‘g‘ri aytishda
qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Motorli dizartriya ko‘pincha harakatlarning
qiyinlashishi bilan bog‘liq bo‘lib, bola nutq jarayonini amalga oshirishda o‘z
mushaklarini noto‘g‘ri ishlatadi.
Bundan tashqari, dizartriyaning boshqa shakllari ham mavjud, masalan,
sensorli dizartriya, bu esa nutqni anglashda va o‘z nutqini anglatishda
qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Bu shaklda bola o‘zida nutqning tovushlarini
sezishda va tushunishda muammolarni his qiladi. Shuningdek, aralash dizartriya
shakli mavjud bo‘lib, u sensorli va motorli buzilishlarning birlashuvi natijasida
yuzaga keladi. Bu shakl ko‘proq rivojlanish va ijtimoiy ko‘nikmalarning
cheklanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bola o‘zining ijtimoiy muloqotini va nutqini
samarali amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch keladi. Dizartriya bilan
kasallangan bolalar uchun eng asosiy muammo, bu ularning o‘z fikrlarini to‘g‘ri
ifodalash va muloqot qilish imkoniyatining cheklanishidir. Dizartriya bolaning
jamiyatga moslashuvi va ijtimoiy faolligini cheklashi mumkin, chunki to‘g‘ri
muloqot qila olishning qiyinchiliklari ijtimoiy munosabatlarni o‘rnatishda to‘siq
bo‘ladi. Bu bolaning psixologik holatiga ham ta’sir ko‘rsatadi va o‘z-o‘zini
qadrlash, ijtimoiy o‘ziga ishonish va mustaqil fikrlarni ifodalashdagi muammolarni
keltirib chiqaradi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar bilan ishlashda, nutqni yaxshilash va
bolaning ijtimoiy moslashishini qo‘llab-quvvatlash uchun, ko‘plab metodologik
yondashuvlar qo‘llaniladi. Bunday yondashuvlar, birinchi navbatda, dizartriyaning
belgilari va turli shakllarini inobatga olib, o‘zlashtirishni osonlashtirishga yordam
beradigan maxsus o‘quv mashg‘ulotlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalar
uchun maxsus mashqlar va treninglar tashkil etiladi, bu esa mushaklarning
7

faoliyatini tiklash va nutq jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan. Dizartriya bilan
kasallangan bolalar uchun logopedik korreksiyaning asosiy vazifalaridan biri –
nutqni rivojlantirish va uni aniq qilishdir. Korrektsiya jarayonida logopedlar turli
mashqlarni amalga oshiradilar, masalan, yengil jismoniy mashqlar, nutq
mushaklarini mustahkamlash uchun maxsus vazifalar, nutq tovushlarini aniq
talaffuz qilish uchun turli amaliyotlar, hamda individual va guruh ishlari
yordamida bolaning nutq qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan ko‘nikmalarni
rivojlantiradilar. Bu mashqlar bolaning til, lab, tili va bo‘g‘im mushaklarini
yaxshilashga yordam beradi, natijada ular talaffuzni to‘g‘ri bajarish uchun kerakli
o‘zgarishlarni amalga oshiradi.
Dizartriya bilan bog‘liq ishlarni olib borish, shuningdek, bola bilan doimiy
o‘zaro aloqani, uni qo‘llab-quvvatlashni talab etadi. Oila hamkorligi bu
jarayonning samaradorligini oshirishi mumkin, chunki bola o‘z uyida ham nutqni
rivojlantirishga harakat qilishlari kerak. Logopedik mashg‘ulotlar o‘quv
muassasalarida, sog‘liqni saqlash tizimida va ijtimoiy yordam ko‘rsatiladigan
markazlarda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, bola bilan ishlashda maxsus
apparatlar, texnologik yordam vositalari va interaktiv materiallardan foydalanish,
nutqni yaxshilashga yordam beradi. Dizartriya bilan kasallangan bolalarning
terapiyasida, shuningdek, ijtimoiy moslashuv va psixologik yordam ko‘rsatish
muhim ahamiyatga ega. Psixologik yondashuvlar bolaning o‘z-o‘zini anglashiga,
o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga, va ijtimoiy faolligini oshirishga yordam beradi.
Bu yondashuvlar bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini tiklashga, o‘z psixologik
holatini yaxshilashga xizmat qiladi. Shunday qilib, dizartriya bilan kasallangan
bolalar bilan olib boriladigan ishlarda bir necha asosiy yondashuvlar va
metodologiyalarni qo‘llash muhimdir. Bu usullar bolaning nutqini tiklash,
mushaklar faolligini yaxshilash, ijtimoiy moslashuvni qo‘llab-quvvatlash, va
umumiy rivojlanishni o‘stirishga yordam beradi. Bu jarayon bolalarning to‘g‘ri
rivojlanishi va jamiyatga moslashishiga yordam beradi, natijada ular o‘z nutqida
ishonch hosil qilishlari mumkin. Dizartriya — bu nutqni shakllantirishda
muammolarni anglatadigan holat bo‘lib, u bolalarning nutq qobiliyatiga salbiy
8

ta'sir ko‘rsatadi. Dizartriya, asosan, nutq mushaklarining harakatlarini boshqarish
qobiliyatining buzilishi bilan bog‘liqdir. Bu holat, bolaning o‘z fikrlarini ifoda
etishiga, boshqalar bilan muloqot qilishiga va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishiga
qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Dizartriya, ko‘pincha, bola tug‘ilganda yoki
bolaligida yuzaga keladigan neuroloji muammolar, travmalar yoki boshqa sog‘liq
bilan bog‘liq omillar natijasida paydo bo‘ladi.
Dizartriyaning xususiyatlari turlicha bo‘lishi mumkin. Ularning ichida
nutqning aniq va tushunarli bo‘lmasligi, tovushlarni to‘g‘ri ishlab chiqarmaslik,
vaqti-vaqti bilan nutqning sekinlashishi yoki tezlashishi, shuningdek, nutqning
umumiy ritmi va melodikasi buzilishi kabilar mavjud. Dizartriya bilan og‘rigan
bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Bu, ularning emotsional holatiga va o‘ziga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta'sir
ko‘rsatishi mumkin. Dizartriyaning sabablari ko‘p qirrali bo‘lishi mumkin. Ular
orasida miyaning rivojlanishdagi anomaliyalari, asab tizimidagi buzilishlar, travma
yoki infarkt natijasida yuzaga kelgan muammolar mavjud. Shuningdek, dizartriya,
bolalarda ko‘rish va eshitish qobiliyatining pasayishi bilan ham bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Bu holatlar, bolaning nutq rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi va ularning
o‘zini ifoda etish qobiliyatini cheklaydi. 4
Dizartriyaning diagnozini qo‘yish jarayoni murakkab bo‘lishi mumkin. Bu
jarayon, mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning nutq
ko‘nikmalarini, emotsional holatini va ijtimoiy aloqalarini baholashni o‘z ichiga
oladi. Dizartriya bilan og‘rigan bolalar, ko‘pincha logopedlar va psixologlar bilan
ishlashlari zarur. Logopedik yordam, bolalarning nutq qobiliyatlarini
rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashg‘ulotlar va usullarni o‘z ichiga oladi.
Psixologik yordam esa, bolalarning hissiy va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlashga yordam beradi. Dizartriya bilan og‘rigan bolalarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshirish va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishda samimiy muhit yaratish
muhimdir. Ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislar, bolalarning ehtiyojlarini
4
Muzaffarova, X. (2021). Ақли заиф болаларни ташхи c лаш ва уни амалга оширишга қўйиладиган талаблар .
Журнал Педагогики и психологии в современном образовании .
9

hisobga olib, ularni qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Dizartriya, bolaning o‘zini
izolyatsiyalangan his qilishi va ijtimoiy muhitga integratsiyalashishida
qiyinchiliklar keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun, logopedik va psixologik
ishlarni birlashtirish, dizartrik bolalarning ijtimoiy rivojlanishini yaxshilashga
yordam beradi.
Umuman olganda, dizartriya — bu nutq muammosi bo‘lib, u bolalarning
emotsional va ijtimoiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Dizartriya
bilan og‘rigan bolalarga logopedik va psixologik yordam ko‘rsatish orqali,
ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashga
yordam berish mumkin. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish
va hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Dizartriya tushunchasi va uning
xususiyatlarini to‘g‘ri tushunish, bolalarga zarur yordam ko‘rsatish uchun
muhimdir.
Dizartriya, asosan, markaziy nerv tizimining shikastlanishi natijasida
rivojlanadigan nutqni boshqarishdagi buzilishdir. Bu kasallik odatda bolalarda
nutqni shakllantirishda, talaffuzda, eshitishda, va nutqni ravon ifodalashda
qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar ko‘pincha
so‘zlarni aniqlik bilan talaffuz qilishda va nutqni izchil va ravon tarzda ifodalashda
qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday bolalar nutqni to‘g‘ri anglay olishadi,
ammo uni aniq ifodalashda va boshqalarga tushunarli tarzda so‘zlashda
muammolar paydo bo‘ladi. Dizartriya tushunchasi asosan nutq motorikasi bilan
bog‘liq bo‘lib, bolalarning nutqni shakllantirish jarayoniga markaziy nerv
tizimining ta’siri bilan bog‘liqdir. Dizartriyaning xususiyatlari har bir bolaning
holatiga qarab farq qiladi, chunki bu kasallikning turli shakllari mavjud. Dizartriya
odatda bolalarda tongacha rivojlanadi, ammo ba’zi holatlarda bu kasallikni
aniqlash va davolash kechikadi. Kasallikning asosiy belgilaridan biri, bolaning
talaffuzi va nutqi juda sekin, notog‘ri va qiyin bo‘lishidir. Nutqning to‘g‘ri
shakllanishi uchun o‘zgarmas va kuchli muhit kerak, va dizartriya bilan
kasallangan bolalarda bu jarayon buziladi. Ular ko‘pincha nutqning aniq va
tushunarli bo‘lishini ta’minlashda ko‘p qiyinchiliklarga duch keladilar.
10

Dizartriyaning asosiy sabablari markaziy nerv tizimining turli xususiyatlari va
kasalliklaridan kelib chiqadi. Dizartriya, odatda, nevrologik kasalliklarning
natijasida yuzaga keladi, masalan, markaziy nerv tizimi shikastlanishi yoki
neurologik rivojlanishdagi kechikishlar. Markaziy nerv tizimining anormal
ishlashi, til va nutqni boshqarish jarayonlarini to‘liq amalga oshirishga to‘sqinlik
qiladi. Bu, o‘z navbatida, nutq va talaffuzni boshqarishdagi qiyinchiliklarga olib
keladi. Boshqa bir sabab, dizartriyaning turli shakllariga o‘zaro bog‘liq bo‘lishi
mumkin bo‘lgan otalik va onalik omillari, boladagi neurologik kasalliklar va hatto
genetik omillardir. Ba’zi hollarda, bola tug‘ilganidan keyin markaziy nerv tizimida
shikastlanish sodir bo‘lishi mumkin, bu esa dizartriya rivojlanishiga olib keladi.
Dizartriya kasalligi belgilari ko‘pincha bola kichik bo‘lganida yuzaga chiqadi
va bola o‘zining nutqini anglashni boshlaganda seziladi. Biroq, ba’zan
dizartriyaning dastlabki belgilarini aniqlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi, chunki
bu kasallikning ba’zi shakllari oddiy nutq va talaffuzdagi kichik o‘zgarishlar bilan
boshlanadi. Dizartriya bilan kasallangan bolalarda nutqning aniqligi va tushunarli
bo‘lishi to‘liq rivojlanmaydi. Talaffuzdagi xatoliklar va nutqning ravonligi to‘liq
shakllanmagan bo‘lishi mumkin, va ular nutqni izchil va tushunarli ravishda
ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Boshqa bir xususiyat esa, bolalar
dizartriya bilan kasallangan bo‘lsa ham, so‘zlarni yaxshi tushunadilar, ammo ularni
to‘g‘ri talaffuz qilishda yoki bir joyga jamlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Dizartriyaning turli shakllari mavjud, ularning har biri boladagi nevrologik
shikastlanishlar va markaziy nerv tizimidagi o‘zgarishlarga qarab farqlanadi. Eng
keng tarqalgan dizartriya shakllaridan biri bu ekstrapiramidal dizartriya bo‘lib, u
ko‘pincha bolada muvozanat va motorikani nazorat qilishda qiyinchiliklarga olib
keladi. Ushbu shaklda bola so‘zlarni talaffuz qilishda muammolarga duch keladi,
va uning nutqi ko‘pincha o‘zgacha va noaniq bo‘ladi. Bu dizartriya shakli
ko‘pincha boladagi motor funktsiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, nutqni boshqarishdagi
qiyinchiliklarni yaratadi. Boshqa bir shakl esa piramidal dizartriyadir, u ko‘proq
motor funktsiyalari va nutqni boshqarishda chuqur qiyinchiliklarga olib keladi. Bu
11

shakl bolalarning nutqni boshqarish qobiliyatini sezilarli darajada cheklaydi va
ularni normal nutqni ifodalashda qiyinchiliklarga duchor qiladi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalarda nutqni rivojlantirish uchun turli xil
pedagogik va logopedik yondashuvlar qo‘llaniladi. Ularning asosiy maqsadi
bolalarning nutq qobiliyatlarini yaxshilash, talaffuzni aniqroq va ravonroq qilish,
va muloqot qilishni osonlashtirishdir. Boshqa bir muhim maqsad esa bolaning
o‘ziga bo‘lgan ishonchni tiklash va uning ijtimoiy integratsiyasini ta’minlashdir.
Pedagogik yondashuvlar, bolalar uchun nutqni rivojlantirishda eng asosiy
elementlardan biri hisoblanadi, chunki ular bolaning ijtimoiy rivojlanishini
ta’minlashga yordam beradi va unga o‘zini boshqalar bilan muloqot qilishda
qulaylik yaratadi. Logopedik yondashuvlar esa bolalarga nutqni yaxshilash,
talaffuzni o‘zgartirish va so‘zlarni aniq va ravon ifodalashda yordam berish
maqsadida qo‘llaniladi. Bu yondashuvlar o‘z ichiga turli xil mashqlarni,
texnikalarni va metodlarni oladi. Misol uchun, nutqni ravonlashtirish uchun til va
lablarni harakatlantiruvchi mashqlar, ovoz chiqarish mashqlari va nutqni
boshqarishga yo‘naltirilgan mashqlar qo‘llaniladi. Bularning barchasi bolaning
nutqni yaxshilashda va talaffuzni to‘g‘ri qilishda yordam beradi. 5
Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun o‘yin metodlari ham juda samarali
bo‘lishi mumkin. O‘yinlar, bolaning o‘rganish jarayonini qiziqarli va samarali
qilishda yordam beradi. O‘yin jarayonida bolalar nutqni to‘g‘ri ifodalashni
o‘rganadilar, va bu jarayon bolaning ijtimoiy moslashuvini rivojlantiradi. O‘yin
metodlari bolalarni faoliyatga jalb qiladi, ularni diqqatini jamlashga undaydi va
o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Boshqa bir yondashuv esa vizual va audio
materiallar orqali o‘rgatishdir. Vizual materiallar, masalan, rasmlar va
kartochkalar, bolalarga so‘zlarni to‘g‘ri eslab qolishga yordam beradi, shu bilan
birga, ular nutqni rivojlantirishda samarali bo‘ladi. Audio materiallar orqali esa
bolalar so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganadilar, va bu metod bolalar uchun
intuitiv tarzda tushunarli bo‘ladi.
5
Muzaffarova, X. (2021). Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari. Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании .
12

Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun psixologik yordam ham muhim
ahamiyatga ega. Psixologik yondashuvlar bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
tiklash, ular uchun ijtimoiy moslashuvni qo‘llab-quvvatlash va nutqni
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, pedagogik va logopedik
yondashuvlarning uyg‘un ishlashi bolaning nutqini yaxshilashda muhim
ahamiyatga ega. Bu yondashuvlar orqali bolalar o‘z nutqlarini aniq va tushunarli
ravishda ifodalashni o‘rganadilar va jamiyatda muvaffaqiyatli moslashishga
yordam beradi.
1.2. Psixokorreksoin-logopedik ishlarning asosiy vazifalari
Psixokorreksion ishlar – bu psixik rivojlanishda buzilishlar yoki chetlanishlar
kuzatilgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ularning emotsional, ijtimoiy va nutqiy
holatini tiklashga yo‘naltirilgan maxsus psixologik- pedagogik faoliyatdir.
Ayniqsa, nutq buzilishlariga ega bolalar, jumladan, dizartrik bolalar bilan ishlashda
psixokorreksion yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Psixokorreksion ishlarning asosiy vazifalari:
Bolaning psixik va emotsional holatini barqarorlashtirish;
Nutq faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish;
Ijtimoiy moslashuv darajasini oshirish;
O‘ziga ishonch, ijobiy «Men-konsepsiyasi»ni shakllantirish;
Shaxsiy va kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantirish;
Nevrologik holat va motorikani psixologik usullar bilan qo‘llab-quvvatlash.
Psixokorreksion ishlar quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Diagnostik bosqich:
Bola bilan dastlabki suhbat, kuzatuv, testlar orqali uning psixologik holati,
nutqiy rivojlanish darajasi aniqlanadi. Bu bosqichda logoped, psixolog va ota-
onalar bilan hamkorlikda individual dastur ishlab chiqiladi.
2. Koreksion bosqich:
Bunda psixologik mashg‘ulotlar, o‘yinlar, art-terapiya, nutqiy mashqlar orqali
muammoni tuzatishga yo‘naltirilgan amaliy ishlar olib boriladi. Bolaning holatiga
qarab individual yoki guruhiy mashg‘ulotlar qo‘llaniladi.
13

3. Baholash va yakuniy bosqich:
Dastlabki va oraliq natijalar tahlil qilinadi, erishilgan yutuqlar aniqlanadi.
Zarur hollarda dasturga o‘zgartirishlar kiritiladi yoki yangi bosqichga o‘tiladi.
Psixokorreksion ishlar tizimli va uzluksiz bo‘lishi kerak. Har bir bolaning
individualligi, ehtiyojlari va imkoniyatlarini inobatga olgan holda yondashuv
tanlanadi.
Dizartriya – bu markaziy nerv tizimi (MNT)ning turli darajadagi
shikastlanishlari natijasida yuzaga keladigan, nutq va muloqotning buzilishi bilan
bog‘liq nevrologik patologiyadir. Dizartriyaning asosiy xususiyati – bu nutqning
talaffuz jihatlarida yuzaga keladigan buzilishlardir, u odatda miyaning motorik
funksiyalarini nazorat qiluvchi qismlaridagi zararlanishlar bilan bog‘liqdir.
Dizartriya bilan kasallangan bolalarda nutqni ifodalash, talaffuzni aniq qilish va
muloqot qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu buzilish nutqning faqat
talaffuziga ta’sir qilib qolmay, balki so‘zlarning ma’nosini anglash, ularni o‘z
vaqtida ifodalash va kommunikativ jarayonlarda ishtirok etish kabi ko‘nikmalarni
ham qiyinlashtiradi.
Dizartriyaning sabablariga kelsak, u asosan miya va uning strukturalarining
rivojlanishdagi nuqsonlari yoki shikastlanishlari bilan bog‘liqdir. Bu patologiya
asosan tug‘ma yoki olingan holatlarda uchraydi. Dizartriya tug‘ma bo‘lishi
mumkin, masalan, onaning homiladorlik davridagi o‘zgarishlar yoki tug‘ilishdagi
jarohatlar natijasida. Shuningdek, olingan dizartriya miya insultlari, travmalar,
infektsiyalar va boshqa nevrologik kasalliklar natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Dizartriyaning paydo bo‘lishida yana bir muhim omil – bu bola rivojlanishining
noaniq yoki sekinlashgan jarayonlari, masalan, nevrologik kasalliklar, mushaklarni
nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar yoki miyadagi organik
shikastlanishlardir. Dizartriya bilan kasallangan bolalarda turli simptomlar va
belgilarning paydo bo‘lishi mumkin. Asosiy alomatlar talaffuzning noaniqligi,
so‘zlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi, nutqni izchil va ravon qilishdagi
qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu bolalarda so‘zlashuv ko‘nikmalarini
rivojlantirishda katta qiyinchiliklar yuzaga keladi. Masalan, bolalar so‘zlarni
14

to‘g‘ri talaffuz qilishda qiynaladi, ular tez-tez tovushlarni noto‘g‘ri joylashtiradilar
yoki tovushlarni umuman aytmaydilar. Bu esa bolaning muloqot qilish
imkoniyatlarini cheklaydi va uning ijtimoiy moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Dizartriya bilan bog‘liq nutqning buzilishi faqat talaffuz bilan cheklanmaydi.
Ba’zi hollarda dizartriya bolaning so‘z boyligini ham cheklashi mumkin. Masalan,
bolaning so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashdagi qiyinchiliklari, nutqning grammatik jihatlari
yoki so‘zlarni to‘g‘ri anglashdagi muammolar ham mavjud bo‘lishi mumkin. Bu
esa, bolaning o‘z fikrlarini ifodalashda yoki boshqalar bilan samarali muloqot
qilishda o‘ziga xos qiyinchiliklarga olib keladi. Nutqning bu kabi buzilishlari
bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirishi, uning jamiyatda to‘g‘ri
moslashishi va o‘zini ifodalashga bo‘lgan qobiliyatlarini cheklashiga olib keladi.
Dizartriyaning turli shakllari mavjud, ularning har biri miyaning turli qismlarida
yuzaga kelgan shikastlanishlarga bog‘liq. Masalan, motorli dizartriya bolaning
motorli mushaklarida yuzaga keladigan buzilishlar bilan bog‘liq bo‘lib, til va lablar
kabi nutq muskulaturasi bilan bog‘liq mushaklar noto‘g‘ri ishlashini keltirib
chiqaradi. Bu shaklda, bola nutq jarayonlarini to‘g‘ri boshqarishdagi
qiyinchiliklarga duch keladi. Boshqa shakllarda, sensorli dizartriya nutqni anglash
va eshitishni qiyinlashtiradi. Bu holatda bola o‘z nutqini anglashda yoki boshqalar
tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunishda muammolarga duch keladi.
Dizartriyaning boshqa bir shakli – aralash dizartriya bo‘lib, bu holatda motorli
va sensorli buzilishlarning birlashuvi kuzatiladi. Bu shakl bolaning harakatlari va
nutqini boshqarishda umumiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Aralash dizartriya
bilan kasallangan bolalar nutqni aniq ifodalashda, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda
va nutq jarayonlarini samarali bajarishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday
bolalar uchun nutqni yaxshilash, so‘zlarni aniq ifodalash va muloqot qilishda
muvaffaqiyatli natijalarga erishish uchun turli metodologik yondashuvlar va
terapiya usullarini qo‘llash zarur. Dizartriya bilan bog‘liq masalalarda logopedik
yondashuvlar muhim ahamiyatga ega. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun
logopedik korreksiyaning asosiy vazifalari – bu nutqni rivojlantirish, talaffuzni
aniq qilish, so‘z boyligini oshirish, nutq muskulaturasi va motorik ko‘nikmalarni
15

tiklash va ijtimoiy moslashishni qo‘llab-quvvatlashdir. Bu jarayonda logopedlar
turli mashqlar va terapiya usullarini qo‘llaydilar, ularning asosiy maqsadi bolaning
nutqini yaxshilash va kommunikativ jarayonlarda samarali ishtirok etishini
ta’minlashdir. Logopedik korreksiya mashqlari, asosan, nutq muskulaturasi va
uning funktsiyalarini tiklashga yo‘naltirilgan. Bu mashqlar bolaning til, lablar,
bo‘g‘imlar va boshqa nutq mushaklarini rivojlantirishga yordam beradi. Nutqni
rivojlantirishda, shuningdek, bolaga so‘zlarni aniq va ravon talaffuz qilishni
o‘rgatish kerak. Bu jarayonda o‘yin mashg‘ulotlari, ijtimoiy interaktsiyalar, va
interaktiv texnologiyalarni qo‘llash samarali bo‘lishi mumkin. Nutqni rivojlantirish
jarayonida bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, ijtimoiy faolligini
yaxshilash va o‘z-o‘zini anglashini kuchaytirish muhimdir. 6
Dizartriya bilan kasallangan bolalar bilan ishlashda maxsus pedagogik
yondashuvlar va texnologik vositalardan foydalanish samarali natijalarga
erishishga yordam beradi. Misol uchun, vizual va audio vositalar, shuningdek, turli
interaktiv platformalar, bola nutqini rivojlantirishda yordam beradigan vositalar
sifatida foydalaniladi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun maxsus o‘quv
dasturlari, o‘quv materiallari va texnologik yordam vositalari mavjud bo‘lib, ular
bolaga o‘z nutqini rivojlantirishda qo‘llaniladi. Dizartriyaning ijtimoiy
moslashuvga ta’siri juda muhim. Dizartriya bilan kasallangan bolalar o‘z fikrlarini
to‘g‘ri ifodalashda qiyinchiliklar bilan duch kelishadi, bu esa ular uchun ijtimoiy
muloqotda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Oila, maktab va jamiyatning qo‘llab-
quvvatlashi, bolaning to‘g‘ri rivojlanishini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi.
Ijtimoiy moslashuvni rivojlantirishda, shuningdek, bolaga doimiy psixologik
yordam va qo‘llab-quvvatlash zarur. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun
ijtimoiy moslashuvni qo‘llab-quvvatlash jarayoni, ularga o‘z-o‘zini anglash, o‘z
fikrlarini ifodalash va jamiyatda to‘g‘ri moslashish imkonini beradi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar bilan olib boriladigan ishlar kompleks
yondashuvni talab qiladi. Bu yondashuvlar nutqni yaxshilash, mushaklarni
6
Abduazizova, M. (2021). Dizartrik bolalar bilan ishlashda logopedik yondashuvlar. Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi Ta'lim vazirligi.
16

rivojlantirish, muloqotda ishtirok etishni qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy
moslashishni rivojlantirishga qaratilgan. Bularning barchasi bolaning nutqini
tiklashga, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga va jamiyatda muvaffaqiyatli
moslashishga yordam beradi.
Dizartriya — bu nutqni shakllantirishda muammolarni anglatadigan holat
bo‘lib, u bolalarning nutq qobiliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Dizartriya, asosan,
nutq mushaklarining harakatlarini boshqarish qobiliyatining buzilishi bilan
bog‘liqdir. Bu holat, bolaning o‘z fikrlarini ifoda etishiga, boshqalar bilan muloqot
qilishiga va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishiga qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.
Dizartriya, ko‘pincha, bola tug‘ilganda yoki bolaligida yuzaga keladigan neuroloji
muammolar, travmalar yoki boshqa sog‘liq bilan bog‘liq omillar natijasida paydo
bo‘ladi. Dizartriyaning xususiyatlari turlicha bo‘lishi mumkin. Ularning ichida
nutqning aniq va tushunarli bo‘lmasligi, tovushlarni to‘g‘ri ishlab chiqarmaslik,
vaqti-vaqti bilan nutqning sekinlashishi yoki tezlashishi, shuningdek, nutqning
umumiy ritmi va melodikasi buzilishi kabilar mavjud. Dizartriya bilan og‘rigan
bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Bu, ularning emotsional holatiga va o‘ziga bo‘lgan ishonchiga salbiy ta'sir
ko‘rsatishi mumkin.
Dizartriyaning sabablari ko‘p qirrali bo‘lishi mumkin. Ular orasida miyaning
rivojlanishdagi anomaliyalari, asab tizimidagi buzilishlar, travma yoki infarkt
natijasida yuzaga kelgan muammolar mavjud. Shuningdek, dizartriya, bolalarda
ko‘rish va eshitish qobiliyatining pasayishi bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu
holatlar, bolaning nutq rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi va ularning o‘zini ifoda etish
qobiliyatini cheklaydi.
Dizartriyaning diagnozini qo‘yish jarayoni murakkab bo‘lishi mumkin. Bu
jarayon, mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning nutq
ko‘nikmalarini, emotsional holatini va ijtimoiy aloqalarini baholashni o‘z ichiga
oladi. Dizartriya bilan og‘rigan bolalar, ko‘pincha logopedlar va psixologlar bilan
ishlashlari zarur. Logopedik yordam, bolalarning nutq qobiliyatlarini
rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashg‘ulotlar va usullarni o‘z ichiga oladi.
17

Psixologik yordam esa, bolalarning hissiy va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlashga yordam beradi.
Dizartriya bilan og‘rigan bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va
ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishda samimiy muhit yaratish muhimdir. Ota-onalar,
o‘qituvchilar va mutaxassislar, bolalarning ehtiyojlarini hisobga olib, ularni
qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Dizartriya, bolaning o‘zini izolyatsiyalangan his
qilishi va ijtimoiy muhitga integratsiyalashishida qiyinchiliklar keltirib chiqarishi
mumkin. Shuning uchun, logopedik va psixologik ishlarni birlashtirish, dizartrik
bolalarning ijtimoiy rivojlanishini yaxshilashga yordam beradi.
Dizartriya — bu nutq muammosi bo‘lib, u bolalarning emotsional va ijtimoiy
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Dizartriya bilan og‘rigan bolalarga
logopedik va psixologik yordam ko‘rsatish orqali, ularning nutq qobiliyatlarini
rivojlantirish va ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashga yordam berish mumkin. Bu
jarayon, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va hayot sifatini
yaxshilashga xizmat qiladi. Dizartriya tushunchasi va uning xususiyatlarini to‘g‘ri
tushunish, bolalarga zarur yordam ko‘rsatish uchun muhimdir.
Psixokorreksion-logopedik ishlar, bolalarning nutq rivojlanishidagi
muammolarni hal qilish va ularning kommunikativ qobiliyatlarini yaxshilashga
qaratilgan maxsus faoliyatlar majmuidir. Ushbu jarayon, bolalarning nutqidagi
buzilishlarni aniqlash, ularni tahlil qilish va to‘g‘rilashni o‘z ichiga oladi.
Logopedik ishlar, asosan, nutq va til muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan dizartriya,
afaziya, disleksiya kabi holatlarni korrigatsiya qilishga qaratilgan. Ushbu
ishlarning asosiy vazifalari, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘z
fikrlarini aniq va tushunarli ifoda etishlariga yordam berish, shuningdek,
emotsional va ijtimoiy rivojlanishlarini qo‘llab-quvvatlashdir. Korreksoin-
logopedik ishlarning birinchi vazifasi, bolalarning nutqiy ko‘nikmalarini aniqlash
va baholashdir. Bu jarayon, mutaxassislar tomonidan mavzuga oid testlar,
intervyular va kuzatuvlar orqali amalga oshiriladi. Bolalarning nutqidagi
qiyinchiliklarni aniqlash, ularning individual ehtiyojlarini tushunishga yordam
18

beradi. Nutqning turli jihatlari, masalan, fonetik, leksik va grammatik ko‘nikmalar,
bolalarning nutq rivojlanishidagi muammolarni tahlil qilishda e'tiborga olinadi.
Ikkinchi vazifa, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishdir. Logopedik
ishlarda qo‘llaniladigan metodlar va usullar, bolalarning nutqini shakllantirish va
mustahkamlashga qaratilgan. Bu jarayonda, maxsus mashg‘ulotlar, o‘yinlar, va
interaktiv faoliyatlar orqali bolalarning nutq qobiliyatlari oshiriladi. Ushbu jarayon,
bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga va ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi.
Uchinchidan, psixokorreksion-logopedik ishlar, bolalarning hissiy holatini
yaxshilashga ham qaratilgan. Nutq muammolari, ko‘pincha bolalarning emotsional
holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, logopedik jarayonlar, bolalarning
hissiyotlarini anglash va ularni ifoda etishda yordam berishga qaratilgan. Bu,
bolalarning o‘zlarini qabul qilishlariga va sog‘lom ijtimoiy aloqalar o‘rnatishlariga
yordam beradi. Shuningdek, psixokorreksion-logopedik ishlar, ota-onalar va
o‘qituvchilar bilan hamkorlikni talab qiladi. Ota-onalar, bolalarning
rivojlanishidagi muammolarni aniqlashda va ularni hal qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarda, ularga bolalarining nutq va
emotsional rivojlanishiga oid ma'lumotlar berish, ularning bolalariga qo‘llab-
quvvatlash ko‘rsatishlariga yordam beradi. O‘qituvchilar esa, bolalarning ijtimoiy
muhitda muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Psioxokorreksion-logopedik ishlarning asosiy vazifalaridan biri, bolalarning
ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashdir. Nutq muammolari bo‘lgan bolalar,
ko‘pincha o‘zlarini izolyatsiyalangan his qilishlari mumkin. Logopedik yordam
orqali, ular o‘z nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishlari va ijtimoiy muhitga
integratsiyalashishlari mumkin. Bu, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish
va ijtimoiy aloqalarini mustahkamlashga yordam beradi. Bundan tashqari,
korreksoin-logopedik ishlar, bolalarning umumiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Nutq muammolari, bolalarning ta'lim jarayonidagi muvaffaqiyatlariga ta'sir
ko‘rsatishi mumkin. Logopedik yordam, bolalar uchun o‘qish va yozish jarayonida
qo‘shimcha yordam ko‘rsatadi, bu esa ularning ta'limdagi muvaffaqiyatlarini
19

oshiradi.Umuman olganda, korreksoin-logopedik ishlar, bolalarning nutq
qobiliyatlarini, emotsional va ijtimoiy rivojlanishini yaxshilashga qaratilgan
muhim jarayondir. Ushbu jarayon, bolalarning individual ehtiyojlarini hisobga
olish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Korreksoin-logopedik ishlarning asosiy
vazifalarini to‘g‘ri bajarish, bolalarga sifatli yordam ko‘rsatishga yordam beradi va
ularning hayot sifatini yaxshilaydi.
Psixokorreksion-logopedik ishlar bolalarning nutq va kommunikativ
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan
murakkab va ko‘p jihatli jarayondir. Ushbu ishlar nutqning shakllanishi, uning
to‘g‘ri va aniq ifodalashini ta’minlash hamda bolalarning o‘z fikrlarini boshqalar
bilan samarali muloqotda bo‘lish imkoniyatlarini yaxshilashga yordam beradi.
Psixokorreksoin-logopedik ishlarning asosiy vazifalari, shuningdek, bu jarayonda
ishlatiladigan metod va texnikalar, bolaning nutqida mavjud bo‘lgan buzilishlarni
aniqlash, ularni tuzatish, va bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini rivojlantirish kabi
ko‘p qirralarni o‘z ichiga oladi.
Psixokorreksion-logopedik ishlar, asosan, nutqni rivojlantirishga, talaffuzdagi
xatoliklarni tuzatishga, tilning grammatik va leksik aspektlarini yaxshilashga,
shuningdek, bolalar orasida ijtimoiy va hissiy moslashishni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan. Nutq va til buzilishlari bo‘lgan bolalar, odatda, o‘z fikrlarini aniq
ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning ijtimoiy moslashuviga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun korreksoin-logopedik ishlarning
maqsadi, nafaqat nutqni rivojlantirish, balki bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshirish va ularning o‘z fikrlarini boshqalar bilan aniq va to‘g‘ri ifodalash
imkoniyatlarini yaratishdir. Ushbu ishlarning eng asosiy vazifalaridan biri —
bolaning nutqini diagnostika qilishdir. Nutqni aniqlash jarayonida, logoped
mutaxassisi boladagi nutq va til buzilishlarini aniqlaydi, ularning sabablari va
darajasini tahlil qiladi. Shuningdek, bolaning nutqidagi aniq muammolarni
aniqlash, ularni o‘rganish va tahlil qilish korreksoin-logopedik ishlarning
muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun juda muhimdir. Nutqning turli shakllarida yuzaga
20

keladigan buzilishlar turlicha bo‘lishi mumkin: talaffuzdagi xatoliklar, grammatik
xatoliklar, nutqning o‘zi yoki so‘zlash jarayonida ko‘rsatilgan noto‘g‘ri amallar.
Bularning barchasi bolaning o‘rganish va ijtimoiy faoliyatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, bu buzilishlarni aniqlash va tuzatish zarur.
Korreksoin-logopedik ishlar, ayniqsa, nutq buzilishlari bo‘lgan bolalar uchun
qimmatli vosita hisoblanadi.
Psixokorreksion-logopedik ishlarning yana bir muhim vazifasi — bolalarning
talaffuzini yaxshilashdir. Talaffuzdagi xatoliklar, ayniqsa, kichik yoshdagi
bolalarda juda keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Bunday xatoliklar, masalan,
tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, tovushlar o‘rtasidagi bo‘shliqlarni noto‘g‘ri
to‘ldirish yoki tovushlarni noto‘g‘ri joylashtirish kabi holatlar mavjud bo‘lishi
mumkin. Bu kabi muammolar bolaning nutqini to‘liq va tushunarli qilishga
to‘sqinlik qiladi. Korreksoin-logopedik ishlar, ayniqsa, talaffuzdagi xatoliklarni
bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, ular bolaning nutqini yaxshilash, uning
talaffuzini to‘g‘ri qilish, shuningdek, nutqning aniqligini ta’minlashga yordam
beradi. Bunday ishlarda logoped turli xil texnikalarni va metodlarni qo‘llaydi,
jumladan, maxsus talaffuz mashqlarini, ovoz chiqarish mashqlarini va boshqa
usullarni.
Grammatikaning va leksikaning rivojlanishi ham korreksoin-logopedik
ishlarning muhim vazifalaridan biridir. Ba’zi bolalarda grammatik qoidalarni
to‘g‘ri ishlatish yoki so‘zlarning ma’nolarini to‘g‘ri tanlashda muammolar paydo
bo‘ladi. Bu xatoliklar, asosan, nutqni tushunishda va nutqni boshqalar bilan to‘g‘ri
ifodalashda qiyinchiliklarga olib keladi. Korreksoin-logopedik ishlar yordamida
bolalar grammatik qoidalarni yaxshilash, so‘zlarning ma’nolarini to‘g‘ri ishlatish
va o‘z fikrlarini aniq va ravon ifodalashni o‘rganadilar. Bu jarayon bolalarga faqat
nutqni rivojlantirishda emas, balki ularning umumiy ijtimoiy faoliyatida ham
yordam beradi. Shu bilan birga, logopedik ishlar bolalarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshiradi va ularning ijtimoiy moslashishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, korreksoin-logopedik ishlar bolaning ijtimoiy va hissiy
rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Nutqni rivojlantirish orqali bolaning o‘z
21

fikrlarini boshqalarga to‘g‘ri va ravon ifodalashga imkon yaratish, uning o‘ziga
bo‘lgan ishonchini oshiradi. Nutqdagi buzilishlar bolalarning ijtimoiy
moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki ular boshqalar bilan
muloqotda bo‘lishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu sababli, korreksoin-
logopedik ishlar nafaqat nutqni yaxshilash, balki bolalarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini tiklash va ijtimoiy faoliyatdagi muvaffaqiyatini oshirishga ham yordam
beradi.
Psioxokorreksion-logopedik ishlarning yana bir muhim vazifasi — bolalarda
mustahkam o‘rganish va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishdir. O‘rganish
jarayonida bolalar turli xil til vositalarini qo‘llashni o‘rganadilar, bu esa ularning
nutqni yaxshilash va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan muhim ko‘nikmalardir.
Nutqni shakllantirish jarayoni, asosan, bolaning tilni o‘zlashtirish, so‘zlash va
ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu ko‘nikmalar bolaning
muloqot jarayonida ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, uni boshqalar bilan samarali
muloqotda bo‘lishga yordam beradi. Psixokorreksion-logopedik ishlarda bola
nutqni aniq va to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadi, shuningdek, so‘zlash jarayonida
to‘g‘ri o‘rganish va izchil nutqni yaratish uchun zarur bo‘lgan texnikalarni
qo‘llaydi. 7
7
Xudoyberganova, U. (2020). Dizartriya va uning korrektsiyasi: amaliy yondashuvlar. Qaraqalpaqstan: Qaraqalpaq
Davlat Universiteti.
22

II BOB. DIZARTRIK BOLALAR BILAN ISHLASHDA
QO‘LLANILADIGAN USULLAR VA YONDASHUVLAR
2.1. Dizartrik bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan usullar
Dizartriya – bu markaziy nerv tizimi (MNT)ning turli darajadagi
shikastlanishlari natijasida yuzaga keladigan, nutq va muloqotning buzilishi bilan
bog‘liq nevrologik patologiyadir. Bu kasallik bolaning nutq muskulaturasi va
nutqni boshqarish qobiliyatini buzadi, shu sababli dizartriya bilan kasallangan
bolalarda nutqni aniq ifodalashda va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun samarali
logopedik korreksiya va terapiya metodlarini qo‘llash juda muhimdir. Bunday
usullar bolaning nutqini yaxshilash, so‘zlarni aniq talaffuz qilishni o‘rgatish, va
muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan usullar,
asosan, bolaning nutq mushaklarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, bu mushaklar
til, lablar, bo‘g‘imlar va boshqa nutq organlarini o‘z ichiga oladi. Nutqni aniq va
ravon qilish uchun bolaga alohida mashqlar va muloqotga asoslangan metodlar
23

qo‘llaniladi. Nutq muskulaturasi bilan ishlashda logopedlar ko‘pincha motorik
mashqlar, nutqni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatishga yo‘naltirilgan maxsus
texnikalarni qo‘llaydilar. Ushbu texnikalar bolaning so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz
qilishiga yordam beradi, shuningdek, nutqning ravonligini yaxshilaydi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun muloqot jarayonini rivojlantirishda
o‘yin usullari va interaktiv metodlar samarali bo‘ladi. Bolalar o‘yin orqali
o‘rganadilar va o‘zgartirishlarni tabiiy tarzda qabul qiladilar. O‘yin jarayonida
bolaning qiziqishini saqlash va unga stimulyatsiya berish orqali nutqni yaxshilash
va ravonlashtirish mumkin. O‘yin usullari yordamida bolalar til muskulaturasi va
nutqni boshqarish qobiliyatlarini rivojlantiradilar. O‘yinlar bolaning ko‘nglini
ko‘taradi, unga o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli qiladi va nutqni to‘g‘ri
ifodalashga yordam beradi. Shuningdek, bolalar o‘zaro muloqot qilishga undaladi,
bu esa ijtimoiy moslashuvni qo‘llab-quvvatlaydi.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun maxsus logopedik mashqlar ham
qo‘llaniladi. Masalan, tilning elastikligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashqlar,
til va lablarning harakatini yaxshilash uchun foydalidir. Bu mashqlar til va lablar
orasidagi harakatlarni o‘rgatadi, so‘zlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilishni
osonlashtiradi. Bunday mashqlar muntazam ravishda bajarilishi kerak, chunki ular
nutq muskulaturasi va uning funktsiyalarini tiklashga yordam beradi. Logopedlar
o‘z faoliyatida maxsus til mashqlarini, vizual materiallarni va audio
texnologiyalarni ham qo‘llaydilar. Bu metodlar bolaga nutqni o‘rganishda yanada
samarali yordam beradi.
Nutqni rivojlantirishda audio va vizual vositalar ham muhim rol o‘ynaydi.
Audio materiallar yordamida bolaning nutqni eshitish, anglash va qayta ishlash
qobiliyatlari rivojlanadi. Vizual vositalar, masalan, rasmlar, videolar va grafika
yordamida bolaga nutqning strukturasini, so‘zlarning talaffuzini, va muloqot
qilishni o‘rgatish mumkin. Bu texnologiyalar bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshiradi, uning nutqni rivojlantirish jarayonini yanada qiziqarli qiladi. Shuningdek,
maxsus dasturlar va ilovalar yordamida bolaning nutqini rivojlantirish mumkin.
24

Dizartriya bilan kasallangan bolalar bilan ishlashda kognitiv yondashuvlarni
ham qo‘llash zarur. Bu yondashuv bolaning kognitiv qobiliyatlarini, ya’ni anglash,
eslab qolish va o‘rganish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Kognitiv
yondashuv yordamida bolalar o‘zlarining nutq qobiliyatlarini yaxshilashga
erishadilar. Masalan, so‘zlarni eslab qolish va ularni aniq talaffuz qilishni o‘rgatish
orqali, bolaning kognitiv faoliyatini rivojlantirish mumkin. Bu metod yordamida
bola nutqni anglash, so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llash va muloqot jarayonlarini
yaxshilashga erishadi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun o‘qish va
yozishni rivojlantirish ham muhimdir. Bunday bolalar bilan ishlashda maxsus
o‘qish va yozish mashqlari qo‘llaniladi. O‘qish jarayonida bolalar so‘zlarni aniqlik
bilan talaffuz qilishga o‘rgatiladi, shuningdek, ularning yozish qobiliyatlari ham
rivojlantiriladi. Yozuv mashqlari orqali bolaning motorik qobiliyatlari, ya’ni qo‘l
va bilak mushaklari rivojlanadi. Bu mashqlar natijasida bolalar o‘z fikrlarini aniq
va tushunarli tarzda ifodalashni o‘rganadilar.
Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun psixologik yordam ham muhimdir.
Bunday bolalar o‘zlarining nutq va muloqotdagi cheklovlari tufayli psixologik
muammolarni boshdan kechirishi mumkin. Ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchi
pasayishi, ijtimoiy faoliyatdagi qiyinchiliklar va boshqalar bilan muloqotda
bo‘lishdagi qiyinchiliklar ko‘p uchraydi. Shu sababli, dizartriya bilan kasallangan
bolalarga psixologik yordam ko‘rsatish zarur. Bu yordam, asosan, bolaning o‘zini
qabul qilish, ijtimoiy moslashish va o‘z-o‘zini ifodalashga qaratilgan. Psixologik
yordam bolaning nutqni rivojlantirish jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi va uning
psixologik holatini yaxshilashga yordam beradi. 8
Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun maxsus pedagogik yondashuvlar
va usullar qo‘llaniladi. Bu yondashuvlar bolaga nutqni rivojlantirish, talaffuzni
to‘g‘ri qilish va muloqot qilishni o‘rgatishga qaratilgan. Ushbu yondashuvlar
bolalar uchun individual ravishda ishlab chiqiladi, chunki har bir bola o‘zining
alohida xususiyatlariga ega. Shuningdek, o‘qituvchilar va logopedlar bola bilan
8
Karimova, D. (2023). Logopedik yordam dizartriya bilan bog‘liq muammolarni hal qilish. Toshkent: Fan va
texnologiyalar
25

doimiy aloqada bo‘lishi, uning nutqini rivojlantirish uchun maxsus mashqlarni
bajarishlari kerak. Bunday yondashuvlar bolaning nutq va muloqotdagi
qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar
bilan ishlashda qo‘llaniladigan usullar kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu
yondashuvlar bolaga nutq muskulaturasi va uning funktsiyalarini tiklash, talaffuzni
aniq qilish va ijtimoiy moslashishni rivojlantirishga yordam beradi. Nutqni
rivojlantirish, psixologik yordam va maxsus pedagogik texnikalar dizartriya bilan
kasallangan bolalarga samarali yordam ko‘rsatadi. Bu jarayon bolaning nutqini
tiklash, o‘zini ifodalashga yordam berish va jamiyatda muvaffaqiyatli
moslashishga erishishga yordam beradi.
Dizartrik bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan usullar, ularning nutq
qobiliyatlarini rivojlantirish va emotsional holatini yaxshilashga qaratilgan maxsus
yondashuvlardir. Dizartriya, nutqni shakllantirishdagi muammolarni anglatadi va
bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu
usullar, bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ularning nutq
ko‘nikmalarini kuchaytirishga yordam beradi. Dizartrik bolalar bilan ishlashda
asosiy maqsad, ularning nutqini to‘g‘ri shakllantirish, ijtimoiy integratsiyasini
ta'minlash va o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishdir.
Birinchidan, logopedik mashg‘ulotlar muhim ahamiyatga ega. Bu
mashg‘ulotlar, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish uchun maxsus
tayyorlangan. Logopedlar, bolalarning nutqidagi qiyinchiliklarni aniqlab, ularga
individual ravishda yondashadilar. Mashg‘ulotlar davomida, tovushlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish, nutq ritmi va melodikasini yaxshilashga qaratilgan faoliyatlar olib
boriladi. Ushbu jarayon bolalarning o‘z fikrlarini aniq va tushunarli ifoda
etishlariga yordam beradi.O‘yinlar va interaktiv faoliyatlar, dizartrik bolalar bilan
ishlashda muhim vosita hisoblanadi.
O‘yinlar orqali bolalar, o‘z nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradigan qulay va qiziqarli muhitda o‘rganadilar. O‘yinlar, bolalarning diqqatini
tortadi va ularni faol ishtirok etishga undaydi. Bu jarayonda, rol o‘yinlari, nutqni
rivojlantiruvchi o‘yinlar va turli xil interaktiv mashg‘ulotlar qo‘llaniladi. O‘yin
26

orqali bolalar o‘rtasida muloqot va o‘zaro aloqalar mustahkamlanadi.Vizual
yordamlar va materiallar qo‘llanilishi dizartrik bolalar bilan ishlashda samarali
usullardan biridir. Vizual materiallar, bolalarning nutq ko‘nikmalarini
rivojlantirishda yordam beruvchi ko‘rgazmalar, plakatlar va kartalar shaklida
bo‘lishi mumkin. Ushbu materiallar, bolalarning tushunishini yaxshilashga, o‘z
fikrlarini aniq ifoda etishga yordam beradi. Vizual yordamlar, bolalarning diqqatini
jalb qiladi va ularning o‘rganish jarayonini qiziqarli qiladi. Shuningdek, nutqni
rivojlantirishda audiovizual materiallar ham muhim ahamiyatga ega. Audiovizual
materiallar orqali bolalar nutqni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutq ritmini tushunish va
eshitish qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu materiallar,
bolalarning nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda qulay muhit yaratadi va
bolalarning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Dizartrik bolalar bilan ishlashda hissiy yondashuv ham muhimdir. Bolalar
ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar,
shuning uchun psixologik qo‘llab-quvvatlash zarur. Psixologlar, bolalarning hissiy
holatini tushunib, ularni qo‘llab-quvvatlash orqali, ularning o‘z his-tuyg‘ularini
anglashlariga yordam beradilar. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshirish va ijtimoiy aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi.
2.2. Dizartriya bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlar
Dizartriya – markaziy nerv tizimining shikastlanishi natijasida yuzaga
keladigan nutqni boshqarishdagi buzilish bo‘lib, bu holat bolaning nutq, talaffuz va
muloqot qilish qobiliyatlariga ta’sir qiladi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar
odatda so‘zlarni aniq talaffuz qilishda, ularni bir joyga jamlashda va nutqning
ravonligini saqlashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Dizartriya bilan kasallangan
bolalar uchun pedagogik va logopedik yondashuvlar, ularning nutq va muloqot
qobiliyatlarini rivojlantirishda juda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu yondashuvlar
bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, uning nutqini yaxshilash, va ijtimoiy
integratsiyasini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Dizartriyaning klinik belgilari:
27

- Artikulyatsiya a’zolarining mushaklarida bo‘shashish yoki haddan ortiq
taranglik;
- Og‘iz, til, lab va jag‘ harakatlarining cheklanganligi;
- Nutq ritmi va tempi buzilishi (sekin, notekis yoki tormozlangan nutq);
- Og‘zaki va yozma nutqda talaffuz xatolari;
- Nutq apparatining umumiy sust rivojlanishi yoki kechikishi.
- Logopedik xususiyatlari:
- Fonetik-fonematik rivojlanishdagi buzilishlar – tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz
qilish, almashtirish, tushirib yuborish yoki buzib aytish holatlari ko‘p kuzatiladi;
- Artikulatsion apparatdagi koordinatsiya muammolari – til, lab va yumshoq
tanglayning harakatchanligi cheklangan bo‘lib, bu tovush hosil qilishga to‘sqinlik
qiladi;
- Ekspressiv nutqning sust rivojlanishi – so‘z boyligining kamligi, grammatik
jihatdan noto‘g‘ri gap tuzish, fikrni ifoda qilishdagi qiyinchiliklar;
- Naqoratli va burun orqali nutq – ovoz pasaygan, dimog‘dor yoki to‘liq
chiqmabdi deb tuyulishi mumkin;
- Ovoz chiqarishdagi muammolar (fonatsiya) – ovoz sust, xirillagan yoki
noaniq bo‘lishi mumkin.
Dizartrik bolalarda ko‘pincha boshqa muammolar – psixomotor sustlik,
maktabga tayyorgarlikdagi qiyinchiliklar, yozma nutqda disleksiya va disgrafiya
ham kuzatiladi. Shuning uchun logopedik ishlar chuqur diagnostikaga asoslangan
bo‘lishi, psixolog, defektolog va nevrolog bilan hamkorlikda olib borilishi lozim.
Dizartriya bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlar kompleks va
tizimli bo‘lishi kerak. Har bir bola o‘zining alohida xususiyatlariga ega, shuning
uchun har bir dizartriya bilan kasallangan bolaga alohida yondashuv zarur.
Pedagogik yondashuvlar bolalar bilan muloqotda bo‘lishda ularga ma’naviy
yordam ko‘rsatish, o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish va ijtimoiy moslashuvni
rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Logopedik yondashuvlar esa nutqni
rivojlantirish va aniq talaffuzni o‘rgatishga yo‘naltirilgan mashqlar va texnikalar
yordamida bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ikki
28

yondashuvning uyg‘unligi bolaning o‘zini ifodalashda, nutqni aniq va tushunarli
qilishda muhim ahamiyatga ega.
Dizartrik bolalar bilan ishlash jarayoni individual yondashuv va tizimli
mashg‘ulotlarni talab qiladi. Logopedik ishlar nafaqat artikulyatsion apparatni
rivojlantirish, balki butun nutq tizimini qayta tiklashga qaratiladi. Bu ishda turli
pedagogik va logopedik metodlar kompleks tarzda qo‘llaniladi.
Dizartrik bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan asosiy usullar:
1. Artikulyatsion gimnastika: Til, lab, jag‘ mushaklarining harakatchanligini
oshirishga qaratilgan mashqlar. Ular mushaklarning tonusini tartibga soladi va
tovush hosil qilishga tayyorlaydi.
2. Naqoratli nafas mashqlari: To‘g‘ri nafas olish va chiqarishni o‘rgatish
orqali nutqning tabiiyligini tiklash. Nafasni boshqarish dizartrik bolalar uchun
muhim jihatlardan biridir.
3. Fonetik-fonematik mashqlar: Tovushlarni eshitish, ajratish, taqqoslash,
to‘g‘ri talaffuz qilish bo‘yicha ishlar olib boriladi. Bu mashqlar fonematik
eshituvni rivojlantiradi.
4. Massaj (logomassaj): Artikulyatsion apparatning mushaklarida
sezuvchanlikni tiklash va harakatchanlikni yaxshilash maqsadida qo‘llaniladi. U
logopedik mashg‘ulotlar bilan birgalikda ishlatiladi.
5. Ovoz chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha mashqlar: Ovozni barqaror va
to‘g‘ri chiqarishga yordam beruvchi mashqlar (intonatsiya, ohang, tembr ustida
ishlash).
Individual yondashuv: Har bir bolaning buzilish darajasi, imkoniyatlari va
ehtiyojlaridan kelib chiqib mashg‘ulotlar tuziladi.
Kompleks yondashuv: Logoped, psixolog, defektolog, ota-onalar
hamkorligida olib boriladigan ko‘p yo‘nalishli ishlar tizimi.
O‘yin texnologiyalari: Dizartrik bolalar bilan ishlashda o‘yin usullari
motivatsiyani oshiradi va bolani faol ishtirok etishga undaydi.
Sensor-integrativ yondashuv: Sezgi organlari orqali qabul qilish, harakatlarni
muvofiqlashtirish va o‘rganishni rag‘batlantirishga qaratilgan metod.
29

Pedagogik yondashuvda eng asosiy omil bolaning o‘ziga bo‘lgan
ishonchining rivojlanishi hisoblanadi. Dizartriya bilan kasallangan bolalarda nutqni
ifodalashdagi qiyinchiliklar ko‘pincha psixologik muammolarga ham olib keladi.
O‘ziga bo‘lgan ishonchning pasayishi, ijtimoiy faoliyatdagi qiyinchiliklar va
muloqotda bo‘lishdagi xijolat, ko‘pincha bola o‘zini jamiyatdan chetlatilgan yoki
yetarlicha qabul qilinmagan deb his qiladi. Shu sababli, pedagogik yondashuvda
bolaning o‘zini o‘zgacha his qilmasligi va ijtimoiy integratsiyasini ta’minlash juda
muhim. Pedagogik usullar, asosan, bolaning ijtimoiy muhitga moslashishini
qo‘llab-quvvatlaydi va nutqni o‘rgatishda ijobiy psixologik muhit yaratadi.
Logopedik yondashuvlar esa ko‘proq aniq va samarali metodlarni o‘z ichiga oladi.
Nutqni rivojlantirish, talaffuzni to‘g‘ri qilish va so‘zlarni aniqlik bilan talaffuz
qilish uchun maxsus mashqlar qo‘llaniladi. Nutq mushaklarini rivojlantirish uchun
bolaga maxsus mashqlarni bajarish o‘rgatiladi. Masalan, til va lablarni
harakatlantiruvchi mashqlar, ovoz chiqarish mashqlari va nutqni boshqarishga
yo‘naltirilgan mashqlar bolaning nutq mushaklarini rivojlantiradi. Bu mashqlar
muntazam ravishda bajarilishi kerak, chunki ular bolaning nutq va talaffuzni
yaxshilashga yordam beradi.
Logopedik yondashuvlar ham bolaning nutqni anglash va eshitish
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Nutqni aniq ifodalash va tushunarli
talaffuz qilish bolaning eshitish va anglash qobiliyatlariga bog‘liq. Eshitish va
anglashning rivojlanishi uchun maxsus metodlar qo‘llaniladi. Masalan, audiologik
mashqlar yordamida bolalar o‘zlarining eshitish qobiliyatlarini yaxshilaydilar.
O‘qish, yozish va tinglash mashqlari, shuningdek, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni
rivojlantirish uchun foydalidir. Bolalar nutqni eshitib, unga mos ravishda javob
berishni o‘rganadilar.
Pedagogik yondashuvda bolaning o‘yin orqali o‘rganishiga alohida ahamiyat
beriladi. O‘yin, bolaning o‘rganish jarayonini qiziqarli va samarali qilishning
ajoyib usuli hisoblanadi. Dizartriya bilan kasallangan bolalar uchun maxsus
o‘yinlar ishlab chiqilishi mumkin. Bu o‘yinlar orqali bolalar til muskulaturasi va
nutq qobiliyatlarini rivojlantiradilar. O‘yinlar, shuningdek, bolalarni bir-biri bilan
30

muloqot qilishga undaydi, ularning ijtimoiy moslashuvini qo‘llab-quvvatlaydi va
nutqni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘yinlar bolaning ko‘nglini ko‘taradi,
uning diqqatini qaratadi va unga o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi.
Logopedik yondashuvda ko‘pincha vizual materiallar va texnologiyalar
qo‘llaniladi. Bolalarga nutqni rivojlantirishda vizual yordam, masalan, rasmlar,
kartochkalar va videolar orqali taqdim etilishi mumkin. Bu vositalar bolaning
so‘zlarni aniq va tushunarli tarzda eslab qolishiga yordam beradi. Shuningdek,
audio materiallar yordamida bolalar so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganadilar. Bu
metodlar bolalar uchun intuitiv tarzda tushunarli bo‘lib, nutqni rivojlantirish
jarayonini yanada samarali qiladi. Vizual va audio materiallarning kombinatsiyasi
bolaning nutq qobiliyatlarini tezroq va samarali tarzda rivojlantirishga yordam
beradi. 9
Pedagogik va logopedik yondashuvlarda bola bilan individual ishlash
muhimdir. Har bir dizartriya bilan kasallangan bola o‘zining alohida
xususiyatlariga ega bo‘lganligi sababli, har biriga alohida yondashuv zarur. Shu
sababli, logopedlar va pedagoglar bola bilan individual ravishda ishlashda uning
xususiyatlarini, qobiliyatlarini va ehtiyojlarini hisobga oladilar. Bu individual
yondashuv, bolaning rivojlanish jarayonini tezlashtirishga yordam beradi. Har bir
bolaga o‘zining nutq va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish uchun to‘g‘ri
metodlarni tanlash muhimdir.
Pedagogik yondashuvlar bilan birga, bolalar uchun psixologik yordam ham
ko‘rsatilishi kerak. Dizartriya bilan kasallangan bolalar o‘zlariga bo‘lgan ishonchni
yo‘qotishlari, ijtimoiy faoliyatda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Shu
sababli, bolalar bilan psixologik ishlash zarurdir. Psixologik yordam, bolaning
o‘zini qabul qilish, o‘ziga bo‘lgan ishonchni tiklash va ijtimoiy moslashuvni
yaxshilashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Psixologik yondashuvlar, ayniqsa, bolalar
o‘zlarini jamiyatda chetlatilgan yoki qiyinchiliklarga duchor bo‘layotgan his qilgan
paytlarda samarali bo‘ladi. Psixologik yordam va pedagogik yondashuvlarning
9
Karimova, D. (2023). Logopedik yordam dizartriya bilan bog‘liq muammolarni hal qilish. Toshkent: Fan va
texnologiyalar
31

uyg‘unligi bolaning rivojlanish jarayonini tezlashtiradi va uning nutqini
rivojlantirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, dizartriya bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlar
bolaning ijtimoiy integratsiyasini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bolalar
o‘z nutqlarini ravon ifodalashni o‘rganib, jamiyatda muvaffaqiyatli moslashish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi, va ular
o‘zlarini jamiyatda to‘liq ishtirok etuvchi a’zolar sifatida his qilishadi. Nutqning
rivojlanishi, ijtimoiy moslashuvning yaxshilanishi va o‘ziga bo‘lgan ishonchning
tiklanishi bolaning kelajakdagi muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Dizartriya
bo‘yicha pedagogik va logopedik yondashuvlarning uyg‘un va tizimli qo‘llanilishi,
bolalar uchun aniq va samarali yordam ko‘rsatish imkonini beradi.
XULOSA
Dizartriya — bu markaziy nerv tizimi buzilishlaridan kelib chiqqan,
bolalarning nutq va tilni to‘g‘ri va ravon ifodalashiga to‘sqinlik qiladigan holat.
Dizartrik bolalarda nutqning talaffuzi, ritmi, tonalligi va boshqa nutq
ko‘nikmalarida ko‘plab qiyinchiliklar mavjud bo‘lib, bu holatlar ular uchun
ijtimoiy, psixologik va ta’limiy jihatdan jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi
mumkin. Dizartriya, shuningdek, bolaning umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli, dizartrik bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion-
logopedik ishlar juda muhimdir. Bunday ishlar, nafaqat nutqni to‘g‘ri
rivojlantirish, balki bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va uning ijtimoiy
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
Psixokorreksion-logopedik ishlar, asosan, dizartriya diagnostikasi, nutqdagi
buzilishlarni bartaraf etish va bolaning nutqini shakllantirishga qaratilgan.
Dizartriya bo‘lgan bolalarda turli xil nutq muammolari mavjud bo‘lishi mumkin:
talaffuzdagi xatoliklar, so‘zlarni noto‘g‘ri joylashtirish, sintaksis va grammatik
xatoliklar, so‘zlash jarayonidagi qiyinchiliklar. Bu kabi buzilishlar bolalarning
o‘qish, yozish va boshqa ko‘nikmalarni rivojlantirishiga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Shuning uchun, dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar, ularning
nutqni to‘g‘ri va ravon rivojlantirishlariga yordam beradi. Korreksoin-logopedik
32

ishlarning asosiy vazifalari dizartrik bolalarning nutq va tilini rivojlantirishga
qaratilgan. Birinchi navbatda, bolaning nutqini to‘g‘ri diagnostika qilish zarur.
Nutqni tahlil qilish jarayonida, logoped mutaxassisi bolaning talaffuzini,
grammatik qoidalarni va so‘zlash jarayonini o‘rganadi. Dizartriya holatida
nutqdagi buzilishlarning aniq sabablari va xususiyatlari aniqlanadi, bu esa keyingi
davolash jarayonini rejalashtirishga yordam beradi. Nutq diagnostikasi,
shuningdek, dizartrik bolalarning muloqotda qatnashish imkoniyatlarini va
ularning ijtimoiy rivojlanishiga ta’sirini aniqlashga ham yordam beradi.
Ikkinchi vazifa, bu — talaffuzni yaxshilash. Dizartrik bolalarning talaffuzi
ko‘pincha noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki ular tovushlarni noto‘g‘ri chiqarishadi yoki
tovushlar orasidagi bo‘shliqlarni noto‘g‘ri to‘ldirishadi. Bunday buzilishlar,
bolaning nutqini tushunishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun, logopedik ishlar
orqali bola talaffuzini yaxshilash, to‘g‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rganadi.
Talaffuzni yaxshilash uchun maxsus mashqlar, ovoz chiqarish texnikalari, tilni va
og‘iz bo‘shlig‘ini rivojlantiradigan turli usullar qo‘llaniladi. Talaffuzni
rivojlantirish orqali bola o‘z nutqini yanada aniq va tushunarli ifodalash
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Grammatik va sintaktik xatoliklarni tuzatish ham korreksoin-logopedik
ishlarning muhim vazifalaridan biridir. Dizartriya bo‘lgan bolalar grammatik
qoidalarni to‘g‘ri ishlatishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday bolalarda
sintaksis xatoliklari, so‘zlar o‘rtasidagi bog‘lanishning noto‘g‘ri qo‘llanishi, gap
tuzishda muammolar bo‘lishi mumkin. Bu holat, ayniqsa, yozma va og‘zaki
nutqning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun, logopedik ishlar
davomida grammatik qoidalar va sintaksisni o‘rganishga katta e’tibor qaratiladi.
Bola grammatik qoidalarni to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadi, so‘zlar o‘rtasidagi
bog‘lanishni aniq va ravon qilib ifodalashni o‘zlashtiradi.
Leksik rivojlanish ham dizartrik bolalar bilan olib boriladigan korreksoin-
logopedik ishlarning muhim tarkibiy qismidir. Ba’zi bolalarda leksik xatoliklar
paydo bo‘lishi mumkin. Bu xatoliklar, asosan, so‘zlarni noto‘g‘ri tanlash yoki
ularni to‘g‘ri ishlatmaslikdan kelib chiqadi. Leksik rivojlanish jarayonida bolalar
33

turli so‘zlar va ularning ma’nolarini o‘rganadilar. Bu esa ularning so‘z boyligini
kengaytiradi va nutqning to‘g‘ri va ravon ifodalashiga yordam beradi. Leksik
rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash uchun, logoped turli o‘yinlar, mashqlar va tilni
rivojlantirishga yordam beradigan boshqa usullardan foydalanadi. Shuningdek,
dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar, bolaning ijtimoiy
rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlaydi. Nutqdagi buzilishlar bolalarning ijtimoiy
moslashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki ular boshqalar bilan
muloqotda bo‘lishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentabrdagi PF-158-son
Farmoni bilan tasdiqlangan “O’zbekiston – 2030” strategiyasi
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murojaatnomasi 29.12.2020 yil.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. – T.: “O‘zbekiston”, 2017
4. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2023.
5. O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining imkoniyati cheklangan bolalar
PQ-4860 2020-yil
6. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF
5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr.
Asosiy adabiyotlar
7.Muzaffarova, X. (2021). Ақли заиф болаларни ташхи c лаш ва уни амалга
оширишга қўйиладиган талаблар . Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании .
34

8.Muzaffarova, X. (2021). Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning
salbiy oqibatlari. Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании .
9.Abduazizova, M. (2021). Dizartrik bolalar bilan ishlashda logopedik
yondashuvlar. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi.
10.Qodirova, L. (2022). Nutq rivojlanishidagi muammolar va ularni bartaraf etish
usullari . Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
11.Karimova, D. (2023). Logopedik yordam dizartriya bilan bog‘liq muammolarni
hal qilish. Toshkent: Fan va texnologiyalar
12.Sodiqova, N. (2021). Psixologik yondashuvlar va logopedik yordam . Tashkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti.
13.Ismoilova, F. (2022). Ota-onalar uchun dizartrik bolalar bilan ishlash
qo‘llanmasi. Farg‘ona: Farg‘ona Davlat Universiteti.
14.Murodova, Z. (2023). Logopedik faoliyatda innovatsion metodlar. Toshkent:
O‘zbekiston Ta'limi.
15.Bobojonova, R. (2021). Nutq muammolari va ularni bartaraf etish bo‘yicha
nazariy va amaliy jihatlar. Andijon: Andijon Davlat Universiteti.
16.Rahmonova, T. (2022). Logopedik muammolar va ularni hal qilish usullari.
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
Internet axborot manbalari
1. www.arxiv.uz
2. www.ta’lim,uz
3. www.ziyokor.uz
4. www.fanfikr.uz
35

Sotib olish