Don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	84.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari

Sotib olish

Don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari
REJA:
Kirish
I. Umumiy qism.
1 .1. Tajribalarda fenologik kuzatuvlarni rejalashtirish.
1.2. Kuzatuv aniqligiga erishish yo’llari.
1.3. F enologik kuzatuvlar.
II. Asosiy qism.
2.1. G`alla-don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari
2.2. Kuzgi bug`doyda fenologik kuzatuvlar o’tkazish uslublari
2.3. Tajriba variantlarini taftish qilish.
2.4. Tajriba variantlarini tiklash usullari.
2.5. Hosilni hisobga olish usullari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISh
O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 09.01.06 dagi №PF-
3709 “Meva-sabzavotchilik sohasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
chora-tadbirlari to'g'risida”gi farmoni, 2008 yil 20 oktyabrdagi “Ekin
maydonlarini optimallashtirish va oziq-ovqat ekinlari ishlab chiqarish hajmini
oshirish to'g'risida”gi farmoni, 2009 yil 26 yanvardagi “Oziq-ovqat tovarlari
ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va ichki bozorni to'yintirish bo'yicha
qo'shimcha choralar to'g'risida”gi qarori, shuningdek “Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, uni O'zbekiston sharoitida bartaraf etishning yo'llari va
choralari” asarida chop etilgan tavsiyalarga muvofiq respublikamizda 2011
yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati doiralarini
takomillashtirish, ishlab chiqarish hajmini yanada oshirish va qishloq xo'jaligi
ekinlari assortimentini kengaytirish, buning asosida aholining oziq-ovqat
tovarlariga bo'lgan talabini to'liq qondirish va qishloq aholisining daromadini
oshirishga erishish dasturi belgilab olindi.
Tabiiyki, mazkur dasturni amalda joriy etish va qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishida tub islohotlarni yuritish uchun ushbu sohani mukammal egallagan
malakali mutaxassislarga bo'lgan talab ortib boradi. Hozirgi kunda don, meva-
sabzavot, texnik va boshqa ekinlarni etishtirish, tashish, saqlash va qayta
ishlash masalalari etarlicha o'rganilgan deb bo'lmaydi. Bundan tashqari
sohadagi ilg'or fan-texnika yutuqlari ishlab chiqarishga keng joriy etilmayapti.
Mazkur ma'ruza matnlari tuplami bo'lg'usi mutaxassislarning nazariy
bilimlarini mustahkamlashi bilan bir qatorda, don, meva-sabzavot, texnik
ekinlarni saqlash, ularga birlamchi ishlov berish va qayta ishlash, shuningdek
ularning standartlari va sertifikatlashtirish asoslari bilan bog'liq zarur
malakalarni egallashga imkon beradi.
Tadqiqiy va ijodiy mulohaza ko'nikmalarsiz mumkin bo'lmaydigan
zamonaviy ishlab chiqarish, mutaxassisdan fan yutuqlarini ijodiy qo'llash
orqali prinsipial jihatdan yangi vazifalarni mustaqil qo'yish, uni echishni bilish
va o'zining amaliy faoliyatida turli shakllardagi tadqiqotlar va sinovlarni
o'tkazishni talab qiladi.
2

I. UMUMIY QISM.
1 .1. Tajribalarda fenologik kuzatuvlarni rejalashtirish.
Dala tajribalari o’simliklar rivojini kuzatish uchun vegetatsiya davrida bir va
undan ko’p marotaba bulardan tashqari sifat ko’rsatkichlarini aniqlash uchun
kuzatuv ishlari olib borishni taqozo etadi.
Bundan tashqari tajribada nafaqat o’simlik rivojini balki tashqi muhit omillari
va boshqa kutilmagan ta`sirlarni o’rganish ham bo’lishi mumkin. Bu tajriba o’z
maqsadidan kelib chiqqan holda o’simlikning tashqi omillar ta`sirida rivojini
o’rganish laboratoriya, dala yoki boshqa sharoitlarda (gidroponika) olib borilishi
mumkin. Kuzatuv qaysi sharoitda bo’lishidan qat`iy nazar tadqiqotchi o’z oldiga
(ishonchli tajriba natijalari olish uchun) quyidagi muamolarni echishni
rejalashtirishi zarur:
 Qanday kuzatuvlar, tadqiqotlar, hisob-kitoblarni dasturga kiritishni.
 Kuzatuv va o’lchamlarni qaysi muddatlarda o’tkazishni.
 Tanlovlarning optimal miqdorini aniqlashni.
 Tanlov o’simliklarini doimo namunaviy rivojini ta`minlashni.
Tajriba o’tkazish amaliyotida tez-tez uchrab turadigan xatolardan biri, yani
yosh tadqiqotchilar tomonidan tajriba uchun muhokamasiz, o’z imkoniyatini
hisobga olmay va maqsadsiz tajriba kuzatuvi va hisob kitoblarning ortiqcha
tadbirlarining kiritilishidir.
To’g`ri, imkoniyat bo’lsa kuzatadigan va o’lchanadigan ko’rsatkichlar
o’simliklarda ko’proq bo’lgani yaxshi, lekin, asosiysi kengroq o’rganish kerak
bo’lgan belgilarnigina tajriba kuzatuv rejasiga kiritilganligi va ular o’lchash
belgilangan o’z muddatlarida amalga oshirilishi aniq natijalar garovidir. SHuning
uchun ham dala tajribasi amaliyotida «maqsadli intilish» har qanday maqsadli va
rejali kuzatuvning eng muhim talabidan biridir.
Kuzatuv va uni o’tkazish muddatlari o’simlik rivojlanish fazalarini hisobga
olib va eng asosiysi, tajribada ko’zda tutilgan maqsaddan kelib chiqqan vaqtda
amalga oshiriladi. Agar o’simlik rivojini tajribada asosiy ko’rsatgich deb
belgilangan bo’lsa, o’simlik rivojlanish davrini uning fazalarini hisobga olib ko’p
yillik ma`lumotlardan kelib chiqqan holda uning kalendar muddatlari belgilanadi.
SHu tartibda tajriba variantlari orasidagi rivojlanish farqlarini aniqroq kuzatish
mumkin. Bu albatta tadqiqotchining metodik yondashishini kuchaytirib, olingan
natijalarga logik baho berish imkoniyatini ham oshiradi.
3

Ba`zi bir poliz ekinlari kuzatuvida kuzatuv ishlari ekin xususiyatiga bog`liq
holda 1-2 hafta orasida o’tkazilishi ham rejalashtiriladi. Tajribada o’simlik turi
o’zgarishi bilan kuzatuv 3 va 4 hafta oralig`iga o’zgarib borishi mumkin. Bu har
bir o’simlik turi rivojlanish biologiyasi bilan bog`lanib vegetatsiya davrida kami
bilan 4-5 kuzatuvni tashkil etishi shart. Bu erda, necha bor kuzatuv o’tkazilishidan
katiy nazar o’rganilayotgan asosiy belgining vegetatsion o’zgarishlari, u vaqt
(davrda) o’tishi bilan rivojlanish egri funktsiyasini ifoda eta olsin. Kuzatuv va
hisob-kitoblarni rejalashtirishda eng qiyin masalalardan biri tanlamlarning eng
qulay (optimal) miqdorini o’rganishdir.
Statistik kuzatuv nuqtai nazaridan dala tajribalarida ikki stadiyali va uch
stadiyali tanlamlar tavsiya etiladi. (Dospexov B.A.,1985)
1.2. Kuzatuv aniqligiga erishish yo’llari.
Dala tajribasi tanlamlar ajratishda o’ziga xos yo’lga ega. Paykal tajriba
elementlari orasida dala tajribasining asosiy tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Har bir
tajriba varianti uchun takrorlanishlarda paykal (n1) malum bir aniq sonda
takrorlanishlarga ega bo’ladi. O’rganilayotgan o’simlikning bir belgisini yoppasiga
bir paykalda hisobini olishda masalan, hosildorligini belgilashda bu hisob-kitoblar
malum bir xatoga ega bo’ladi. Bu xatolar standart cheklanishi S
1 (otklonenie) deb
tavsiflanadi. Bu kattalik albatta paykal xatosi bo’ladi. Paykallardagi o’rtacha xatosi
bo’lsa, quyidagi tenglama bilan aniqlanadi.
Tashkil etilgan dala tajribalarida umumiy paykallarda hisob-kitobini
bajarishda o’rta xato ko’rsatkichini kamaytirish uchun yolg`iz uslub-parallel
paykallar sonini oshirish va ularning hammasida hisob olishni amalga oshirishdir.
Ba`zi bir tajribalarda qo’llaniladigan paykal ichida drop olish usulida, takrorni
ko’paytma n
1 -ning ahamiyatini orttirolmaydi, oqibatda kuzatuv aniqligi kamayadi.
Agar bu paykallarda dala kuzatuvidan hisob olish uchun maydonchalar
ajratilib o’simlik namunalari ajratilsa (yoki tuproqshunoslik tajribalarida tuproq
namunalari olinsa) bu maydonchalar 2 chi darajali bo’laklarni hosil qilib, o’zlarini
namuna olish xatosini S 2
2 tashkil etadi. Bu erda o’rtacha xatoni hisoblash
tenglamasi:
Ikkinchi darajali bo’lakchalardan, o’z navbatida o’simliklardan (yoki
tuproqdan) tahlil uchun namunaviy o’simliklar (yoki tuproq namunasi) olinsa bular
3 chi darajali bo’lib, o’zlarining tahlili xatosiga S 2
3 ega bo’ladilar. Uchinchi
tanlovlar o’rtacha xatosi:
4

tenglama bilan aniqlanadi.
YUqoridagi statistika me`yorlarida o’tkaziladigan dala tajribalari
tahlillarida S 2
3 parallel tahlillar xatosi S 2
1 va S 2
2 paykallar o’rtacha xatosiga
nisbatan odatda o’ta kam bo’ladi. SHuning uchun ham kuzatuvda namuna olish
xatosini kamaytirish uchun Temiryazev nomli qishloq xo’jaligi akademiyasi
olimlari tomonidan yuqorida tahlil qilingan uch stadiyali tanlam olish uslubiyati
joriy etilgan. Bu usulga binoan paykallarda parallel paykallar sonini oshirish bilan
namunaviy o’simliklar sonini oshirishga erishilib kuzatuv xatosini ancha
kamaytirish imkoni bor (albatta tajriba uslubiyati bunga yo’l qo’ysa) boshqa so’z
bilan aytganda, rejada kuzatuv namunalarini ortishi, yani kuzatuv namunalarini
sonini (n
1 ) ikkinchi (n
2 ) uchinchi (n
3 ) ortishi bilan o’rtacha xatoni kamaytirish yo’li
ko’zda tutilgan bo’lishi kerak.
Agar dala tajribasidan olinayotgan biron-bir belgi natijasi muhim bo’lib u
statistik baho berilishi shart bo’lsa, u holda hisob olishi hamma takrorlarda alohida
namuna olish bilan rejalashtirilgani maqul. YUqoridagi parallel paykallardan
olingan ashyolar alohida ishlov beriladi.
Bu erda izlanishlar faqat umumiy o’simliklar tavsifi uchun bo’lib, statistik
natijalar bahosi kerak bo’lmasa, namunalar ko’paytirilib 1ta aralash o’simliklar
namunasi hosil qilinadi. Namuna olish bo’lsa yangidan ikki uch takrorda amalga
oshiriladi.
Ko’p omilli va ko’p sonli gradatsiyalarga ega bo’lsa rejalashtirilgan
tajribalarda statistika tuzimi tahlili bir takrorning bir necha maydonchalaridan
(bo’lakchalaridan) olingan kuzatuv hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Boshqacha aytganda hamma variantlarning bir takrordan olingan tanlovlar
ko’rsatkich kattaliklari statistik tahlil asosi bo’lib xizmat qiladi. Tajriba kuzatuvini
paykallashtirishda tajriba paykalining to’la tavsifini berish uchun tajribada
o’simliklar namunasini olish optimal miqdorini o’rganilayotgan belgining tajriba
joyidagi variatsiyalaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Temiryazev nomli
qishloq xo’jalik akademiyasi malumotlariga asosan paykal maydoni 100-200m 2
ni
tashkil etsa, namuna olish ham 6-8 tacha qisqartirish mumkin.
1.3. F enologik kuzatuvlar.
5

Dehqonchilik sohasidagi hamma agrotexnik tadbirlar shunga qaratilgan
bo’lishi zarurki, u ham bo’lsa o’simliklarni yaxshi rivojlantirib o’stirish, buning
natijasida muayyan ekinlar o’stiriladigan hamma mintaqalarda hosilni turli xil ob-
havo hamda tuproq shoroitida erta muddatlarda etishtirib, mo’l va sifatli hosil
olishni ta`minlashdir. YA`ni agrotexnika usullari va tadbirlarining mo’l hosil
etishtirishiga ko’rsatadigan ta`sirlarinigina emas, balki o’simliklar hayotining turli
davrlarida ularning avj olib usishiga beradigan ta`sirini ham bilish juda muhimdir.
O’simliklarning o’sishi va rivojlanishi ustida kuzatish hamda hisobga olib
borish ishlarini uyushtirish, hisobga olib borish uchun qanchalik o’simlik ko’prok
olinsa, u yoki bu davrdagi o’sish fazasini yoki kuzatish sohasidagi boshqa
elementlarini xarakterlovchi ma`lumotlar shunchalik aniq olinadi. Ammo,
ko’pchilik hollarda paykallardagi hisobga olinadigan o’simlik miqdori ba`zi
tashkiliy sabablarga ko’ra kam miqdorda olinadi. SHuning uchun hisobot va
kuzatish ishlarining murakkabligi hamda shu bilan birga bu ishni o’tkazish uchun
talab qilinadigan vaqtning katta-kichikligiga qarab kuzatishda har turdagi
elementlar uchun o’simlik turli miqdorda olinadi.
II. ASOSIY QISM.
6

2.1. G`alla-don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari
G`alla-don ekinlari mamlakatimizning hamma hududlarida (sug`oriladigan,
lalmi) Ekiladi. SHu tufayli, bu ekinlar ustida dala, ishlab chiqarish tajrkbalari
qo’yish, tuproq, o’simlik namunalari olish tartiblari, ziroatlarni parvarishlash
agrotadbirlari tizimi - (ekish muddatlari, urug` sarfi, ko’chat qalinligi, suv-oziqa
(NPK) me`yorlari, sug`orish tartibi sup qaysi muddatda berilishi, o’simlikning
o’sishi, rivojlanishi fenologik kuzatuv, fazalarining o’tish jadalligi, unib chiqishi,
tuplashi, naychalash, boshoklash, gullash, sut pishish, mum pishish, to’liq pishishi)
bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi.
G`alla-don ekinlari bo’yicha qo’iiladigan dala tajribalari 8-12 qatorli bo’lib,
shundan' hisobiy qatorlar o’rtadagi 4 qatordir. G`alla o’radigan «Keys» «Klass» va
boshqa kombaynlar bir marotaba o’tishida o’riladmgan qatorlar hisobiy katorlar
soni bilan teng bo’lishi kerak. G`alla-don ekinlari (kichix bo’lakchalar)dagl dala
tajribalarmda o’rim va boshqa kuzatuvlar har bir bo’lakchadagi doimiy qoziklar
qoqilgan (hisobiy qatorlardan; to’rt joydan) qismdan dala uzunligi bo’yicha teng
o’lchamlar va mutanosiblikda himoya bo’laklari qoldirilgan holda o’tkazilishi
lozim. Ko’p omilli bundaya dala tajrmbalarida (ko’chat qalinligi, oziqlantirish
me`yorlarn va sug`orish tartibi) variantlar soni dala kengligi, uzunligi inobatga
olingan hodda 12, 16, 18 variantdan oshmasligi, uch-to’rt qaytariqda, bir va undan
ko’p yaruslarda joylashtirilishi, xdr bir variant (bo’lakchl)ning hnsobiy maydoni
50-109 kv.m.dan kam bo’lmasligi lozim. Ishlab chikarish sharoitidagi tajribalar
mriyaitlari katgaliti 1200 kv. metr dan 1 gektargacha bo’lishi, umumiy maydoni
esa 8—10 gektardan oshmasligi, variantlar kengligi traktorlarga tirkalgan ekish
seyalkalarining bir yoki ikki iz yurishidan kam bo’lmasligi zarur.
Mamlakatimizda dala tajribalari uchun asosiy tup rok, turlari, ulariing
mexanik, mikroagregat tarkibi, ya`ni engil-qumloq-toshli, o’rtacha, ogir-soz-
loysimon xamda er osti suvlari sathi (3,0 m.dan chuqur, 2—3 m, 0,5— 2,0
m.gacha) joylashuviga karab, tanlanishi (dala eni, dala uzunligi) tajriba, ish
dasturida ko’zda tutilgan variantlar, qaytariqlarning yaruslar bo’yicha
joylashuviga, uslubiy qo’llanmalarga to’liq rioya qilingan holda o’tkazilishi talab
etiladi.
Bunda.
7

Tanlangan hududda eng ko’p tarqalgan tuproq turlari mavzuga asos qilib
olinishi xamda er osti suvlari sathi joylashuvi, albatta, e`tiborda tutilishi, qolgan
tuprok. turlari keyingi ilmiy izlanishlarga mavzu bo’lishi ko’zda tutilishi lozim:
Tajriba o’tkaziladigan dala tanlangandan so’ng uning ikki joyidan
(qaytariqpar bo’yicha) er osti suvi sathigacha (2-3 m, 0,5-2,0 m), bunday suvlar 3
m. da"n chuqur bo’lsa 2—3 metrgacha yoki er osti suvi sathi joylashgan
qismgacha kovlanib (1x2 m. kenglikda), tuproq genetik katlamlar bo’yicha yozma
ta`riflanadi.
Genetik qatlamlar (gorizontlari) bo’yicha tuproq namunalari (er osti suvlari
2—3 m; 0,5—2,0m.dan suv namunalari) olinib, laboratoriya sharoitida taxdil
qilinadi. Unda tuproqning mexanik, makro-mikroagregat tarkiblari, dala
tuprog`ining umumiy ta`rifi uchun genetik qatlamlar bo’yicha gumus (chirindi),
Ы RKning umumiy xamda harakatchan shakllari amal-o’suv davri boshida va
oxirida variantlar bo’iicha aniklanadi. SHuningdek, er osti suvlaridan namunalar
olinib, suv so’rimi to’liq taxlil qilinadi. Undagi S04, CL, NSO3, Mg, Sa+K
turlarining quruq qoldig`i miqdorlari aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlar tuproq
namunalarida ham o’rganilishi lozim.
Dala tuprog`ining agrofizik ko’rsatkichlari, albatta, o’rganilishi shart. Bunda
dala tuprog`ining cheklangan dala nam sig`imi (CHDNS), suv o’tkazuvchanligi,
hajm vazni og`irliklari amal-o’suv davri boshida umumiy fonda, qaytariklar
bo’yicha; amal-o’suv davri oxirida (kuzda) suv o’tkazuvchanlik, hajm og`irligi
variantlar bo’yicha o’tkazilishi (tuproq hajm ogarligi xar 0-10 sm. dan (0-70 sm.
yoki 1,0 metrgacha o’rganilishi) zarur.
Sutorish ishlarini o’tkazishda suv sarfi hisoblanishi kerak. Bunda
«CHippoletti» (0,25-0,50 sm), «Tompson» suv o’lchagich asboblaridan
foydalaniladi va Sug`orish oldi va sugorishdan keyin o’tish fazalari bo’yicha
bug`doy, arpa va boshqa g`alla-don ekinlari ekilgan dalalarda tuplashgacha,
naychalash va boshoklashgacha, pishish davrida (sut, mum) tuproqning 0-50; 0-70;
0,50 sm.li hisobiy qatlamlaridan namunalar olinishi kerak.
Er osti suvlari sathi (2-3 m, 0,5-2,0 m.) joylashuviga qarab, dala
tajribalarining har qaytarikdan 2-4 variant (bo’lakcha)larida kuzatuv quduklari
o’rnatiladi. Ulardan suv sathi variantlar bo’yicha sug`orishgacha, sugorishdan
so’ng xar o’n kunda (1,10,20,30 kunlarda) o’lchanib o’rganilishi, er osti suvlaridan
namunalar olinib (quruq qoldiq, xlor ioni) laboratoriya sharoitida tahlil qilinishi
lozim.
8

Dala tajribalari davomiyligidan qatiy nazar ziroatlar ildiz tizimining
rivojlanishi, amal-o’suv davri oxirida kavlanib, joylashuvi yozma ta`riflanadi,
chizma shaklida qog`ozlarga tushiriladi yoki rasmga olinadi.
Olingan hosil natijalari haqidagi ma`lumotlarga matematik ishlov berilishi,
bu tadbir variantlar, qaytariklar bo’yicha B.A.Dospexov yoki V.N.Peregudovlar
tomonidan ishlab chiqilgan uslubiyotga amal qilingan holda o’tkazilishi kerak.
Mavzu tanlanishida, albatta, o’rganiladigan g`alla-don (bugdoy arpa) va
boshqa ziroatlar navlari Davlat reestriga kiritilganligi, yoki istiqbolli ekanligiga
e`tibor berilishi lozim. Yillar davomida olingan ma`lumotlar, o’tkazilgan
kuzatuvlar, qiyosiy tahlillar asosida tayorlangan agrotavsiyalar shundagina chop
etilishi va mutaxassislarga etkazilishi mumkin.
2.2. Kuzgi bug`doyda fenologik kuzatuvlar o’tkazish uslublari
Kuzgi bug`doyda fenologik kuzatishlar dala tajribasining barcha
takrorlanishidagi variantlarda olib boriladi.
Boshokli-don ekinlarining 10%i ma`lum bir rivojlanish davriga kirsa, bu
rivojlanish davrining boshlanishi, agarda ulardan 75%i ma`lum rivojlanish davrida
bo’lsa, o’simliklar rivojlanish davriga to’liq kirdi deb xisoblash mumkin.
Boshokli-don ekinlarida rivojlanish davrlarini aniklash.
Boshoqli-don ekinlarida rivojlanish davrining boshlanishi yoki ular bu
davrga to’liq kirganini aniklash ishlari quyidagi hisoblash orqali amalga
oshirish mumkin: tajriba dalasining (tajribaning maqsadi va vazifasidan kelib
chiqib, albatta) belgilanmagan va tanlanmagan besh nuqgasidan 15 tup o’simlik
olinib, holati bo’yicha, rivojlanish davri belgilanadi. Masalan, kuzgi bugdoyning
tuplanish davri boshlanganligini aniqlash uchun tajriba dalasidagi besh nuqtaning
xar biridan 15 tul o’simlik olinib, ularning tuplangan (bug`doy tuproq ostida tup
bo’g`ini hosil qilib, tup bo’g`indan 2-3 ta maysa (barg) shakllantirgan bo’lsa,
tuplangan hisoblanadi) va tuplanmagan o’simliklar hisobga olinadi. Aytaylik,
tuplagan o’simlik 1-nuktada 15 tadan 2 ta, 2-nuktada 1 ta, 3-nuqtada 2 ta, 4-
nuqtada 2 ta, 5-nuktada 1 ta.
Demak, 5 nuktadagi 75 dona o’simlikdan 8 donasi tuplagan. Bu esa, o’rta
hisobda bir nuqgada 15 o’simlikdan 1,6 donasi tuplaganini bildiradi.Б1= 1,6 ∗100
1,5 =160
15 =10 ,6%
Bunda: B
1 . - bug`doy tuplashi.
Demak, tahlil asosida bu muddat (sana)ni belgilab, bug`doyda tuplanish
davri boshlangan, deb hisoblash mumkin. Bunday hisob-kitoblar har kuni va
9

kunning ma`lum bir vaqgida o’simliklar rivojlanish davriga to’liq kirguniga qadar
davom ettiriladi. Bunda :
a) kuzgi butdoyda tuplanish davrining boshlanishi tuproq ostidagi
tuplanish bo’g`inidan yon barglar;
b) naychalash davri bug`doyning yon poyasida tuproq yuzasidan 1-2 sm
balandlikda birinchi poya bo’g`ini paydo bo’lishi;
v) boshoklash davri bugdoyning onalik murtagidan paydo bo’lgan
boshoq - Poya (naycha) qismi yarmigacha rivojlangan boshoq holati;
g) gullash davri kuzgi bugdoyning 75% boshokdarida otalik changchilari
tashqi tomondan ko’zga tashlanishi bilan belgilanadi. Masalan; 1 m2 da 300 dona
boshoq mavjud bo’lib, shundan 225 donasida otalik changchilari ko’zga tashlansa,
kuzgi bug`doyni gullash davrida deb hisoblash mumkin.
Ma`lumki, bug`doyning pishish davri uchga -sut pishish, mum pishish, to’liq
pishish davrlariga bo’linadi;
sut pishish davrida bug`doy donlari boshokda endigina paydo bo’lgan, yashil
rang olib, «sutga» to’lgan bo’ladi;
mum pishish davrida boshoqdagi don tirnoq orqali bosib ko’rilganda
kesiladi, poyasi xamon yashil rangda bo’ladi;
— to’liq pishish davrida boshokdagi don qotib, kattiklashadi va butunlay
sariq rangga kiradi.
Kuzgi bug`doyda ko’chat qalinligi (o’simlik tup soni)ni aniklash uchun
fenologik kuzatishlar o’tkazish
Kuzgi bug`doyda ko’chat qalinligi amal-o’suv davri davomida ikki marta
amal-o’suv davri boshida va oxirida aniklanadi. Ko’chat qdlinligi o’suv davrining
oxirida aniklanishi o’rganilayotgan hamda dasturda belgilangan va tashqi
omillarning ko’chat kalinligiga ta`sirini belgilaydi.
Dalada bugdoyning ko’chat qalinligi tajribaning 1 va 3 takrorlanishlarida,
barcha variantlarda aniklanadi.
Ko’chat qalinligini aniklash uchun har bir variantda dioganallar bo’yicha 1
m2 o’lchamda doimiy qoziklar qoqilgan uch nuqta belgilab olinadi (zinapoya
shaklida). Bu nuktalarda barcha fenologik kuzatuvlar bug`doyning amal-o’suv
davri oxirigacha olib boriladi.
Kuzgi bug`doyning amal-o’suv davri boshida ko’chat qalinligini aniklash
ishlari to’la maysalar hosil bo’lganda o’tkaziladi.
Amal-o’suv davri oxirida esa qolgan fenologik kuzatuvlarni laboratoriya
sharoitida lavom ettirish uchun belgilab ko’yilgan joylardan o’simliklar extiyotlik
10

bilan kazib olinadi, rivojlanish davrida bir-biriga qo’shilib ketgan tuplar ajratiladi
va haqiqiy ko’chat kalinligi aniklanadi.
Kazib olingan bugdoy tuplari nuqtalar bo’yicha alohida (I m2dagi) boglam
qilinib, boshoklari qog`oz bilan o’rab qo’yiladi.
Alohida-alohida bog`langan bog`lamlarda quyidagilar aniklanadi:
haqiqiy ko’chat qalinligi, (tup soni), 1m2 dona;
tupdagi umumiy poyalar soni, 1m 2 dona;
hosilli (boshoqli) poyalar soni 1m2 dona;
boshokdagi don soni, dona,
Boshoqaagi don soni esa, quyidagi formula orqali aniklanadi:Дс= а∗1000
б :с
Bunda: D
s — boshokdagi don soni;
a—1m 2
dagi don og`irligi;
b—ming dona don og`irligi;
s-boshokdi poyalar soni.
Masalan, biz tahlil kilayotgan nuktalardan biridagi (1m 2
da) don og`irligi 360
g, 1000 dona don og`irligi esa 40 g, boshokli poyalar soni 300 donani tashkil etsa,
Д с= 360 ∗1000
40 :100 = 360000
40 :100 = 9000 :300 = 30
Demak, ushbu nuktada bitta boshokdagi donning o’rtacha soni 30 donani
tashkil etadi;
o’simlikni bo’yi va boshoq uzunligi, sm. O’simlikning bo’yi uning holatiga
qarab, mart, aprel, may, iyun oylarining birinchi kunida va oxirgi marta o’rimdan
oldin belgilangan nuktalarda amalga oshirilali Boshoq uzunligi esa, faqat bir
marta-o’rimdan oldin aniklanadi;
qirqib olingan bog`lamning og`irligi, g. Bu ko’rsatkichni aniklash uchun
boglamlagi bugdoyning tuplanish bo’g`ini yuqorisidan 15 sm qoldirilib, qirqiladi
va boglam tarozida tortiladi;
- bog`lam boshoqlaridagi don og`irligi, g Belgilangan maylondan
olingan bog`lamdagi boshoklar yanchiladi, tozalanadi va tarozida tortiladi Olingan
natijani mahsuldor poyalar soniga bo’lib, bitta bosho'kdagi don og`irligi
aniqlanadi. Masalan; 1m2 dagi don og`irligi 420 g ni, mahsuldor poyalar soni 310
donani tashkil etsa,
Дп= а
с
Bunda: D
p —bitta boshokdagi don og`irligi, g;
a-1m 2
dagi don ogirligi, g;
11

s-mahsuldor poyalar soni, dona.Дп=420
310 =1,35
Demak, bitta boshokdagi don og`irligi 1,35 g;
boshokdagi qatorlar soni va har bir qatordagi don soni xam belgilangan
o’sha nuktalardan olingan bog`lamlardagi boshoqdarda aniklanadi. Bu amal,
ayniqsa, bugdoyning ekologik nad sinoviga yo’naltirilgan tajribalarda amalga
oshirilishi muhim axdmiyatga ega;
1000 dona don og`irligini aniqlashda belgilangan har bir nuqgadan
(1m2dan) olingan hamda yanchilgan dondan sanab ming dona ajratiladi va tarozida
tortiladi;
don va somon hosiddorligi. Kuzgi bugdoyning don va somon xrsildorliti
barcha takrorlashlardagi har bir variantda alohida belgilangan 3 nuqtadan olingan
o’simlik namunalarida aniklanadi Buning uchun (3 nuqtadan olingan va yanchilib,
tarozida alohida tortilgan don oshrligi yig`indisi uchga bo’linadi va 1m2dagy
donning o’rtacha og`irligi aniklanadi:
Аз= а1+а2+а3
3
Bunda: A
z — 1m 2
dagi donning o’rtacha og`irligi, g;
A
1 - birinchi nuktadagi don og`irligi, g;
A
2 - ikkiinchi nuktadagi don ogirligi, g;
A
3 — uchynchi nuktadagi don ogirligi, g.
1 m 2
da aniqlangan o’rtacha don og`irligi gektar hisobida aniklanadi:
D
x = A
u - 10000 m2 (1 ga);
Bunda: D
x - don hosildorligi:
A
o’ — 1 m 2
dagi donning o’rtacha og`irligi, g;
Masalan, donning nuqgalar bo’yicha og`irliklari 1 m2da ag423, E2-387, az-
410 gramm bo’lsa, unda o’rtacha don ogirligi 406,6 gramm ni tashkil etadi.
Demak, A
u - 406,6 g. Bunda D
x = 406,6-10000 = 4066000,0 g. Buni tonnaga
aylantirsak 4,066 t, ya`ni 40,06 tsentnerni tashkil etadi.
Somon hosildorligi xam shu tarzda aniklanadi.
Tajribadagi o’rim-yig`im vaktida yo’qotilgan don xrsili quyidagicha
aniklanadi:
Tajriba dalasida o’rim-yig`im ishlari davomida takrorlanishlarning hamma
variantlaridagi uch nuqtadan diogonal bo’yicha 1 m2 xajmdagi maydon ajratib
olinadi. Ajratib olingan maydondagi to’kilgan don, uzilib krlgan boshoqlar terib
olinadi va tarozida o’lchanadi. Nuktalardan yig`ib olingan don og`irliklarining
12

o’rtacha hisobi chiqarilib, bir gektarda o’rim-yig`im vaktida yo’qotilgan don hrsili
aniqlanadi.
Eslatib o’tish joizki, kuzgi bugdoyning ayrim navlari kuchli shamol ta`sirida
yoki ildizlari yaxshi rivojlanmagani sababli me`yoridan ortiq sug`orilganda
«yotib» qolishi mumkin Bunday xolatda dala bo’yicha butdoy poyalari «yotib»
qolgan joyalar aniklanadi va o’lchab chiqiladi. O’rim-yig`imni boshlashdan oldin
esa, joylardagi bug`doy qo’lda (agar kam bo’lsa) o’riladi, «yotib» qrlgan
bug`doylar bilan band maydon ko’p bo’lsa, maxsus jatkalar yordamida o’rib
olinadi va keyinchalik kombaynlarda yanchiladi.
Ildiz va ang`iz qoldiqlarini hisoblash.
Kuzgi bug`doyda ildiz va ang`iz qoldiklari tajribaning uch takrorlanishida
aniqlanishi kerak.
Buning uchun tajribaning xar variantidan diagonal bo’yicha uch nukta
belgilab olib, 25x25 sm kenglikda tuproqning har 10 sm qatlamidan (0-10, 10-20,
20-30 va x.k.) 1 metrgacha tuproq olinadi. Olingan tuproq namunalari teshikchalari
diametri 1 mm bo’lgan maxsus sitalarda yuviladi. YUvio olingan iddizlar
yaxshilab kuritiladi va 0,1 g aniklikkacha o’lchaydigchn chaxsus tarozilarda
tortiladi; 1 m2 hisobida hisoblanadi ildiz va akg),) krldikdari aniklanadi
Masalan, xar bir nuqtadan (50x50 sm.dan) tegishli ravishda 85,4; 92,6; 73,5
g bugdoy ildizi va ang`iz qrldiklari aniqlansa unda ularning o’rtachasi 83,8 g.ni
tashkil etadi.N k=
k1+k2+k3
3 = 83 .8
Demak, olingan 83,8 g.ni 1 m2 maydonga hisoblaymiz.
O’
q = I
q *N
s = 83,8 4 = 335,2 g.
Ko’rinib turibdiki, 1 m 2
da bugdoyning ildiz va ang`iz qoldig`i 335,2 g.
Gektar bo’yicha bug`doyni ildiz va ang`iz qoldig`i quyidagicha hisoblanadi: AI
Q =
O’
q 10000m2= 335,2-10000 m 2
=.3352000 g yoki 3352 kg yoki 3 tonna 352 kg
yoki 33,5 ts/ga
Bu erda: I
q - 25x25 sm dagi ildiz va ang`iz qoldig`i, g.
K
1 , K
2 , K
3 belgilangan nuqtalardagi ildiz va ang`iz qoldiklari, g.
O’
q - bugdoyning 1 m2dagi o’rtacha ildiz va ang`iz qoldigi, g
AI
q - bugdoyning bir gektardagi ildiz va ang`iz qoldig`i, g.
Kuzgi bug`doyning qishlash darajasini va nobud bo’lgan o’simliklar soniii
aniklash.
Kuzgi bugdoy o’simliklarining variantlar bo’yicha qishlashdan oldingi
sonini qishlashda va keyingi soni bilan taqqoslab o’rganish ularni sovuqqa qay
darajada chidamliligini va kelgusida olinadigan hosil salmogini belgilaydi.
13

Kuzgi bugdoyning sovuqqa chidamlilik darajasini aniklash maqsadida sovuq
tushgandan so’ng har oyning uchinchi o’n kunlitida tajribaning ikki
takrorlanishidagi tipik va tipik bo’lmagan joylardan tuproq bilan birga o’simlik
namunalari qazib olinadi. 20 sm chukurlikla 25 sm.li monolit yordamida maxsus
qazish moslamalari bilan qazib olinadigan bu namunalarning tuplanish bo’g`ini va
ildiz tizimiga zarar etmasligi lozim
Namunalarni taxlil qilishdan ollin o’simlikning rivojlanish davri, tushgan
qor qalinligi yoki muzlagan qatlam qalinligi, qisqasi, o’simliklarning nobud
bo’lishiga ta`sir etgan omillar aniklanadi. Qazib olingan namunalar extiyotlik bilan
laboratoriyaga olib kelinadi va usti namlangan qop yoki boshqa material bilan
yopilib, 5-6 °S haroratda 3-5 kun saklanadi. Namunadagi muzlagan qatlam
erigandan so’ng uning ustini ochib, harorati 15-20°S bo’lgan yorug` xonaga
joylashtiriladi va shu holatda 15-20 kun saklanadi. Keyinchalik namunalardagi
bug`doy bargining rangi, nobud bo’lgan o’simliklar soni, tupda nobud bo’lgan va
bo’lmagan poyalar soni, umuman zararlanmagan tup va undagi poyalar soni
aniklanadi. Hisoblashdan oldin barcha o’simlik tuplari tuiroqdan tozalangan va
ildizlari yuvilgan bo’lishi kerak.
2.3. Tajriba variantlarini taftish qilish.
Dala tajribasi quyidagi holatlardan birontasi sodir bo’lganda taftish qilinadi:
tabiiy-fizik hodisalar sodir bo’lib, stixiyali voqealarda o’simliklar nobud bo’lsa,
qolgan o’simliklardan olingan sonlar boshqa takrorlardan kuchli farqlansa,
tajribaning asosiy variantlari va ularning bo’lakchalari taftish qilinadi,

hayvonlar tomonidan o’simlik o’suv nuqtalari eb qo’yilsa, qushlar tomonidan
boshoqlar zarari meyoridan ortib ketsa, yoki kemiruvchilar tasirida o’simliklar
soni kamayib ketsa,

tajriba variantlari ekilish vaqtida bo’lakchalar adashtirib yuborilsa taxmin
qilinayotgan bo’laklar butunlay taftish qilinadi.
O’simlik sonining kamayishi natijasida bo’laklar maydonining qisqarishi
50% gacha ruxsat etiladi. Agarda bu kattalik ortib ketsa, bu bo’lak ham taftish
qilinadi. SHunday holatlarga qaramay bo’laklarni taftish qilish yo’li qo’yib
bo’lmaydigan xatolardan biri. CHunki, bir bo’lakchani taftish qilish variantlar
bo’laklar takrori orasidagi tenglashtirish balansini buzib yuboradi. SHu sababdan
xam tajriba maydonida bazi bir taftish qilingan bo’lakchalar maxsus statistik
usullar yordamida tiklanadi.
14

Har qanday xolatda taftish qilinishdan qaytishga harakat qilish kerak.
Ayniqsa hosil yig`ib olingandan so’ng. CHunki, bu holatda hosil kam chiqishi yoki
ortib ketishi boshqa bazi bir yordamchi uslublar yordamida to’g`rilanishi mumkin,
ammo uni taftish qilinsa, tiklash logik fikr doirasida olingan hosil tafsilotini to’liq
bermaydi.
2.4. Tajriba variantlarini tiklash usullari.
Tajriba o’tkazish amaliyotida bazi bir malumotlar (har qaysi kuzatuv
davrida), va bo’laklardagi o’simliklar soni etishmay qolgan hollarda va butun bir
takror bo’lak taftish qilinganda uni tiklash muammolari paydo bo’ladi.
G`alla ekini bilan bog`liq bo’lgan tajribalarda tez-tez o’simliklar sonining
(tajriba yoki himoya variantlarida) etishmay qolgan holati yuz beradi. Bunday
paytlarda bo’sh qolgan erlarning qo’shni o’simliklar rivojiga tasirini o’rganish
katta metodologik ahamiyatga ega. G`o’zadan boshqa o’simliklar, kartoshka va
qand lavlagi o’rganilganda shu narsa malum bo’ldiki, pishish fazasidan ancha
oldingi fiziologik davrida yo’qolgan o’simliklar joyi ham qo’shni o’simliklarga
katta tasir qilar ekan. Bu tasir yuqoridagi o’simlik turlarida qo’shni o’simliklar
hosildorligini 20-50% gacha oshirgan. SHuning uchun ham bu tasirini qo’shni
o’simliklardan izolyatsiya qilish uchun maxsus statistik ishlovdan foydalaniladi.
Bunday amaldan tajriba yakunida foydalanish uchun birinchidan, o’simliklarning
yo’qolishi o’rganilayotgan tajriba omili tasiri oqibatida bo’lmasligi kerak.
Ikkinchidan, har bir bo’lakchalardagi yo’qolgan o’simliklar soni bo’lakchadagi
umumiy o’simliklar sonining 20% dan oshmasligi kerak. Bundan ko’p, yani
yo’qolgan o’simliklar soni bo’lakcha umumiy sonining 20% dan ko’p sonini
tashkil etsa, u holda bo’lakcha butunlay taftish kilib tashlanadi. Agarda o’simlikka
ta`siri butunlay o’rganilmaydi. Bunday uslubiyatlardan bir nechtasi ishlab
chiqilgan bo’lib, har bir tajriba uchun tajribada o’rganilayotgan o’simlik turiga
qarab eng qo’l kelgani ishlatiladi.
Ulardan birida hosil oldidan bo’sh qolgan joylar u erda bo’lishi kerak
bo’lgan uyalar soniga ko’paytirib hisoblanadi va bu erga qo’shni o’simliklar bo’lib
tashlanadi. Agarda hosil pishishi fazasining o’zidayoq o’simlik yo’qolgan bo’lsa,
o’simlik yulib tashalanadi, chunki bu bo’sh erlar etilgan o’simlikka ta`sir ko’rsatib
ulgurmagan bo’ladi.
Bu usulda haqiqiy bo’sh qolgan er quyidagi tenglama yordamida
hisoblanadi: etishmagan(yo’qolgan) o’simliklar soni, P -bir o’simlikning oziq
maydoni, m 2
. Bo’laklarda bir xil holatda o’simliklar yo’qolgan bo’lsa, ulardan
15

qolgan bo’sh erlar qo’shni o’simliklar tomonidan teng holatda foydalaniladi deb
katta e`tibor berilmaydi. Bu ta`sir yuqori hosil bilan kompensatsiyalanadi, bunday
holda yo’qolgan o’simliklar sonini ta`siri teng e`tiborga olinadi. Tenglashtirish
uchun olingan hosil ashyolari, o’rtacha tajriba ko’rsatkichi va ko’chat qalinligi
kuyidagi tenglama bilan hisoblanadi:Y= AP
P− 1H
2
Bu erda A -bo’lakchadan olingan haqiqiy hosil;
R -bo’lakchadagi hisoblangan o’simlik soni;
N -yo’qolgan o’simliklar soni.
Boshqa bir yordamchi tenglama yordamida haqiqiy hosil hisobdagi
o’simlik soniga quyidagicha keltiriladi:
Y= A+Px
2
Bu erda A -bo’lakchadan olingan haqiqiy hosil;
R -bo’lakchadagi o’simliklar soni;
X -bitta o’simlikning haqiqiy o’rtacha massasi.
Umuman olganda tajribaning ishonchli yakunini tiklash yoki to’g`rilash yo’li
bilan emas, balki normada o’tkazilgan tajribadan olingan hosil ashyolari beradi.
SHuning uchun ham bu misolda eksperimentator (tadqiqotchi) o’rganilayotgan
omil ta`siri natijasi bo’lmagan holda o’simlik yo’qolishiga yo’l qo’ymaslik kerak.
2.5. Hosilni hisobga olish usullari.
Hosilni yig`ib terib olish har qanday dala va laboratoriya dala tajriba
ishlarining yakunlovchi davri hisoblanadi. Mana shu eng ma`suliyatli davrda
tajriba ishlarini bajaruvchi kishining diqqati tajriba uchastkasini, paykalni yig`im
terimga yaxshilab tayyorlash va hosilni uz vaqtida yig`ib terib olishga qaratilgan
bo’lishi lozim. Bundagi shoshqaloqlik, palapartishlik qo’pol xatoga olib kelishi,
ba`zan tajriba yakunini yo’qqa chiqarishi mumkin.
Tajriba dalasini yig`im-terimga tayyorlash. Bu ish paykalning hammasini
tekshirib chiqish va qoziqlar yo’q joyga qoziq qoqishdan boshlanadi. SHundan
keyin himoya polosalari ajratib chiqiladi. Uchastkaning yuqori va quyi qismlarida
himoya polosalari ajratib bo’lingan paykallar o’rtasida himoya qatorlari ajratishga
kirishiladi. Har qaysi paykal himoya va hisobdagi qatorlarga ajratilib, ularning soni
tekshirishdan utkazilib, hisobdagi va himoya qatorlar har qaysi paykalning yuqori
16

hamda quyi chegarasiga tug`ri kelganligini tekshirib bo’lgandan keyin paykalning
ahvolini ko’zdan kechirishga to’g`ri keladi.
Hisobga olinadigan maydondagi hosil maxsus tayyorlangan kishilar
yordamida terib olinadi, hamda alohida xaltachalarga solib qo’yiladi.
Xaltachalarga quyidagi qaydlar bo’lishi shart: 1. Tajribaning nomi. 2. Paykalning
nomi. 3. Takrorlanish nomeri. 4. Hosil elementi miqdori (ko’sak, so’ta va h.k.) 5.
Terilgan vaqti. 6. Hosilning konditsion vazni. 7. Terib olgan shaxsning familiyasi
va imzosi.
Ishlab chiqarish sharoitidagi tajribalarda hosil paykallar bo’yicha har bir
takrorlanishdan alohida terib olinib, vazni aniqlanib tayyorlov punktlariga
topshiriladi. Konditsion og`irlik uchun esa namunalar olinadi.
Hosil mexanizmlar yordamida teriladigan, yig`ishtiriladigan bo’lsa ham
xuddi shu ishlar amalga oshiriladi. Faqatgina mashinalar qayiriladigan polosalar
ajratib, hosili aloxida yig`ishtirib olinadi.
Hosilni hisobga olishning 2 usuli: yoppasiga va namuna bog`larga ko’ra
hisobga olish usuli qo’llaniladi. Hosilni yoppasiga hisobga olish usuli eng aniq
usul bo’lib, ko’p dala tajribalarida qo’llaniladi. Har bir paykaldagi barcha hosil
alohida-alohida yig`ib olinadi va alohida tortiladi.
Hosilni namuna bog`larga ko’ra hisobga olish yoppasiga eqiladigan ekinlar
(g`alla, zig`ir, o’tlar)da qo’llaniladi. Bunda hosili hisobga olinadigan paykaldagi
o’simliklar o’riladi yoki yulib olinadi va barcha hosil darhol tortiladi. Paykalning
har 50-100 joyidan ikki bog` (har biri 5-7 kg dan) o’simlik olinadi. Bog`lar juda
aniq tarozilarda tortilib, ularga etiketka (yorliq) osiladi. So’ngra ehtiyotlik bilan
(nobud qilmay) daladan olib ketilib, yaxshi shamollatiladigan binolarda quritiladi.
Qurigandan so’ng bog`lar yana tortiladi, yanchiladi va donining vazni aniqlanadi.
Keyin quyidagi tenglamaga muvofiq, har qaysi paykaldan olingan donning vazni
hisoblab topiladi (kg hisobida):Х=АV
B
bu erda: A - har qaysi paykaldagi umumiy hosilning vazni (namuna bog`lar hosili
ham kiradi); B - yangi o’rib olingan namuna bog`larning vazni; V - namuna
bog`dan olingan donning vazni.
Ob-havo sharoitiga ko’ra, barcha hosilni quritib, tortish imkoniyati
bo’lmagan hollarda hosilni namuna bog`larga qarab hisobga olish usuli
qo’llaniladi. Juda aniq tajribalar uchun bu usul qo’llanilmaydi, chunki bunda
yoppasiga hisobga olish usuliga qaraganda g`alla o’simliklarida 5-7% farq bo’ladi.
Hisob yanada aniq bo’lishi uchun paykaldan 5-8 ta namuna bog` olish zarur. Biroq
17

bunda ham hisoblash engillashmaydi, agar imkon bo’lsa yoppasiga hisobga olish
usulini qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Hosilni namuna maydonchalarga ko’ra hisobga olish. Bu usul aniq dala
tajribalari uchun qo’llanilmaydi. Bunda hosil paykalning bir necha joyida uncha
katta bo’lmagan maydonchada hisobga olinadi. Bu usulda yo’l qo’yiladigan xato
yoppasiga hisobga olish usulidan 1,5 marta ko’p bo’ladi.
SHunday qilib, hosilni namuna bog`lar va namuna maydonchalarga ko’ra
hisobga olish usuli barcha hosilni yig`ib, tortish imkoni bo’lmagan taqdirda
qo’llaniladi. Barcha dala tajribalarini hosilni yoppasiga hisobga olish mumkin
bo’ladigan qilib o’tkazish kerak. 2-3 ga keladigan paykallarda tajriba o’tkazish
asossizdir. 100-200 m 2
kattalikdagi 2-3 ta maydonchadagi hosilni hisobga olishni
planlashtirish kerak. Bunda hosili hisobga olinadigan maydonchalar bir-biridan
ancha narida bo’lib, ularni taqqoslash qiyinlashadi, tajribaning aniqligi kamayadi
va o’rganiladigan usul yoki tuproq unumdorligiga ko’ra variantlar o’rtasidagi
farqqa qarab yakun chiqarib bo’lmaydi.
G`alla ekinlari. Kattaligi 100 m 2
gacha bo’lgan paykallardagi hosil qo’lda
yoppasiga o’rib olinadi. 100 m 2
va undan katta paykallardagi hosilni kombaynda
o’rib olish mumkin. Agar hosil kam bo’lsa, paykal qanday kattalikda bo’lishidan
qat`i nazar hosilni kombaynda o’rish mumkin emas. CHunki don vaznidagi kichik
farq ham katta protsentni tashkil etib, hisobning aniqligiga ta`sir qiladi. Har bir
paykaldagi hosilni o’rib olishdan oldin kombayn 3-5 minut salt ishlashi kerak.
Agar paykallarning joylashishi va shakli hosilni kombaynda o’rish uchun noqulay
bo’lsa, hosil oddiy mashinalarda yoki qo’lda o’rilib, kombaynda yanchiladi. Har
bir paykaldagi hosil o’rib olingandan so’ng, donni qoplarga joylab, oddiy qalam
bilan yozilgan yorliq osib qo’yiladi. Don tortilayotganda namligi, iflosligini
aniqlash uchun 1-2 kg dan namuna olib, shisha idishga solinadi va surguchlab
qo’yiladi.
Hosilni hisobga olishda standart namlikka aylantirib hisoblash shart. Namlik
donga belgilangan standartga muvofiq usullardan biri bilan aniqlanadi va
protsentlarda ifodalanadi. Har bir paykaldan olingan hosil maxsus jadval yoki
quyidagi tenglamadan foydalanib, standart namlikka keltiriladi:
A  (100-V
tab )
X=--------------------
100-V
st
bu erda X - standart namligidagi don hosili; A - tabiiy namlikdagi don hosili; V
tab -
hosilning olinadigan vaqtdagi tabiiy namligi; V
ST - donning standart namligi.
G`alla ekinlari hosilini namuna bog`larga qarab aniqlashda hisoblanadigan
har qaysi paykaldan vazni 5-7 kg li namuna bog` olish tavsiya etiladi.
18

Xulosa
G`alla-don ekinlari mamlakatimizning hamma hududlarida (sug`oriladigan,
lalmi) Ekiladi. SHu tufayli, bu ekinlar ustida dala, ishlab chiqarish tajrkbalari
qo’yish, tuproq, o’simlik namunalari olish tartiblari, ziroatlarni parvarishlash
agrotadbirlari tizimi - (ekish muddatlari, urug` sarfi, ko’chat qalinligi, suv-oziqa
(NPK) me`yorlari, sug`orish tartibi sup qaysi muddatda berilishi, o’simlikning
o’sishi, rivojlanishi fenologik kuzatuv, fazalarining o’tish jadalligi, unib chiqishi,
tuplashi, naychalash, boshoklash, gullash, sut pishish, mum pishish, to’liq pishishi)
bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi.
G`alla-don ekinlari bo’yicha qo’iiladigan dala tajribalari 8-12 qatorli bo’lib,
shundan' hisobiy qatorlar o’rtadagi 4 qatordir. G`alla o’radigan «Keys» «Klass» va
boshqa kombaynlar bir marotaba o’tishida o’riladmgan qatorlar hisobiy katorlar
soni bilan teng bo’lishi kerak. G`alla-don ekinlari (kichix bo’lakchalar)dagl dala
tajribalarmda o’rim va boshqa kuzatuvlar har bir bo’lakchadagi doimiy qoziklar
qoqilgan (hisobiy qatorlardan; to’rt joydan) qismdan dala uzunligi bo’yicha teng
o’lchamlar va mutanosiblikda himoya bo’laklari qoldirilgan holda o’tkazilishi
lozim. Ko’p omilli bundaya dala tajrmbalarida (ko’chat qalinligi, oziqlantirish
me`yorlarn va sug`orish tartibi) variantlar soni dala kengligi, uzunligi inobatga
olingan hodda 12, 16, 18 variantdan oshmasligi, uch-to’rt qaytariqda, bir va undan
ko’p yaruslarda joylashtirilishi, xdr bir variant (bo’lakchl)ning hnsobiy maydoni
50-109 kv.m.dan kam bo’lmasligi lozim. Ishlab chikarish sharoitidagi tajribalar
mriyaitlari katgaliti 1200 kv. metr dan 1 gektargacha bo’lishi, umumiy maydoni
esa 8—10 gektardan oshmasligi, variantlar kengligi traktorlarga tirkalgan ekish
seyalkalarining bir yoki ikki iz yurishidan kam bo’lmasligi zarur.
Kuzgi bug`doyda fenologik kuzatishlar dala tajribasining barcha
takrorlanishidagi variantlarda olib boriladi.
Boshokli-don ekinlarining 10%i ma`lum bir rivojlanish davriga kirsa, bu
rivojlanish davrining boshlanishi, agarda ulardan 75%i ma`lum rivojlanish davrida
bo’lsa, o’simliklar rivojlanish davriga to’liq kirdi deb xisoblash mumkin.
G`alla ekinlari kattaligi 100 m 2
gacha bo’lgan paykallardagi hosil qo’lda
yoppasiga o’rib olinadi. 100 m 2
va undan katta paykallardagi hosilni kombaynda
o’rib olish mumkin. Agar hosil kam bo’lsa, paykal qanday kattalikda bo’lishidan
qat`i nazar hosilni kombaynda o’rish mumkin emas. CHunki don vaznidagi kichik
farq ham katta protsentni tashkil etib, hisobning aniqligiga ta`sir qiladi. Har bir
paykaldagi hosilni o’rib olishdan oldin kombayn 3-5 minut salt ishlashi kerak.
Agar paykallarning joylashishi va shakli hosilni kombaynda o’rish uchun noqulay
19

bo’lsa, hosil oddiy mashinalarda yoki qo’lda o’rilib, kombaynda yanchiladi. Har
bir paykaldagi hosil o’rib olingandan so’ng, donni qoplarga joylab, oddiy qalam
bilan yozilgan yorliq osib qo’yiladi. Don tortilayotganda namligi, iflosligini
aniqlash uchun 1-2 kg dan namuna olib, shisha idishga solinadi va surguchlab
qo’yiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .
1. Birinchi Prezidenti miz I.A.Karimov «Erishilgan yutuqlarini mustahkamlab
yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim», "Qishloq hayoti" gazetasi,
Toshkent 2006 yil. 14 fevral.
2. Qishloq xo'jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qonun va me'yoriy
hujjatlar to'plami. I-II tomlar, Mualliflar jamoasi, Toshkent, "Sharq" nashriyoti.
1998 y.
3. O'zbekitson Respublikasi hududida ekish uchun tavsiya etilgan qishloq
xo'jaligi ekinlari «Davlat Reestri» Toshkent 2006 y.
4. Azimov B.J.,Azimov B.B. “Sabzavotchilik, polizchilik va kartoshkachilikda
dala tajribalari o'tqazish metodikasi” Toshkent 2002.
5. Dospexov B.A. Dala tajribalari asoslari. – M.: Kolos, 1985.
6. Kashkarov N. O'simlikshunoslikda ilmiy-tadqiqot asoslari. – Namangan, 1997.
7. Metodika polevx i vegetasionnx optov s xlopchatnikom. – T.: Uzgiprozem,
1981.
8. Sokolov A.V. Metodika polevogo opta s udobreniyami. – M.: Kolos, 1987.
9. Littl T., Xillz F. Poleve opt v selskom xoxyaystve. – M.: Kolos, 1989.
10. Maksimov V.N. Biologiya fanida ko'p omillik tajriba. – M.: Kolos, 1989.
11. Peregudov V.N. Xosil ashyolarini statistik ishlov berish yo'llari uslubiyati. –
M.: Kolos, 1988.
12. Saytlar: www.sr.andart.iiz - Uzstandart agentligi sayti.; www.ISO.coin - ISO -
Xalqaro sandartlash tashkiloti sayti.; www.in5u.rn. - Moskovskiy
Gosudarstvennoy Universitet; www:mite.t. Moskovskaya ekonomicheskaya
20

akademiya im. G.V. Plexanova; www - Suhofmkti.ru; www.f imacad.nl.
Moskovskaya Gosudarstvennaya selskoxozyaystvennaya akademiyasi
MUNDARI JA:
Kirish ………………………………………………………………….. 4
I. Umumiy
qism… …………………………………………………….. 5
1 .1. Tajribalarda fenologik kuzatuvlarni
rejalashtirish… …………………….. 5
1.2. Kuzatuv aniqligiga erishish
yo ’ llari ……………………………………… 6
1.3. F enologik kuzatuvlar… …………………………………………………. 8
II. Asosiy
qism… ………………………………………………………. 9
2.1. G`alla-don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish
uslublari……………… 9
2.2. Kuzgi bug`doyda fenologik kuzatuvlar o’tkazish
uslublari……………… 11
2.3. Tajriba variantlarini taftish
qilish… ……………………………………… 16
2.4. Tajriba variantlarini tiklash 17
21

usullari… ……………………………………
2.5. Hosilni hisobga olish usullari… ………………………………………… 18
Xulosa
…………………………………………………………………... 21
Foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati …………………………………… 2 3
22

Don ekinlarida dala tajribalarini o’tkazish uslublari

Sotib olish