Donni qayta ishlash korxonalarida havoni changdan tozalash jarayonini avtomatlashtirish

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O  – TEXNOLOGIY A  INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
 “ Donni qayta ishlash korxonalarida havoni changdan tozalash
jarayonini avtomatlashtirish ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI 
« IAB» k afedra si  mudiri : Dots. Boboyorov R.O.
Malakaviy bitiruv   ishining 
raxbari: Dots.Xamidov B.T.
Malakaviy bitiruv  i shini bajardi: Abdusattarov A.A.
TOSHKENT – 202 4
1 MUNDARIJA
1 Kirish............................................................................................. 3
2 Texnologik jarayon tavsifi........................................................ ...... 9
3 Texnologik jarayon ni identifikatsiyalash ................................. ....... 17
4 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi 
va bayoni........................................................................... .............. 22
5 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma 
spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26
6 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini 
loyi h ala sh..................................................................................... ... 32
7 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ...... 34
8 Avtomatik rostlash tizimining xisobi .................................... ........ 36
9 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 41
10 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 45
11 Hayot faoliyati havfsizligi ............................................................... 5 7
14 Xulosa........................................................................................... 7 3
15 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.......................................... ....... 7 5
KIRISH
2 Bugungi   kunda   dunyoda   insoniyat   tomonidan   yechish   kerak
bo‘lgan   global   muammolar   o‘z   yechimini   kutmoqda,   xususan
insoniyatni   tashvishga   soladigan,   dunyo   hamjamiyati   mamlakatlari
o‘rtasidagi   munosabatlarga,   insoniyatni   tabiatga   bo‘lgan   munosabatlari,
tabiiy   resurslardan   foydalanishni   birgalikda   hal   qilish   muammolari
dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Dunyo   hamjamiyati   oldidagi   eng   muhim   muammolaridan   biri,   bu
oziq-ovqat   muammosi.   Sayyoramiz   aholisining   barqaror   rivojlanishi
uchun   zarur   bo‘lgan   oziq-ovqat   mahsulotlarining   yetishmasligi   sifatida
namoyon   bo‘ladi.   Dunyoda   oziq-ovqatga   bo‘lgan   talab,   parallel
ravishda   narx   oshib   bormoqda.   Shuningdek,   narxlarning   ko‘tarilishi
dunyoning   ko‘plab   mintaqalarida   kuchli   qurg‘oqchiliklarni   sodir
bo‘lishi   bilan   bog‘liq.   So‘nggi   o‘n   yil   ichida   dunyodagi   ko‘pgina
mamlakatlar   bir   necha   bor   oziq-ovqat   inqirozini   boshdan   kechirdilar.
2005–2009-yillarda   bug‘doy   va   makkajo‘xori   uch   baravar,   guruch   esa
besh   baravar   qimmatlashdi.   Natijada,   yigirmadan   ortiq   mamlakatlarda
oziq-ovqat   bilan   bog‘liq   tartibsizliklar   yuz   berdi,75   milliondan   ortiq
kishi   qashshoqlik   chegarasidan   past   bo‘lgan   sharoitda   kun   kechirmoqda.   2008-
yilda   oziq-ovqat   mahsulotlari   narxi   keskin   ko‘tarilib,
Gaitidan   Bangladeshgacha   bo‘lgan   oraliqdagi   mamlakatlarda   oziqovqat
tartibsizliklari   kelib   chiqdi.   Dunyodagi   och   odamlar   soni
allaqachon   1   milliard   kishidan   oshib   ketgan.   2010-yilda   2009-yilga
nisbatan   katta   miqdordagi   hosil   yig‘ilganiga   qaramay,   jahonda   g‘alla
narxi   deyarli   80   foizga   oshdi.   2012-yilda   donli   mahsulotlar   narxi   tez
ko‘tarilib, 2010-yil darajasidan oshdi.
Butunjahon oziq-ovqat tashkiloti statistika portalining ma’lumotlariga ko‘ra,
2020-yilga   kelib,   dunyoda   750,0   million   tonnadan   ortiq   bug‘doy   yetishtirilgan.
Oxrigi o‘n yillik mobaynida g‘alla yetishtirishda o‘sish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Lekin o‘sish tendensiyalarini   mavjudligiga qaramay muammolar ham yo‘q emas.
3 Ushbu   o‘zgarishlar   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlarini   yetishtirish   uchun
noqulay   bo‘lgan   iqlim   sharoitining   o‘zgarishi   bilan   bog‘liq   (masalan,   Yevropada
g‘ayritabiiy   qurg‘oqchilik,   AQSH   va   Rossiyada   2010-yilda,   Avstraliyada
mavsumiy   bo‘lmagan   yomg‘irlar),   donli   ekinlarni   yetishtirishga   ta’sir   qiluvchi
tashqi   omillar   (masalan,   moliyaviy   inqiroz   2007–2008),   bir   qator   mamlakatlarda
(Braziliya,   AQSH,   G‘arbiy   Yevropa   davlatlari)   g‘alla   maydonlarining   kamayishi
bilan,   shuningdek   ko‘plab   uchinchi   dunyo   mamlakatlarida   tuproqning   ommaviy
eroziyasiga bog‘liq bo‘lmoqda.
1-rasm. Dunyo miqyosida bug‘doy yetishtirish hajmi.
Bug‘doy   ishlab   chiqarish   dunyoning   barcha   mintaqalari   iqtisodiyotining
ajralmas   qismidir.   Texnologiyalar   rivojlanmoqda   va   don
ishlab chiqarishni ko‘paytirish, shuningdek yerdan intensiv foydalanishning yangi
usullari yaratilmoqda. Texnologik taraqqiyot va yerdan oqilona foydalanish tufayli
2020-yilga kelib, bug‘doy ishlab chiqarish 38,0 % (110 million tonna) oshdi.
2000–2020-yillar   davomida   bug‘doy   yetishtirish   bo‘yicha
yetakchi   Osiyo   davlatlar   hisoblanadi   (43,40%   yoki   311,2   million   tonna).
4 Asosiy   qismi   Xitoy   va   Hindiston   tomonidan   ishlab   chiqariladi   (jahon   ishlab
chiqarishining   30,3%).   Qulay   iqlim   sharoiti   aholi   sonining   ortishi
bilan   birgalikda   (Xitoy   va   Hindistonning   umumiy   aholisi   butun
sayyoramiz   aholisining   taxminan   37   foizini   tashkil   qiladi)   qishloq
xo‘jaligi   sohasini   rivojlantirish   uchun   innovatsion   texnologiyalarni
joriy etishi talab etiladi.
2020-yilda   Yevropa   bug‘doy   yetishtirish   bo‘yicha   ikkinchi
o‘rinda   (21,3   %   yoki   183,5   million   tonna),   uchinchi   o‘rinda   Amerika
(15,3   %   yoki   110,8   million   tonna).   Amerika   va   Yevropada   yuqori   ishlab
chiqarish   hajmlariga   zamonaviy   texnologiyalarni   keng   qo‘llash,
yangicha   boshqarishni   joriy   etish,   naslchilikdagi   muvaffaqiyat   va
o‘g‘itlarni   mo‘l-ko‘l   ishlatish   orqali   erishildi,   bu   esa   ekilgan   maydonlarni
kengaytirmasdan   (va   ba’zan   ularni   kamaytirmasdan)   yig‘ib
olinadigan   mahsulotlar   miqdorini   ko‘paytirishga   imkon   beradi.
Bug‘doy   yetishtirish   bo‘yicha   AQSH   (7,6%),   Rossiya   (8,2%),   Fransiya
(5,3),   Germaniya   (3,8)   va   Kanada   (4,0%)   yetakchi   mamlakatlar
hisoblanadi.  
Mamlakatlar miqyosida don yetishtirish
strukturasi 729,0 mln tonna uchun
5 2-rasm. Dunyo mamlakatlarida bug‘doy yetishtirish ulushi.
Dunyo   bo‘ylab   bug‘doy   zaxiralarining   eng   past   ulushi   Afrika   va
Okeaniyaga (boshqa mintaqalarga nisbatan) tegishlicha 2,44% (14,2 million tonna)
va   3,8%   (22,4   million   tonna)ga   to‘g‘ri   keldi.   Ushbu
mintaqalarda   qurg‘oqchilik   iqlimi   qishloq   xo‘jaligi   uchun   noqulay
hisoblanadi,   bu   mintaqalarda   ko‘pincha   intensiv   dehqonchilik   tizimi
qo‘llaniladi,   g‘alla   ishlab   chiqarish   hajmini   oshirish   uchun   asosiy
e’tibor   bular:   urug‘chilik,   sug‘orish,   zararkunandalarga   qarshi   kurash,
agrotexnik   texnologiyalarga   rioya   etish   chora-tadbirlarni   qo‘llashni
talab qiladi.
2020-yilga   kelib,   don   yetishtirish   hajmi   dunyo   bo‘yicha   ortishi
kuzatildi.   Bug‘doy   yetishtirish   bo‘yicha   Osiyo   birinchi   o‘rinni   saqlab
qolib,   uning   ulushi   43,4   foizni   (311,2   million   tonna)   tashkil   etadi.
2010–2020-yillar   Osiyo   3,9   foizga   o‘sdi.   2020-yilga   kelib   Yevropa
jahon   ishlab   chiqarishidagi   ulushini   biroz   pasaytirdi   (-   2,06%),   ammo
ishlab   chiqarish   hajmi   12   million   tonnaga   oshdi.   Amerika,   hanuz   3-
6 o‘rinda:   ushbu   mintaqa   ishlab   chiqarishni   2,72%ga   (2,1   million   tonna)
qisqartirdi.   Afrikada   va   Okeaniyada   (global   ishlab   chiqarishga   nisbatan)   yuqori
bo‘lmagan   ishlab   chiqarish   o‘zgarishlari   sodir   bo‘ldi.   Ushbu
mintaqalarda   ishlab   chiqarish   1,25   foizga   (10   million   tonnadan   ortiq)   va
0,70   foizga   (7,9   million   tonna)   oshdi.   Agar   2010–2020-yillarda   Afrika
va   Okeaniyada   bug‘doy   ishlab   chiqarishni   ko‘rib   chiqsak,   Afrika   ishlab
chiqarishni   deyarli   ikki   baravarga,   Okeaniya   esa   deyarli   1,5   baravarga
oshirdi.   Bu   innovatsiyalar   (zamonaviy   texnologiyalar,   yanada   samarali
boshqarish)   va   investitsiyalarni   jalb   qilish,   shuningdek,   bug‘doy   ishlab
chiqarishni   kapitallashtirishdan   dalolat   beradi.   Bug‘doy   bozoridagi
vaziyat   barqaror   bo‘lib,   ishlab   chiqarishning   nisbiy   ulushlarida   deyarli
o‘zgarishlar   bo‘lmadi,   demak,   dunyodagi   biron-bir   mamlakat   ushbu
qishloq   xo‘jaligi   mahsulotiga   ixtisoslashgan   emas.
Ishlab   chiqarishning   muhim   ko‘rsatkichlaridan   biri,   bu   konsentratsiya
koeffitsiyenti.   Ishlab   chiqarish   konsentratsiyasi   darajasini   tahlil
qilishda   birinchi   navbatda   bug‘doy   ishlab   chiqaradigan   mamlakatlarning   soni   va
ularning umumiy sonidagi ulushi aniqlanadi.
Mamlakat   iqtisodiyotining   har   bir   soha   va   tarmoqlarida   faoliyat   olib
borayotgan   korxonalar   bugungi   kunda   bozor   mexanizmlari   asosida   faoliyat   olib
borish   raqobat   sharoitida   mijozlar   bilan   aloqalarni   mustahkamlash,   iste’molchilar
ehtiyojlarini   chuqurroq   anglash,   iste’molchilar   daromadlariga   ega   tovarlar   va
xizmatlar   taqdim   qilish   xususiyatlarini   aks   etadi.   O’zbekiston   Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 14 oktabrdagi “Don, un va non yetkazib berish
tizimiga bozor mexanizmlarini to‘liq joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 866-
son   Qaroriga   asosan   davlat   ehtiyojlari   uchun   xarid   qilinadigan   g‘alla   narxini
hosildorlikdan kelib chiqib belgilashni  nazarda tutuvchi  yangi  tartib joriy etilgan,
bozor   munosabatlari   iqtisodiyotning   barcha   jabhalariga   keng   joriy   etilishi,
tadbirkorlik   subyektlari   faoliyatining   hamda   tashqi   iqtisodiy   faoliyatning
erkinlashtirilishi aholi va iqtisodiyot tarmoqlarining g‘alla va uni qayta ishlashdan
7 olinadigan mahsulotlarga oshib borayotgan talablarni to‘liq qondirish imkoniyatini
yaratilgan   bo’lib,  sohaning   bozor  mexanizmlariga  to’liq  joriy  etish   imkoniyatlari,
oliy   navli   un   barcha   iste’molchilarga   birja   savdolari   orqali   hech   qanday
cheklovlarsiz sotilishi, 2019-yildan boshlab tayyorlangan va un ishlab chiqarishga
yo‘naltiriladigan   bug‘doydan   boshqa   g‘alla   iste’molchilarining   barcha   toifalariga
faqat   birja   savdolari   orqali   hech   qanday   cheklovlarsiz   sotilishi   belgilab   berilgan
[1]. Bu esa sohani bozor mexanizmlari asosida yanada rivojlantirish, korxonaning
marketing,   eksport   va   ichki   sotuv   bo’limi   faoliyatini   takomillashtirish,   marketing
xizmati   samaradorligini   aniqlash   va   baholash,   marketing   xizmati   orqali   korxona
iste’molchilari bilan uzviy aloqasini mustahkamlash muhim vazifalardan sanaladi.
Shu   o’rinda   bozor   mexanizmlari   asosida   don,   un   va   non   yetkazib   berish   tizimini
isloh   qilish,   sohada   birinchi   navbatda   qolipli   non   ishlab   chiqaruvchi   va   unning
chakana   savdosi   bilan,   ayniqsa,   respublikaning   chekka   hududlarida   unning
chakana   savdosi   bilan   shug‘ullanuvchi   tadbirkorlarning   mahalliy   unni   sotish
bo‘yicha   o‘tkaziladigan   birja   savdolarida   ishtirok   etishiga   imkoniyat   yaratish   va
ularning   ushbu   savdolarga   jalb   etilishini   ta’minlash   hamda   barcha   aholi
punktlarida   iste’molchilarga   un   va   qolipli   nonning   uzluksiz   yetkazib   berilishini
ta’minlash   bo’yicha   qilinishi   lozim   ishlab   belgilab   berilgan.   Yuqorida   keltirilgan
vazifalarni   bajarishda   marketing,   eksport   va   ichki   sotish   bo’limi   faoliyatini
takomillashtirish,   marketing   muhitini   tahlil   qilish   va   marketing   xizmati
samaradorligini   baholash   orqali   korxona   faoliyatini   bozor   mexanizmlariga   to’liq
o’tishini ta’minlash, don va donni qayta ishlash korxonalari faoliyatida marketing
muhitini tahlil qilishning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish muhim omillardan
hisoblanadi. 
Marketing   muhiti   –   bu   korxona   marketing   xizmati   xodimlarining   mijozlar
bilan   yaxshi   hamkorlik   munosabatlarini   o’rnatish   va   bu   munosabatlarning
saqlanishiga   bevosita   ta’sir   ko’rsatuvchi   subyektlar   va   kuchlarning   majmui
tushuniladi.   Marketing   muhiti   umuman   bozor   kon’yunkturasiga   va   xususan
korxona   faoliyati,   shu   jumladan,   bozorning   boshqa   subyektlariga   bevosita   ta’sir
8 etuvchi kuchlar va omillar yig’indisidan iborat [2]. Marketing muhitidan samarali
foydalanish   asnosida   korxonalar   faoliyatini   bozor   mexanizmlariga   to’liq
o’tkazishni   belgilab   olish   lozim.   Chunki,   muhit   doimiy   o’zgarishda,   ya’ni   u   yoki
bu   salbiy   yo   ijobiy   ta’sir   ko’rsatishi   mumkinligi   sababli,   uni   tizimli   o’rganish,
alohida   jarayonlarni   va   ularning   o’zaro   aloqasini   kuzatish   zaruriyati   marketing
tadqiqotlari   jarayonida   juda   muhim   tadbir   bo’lib   hisoblanadi.   Hatto   muhitning
arzimas   o’zgarishiga   e’tibor   bermaslik   yoki   nazoratni   susaytirish   firmaning   va
bozorning   boshqa   subyektlari   ishida   juda   og’ir   oqibatlarga   olib   kelishi   mumkin.
Shuning   uchun   korxona   marketologlarining   muhit   doirasida   bo’layotgan
o’zgartirishlarni   alohida   va   mas’uldorlik   bilan   kuzatib   borishlari   nazarda   tutiladi.
Boshqalarga   qaraganda   ular   yangi   tendensiyalarni   kuzatib   qulay   imkoniyatlarni
topishlari   lozim,   chunki   ular   ixtiyorida   maxsus   marketing   instrumentlari,   ya’ni
marketing   tadqiqotlari   mavjuddir   [4].   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   monopolist
korxonalar   o'zlarining   iqtisodiy   mavqeini   mustahkamlash   va   daromadlarni
ko'paytirish   uchun   raqobatni   bartaraf   etishga   intiladi.   Korxonalarning   birlashishi,
yirik   sanoatchilar   va   savdogarlarning   iqtisodiy   kelishuvlari   raqobatning
zaiflashishiga   va   bozorning   o'zini   o'zi   tartibga   solish   xususiyatlariga   yordam
beradi. Nisbatan kichik tovar ishlab chiqaruvchilar soni ham kamaymoqda, ilmiy-
texnikaviy   taraqqiyotni   joriy   etish   asosida   ishlab   chiqarish   kengaytirilmoqda,   bu
esa   joriy   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   keskin   kamaytirish,   iste'molchilar   uchun
arzonroq   narxlarni   belgilash   va   ishlab   chiqarishning   sezilarli   qismini   yo'q   qilish
imkonini beradi.
An'anaviy   tushunchada   firma,   birinchi   navbatda,   sanoat   va   moliyaviy
erkinlikka   ega,   yuridik   shaxs   sifatida   ro'yxatdan   o'tgan,   bank   hisobvarag'iga   va
boshqa  ro'yxatdan  o'tish  belgilariga  ega  bo'lgan  alohida bozor  agenti  hisoblanadi.
Firma   resurslarni   qayta   taqsimlash   funksiyasini,   shuningdek,   bozor   mexanizmini
bajaradi.   Ushbu   funksiyani   amalga   oshirish   bozorda   resurslarni   o'zlashtiradigan,
ularni birlashtiradigan va tayyor mahsulotni xaridorlarga sotadigan "shartli model"
ni   tan   olishga   asoslangan   [3].   Korxona   bozor   mexanizmlariga   to’liq   o’tish
9 jarayonida korxonada mehnat resurslar ta’minoti, marketing muhiti orqali korxona
ichki va tashqi muhit elementlarining uzviy bog’liqligini ta’minlash bugungi bozor
elementlarining   imkoniyatlarini   oshiradi   [5].   Har   bir   bo’lim   xodimlarining   o'z
huquqlarini   boshqaruvga   topshirishga   roziligi   bozor   mexanizmidan   boshqasiga   -
kompaniyaga   xos   bo'lgan   resurslarni   qayta   taqsimlash   mexanizmiga   o'tishi
hisoblanadi.   Bu   shuni   anglatadiki,   xodimlar   talab   va   taklifning   ixtiyoriy
muvozanati asosida emas, balki koordinatorning ko'rsatmalari asosida harakatlarni
amalga   oshirishlari   to’g’risida   fikrga   egalar.   Lekin   shu   bilan   birga   firma   bozor
mexanizmiga   nisbatan   xarajatlarni   tejash   imkoniyatlarini   baholash   kerak.   Xulosa
qilib   shuni   aytish   mumkinki,   bozor   mexanizmlariga   to’liq   o’tadigan   korxonalar
o’zlarining faoliyatini takomillashtirish, ayniqsa, marketing vositalaridan samarali
foydalanish   korxona   uchun   ko’proq   foyda   keltirishi,   korxona   mijozlari   talab   va
ehtiyojlarini kengroq anglashi, korxona o’z imkoniyatlarini baholashda marketing
ichki   va   tashqi   muhit   elementlaridan   foydalanish   korxona   mahsulot   ishlab
chiqarish hajmini ortishini ta’minlashi mumkinligini belgilaydi.
Texnologik jarayon tavsifi
10 Havoni   tozalash   -   uy-joy,   jamoat   va   sanoat   binolaridagi   havoni   texnik
vositalar   yordamida   chang   va   boshqa   zararli   moddalardan   tozalash;   havo
ventilyatsiya   va   havoni   konditsirlash   tizimlari   yordamida   tozalanadi.   sanoat
korxonalarida texnologik jarayonlar vaqtida ajralib chiqadigan va ifloslangan havo
atmosferaga chiqarishdan oldin tozalanadi.
Havoni   tozalash   vositalari   havoning   ifloslik   darajasiga   va   tozalashga
qo yiladigan   talabga   qarab   tanlanadi.   Binolarga   beriladigan   havoni   tozalashdaʻ
ko plab   qo llanadigan   qurilmalardan   biri   —   havo   filtrlaridir.   Bunday   qurilmalar
ʻ ʻ
ventilyatsiya va konditsirlash tizimlari tarkibiga kiradi. Ular yordamida binolardan
atmosferaga   chiqarib   yuboriladigan   (retsirkulyatsion)   havoni   ham   tozalash
mumkin.   Retsirkulyatsion   havo   tarkibida   chang   ko p   bo lsa,   u   avval   chang	
ʻ ʻ
yutkichlarda tozalanadi.
Sanoat   binolarida   texnologik   jarayonlar   natijasida   ifloslangan   havoni
tozalash   va   zararsizlantirish   uchun   turli   filtrlar,   chang   va   gaz   tutkichlar,   chang
cho ktirgich   kameralar,   sik-lonlar   va   boshqa   uskunalar   qo llanadi.   If-loslangan	
ʻ ʻ
havo tarkibidagi qattiq zar-ralar (mas, uchuvchi kullar)ni tutish uchun mexanik kul
tutkichlar — sik-lonlar, multitsiklonlar hamda nam kul tutkichlardan foydalaniladi.
Sik-lonlarning   foydali   ish   koeffitsiyenti   (f.i.k.)   40—70%,   qarshiligi   70–   80   mm
suv   ustuniga   teng,   tuzilishi   sodda,   ishlatishi   qulay,   biroq   biroz   qo polroq.	
ʻ
Multiiiklonlar ancha ixcham, ishi ham samarali. Nam kul tutkichlar havoni yaxshi
tozalaydi,   ammo   ish   jarayonida   ko p   suv   talab   qiladi.  	
ʻ А tm о sf е r а   h а v о sini
ch а ngd а n t о z а l а sh usull а ri. Atmosfera havosiga chang asosan ikki yul bilan tushadi
–   tabiiy   j а r а yonlar   natijasida   va   insonlarni   ishlab   chiq а rish   faoliyatlari   natijasida.
Tabiiy j а r а yonlarga - vulqonlarning otilishi, o’rm о n yonginlari, kosmik changning
yogilishi   va   x.k.   Changni   havoga   tushiruvchi   ishlab   chiq а rish   korxonalariga
quyid а gilar kiradi: kurilish ashyolari ishlab chiqaruvchi korxonalar - 34,7   % I Е S -
29,5   %   avtotransport   -   15,8   %   kora   metallurgiya   -   12,4   %   kimyo   sanoati   -   4,6   %
rangli   metallurgiya   -   2,2   %   neftni   qayta   ishlash   korxonalari   -   0,5   %   Changning
asosiy  xossalari.  1. Ch а ng z а rr а ch а l а rini  zichligi  -Haqiyqiy zichlik,-S о chiluvch а n
11 zichlik   ,-Nisbiy   zichlik   2.   Z а rr а ch а l а rni   disp е rsligi   (shakli,   o’lchamlari)   3.
Zarrachalarning   yopishuvch а nligi   -O’rta   yopishuvchi   ch а ngl а r   -Ya х shi
yopishuvch а n   ch а ngl а r   4.   А br а zivlik   х ususiyati   5.   Z а rr а ch а l а rni   х o’ll а nish
х ususiyati   - А bs о lyut   gidr о f о b   -Gidr о f о b   m а t е ri а ll а r   -Gidr о fil   z а rr а ch а l а r   6.
Gigr о sk о piklik   х ususiyati   7.   Ch а ng   q а tl а mini   el е ktr   o’tk а zuvch а nligi   8.   El е ktr
z а ryadl а nish   х ususiyati   9.   Z а rr а ch а l а rning   o’z-o’zid а n   yonish   v а   h а v о   bil а n
p о rtl о vchi   а r а l а shm а l а r   h о sil   qilish   х ususiyatl а ri   Sanoat   korxonalaridan
atmosferaga   tashlanayotgan   changlar   turli   shaklga,   o’lchamga,   zichlikka   е ga
bo’lg а nligi uchun, ularni turli usullar yordamida tozalab olinadi. H а voni changdan
tozalashning   quyid а gi   usullari   mavjuddir,   1)   gravitatsion   usuli   2)   quruq   inertsion
va   markazdan   kochma   kuch   asosida   tozalash   usudi   3)   xo’llash   usuli   4)   filtrlash
usuli 5)   е lektrostatik usul 6) tovush va ultratovush yord а mid а   koagullash usuli. 1.
Gravitatsion   usul   bilan   changni   tozalash   uchun   cho’ktirish   (gravitatsion)
kameralaridan   foydalaniladi.   Ushbu   moslama   yord а mid а   o’lchami   50   dan   500
mkm.gacha   bo’lg а n   chang   zarrachalarini   tozalab   olinadi.   Moslama   tuzilishi   juda
oddiy bo’lib, lekin mayda chang zarrachalarini tozalay olmaydi.
2.   Inertsion   chang   tutgich   moslamalar   mayda   chang   zarrachali   havoni
to’siqlarga kelib urilishi yoki yo’nalishini keskin o’zgarishi xisobiga tozalanishiga
asoslanib   ishlaydi.   Ular   quyid а gi   tuzilishli   moslamalarga   bo’linadi:   Ushbu
moslamalarning samaradorligi 65 - 80% gacha, ulchamlari 45 mkm. bo’lg а n chang
zarrachalari tozalashga muljallangandir. Markazdan kochma kuch asosida changni
tozalash tsiklonlarda olib boriladi: tsiklonlar yord а mid а   changning ulchamlari 4-5
mkm   bo’lg а n   zarrachalar   ham   tu-tib   olinadi   va   ularning   samaradorligi   98   %
gachadir. 1. Xo’llash usuli  bilan changni tozalash moslamalari bir vaqtning uzida
havoni   ham   changdan   ham   zaxarli   gazlardan   tozalash   imkonini   beradi.   Xo’llash
usuli   bilan   havoni   tozalash   moslamalari   –   “yuvuvchi   minora”   d е b   ataladi   va
quyid а gi   tuzilishga   е gadir:   1.-yuvuvchi   minora   qobig’i   2   -nasadka   qavati   3   -suv
purkagich.   Havoni   gazdan   va   changlardan   xo’llash   usuli   bilan   tozalovchi
jixozlarga gaz-yuvgichlar (tekis, nasadkali, tarelkali), markazdan qochma kuch va
12 urilish   inertsiya   kuchi   ta’sirida   ishlovchi   (rotatsiklonlar)   tezlikli   gazyuvgichli
(Benturi   naychasi)   misol   bo’la   oladi.   Ushbu   moslamalarning   hammasi   suyuqlik
tomchilari yoki suyuqlik plenkasida gaz va changni yutilishiga asoslanib ishlaydi.
Ularni   kontakt   yuzasini   oshirish   maqsadida   suyuqlik   va   gaz   qarama-qarshi
yo’nalishda xarakatlanib xuyuqlik yuqoridan purkaladi. Xo’llash usuli bilan chang
yutish   samaradorligi   asosan   changning   xo’llanish   hususiyatiga   bog’liqdir.
Yuqorida   tekis,   nasadkali   yuvuvchi   minora   keltirilgan.   Uning   tozalash
samaradorligi 75-85   % bo’lib, naaadka sifatida “Rashig” xalqalari, koks va kvarts
bo’laklari ishlatiladi.
Sanoat   korxonalarida   atmosferaga   tashlanayotgan   changlar   turli   shaklga,
o’lchangan zichlikka ega bo’lganligi sababli, ularni turli usullar yordamida tozalab
olinishi tavsiya etiladi:
Havoni changdan tozalashning quyidagi usullari mavjudir.
1).   Gravitatsion   usul.   Bu   usul   bilan   changni   tozalash   uchun   cho’ktirish
(gravitatsion)   kameralaridan   foydalaniladi.   Maxsus   moslamalar   yordamida
o’lchami   50   dan   500   mkm   gacha   bo’lgan   chang   zarrachalarini   tozalab   olinadi.
Moslama   tuzilishi   juda   oddiy   bo’lib,   lekin   mayda   chang   zarachalarni   tozalay
olmaydi.
2).   Inertsion   chang   tutgich   moslamalar   mayda   zarrali   havoni   to’siqlarga
kelib   urilishi   yoki   yo’nalishini   keskin   o’zgarishi   xisobiga   tozalanishiga   asoslanib
ishlaydi.   Bunday   chang   tutgichlar   tusiqli   burilishli,   kengaygan   konusli,   yoki
yo’nalishli   buladi.   Bularni   samaradorligi   65-80%   gacha   o’lchamlari   45   mkm
bo’lgan   chang   zarrachalarini   tozalashga   mo’ljallangan.   Markazdan   qochma   kuch
asosida changni tozalash siklonlarda olib boriladi: Siklonlar yordamida changning
o’lchamlari   4-5   mkm   bo’lgan   zarrachalar   ham   tutib   olinadi   va   ularning
samaradorligi 98% gacha buladi.
3).   Xo’llash   usuli   bilan   changni   tozalash   moslamalari   bir   vaqtning   o’zida
havoni   xam   changdan,   xam   zaxarli   gazlardan   tozalash   imkonini   beradi.   Xo’llash
usuli   bilan   havoni   tozalash   moslamalari   “yuvuvchi   minora“   deb   ataladi.   Havoni
13 gazdan   va   changdan   xo’llash   usuli   bilan   tozalovchi   jixozlarga   gaz-yuvuvchilar
(tekis,nasadkali,   tarelkali),   markazdan   qochma   kuch   va   urilish   inersiya   kuchi
tasirida   ishlovchi   (ratasiklonlar)   tezlikli   gaz   yuvgichli   (venturi   naychasi)   misol
bo’la oladi. 
Xo’llash usuli bilan chang yutuvchi jixozlar quyidagi kamchiliklarga egadir:
yuvib olingan changni suvdan olishning kiyinligi; 
chang   bilan   birga   gazlarni   xam   yutilishi   natijasida   kislota   yoki   ishkorlar
xosil bo’lib, jixoz devorlarini korroziyalanishi (yemirilishi).
4).   Filtrlash   usuli .   Ushbu   usul   changli   havoni   g‘ovakli   to’siqlar   orqali
o’tkazilganda changni ushlab qolishiga asoslangandir.
Filtrlovchi to’siqlar 2- turga bulinadi:
a).   Donali   qatlamli   filtrlar   (koks,   kum,shag‘al,kepak   va   x.k.   lar).   Yirik
dispers zarachalarni tutib qoladilar.
b).Metalli   filtrlar   (qog‘oz,namat,tolali   shisha,ip   va   sun’iy   tolali   metallar   va
x.k.) mayda chang zarrachalarini tutib qoladilar.
Filtrlovchi  jixozlar  juda oddiy tuzilishga egadir. Lekin filtrlovchi matolarni
vaqti- vaqti bilan silkitish yo’li bilan tozalab turish tavsiya etiladi.  Shuning uchun
ular tez ishdan chiqadi.
5.   Havoni changdan elektrofiltrlarda tozalash . Ushbu masalalarda chang
zarrachalari elektr kuchi tasirida tozalanadi va ular quyidagi tuzilishga ega.
1 – yoy xosil qiluvchi elektrod
2 – cho’ktiruvchi elektrod
3 — Jihoz qobig‘i
4 — Akustik sirena
5 — Suvli idish
Elektrodlarga   elektr   toki   berilganda,   gaz   molekulalari   ionlanadi.   Ionlar   o’z
navbatida   chang   zarrachasi   yuzasida   adeorbsiyalanadi   va   elektr   maydoni   tasirida
cho’ktiruvchi   elektrodga   qarab   yo’nalib,   elektrodda   cho’kadi.Vaqti-vaqti   bilan
14 elektrod   usti   chang   qavatidan   tozalab   turilishi   kerak.   Ushbu   moslama   yordamida
asosan metal changlari tutib olinadi.
6)  Tovush va ultratovush yordamida changnitozalash . Ushbu moslamalar
siklon va filtrlarni samaradorligini oshirish maqsadida qo’llaniladi va ular quyidagi
tuzilishga egadir.
Sirena   yordamida   jixozga   tovush   yoki   ultratovush   beriladi.Natijada   chang
zarrachalari   tebranma   xarakatga   keltiriladi.Suv   yordamida   ma’lum   namlik   xosil
qilinganligi   tufayli   xo’llangan   chang   zarrachalari   o’zaro   yiriklashib
koogulyatsiyalanib   cho’ka   boshlaydi.Ushbu   jixozlar   asosan   qurim,   tuman   va
xakozalarni tutib koladi.
Atmosfera havosini tozalash uchun ishlatiladigan jixozlar
Atmosfera   havosini   ximoya   qilish   uchun   ishlatiladigan   asboblarning   ish
uslubiga   va   ishlatish   yo’nalishiga   qarab   klassifikasiyalash   mumkin.Ishlatish
yunalishiga karab quyidagilarga ajratiladi:
1.Atrof muxit  havosining ifloslanganligini  aniqlovchi  gazoanalizatorlar (ish
zonasida,   yashash   joylarda,   avtomagistrallarda,   sanoatning   gaz   chiqindilarining
aniklashda va boshqa soxalarda):
a) Gazlarning individual namunasiga ko’ra qo’llaniladigan asboblar (diskert
usul):
b) Uzluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan asboblar:
v) Umumiy usullar.
2.Chiqindi   gazlardagi   zaxarli   moddalar   konsentratsiyasini   aniqlash   (sanoat
korxonalarida)
a)   Gazlarning   individual   tarkibiga   ko’ra   analiz   qilish   asboblari   (diskert
usuli):
b) Uzuluksiz analiz olib borish imkonini beruvchi asboblar. 
Zaxarli   gazlarning   havodagi   miqdori   juda   oz   bo’lishiga   qaramay,   ulardan
namuna   olish   va   analiz   uchun   bir   xil   talablar   qo’yiladi.   —   analizatorlarning   va
15 namuna oluvchi asboblarning materialdan analiz qilinuvchi komponentga nisbatan
inert bo’lishi absorbsiya xodisasi sodir bo’lmasligi kerak.
—   namuna   olish   paytidagi   t-ra   bug’ining   kondensatlanishiga   yoki   analiz
qilinishi lozim bo’lgan komponent boshqa moddalar bilan reaksiya kirishmasligini
ta’minlashi lozim.
— olingan namunaning xajmi gaz analizatorlarda analiz qilish uchun yetarli
bo’lishi kerak.
—   bazi   hollarda   chiqindilarning   temperaturasi,   bosimini   normal   xollarga
keltirilishi talab qilinadi.
Asboblarning   o’lchov   masshtablarining   o’zgartirib   malum   maqsad   uchun
mo’ljallangan   asboblarni   boshqa   analizlar   uchun   ham   qo’llash   mumkin.
Avtomatlashtirilgan   asboblar   atmosferadagi   havo   tarkibini   uzluksiz   analiz   qilib
turish uchun zarurdir.Maxsus tashkil etilgan nazorat postlari atmosferadagi zaxarli
moddalar   miqdorini   doimiy   ravishda   analiz   qilib   turadi,   agar   olingan   natijalar
belgilangan   normadan   oshib   ketsa   bu   xaqda   ogohlantirib   signal   beradi.
16 TEXNOLOGIK JARAYONNI IDENTIFIKATSIYAL A SH
Bu   amaliyotda   identifikatsiya   masalasi   optimizatsiya   masalasi   bilan
birgalikda   asosiy   masala   h isoblanadi.   Umumiy   holda   bu   masalaning   xammasi
uchun aniq bir maqsadda yо‘naltirilgan modelni kо‘rish kerak bо‘ladi.
Bu modelni kо‘rish jarayonida identifikatsiyalashdan maqsad eng axamiyatli
xisoblanadi.
Identifikatsiya   bu   о‘tkazilayotgan   tajriba   ma’lumotlaridan   foydalanib,
jarayonning matematik modelini tuzish tushiniladi.
Boshqarish tizimini modellashtirish quyidagilarni о‘z ichiga oladi.
1. Tajribaviy-statik usul
2. Analitik usul
3. Tajribaviy-analitik usul
Tajribaviy –analitik   usulni    ikki  turi  bо‘lib, aktiv va passiv  tajriba usulidir.
Passiv   tajribada   tajriba   ma’lumotlari   texnologik   jarayonlaridan.   Labaratoriya
analizlaridan, avtomatlashtirish kо‘rsatkichi va xokazolardan olinadi.
Aktiv   eksperement     -   oldindan   tuzilgan   dastur   yordamida   ishlab   turgan
apparada   о‘tkaziladi   Apparatda   ishlab   chiqarish   jarayoni   ketayotgani   uchun,
chiqish   qiymati   kо‘rsatkichi     texnologiyada   kо‘satilgan   qiymatdan   25%   ortiq
bо‘lishi mumkin.
Mazkur   malakaviy   bitiruv   ishida   boshqaruv   obyekti   sifatida   distillyatsiya
kolonnasi kо‘riladi. Bu qurilmada xom ashyo о‘tkir bug‘ yordamida boshlang‘ich
123-125   S   dan   yakunda   134-136   S   gacha   qizdiriladi.   Obyekt   modelini   aniqlash
maqsadida   uning   ustida   faol   tajriba   о‘tkazilib,   obyektga   pog‘onali   turtki   signali
berildi. Tajribadan esa quyidagi natijalar aniqlandi.
17 1.1 – jadval
Vaqt 0 5 10 15 20 30
Suyuqlikning
harorati 125 125 125.1 125.15 125.3 125.8
Vaqt 35 40 50 70 80 90
Suyuqlikning
harorati 126.25 127 127.4 129.25 130.2 130.6
Vaqt 100 110 120 130 140 150
Suyuqlikning
harorati 132 132.8 133.4 133.9 134.3 134.6
Vaqt 160 170 180 190 200 210
Suyuqlikning
harorati 134.8 134.9 135 135 135 135
Obyektning о‘tish grafigi esa quyidagicha qurildi.G
az harorati
Vaqt
18 Obyektning о‘tish xarakteristikasi grafigi
Hosil bо‘lgan grafikni silliqlab, unda turtki egriligining о‘zgarish nuqtasi 
aniqlanadi va shu nuqtadan egri chiziqqa urunma о‘tkaziladi. Urunmaning obsissa 
о‘qi bilan kesishish nuqtasi hamda ordinata о‘qining maksimal qiymati bilan 
kesishgan nuqtasidan obsissa о‘qiga perependikulyar tо‘g‘ri chiziq tushuriladi va 
rasmda kо‘rsatilganidek belgilab olinadi.gaz harorati
Vaqt
Obyektning о‘tish xarakteristikasi grafigi
Belgilangan   masofalar   chizg‘ich   yordamida   о‘lchanadi.   Kо‘rilayotgan
misolda T
0a =5, T
ab =20 hamda T
bd  =83 ekanligi aniqlandi. 
Qiymatlar aniqlangach, (1.1) tenglama bо‘yicha  z ning qiymati aniqlanadi.
z=T
ab / T
bd (1.1)
z=T
ab / T
bd =18/110=0.164.
z ning qiymatiga kо‘ra quyidagi parametrlar aniqlanadi (1.2), (1.3):
19 k
1 ={ 17 z + 1 , агар 0 ≤ z ≤ 0.104
7.4 z + 2.1 , агар z > 0.104 (1.2)
k
1 =7.4*0 . 164+2.1= 3.31	
k2=7.5	∗z2+2.1	∗z
(1.3)	
k2=¿
7.5* 0.164 2
+2.1* 0.164 =0. 544	
k1
,  k
2   larning qiymatlari aniqlangach, obyektning doimiy vaqti  T   (1.4) tenglamaga 
binoan aniqlanadi.	
T=Tbd/k1
(1.4)	
T=	110
3.31	=33.22
Obyektning kechikish vaqti τ
1  quyidagi (5.6) tenglama orqali aniqlanadi.	
τ1=k2T
(1.6)	
τ1=0.544	∗33.22	=18.09
Obyektning haqiqiy kechikish vaqti quyidagicha hisoblanadi.	
τ=T0a+Tab−τ1
(1.7)	
τ=5+18	−18.09	=4.91
Uzatish funksiyasining tartibi n esa (5.8) tenglama bilan aniqlanib, uning 
qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi. 
n = 2.5 ∗ z 2
+ 8.6 ∗ z + 1
(1.8)
n = 2.5 ∗ 0.164 2
+ 8.6 ∗ 0.164 + 1 ≈ 2
n ning qiymatini butun son qilib yaxlitlanadi.
20 Obyektning kuchaytirish koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi (1.9).
k = T
о − T
б
T
б ∗ 100
А (1.9)
k = 135 − 125
125 ∗ 100
7 = 1.143
Obyektning uzatish funksiyasi esa (5.10) tenglama kо‘rinishida ifodalanadi.W	=	k	
(Tp	+1)ne−τp
(1.10)
Bizning misolda esa obyektning uzatish funksiyasi  	
W	=	1.14	
(33.22	p+1)2e−4.91	p  
kо‘rinishga ega bо‘ldi.
21 TEXNOLOGIK JARAYONNI AVTOMATLASHTIRISHNING
FUNKSIONAL   CHIZMASI VA BAYONI
-rasm.   Donni   qayta   ishlash   korxonalarida   havoni   changdan   tozalash
jarayonini funksional sxemasi 
22 Funksional sxemasi  tavsifi
Ushbu   kurs   loyihasining   mavzusi   Donni   qayta   ishlash   korxonalarida
havoni changdan tozalash jarayonini avtomatlashtirish  tizimini ishlab chiqish.
Asosiy   oziq-ovqat   hisoblangan   don   insoniyat   hayotida   ahamiyati   beqiyos.
Dondan   non   va   non   mahsulotlari,   qandolat   mahsulotlari,   makaron,   vermishel,   va
har xil yormalar tayyorlanadi. 
Сиклонни ҳисоблаш 
1) S иклоннинг  ko ’ ndalang   kesim   yuzasini  ҳисоблаймиз, м2 [7]: 
F=Q/wопт, (1) 
Bu   yerda   Q   –   тозаланган   ҳаво   истеъмоли;   wопт   -   сиклонда   газ
оқимининг optimal тезлиги, м/с. 
Qобщ = 600м3/ч∙8 = 0,17 м3/с∙8=1,36 м3/с; (2) 
F=Q/wопт = 1,36/3,5 =0,39 (м2). (3) 
2) сиклон аппарати диаметрини ҳисобланг, м: 
D= ; (4) D = (м); (5) 
3) сиклондаги ҳақиқий ҳаво тезлигини ҳисобланг, м/с: 
w = Q/0,785∙N∙D2; (6) 
w = 1,36/0,785∙1∙0,72=3,58 (м/с2); (7) 
4) биз сиклоннинг гидравлик қаршилигини аниқлаймиз: сиклоннинг
маҳаллий қаршилик коеффициенти
ζц = K1∙K2∙ζ500 + K3, (8) 
бу   ерда   К1-сиклоннинг   диаметрига   қараб   коеффициент   =   1,   K2   –
ҳавонинг  чангланишини   тузатиш  омили  =  1;  ζ500  –  сиклоннинг  кесимидаги
тезлик   билан   боғлиқ   бўлган   сиклоннинг   маҳаллий   қаршилик   коеффициенти
23 (ЦН-15   =   163   учун   тармоққа   чиқишда);   К3-Марказий   иситиш   тизимининг
сиклонлари гуруҳини жойлаштириш усули учун коеффициент (= 0).
ζц = 1∙1∙163 + 0 =163. (9) 
5) 5) биз сиклонда босим йўқотилишини ҳисоблаймиз, Па:
 ΔP= ζц∙pг∙w2/2 ; ΔP= 163∙0,00128∙3,582/2 =1,34 (Па). (10) 
6)   Биз   сиклонда   ушланган   заррачаларнинг   диаметрини   50
%самарадорлик билан ҳисоблаймиз: ; (11) (мкм). (12) 
7)   Ўлчовсиз   коеффициентни   ҳисобла ymiz   х:   (13)   (14)   ф(-0.11)   А   =
0.4602 иловасидаги жадвалга мувофиқ. 
8) Сиклонда газни тозалашнинг ҳақиқий самарадорлигини ҳисоблаймиз
h = 0,5(1+f(x))100 = 0,5(1+0,4602)100 = 73 (%). (15) 
yeng   филтрини   ҳисоблаш   ЦН-15   сиклонидан   кейин   chang
концентрацияси   камайди   0,3г/м3-73%   =0,08г/м3   =   80   мг   /м3,   10   мг   /м3
меъёридан 8 marta ошади. 
1)  ўзига хос газ юкини аниқлаймиз: q = qH∙c1∙c2∙c3∙c4∙c5 [8]; бу ерда қҳ
chang   турига   ва   унинг   агломерацияга   мойиллигига   қараб   меъёрий   ўзига   хос
юкдир, ( пластмассалар учун  qH = 1,7); c1 бу коеффициент
c2   филтр   елементларини   қайта   тиклаш   хусусиятини   тавсифловчи
коеффициент,   консентрациянинг   ўзига   хос   юкга   таъсирини   ҳисобга   олган
ҳолда; c3-газдаги чангнинг дисперс таркибининг таъсирини ҳисобга оладиган
коеффициент;   c4-газ   ҳароратининг   таъсирини   ҳисобга   оладиган
коеффициент;   c5-газ   сифатига   қўйиладиган   талабларни   ҳисобга   оладиган
коеффициент. тозалаш.
q = 1,7∙1∙1,1∙0,9∙1∙0,95 = 1.6 (г/м3). (16) 
2) филтрлаш юзасини ҳисоблаймиз: 
24 F = Q (60 q );  F =4800(60∙1,6) = 50 (м2); (17)
 Каталогга кўра, юқоридаги шартлар учун биз ҳақиқий филтрлаш юзаси
60   м2   бўлган   ФРКИ-60   филтрини   танлаймиз.   Ушбу   филтрни   тозалаш
даражаси   98-99,   6%   ни   ташкил   қилади.   Дакрон   шлангларини   импулсни
тозалаш   билан   биргаликда   ишлатишда   филтрлаш   тезлиги   филтр   юзасининг
ифлосланишига   қараб   1,6   –   3,5   м/с   ни   ташкил   қилади.   ЦН-15   сиклонидан
кейин   chang   таркиби   80   мг   /   м3   еди.   Биз   сумка   филтридан   кейин   chang
таркибини   ҳисоблаймиз:   80   мг   /   м3-98%   (биз   minimal   тозалаш   қийматини
оламиз) = 1,6 мг / м3. Олинган натижа барча стандартларга жавоб беради.
3.4 Адсорбсия учун берилган буг ъ-ҳаво аралашмасининг адсорбер
ҳажмининг   оқим   тезлигини   ҳисоблаш   Қ   =   4800   м3   /   соат.
Формалдегиднинг дастлабки консентрацияси 0 = 2,5 мг / м3 дан.   Буг ъ -
ҳаво   аралашмасининг   тезлиги   w   =   1,6   м/с,   yeng   филтридан   кейин   minimal
тезлик   билан   ҳисоблаш.   Фаоллаштирилган   углероднинг   (АУ)   динамик
адсорбсион   қуввати   ад   =   7%   (Вт.),   десорбсиядан   кейинги   қолдиқ   фаоллик
0,8%   (Вт.).   Оммавий   зичлик   АУ   ρнас   =   500   кг/м3.   Адсорбсия   даврининг
давомийлиги 30 кун (720 соат).   Adsorbent ойига бир marta янгиланиши керак.
Ифлослантирувчи   учун   моддий   баланс   тенгламасидан   адсорбентнинг
массаси (олиб ташланадиган нопоклик) [9]:
ma = = = 140 кг. (18) 
Адсорбернинг геометрик ўлчамлари қуйидагича:
Da  = = = 1,1 м. (19) 
Н a  = = = 0,3 м. (20) 
Фаоллаштирилган   ko ’ mir нинг   массаси   140   кг,   адсорбернинг   диаметри
1,1   м,   adsorbent   қатламининг   баландлиги   0,3   м.   шундай   қилиб,   таклиф
қилинган   схема   нафақат   чангдан   (98-99,   6%)   юқори   ҳаво   тозалашга
еришишга имкон беради., балки газсимон моддалар – феноллардан ҳам.
25   
26 Avtomatlashtirish vositalarning buyurtma  s petsifikatsiyasi
№ poz О‘ zgaruvchi
parametrlar О‘ zgaruvchi
parametrlar
xarakteris
tikasi О‘ rnatish
joyi О‘ lchovchi   asbob   nomi   va
xarakteristikasi Tipi so
ni Tayyorlo
v
zavodi Izo
x
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 -1
TT temperatura ni
rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish
signali
4-20mA,chastotasi  γ=50 Gs ,
ishchi bosim R = 0.4MPa PT100 1 Siemens
1-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351
NF34 1 Siemens
2-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
27 3-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
4-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
5-1
TI -II- -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
6-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim  0-1 mbar
do 0-700 bar , SITRANS  p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
7-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
8 -1
PT bosimni
rostlash -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA,chastotasi  γ=50 Gs ,
о‘lchash diapozini  0...4 bar /
0...400 kPa QBE2103-
P25 1 Siemens
8-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
28 9-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim  0-1 mbar
do 0-700 bar , SITRANS  p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
10-1
10-2
LT Sathni rostlash
-II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
10-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
11-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
12-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
13-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
29 14-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
15-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
16-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Termopara, chiqish signali 4-20
mA, ulchash diapozoni 1000 0
 s
gacha SITRANS
TH100 1 Siemens
17 -1
TT temperatura ni
rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish
signali
4-20mA,chastotasi  γ=50 Gs ,
ishchi bosim R = 0.4MPa PT100
1 Siemens
17-2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
18-1
18-2
LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
30 18-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
19-1
19-2
LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
19-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
20-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr,
о‘lchash diapozini  -50 ...  +200 °C
 4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
21-1
FI sarfni
nazorat qilish -II- Joyida yelektromagnitli sarf ulchagich,
aniqlik sinfi 1%,  kuchlanishi
20...28 V, chiqish signali
4-20mA SITRANS
F 5100 1 Siemens
31 22-1
22-2
LT Sathni rostlash
-II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori,
ishchi bosimi 6400kPab
kuchlanishi 20...72 V, ishchi
quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100
7ML5745-
1AA01-1AA0 2 Siemens
22-3
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi
γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt,
о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF
34 1 Siemens
32 Uch fazali p rinsipial  e lektr manba chizmasi  va  bayoni
Bu   chizmada   taqsimlanish   tarmog‘iga   manba   manba   tarmog‘ining   asosiy
manba   tarmog‘idan   va   unda   kuchlanish   bо‘lmay   qolganda   rezerv   manba
tarmog‘idan   berilishi   ta’minlangan.   Buning   uchun   asosiy   manba   tarmog‘iga
ulangan   magnitli   yuritgich   PM1   va   rezerv   manba     tarmog‘iga   ulangan   magnitli
yuritgich PM2 va ularning  kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida
kuchlanish   mavjud   bо‘lsa,   PM1   ishlab,   о‘zining   normal   ochiq   PM1   kontaktlarini
ulaydi   va   taqsimlanish   manba   tarmog‘iga   kuchlanish   beriladi.   Asosiy   manba
tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bо‘lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi
RN1   о‘chib,   asosiy   manba   tarmog‘iga   ulangan   magnitli   yuritgich   PM1   zanjirini
uzadi   va   bunda   uning   asosiy   manba   zanjiridagi   normal   ochiq   kontaktlari   PM1
uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1
kontakti  esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va
о‘zining       normal   ochiq   PM2   kontaktlarini   ulab,   taqsimlanish   tarmog‘iga   rezerv
manba   tarmog‘ini   ulaydi.   Asosiy   manba   zanjiridagi   hamma   fazalarda   kuchlanish
paydo   bо‘lishi   bilan,   yana   magnitli   yuritgich   PM1   zanjiri   ulanib,   rezerv   manba
tarmog‘idagi   magnitli   yuritgich   PM2   zanjirini   uzadi   va   asosiy   manba   tarmog‘ini
ulaydi. 
33 34 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish   tugmasi   SV1   bosilganda   K1   rele   boshqarish   о‘ramlaridan   tok
о‘tib,   K1   normal   ochiq   kontaktlarilarining   ulanishiga   sabab   bо‘ladi.   Natijada,
tovushli   signal   NA   ishlaydi   va   hamma   signal   lampalar   zanjirini   normal   yopiq
kontaktlar orqali yoqadi.
  Texnologik   kontakt   SQ1   ulanganda,   K2   relening   normal   ulangan   kontakti
orqali  ulanib, K1 rele boshqarish  о‘ramlaridan tok о‘tadi  va  bu uning K1 normal
ochiq   kontaktlarilarining   ulanishiga   sabab   bо‘ladi.   Natijada,   VD2   diod   orqali   K2
rele   zanjiri   ulanadi   K2   normal   ochiq   kontaktlari   yordamida   zanjir
blokirovkalanadi.   Rele  K2  ishlaganda,  о‘zining  signallash   lampasi  zanjiridagi  K2
normal   ochiq   kontaktlarini   ulab   signal   lampani   N L 1   yoqadi     va   normal   yopiq
kontakt K2 ni uzadi.
Tо‘xtatish   tugmasi   SV2   bosilganda,   K1   rele   о‘ramlaridan   tok   о‘tishi
tо‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat
blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi.
Qolgan tizimlar (5-1; 7-1; 8-1) ham shu tartibda ishlaydi.
35 36 AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINI HISOBI
Siklonli   chang   yig'uvchisidagi   changni   tozalashning   strukturaviy
o'lchamlari, gidravlik qarshiligi va samaradorligini quyidagi dastlabki ma'lumotlar
bilan aniqla ymiz :
Changlangan havo unumdorligi, m / soat 2400
Qurilmaning ish joyidagi havo tezligi, m / s до  10
Tozalash uchun kiradigan havo harorati °C 95
Zarrachalar zichligi, kg / m3 4280
Havoning dastlabki changlanishi, kg / kg 0,0167
Qurilmadagi bosim, MPa 0,1
Qurilmaning   geometrik   o'lchamlarini   aniqlaymiz.   Siklonli   chang   yig'uvchi
diametri
D =  [ 4 V/  (π w)] 0,5
D= [4  •  2400/(3,14  •  10  •  3600)] 0.5
  =  0,29  м .
Qurilmaning diametri  D  = 0,3  м .
Qurilmadagi gazning haqiqiy tezligi:
v =  4 V/ ( π D 2
  •  3600);
v =  4  •  2400/(3,14  •  0,3 2
  •  3600)  = 9,8  м / с .
X1 va x2 koeffitsientlarining qiymatlarini aniqlaymiz,   a   =F 2   /F
1   = 2 va   γ   =
v/v
1 =   0,5   koeffitsientlarni     belgilaymiz   (   F
1 ,   F
2   -   yuqori   va   pastki   oqimlarning
quvurlarining o'tish qismlari,  v
1   - yuqori quvurdagi gaz tezligi):
χ 1 =  [ γ / (1  +  a)] 0,5
  =  [0,5/(1  +  2)] 0,5
  =  0,408;
χ 2 =  [1  -aγ /(1  +  a)] 0,5
  =  [1  -  2  •  0,5/(1  +  2)] 0,5
  = 0,801.
Pastki oqimning kirish diametri:
37 D
1   =  χ
1   D =  0,408  •  0,3  = 0,12  м .
Tozalangan havo chiqishi quvurining diametri:
Dchiq  =   χ
2 D =  0,801  •  0,3  =  0,22  м .
Qurilmaning ish joyining balandligi:
H р . з .=   (2,8...3,1)D  = 3,1  •  0,3  = 0,93  м .
Balandlikni   H 
рз  = 1  м  deb qabul qilamiz.
Qopqoq shaybalari diametri
D
ш  =  (0,9...0,95)D  =  0,93  •  0,3  = 0,28  м .
Yuqori va pastki oqimlarning kirish maydoni:
F 2   = F – F
вых  =  ( π / 4)(D 2
  -  D 2
  вых   )  = ( π / 4)(0,3 2
  -  0,22 2
)  =  0,033  м 2
;
F
1   =  π D
1 2
/4  =  0,785  •  0,12 2
  =  0,0113  м 2
.
a qiymatning  haqiqiy  nisbati:
a  =  F
2 /  F
1  = 0,03/0,0113  =  2,9.
Sanoat   qurilmalari   uchun   a   qiymati   2   ...   4   oralig'ida   bo'lishi   kerakligi
sababli, qurilmaning geometrik o'lchamlarini tuzatish amalga oshirilmasligi kerak.
Ko'chiruvchining diametri:
d
выт  =  0,1D  =  0,1  •  0,3  = 0,03  м .
Pastki   va   yuqori   oqimlarning   aylanma   pichoqlarini   ufqqa   =   30°     burchak
ostida   o ' rnatish   tavsiya   etiladi .
Qurilmadagi bosim yo'qotilishini hisoblaymiz.
Oqim burilish intensivligining dizayn parametri:
п  =  (8 D 1 2
 /3 π )[(  D 1 3
 -  d выт 3
  )/(  D 1 2
 –  d выт 2
)] tg β   =
(80,12 3
 /33,14)[(0,12 3
  -  0,03 3
)/(0,12 2
  -  0,03 2
)]  tg 30 0
  =  0,545  .
Pastki oqimning gidravlik qarshilik koeffitsienti:
ξ 1   =   5,5 n   +   [260   +   4,8( n   -   3,8) 2
][( V
2 /   V )   -   0,3] 3
  =   5,5   •   0,545   +   [260   +
4,8(0,545  -  3,8) 2
][(1776/2400)  -  0,3] 3
  =  29,5  .
Yuqori   oqimning   gidravlik   qarshilik   koeffitsienti
ξ
2   =  2,6  + 158(0,6  -  V
2 / V ) 2
  =  2,6  + 158(0,6  - 1776/2400) 3
  =  2,6.
Umumiy   gidravlik   qarshilik   koeffitsienti :
38 ξ =   ξ 1 (1   –   V 2 / V ) 3
  ( F / F 1 ) 2
  +   ξ 2   V 2 / V ) 3
  ( F / F 1 ) 2
  =   29 ,5(1   -   0,74) 3
  х   х
(0,071 / 0,0113) 2
  +  2,6(0,74) 3
(0,071/0,033) 2
  =  25,3.
Qurilmaning gidravlik qarshiligi
Δ Р   =  ξ   р   v 2
/ 2  =  25,3  •  0,96  •  9,8/2  =  1460  Па
Chang   yig ' ish   samaradorligini   hisoblaymiz .
Pastki   oqimning   kirish   maydonini   radiusli   halqali   qismlarga   ajratamiz   r
1 i   =
0,02; 0,035; 0,055.
Qurilmaning   aerodinamikasini   tavsiflovchi   a   va   b   empirik
koeffitsientlarining qiymatlari.
a =  -[5,5(V 2 /V 1  )  +  2,8]  =  -(5,5  •  2,9  +  2,8)  =  -18,75  ;
b  =  [5,5(V 2 /V 1 )  +  0,4](1/R)  =  (5,5  •  2,9  +  0,4)(1/0,15)  =  109.
Oqimlarni ajratish radiusi:
R
0   =  (1  -  0,19V
2 /V
1 )R  =  (1  -  0,19  •  2,9)  •  0,15  =  0,067  м .
r
11   =   0,015   uchun   ushlangan   zarrachalarning   minimal   diametrini   aniqlash
uchun   tuzatish   koeffitsientini   hisoblaymiz :
M   uchun   ushlangan   zarrachalarning   minimal   diametrini   aniqlash   uchun
tuzatish koeffitsientini hisoblaymiz:
K 11  =  b(  r
1i .  –  R 0 )  +  1 
ln  R 0 (a  +  b  r
1i ) =
a(a  +  R
0  )(a  +  b  r
1i   )  a 2
 b  r
1i  (a  +  bR
0   )
= 109(0,015 - 0,067) _____________  +
-18,75(-18,75 +109 • 0,067)(-18,75 +109 • 0,015)
+ 1 ln 0,067(-18,75+109•0,015) =6,94 •10 -3
.
(-18,75) 2 
0,015(-18,75+109•0,067)
39   r
11   =   0,015   m   radiusdan   chiqadigan   zarrachalarning   minimal   diametrini
hisoblaymiz:d1i=
7,52⋅R3	
VR0	{
μV2ln[(R0/r1i)
2(1+a)K11]	
ρmHln(1+a)ln(R0/r1i)
2}
=
7,25⋅0,153	
0,67⋅0,067	
׿¿×
{
2,1⋅10−5⋅0,49ln[0,067	/0,015	]
2
(1+2,9)6,94⋅10−3	
4280	⋅1ln(1+2,9)ln(0,067/0,015)
2	}
0,5
=2,94⋅10−6м.
Xuddi shunday, radiuslar uchun  K
1i   va  d
1i   ni hisoblaymiz:  r
1i  =  0,02 m;
r
1i  =  0,035  м ;  r
1i  =  0,055  м .
Zarrachalarni   ushlashning   fraksion   samaradorligini   hisoblaymiz,     pastki
oqim bilan chang yig'uvchiga kirib,  r
11  =  0,015  m radiusdan chiqib ketadi:
е
ф i  =  [(r 1 2
  –r 1 2
)/(r 1 2
  -  г
в 2
ыт )] • 100;
е
ф i  = [(0,06 2
 -0,015 2
)/(0,06 2
 -0,015 2
)] 100 = 100  %.
Xuddi shunday, radiuslar uchun hisob-kitob qilamiz r
12  = 0,02  м ; r
13  = 0,035
м ;
r
14  = 0,055  м .
Hisob-kitoblar natijalari 1 jadvalda keltirilgan.:
1 -jadval
r
1 i .,м К
1 i .,м d
1 i .,м е
ф i , %
0,015
0,02
0,035
0,055 6,94-10 -3
5,68-10 -3
3,43-10 -3
1,18-10 -3 2,94-10 -6
2,18-10 -6
1,47-10 -6
1,3-10 -6 100
94,8
70,4
17,0
Olingan   zarrachalarning   minimal   diametrini   hisoblash   uchun   tuzatish
koeffitsientini   aniqlaymiz .   r
2 i   =   0,11;   0,12,   0,13,   0,14   radiusli   halqali   qismlarga
yuqori   oqimning   kirishini   ajratamiz ; 
  r
2 i   = 0,11  uchun 
40 K2i=
b(r2i−	Rш)	
a(a+bR	ш)(a+dr	2i)
+1
a2ln	
Rш(a+br	2i)	
r2i(a+bR	ш)
=	
¿109	(0,11	−0,155	)	
18	.75	(−18	,75	+109	⋅0,155	)(−18	,75	+0,11	)+	
+1
(−18	,75	)2ln	0,155	(−18	,75	+109	⋅0,11	)	
0,11	(−18	,75	+109	⋅0,155	)=2,39⋅10	−2.r
2i   =   0,11   м   radiusidan   chiqadigan   zarrachalarning   minimal   diametrini
hisoblaymiz:	
r2i=4,95	R3	
V	√
μV	2{R0ln[(R−Rш)/(R−r2i)]−1,15	(R−R0)}K2i	
ρmH	(R2−R0
2)R0ln[(R−Rш	)/(R−r2i)]	
=4,95⋅0,15	3	
0,67	׿¿	
¿
√
2,1	⋅10−5⋅0,49	{0,067	ln[(0,15−0,14	)/(0,15−0,11)]−1,15	(0,15−0,067	)}2,39⋅10−2	
4280	⋅1(0,152−0,067	2)0,067	ln[(0,15	−0,14	)/(0,15−0,11)]	
=3,2	⋅10−6м
Xuddi  shunday,     qiymatlarni   hisoblaymiz   K
2
i   va     d
2i   uchun raius   r
2i   =   0,12;
0,13; 0,14.
r
2i   =0,11   m   uchun   yuqori   oqim   bilan   chang   yig'uvchiga   kiradigan
zarrachalarni chang yig'ishning fraksion samaradorligini aniqlaymiz:	
eф2i=[(R2−r2i2)/(R2−rвых2	)]100	;	
eф2i=[(0,15	−0,11	)/(0,15	−0,11	)]100	=100	%	.
Xuddi shunday, zarrachalarning chang yig'ish samaradorligini hisoblaymiz,
radiuslarda  r
2i   = 0,12; 0,13; 0,14  м . Hisob-kitoblar natijalari 2-jadvalda keltirilgan:
2-jadval
r2i ,м К 2i ,м d2i ,м e ф li , %
0,11
0,12
0,13
0,14 2,39-10 -2
2,28-10 -2
2,0-10 -2
1,55-10 -2 3,2-10 -6
2,8-10 -6
1,94-10 -6
1,80-10 -6 100
77,9
53,9
27,9
Olingan   ma ' lumotlarning   tahlili   shuni   ko ' rsatadiki ,  zarrachalar   hajmi  3,2-10 -6
m   dan   kattaroq lari   chang   yig ' uvchida   to ' liq   ushlanadi .  Changni   yig ' ishning   umumiy
samaradorligini   aniqlash   uchun   0..   .5   mikron   fraktsiyasining   qo ' shimcha   tahlilini
41 taqdim   etamiz .   Tarqatish   quyidagicha   obrazda   ko ’ rinadi :   0..   .2   mkm   -   3   %,   2...4
mkm  - 3 %, 4...5  mikron  - 7 %.
Qurilma   changni   yig ' ishning   umumiy   samaradorligi :
- pastki oqim uchune1=	∑
j=1
n	
ηф	1jΔR	j=1⋅0,9	+0,704	⋅0,03	+1⋅0,03	=0,951
- yuqori oqim uchun	
e2=	∑
j=1
n	
ηф	2jΔR	j=1⋅0,9	+0,539	⋅0,03	+1⋅0,03	=0,946
- umumiy samaradorlik
e   =  [(V 1 / V  )η 1  +  (V
2 / V  )η
2  ] 100 = (0,26 - 0,951 + 0,74 - 0,946) 100 = 94,7
%.
SIMULINK MUHITIDA SAD ELEMENTLARINI
MODELLASHTIRISH SXEMALARINI QURISH
42 Yopiq   boshqaruv   tizimining   modeli   regulyator,   aktuator,   regulyator,
boshqaruv ob'ekti va sath sensoridan iborat. Har bir element uchun tizimli sxemani
yig'amiz.
Boshqarish ob'ektini modellashtirishning blok diagrammasi
Ўтиш   жараёнининг  grafigi
Ижро   механизмини   моделлаштиришнинг   таркибий   диаграммаси
43 Ўтиш жараёнининг  grafigi
Rostlash  органининг таркибий диаграммаси моделлаштириш
Ўтиш жараёнининг grafigi
44 Сенсорни моделлаштиришнинг блок sxemasi
Ўтиш жараёнининг grafigi
Построение схем моделирования в среде Simulink
Регуляторнинг   топилган   қийматлари   билан   sathni   моделлаштириш
схемаси:
Sathni моделлаштиришнинг блок sxemasi
45 Ўтиш   жараёнининг  grafigi
Таққослаш   учун,   топилган   диапазонга   киритилмаган   коеффициентли
ўтиш даври графикалари тузилди.
Sathni моделлаштиришнинг блок sxemasi
46 Ўтиш жараёнининг grafigi
G’alayon даражасини моделлаштириш схемаси:
Sathni моделлаштиришнинг блок диаграммаси
47 Scada тизимини яратиш
SCADA конвеер камарини бошқариш тизимини яратиш учун компютер
тизимлари   танланган   .   Бу   операторнинг   шахсий   компютерида   SCADA -ни
амалга ошириш учун ишлатиладиган станция. 
Текширгичлар   ўртасида   маълумот   алмашиш   учун   ИЕ   умумий   алоқа
қурилмаси   қўшилди   .   Визуализация   учун   Винcc   РТ   Advanced   лицензияси
қўшилди (анжир. 2.31).
Конфигурация   2.32- расмда   кўрсатилган   Вин cc   билан   MASTER   ОП C
алоқаси   учун   уланиш   танланган  .
Уланиш
MASTER ОПC созламалари 2.33-расмда кўрсатилган. Контекст менюси
орқали   теглар   қўшилди   ва   ном,   маълумотлар   тури,   кириш   тури   ва   скрипт
созламалари ўрнатилди.
48 MASTER ОПCНИ созлаш
Теглар   ёки   опc   билан   ўзгарувчилар   2.34-расмда   кўрсатилган   ҲМИ
теглар ёрлиғига қўшилди.
Оп c  серверидан ўзгарувчилар
2.35-расмда асосий иш режими кўрсатилган-автоматик.
Тизим   барча   параметрларни   ўзи   тартибга   солишни   амалга   оширади.
Параметрлар белгиланган диапазонларда қўллаб-қувватланади.
49 Автоматик ишлаш режими
2.36-расмда   конвеерда   дон   йўқ,   бу   тизим   ёпиқ   ҳолатда   еканлигини
англатади .
Улар донни конвеерга юклашни бошладилар (6-расмга қаранг), конвеер
ёқилади ,чиқиш камроқ тоза дон (дастурда, бункердаги бошланғич даражадан
30 камроқ)
Конвеер камарини ёқиш
Даража   100   дан   катта   ёки   унга   тенг   (бу   norma   бўлсин)   ,   вана   ёпиқ   ва
чиқишда   биз   70   та   тозаланган   донни   (100-30)   оламиз,   2.37-расмда
50 кўрсатилган.   2.38-расмда   фавқулодда   ҳолат   режими   ва   тизимнинг   қўлда
ўчирилиши кўрсатилган .
IJRO MEXANIZMI ёпилиши
Авария режими ва қўлда ўрнатиш
BOSHQARISH TIZIMI ARXITEKTURASI BAYONI
Kimyo   va   oziq-ovqat   sanoatida   ishlab   chiqarish   samaradorligi   hamda
mehnat   unumdorligini   oshirishda   ilmiy-texnika   taraqqiyotining   asosiy
yо‘nalishlaridan   biri   bо‘lgan   texnologik   jarayonlarning   avtomatlashtirilgan
boshqarish   tizimi   (TJABT)ni   yaratish   va   tatbiq   etishdir.   Hisoblash   texnikasi
asosida   yaratilgan   TJABT   lar,   texnologik   komplekslarni   boshqarishda
mahsulotning   sifat   va   qiymat   kо‘rsatkich-larini   ma’lum   texnologik   va   texnika-
iqtisodiy   mezonlardan   foydalanib,   axborotlarni   markazlashgan   tarzda   hisoblaydi.
51 Kimyo   va   oziq-ovqat   sanoatida   о‘zgarib   turadigan   tashqi   muhitning   ta’sirlari
sharoitida   ishlab   chiqarish   rezervlaridan   foydalanish   TJABTning   asosiy
masalasidir.
Texnologik   jarayonlarning   avtomatlashtirilgan   boshqarish   tizimlarini
sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdor ligini, texnologik uskunalar quvvati
о‘zgarmagan   olda   mahsulot   qiymatining   kо‘payishini   kо‘rsatadi:   xom   ashyo,
yarim   fabrikatlar   va   energiya   keragicha   sarflangan   holda   tayyorlangan
mahsulotning   sifati   yaxshilangan.   Shunisi   diqqatga   sazovorki,   bu   tizimlarni
yaratishga   ketgan   mablag‘lar,   odatda   bir,   bir   yarim   yilda   о‘zini   qoplagan;
mahsulotlarning   sifati,   iqtisodiy   kо‘rsatiichlar   yaxshilanibgina   qolmay,   balki
mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan.
TJABT   larni       quyidagi   belgilari   bо‘yicha   sinflarga   bо‘lish   mumkin:   1)
avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо‘yicha ;
 2)  boshqarish obyektlarining murakkabligi bо‘yicha; 
3)   funksional   algoritmik   belgisi   bо‘yicha(tizim   hisoblaydigan   boshqarish
masalalari kо‘lami va axborot hajmi);
 4)  tizimning texnik darajasi bо‘yicha;.
Boshqarishning   obyektlarining   murakkablik   darajasi   sifatida   nazorat
qilinayotgan   parametrlar   va   boshqaruv   ta’sirlarining   qiymati   ifodalanadi.TJABT
ning  nomenklatura   asosini   oldindan   taxminan   belgilab   beradi   va   tadqiqot   planiga
asos bо‘lib xizmat qiladi.  
Shuni   qayd  qilib  о‘tish  kerakki,  TJABT  yordamida  texno logik  jarayonlarni
avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin,
uning   ishlab   chiqarishning   ABT   sidan   prinsipial   farqi   ham   shudir,   odam   bunda
korxonaning ikdisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi
Texnologik   jarayonlar   darajasidagi   boshqarish   tizim lari   real   vaqt
masshtabida, ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda
boshqaruvchi   hisoblash   mashinasiga   (BHM)   axborotlar   hajmi   cheklangan
massivlar   shaklida   emas,   balki   amalda   cheksiz   tasodifiy   ketma-ketliklar   shaklida
52 beriladi.   Axborotlarni   qayta   ishlash   esa   chek langan   vaqt   birligida   bajariladi,
ularning   qiymati   boshqa rish   vazifasi   va   obyektlarning   dinamik   xususiyatlariga
bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik ta’minlashda qо‘shimcha talablar vujudga
keladi:   ular   о‘zlarini   iqtisodiy   jihatdan   oqlashlari   lozim,   ya’ni   birinchidan,
axborotni   qayta   ishlashga   ketgan   vaqt   bо‘yicha,   ikkinchidan   esa   BHM   ning
xotirasidan   foy-dalanish   hajmi   bо‘yicha,   boshqacha   qilib   aytganda   kelayotgan
axborotni о‘z vaqtida «kо‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash
(staxostik   approksimatsiya   yо‘li   bilan   hisoblash,   rekursiv   regressiya   yо‘li   va   shu
kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish
mumkin:
  1)   texnologik   nazorat   va   texnika-iqtisodiy   kо‘rsatkichlarni   hisoblash   vazifalarini
о‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish; 
2) kо‘p о‘lchashli, raqamli boshqarishda;  
3) identifikatsiyalash  va adaptatsiyalashda; 
4) optimallash va koordinatlashda.
Texnik   darajasi   va   murakkabligining   ortishiga   qarab   TJABT   ni   lokal,
kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
TJABT   lar   murakkab,   k о ‘p   funksiyali   tizimlar   turiga   kiradi.   Bu   sinfning
k о ‘p   funksiyaliligi   qator   omillar   bilan   ifodalanadi,   ya’ni:   identifikatsiyalash ,
nazorat,   himoya   va   blokirovka,   rostlash   va   boshqarish   kabi   ayrim   funksional
yordamchi   tizimlarning   borligi;   lokal,   ayrim   boshqarish   masalalarining   umumiy,
global maqsadga b о ‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( k о ‘p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli   funksiyalarni   bajarishda   bir   xil   texnik   vositalardan   foydalanish   imkoniyati
mavjudligidir.   TJABT   lar   bajargan   funksiyalarni   quyidagi   uch   guruhga   b о ‘lish
mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi.
rasmda   TJABT   ishining   umumlashtirilgan   blok-sxemasi   berilgan,   bunda,U	(t)
-kirishda   nazorat   qilinayotgan   boshqaruvchi   ta’sirlar;  	X(t) -kirishda   nazorat
53 qilinayotgan   parametrlar;  Z(t)   -   kirishda   nazorat   qilinayotgan   parametrlar,   lekin
boshqarilmaydigan   parametrlar;;  	
Y(t) -texnologik   jarayonning   chiqishdagi
о‘zgaruvchisi.
Texnologik   jarayonning   kirish   va   chiqish   parametrlari haqidagi   axborot
о‘lchov    asboblarining   datchigi   va  axborotni  kiritish-chiqarish    kompleksi    orqali
raqamli     hisoblash   mashinasiga     (RHM)     boradi.   Bu   axborotni     (yoki   uning   bir
qismini)  operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. 
TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI
Ishlab chiqarish dasturi - mahsulotning yillik
Ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasida)
№ Mahsulot nomi О‘lcham Bir о‘lcham
narxi sum Natural
ifodasi Qiymat
ifodasi
m .sо‘m.
1 2 3 4 5 6
1    420000
100 0000 4 2 00 00000
Jami
54 Ushbu jadvalda loyixa bо‘yicha ishlab chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot
turi, uning о‘lchami, natural ifodadagi va qiymati bо‘yicha mahsulotning hajmi va
1 о‘lcham mahsulotning sotiladigan narxi qayd etiladi.
Hisob tartibi:
5  grafada loyixa bо‘yicha mahsulotning 1 yillik hajmi qayd etiladi.
6 grafa = 4 grafa x 5 grafaga.
1. Korxona i/ch sarflari va ularning guruxlanishi
  Umumiy   kо‘rinishda   ishlab   chiqarish   sarf   xarajatlar   (mahsulot,   ishlar,
xizmatlar   tannarxi)   ishlab   chiqarish   jarayonida   qо‘llanilgan   tabiiy   resurslar,   xom
ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, hamda ishlab
chiqarish   va   mahsulotni   sotishga   sarflangan   boshqa   qolgan   xarajatlarning
qiymatlarni aks ettiradi.
Bozor   iqtisodiyotiga   о‘tish   munosabati   bilan   О‘zbekiston   Respublikasi
Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 qarori bilan
takomillashtirilgan “Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar
tarkibi   va   mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)   ni   sotish,   moliya   natijalarni   kelib   chiqish
tartibi” tо‘g‘risidagi yangi yо‘riqnoma qabul qilingan.
Ushbu   yо‘riqnoma   bо‘yicha   hamma   sarflar   mahsulot   ishlab   chiqarish
tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular
davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar)
xarajatlarga bо‘linadilar:
- Bundan   tashkari   sarflar   korxona   umumxо‘jalik   faoliyatining   foyda
yoki zarari hisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bо‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq tо‘laguncha qadar
hisobida inobatga olingan) dan iborat.
Shunga kо‘ra sarf moddalarining guruhlanishi quyidagicha bо‘ladi:
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
55 4. Favqulotdagi zararlar.
2. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) mahsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni   mahsulot tannarxi asosiy sifat
kо‘rsatkichi   bо‘lib,   unda   korxonalarning   xо‘jalik   faoliyatlaridagi   hamma   nuqson
va   muvaffaqiyatlari   ifodalanadi,   mahsulotni   ishlab   chiqarish   va   sotishga   ketgan
sarf-xarajatlarining   pul   ifodadagi   yig‘indisidir.     Mahsulot   ishlab   chiqarish   va
sotishga   ketgan   sarflar   qanchalik   kam   bulsa,   shunchalik   ishlab   chiqarishning
samaradorligi oshadi.
Mahsulot   ishlab   chiqarish   bilan   bevosita   bog‘liq   bо‘lgan   xarajatlarning
puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx   –   mahsulot   qiymatining   asosiy   qismini   tashkil   etib,   uni   baxosini
belgilashda   asos   hisoblanadi.   Shuning   uchun   mahsulot   tannarxini   kamayishi
amalda   uni   narxini   pasayishini   ta’minlaydi   va   foydani   kо‘payishida   manba
hisoblanadi.
Foyda   va   mahsulot   tannarxining   ahamiyati   ayniqsa   bozor   munosabatlari
sharoitida   oshib   ketdi,   chunki   foyda   korxona   faoliyatining   asosiy   manbaasini
tashkil etadi.
b)   sarf   xarajatlarning   kalkulatsion   moddalari   va   iqtisodiy   elementlar
bо‘yicha   guruxlanishi;   Sarflar   va   xarajatlar   shakllanish   boshqaruvida   xarajatlar
turini   inobatga   olgan   sarflar   tasnifi   muxim   ahamiyatga   ega   va   u   kalkulatsion
moddalari hamda sarflar elementlari bо‘yicha kо‘riladi.
Xarajatlarning   kalkulatsion   moddalari   bо‘yicha   guruxlanishi   ushbu
xarajatlarni   xosil   bо‘lgan   о‘rni   (joy)   ni   aks   ettiradi   va   bir   tur   yoki   bir   о‘lcham
mahsulot   ishlab   chiqarish   uchun   ketgan   sarflarni   rejalash,   hisobga   olish   va
aniqlashda qо‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bо‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayerda
va   qaysi   maqsadlarga   safrlanishidan   qatiy   nazar   ishlab   chiqarishga   ketgan   sarflar
smetasini  tuzishda qо‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan hamma
mahsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
56 Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bо‘yicha guruhlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar
qiymati ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Mahsulotning   ishlab   chiqarish   tannarxiga   uni   ishlab   chiqarish   bilan
bevosita bog‘liq b о ‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
1. T о ‘g‘ri va yon dosh  moddiy xarajatlar;
2. Mexnatga doir sarflangan t о ‘g‘ri va  yondosh x arajatlar;
3. Qolgan   ishlab   chiqarishga   ta’luqli   xarajatlar   (shu   jumladan   ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
1 .1.Chetdan   keltirilgan   (sotib   olin g an) ,     mahsulot   tarkibi da   asosini   xosil
qiluvchi yoki mahsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar   k о ‘rsatish) da
zarur  tarkibiy qism hisoblangan  xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib   olingan   materiallar   –   ishlab   chiqarish   jarayonida   uni   normal
xolatda   о‘tishini   ta’minlovchi   va   mahsulotni   о‘rab-chirmablash   uchun
mо‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar
(sinovlar   о‘tkazish,   nazorat   qilish,   asosiy   fondlarni   ta’mir   va   ekspluatatsiyasi
uchun),   ta’mirlash   uchun   zarur   bо‘lgan   zaxira   qismlari,   instrument,   inventar,
moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-boshni emirilishi va shunga о‘xshash mehnat
vositalar   (asosiy   fondlar   tarkibiga   kirmagan)   boshqa   arzon   baho   ashyolarning
yemirilishi.
1.3.Sotib   olingan   yarim   fabrikat   va   komplektlash   buyumlari   (shu
korxonada qо‘shimcha ishlov yoki montajga mо‘ljallangan).
57 1.4.   Tashqi   yuridik   va   jismoniy   shaxslar,   shuningdek,   xо‘jalik   yurituvchi
subyektning   ichki   tarkibiy   bо‘linmalari   tomonidan   bajariladigan,   faoliyatning
asosiy   turiga   tegishli   bо‘lmagan,   lekin   ishlab   chiqarish   xususiyatiga   ega   bо‘lgan
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xо‘jaliklar   yoki   asosiy   faoliyatiga   kirmagan   korxonaning   xо‘jaliklari   bajaradigan
ishlar   (mahsulot   ishlab   chiqarish   uchun   maxsus   aloxida   operatsiyalarni   amalga
oshirish,   xom   ashyo   va   materiallarga   ishlov   о‘tkazish,   chet   korxonalarning   yuk
tashish uchun transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan   sotib   olingan   yoqilg‘i   –   texnologik   jarayonlarda,   turli   xil
quvvatlar   ishlab   chiqarish   uchun,   binolarni   isitish,   ishlab   chiqarishni   transport
xizmat bilan ta’minlash uchun mо‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
1.6.Sotib   olingan   turli   xil   quvvatlar   –   texnologik,   transport   va   boshqa
xо‘jalik ehtiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.
1.7.Moddiy   resurslarning   tabiiy   yо‘qolish   normalari   doirasida   va   ulardan
ortiqcha yо‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay
tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yо‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta’minlovchilar   tomonidan   keltirilgan   tarash   va   о‘rash   materiallari   uchun   sarf
xarajatlari ham kiradi.
1.9.   Xо‘jalik   yurituvchi   subyektning   transporti   va   hodimlari   tomonidan
moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari),
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq
tо‘lash xarajatlari) 
1.10.   Moddiy   sarflardan   qayta   ishlanadigan   chiqindilar   qiymati   ayriladi   –
mahsulot   ishlab   chiqarish   jarayonida   butunlay   yoki   qisman   iste’mol   sifatini
yо‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari.
2.   Ishlab   chiqarishga   taaluqli   mehnat   haqlari   uchun   sarflar   -   korxonada
qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar
58 asosida   haqiqatdan   bajarilgan   ish   uchun   hisoblangan   ish   haqlari.   Bunga   yana
mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion tо‘lovlar, shtatida bо‘lmagan, ammo
korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan hodimlar ish haqlari kiradi. 
1.3.   Ijtimoiy   sug‘urta   bо‘yicha   sarflar   –   belgilangan   normalarga   binoan
ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga hodimlar
mehnat haqlaridan foiz hisobida majburiy tо‘lovlar. 
1.4. Asosiy  fondlar  va ishlab  chikarish  ahamiyatiga ega  bulgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi.   Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va
belgilangan   normalar   asosida   ularning   tо‘la   qayta   tiklashga   mо‘ljallangan
amortizatsiya   ajratmalari   kiradi   (shu   jumladan   qonunga   binoan   fondlar   aktiv
qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar,
sanoat   va   intellektual   (akliy)   mulq   obyektlar   (patent,   litsenziya)   ga   ega   bо‘lgan
haqlar aks etadi.
Nomoddiy   aktivlar   yemirilishi   ularning   boshlang‘ich   qiymati   va   foydali
xizmat   davriga   binoan   xar   oy   mahsulot   tannarxiga   о‘tkaziladi.   Foydali   xizmat
davri   aniqlanmagan   nomoddiy   aktivlar   uchun   yemirilish   normasi   5   yilga
belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5.   Boshqa   ishlab   chiqarish   sarflari   –   bularga   oldin   qayd   etilgan
moddalarga   kirmagan   sarflar   kiradi   –   soliqlar,   tо‘lovlar,   maxsus   fondlarga
tо‘lanadigan   ajratmalar,   kreditlar   bо‘yicha   tо‘lovlar   (belgilangan   stavkalar,
chegarasida), komandirovkalar bо‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab
chiqarish jarayonini ta’minlash bо‘yicha sarflar kiradi.
Mahsulot     tannarxiga  qо‘shilish  usuliga   qarab  ishlab   chiqarish  xarajatlari   2
guruxga bо‘linadi:
1. Bevosita (t о ‘g‘ri) xarajatlar.
2. Bilvosita (yondosh) xarajatlar.
Bevosita   (t о ‘g‘ri)   xarajatlar   deb   tegishli   kalkulyasiya   obyektining
tannarxiga   t о ‘ppa-t о ‘gri,   ya’ni   bevosita   о ‘tkaziladigan   xarajatlarga   aytiladi.
59 Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab
chiqarishda band b о ‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
Yondosh     xarajatlar   bir   necha   xil   mahsulogni   tayyorlash   bilan   bog‘liq
(energiya,   suv,   bug‘   va   hokazolar   sarfi),   shuning   uchun   ular   mazkur   mahsulot
turlari  о ‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab   chiqariladigan   mahsulotning   miqdoriga   bog‘liqligiga   qarab
xarajatlar ikki guruhga b о ‘linadi:
1. О ‘zgaruvcha n .
2. Shartli -   о ‘zgarmaydigan.
Ishlab   chikarayotgan   mahsulot   miqdorining   k о ‘payishi   yoki   kamayishiga
qarab   о ‘zgaradigan   (ular   ham   k о ‘payadi   yoki   kamayadi)   xarajatlar   о ‘zgaruvchan
deyiladi.   Bularga   xom   ashyo,   materiallar,   texnologik   maqsadda   ishlatiladigan
yoqilg‘i   va   elektroenergiya,   ishchilarning   ish   haqi   (qisman) ,   asbob-uskunalarni
saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot   miqdorining   о ‘zgarishi   ta’sir   etmaydigan   xarajatlar   shartli   -
о ‘zgarma y digan     xarajatlar   deb   ataladi.   Bularga   umumishlab   chiqarish   xarajatlari
kiradi.   Bu   xarajatlar   tarkibida   ham   mahsulot   mikdorining   k о ‘payishi   yoki
kamayishiga   qarab   har   xil   sanoat   tarmoqlarida   har   xil   darajada   о ‘zgaradigan
xarajatlar   b о ‘lishi   mumkin.   Lekin   bunday   xarajatlar   umumsex   xarajatlari   ichida
kam   salmoqqa   ega   yoki   ularning   о ‘zgarishi   uncha   sezilarli   emas.   Shuning   uchun
ular shartli  - о ‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - о ‘zgarmaydigan   xarajatlar   mutlaq   miqdor   b о ‘yicha   nisbatan
о ‘zgarmay   qolsada,   ishlab   chiqarish   о ‘sganda   tannarxni   pasaytirishning   muhim
omiliga   aylanadi,   chunki   bunda   ularning   mahsulot   birligiga   t о ‘g‘ri   keladigan
miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi ( о ‘xshash) va har xil
turdagi   (kompleks)   xarajatlarga   b о ‘linadi.   Bir   turdagi   xarajatlarga   xom   ashyo   va
materiallar,   ish   haqi,   yoqilg‘i   va   energiya   xarajatlari   kiradi.   Kompleks   sarflar
60 tarkibida   har   xil   turdagi   xarajatlar   yig‘iladi .   Masalan,   umumishlab   chiqarish
xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab   chikarish   tannarxiga   kiritilgan   sarflar   mahsulot   i shl ab   chiqarish
kalkulyasiyasi   va   ishlab   chikarish   smetasida   aks   ettiriladi.   Mahsulot   ishlab
chikarish kalkulyatsiyasida  sarflar  moddalar  buyicha  guruhlanib bir   о ‘lcham  yoki
bir   tur   mahsulot   ishlab   chikarishga   ketgan   xarajatlarini   ifodalab   quyidagilardan
iborat:
1. Tugri moddiy sarflar.
2. Mexnatga doir tugri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sugurta ajratmasi
3. Materiallarga doir  yondosh sarflar.
4. Mehnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
T о ‘g‘ri   moddiy   sarflar   k о ‘p   xollarda   kalkulyatsiyadan   keyin   alohida
jadvalda ochiladi va quyidagi sarflardan tashkil topadi:
1.   Xom   ashyo   va   asosiy   materiallar   –   mahsulot   tarkibiga   kiradigan
komponentlar.
2. Yordamchi materiallar –  mahsulot tarkibiga kirmagan,  ammo uni hosil
b о ‘lishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. Qayta ishlanadigan chiqindi (ayriladi).
4. Yoqilg‘i va quvvat sarflari.
Umum   xо‘jalik   bо‘yicha     mahsulot   ishlab   chiqarishga   ketgan   sarflar   esa
iqtisodiy elementlar buyicha guruhlanib quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilg‘i.
4. Quvvat sarflari.
61 5. Hodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sug‘urta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
5.   Davr   xarajatlari,   moliya   faoliyati   bо‘yicha   sarflar   va   favqulotdagi
zararlar.
Davr   xarajatlari   —   xarajatlar   tarkibi   tо‘g‘risidagi   Yо‘riqnomaga   binoan
joriy   etilgan   korxonaning   xarajatlar   hisobi   tizimida   nisbatan   yangi   kо‘rsatkich.
Bevosita   ishlab   chiqarish   jarayoni   bilan   bog‘liq   bо‘lmagan   xarajatlar   davr
xarajatlari   toifasiga   kiritiladi.   Ushbu   xarajatlarga   boshqaruv,   tijorat   xarajatlari,
umumxо‘jalik   maqsadidagi   boshqa   xarajatlar,   shu   jumladan   ilmiy-tadqiqot   va
tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning
mahsulot   ishlab   chiqarish   faoliyati   bilan   bog‘lanmagani,   lekin   mahsulot   (ishlar,
xizmatlar) sotish bо‘yicha asosiy faoliyati bilan bog‘langani uchun ular operatsion
xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb ham ataladi. Ular ishlab
chiqarilgan   va   sotilgan   mahsulot   yoki   tovarlar   hajmiga   bog‘liq   emas,   aksincha,
vaqt,   xо‘jalik   faoliyatining   qancha   davom   etishi   bilan   kо‘proq   bogliq.   Ushbu
xarajatlar ular paydo bо‘lgan hisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa   operatsion   xarajatlar,   shu   jumladan   ilmiy-tadqiqot   va   tajriba-
konstruktorlik   ishlanmalari   xarajatlari,   ishlab   chiqarish   va   boshqaruv   tizimini
rivojlantirish xarajatlari;
• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati b о ‘yicha xarajatlar  -  b ularga quyidagilar kiradi:
- Qisqa   muddatli   bank   kreditlari   ( О ‘zbekiston   Markaziy   banki
belgilangan  hisob  stavkalar  chegarasida   yoki  undan  yuqori)  b о ‘yicha  t о ‘lovlar  va
ta’minotchilar kreditlari uchun % t о ‘lovlari.
62 - u zoq muddatli kreditlar b о ‘yicha t о ‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara b о ‘yicha % t о ‘lovlari ;
- chet   el   valyutalari   bilan   bog‘liq   operatsiyalar   b о ‘yicha   zarar   (ubitok)
va salbiy kurs (raznitsa).
- qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish b о ‘yicha xarajatlar.
- m oliyaviy faoliyat b о ‘yicha xarajatlar.
Favquladagi   zararlar   -   Korxona   faoliyatida   kо‘zda   tutilmagan   xodisa   va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan g‘ayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi
Yillik ishlab chiqarish xajmi- 50000 t/y
Mahsulotning kalkulyatsion о‘lchami-  1 t
№ Sarf moddalar Sarflar qiymati
1 о‘lcham mahsulot
uchun, sо‘m Y illik
xajmi, m.
1 2 3 4
1. Tо‘g‘ri moddiy sarflar 233100 233100000
2. Mexnatga doir t о ‘g‘ri sarflar, shu 
jumladan: 13320 13320000
a
a) Ishlab chiqarish ishchilarining ish xaqi 10123,2 10123200
b
b) Sug‘urta ajratmalari (yagona ijtimoiy 
t о ‘lov -2 4 %) 3196,8 3196800
3
3. Materialga doir yondosh sarflar 49950 49950000
4
4. Mexnatga doir yondosh sarflar 19980 19980000
5. Asosiy fondlar amortizatsiyasi 13320 13320000
6. Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 3330 3330000
Ishlab chiqarish tannarxi 306360 306360000
Davr xarajatlari 26640 26640000
Umumiy sarflar 333000 333000000
Foyda 87000 87000000
Mahsulot rentAbelligi 26 -
63 Korxonaning ulgurji baxosi 420000 420000000
Kelishilgan (erkin -sotish) baho, - 20%
QQS bilan. 504000 504000000
ASOSIY IQTISODIY KО‘RSATKICHLAR HISOBI
№ Kо‘rsatkichlar О‘ lcham Loyixa bо‘yicha
1 2 3 4
1 Yillik i/ch mahsulot hajmi
a) natural ifodaм3 100 0000
b) tovar mahsulotining qiymati ming sо‘m 420000000
2 1  о ‘lcham mahsulotning i/ch
tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) Sо‘m/о‘lcham 306360
3 Yillik mahsulotning tannarxi ming sо‘m 306360000
4 Mahsulotning erkin-sotish baxosi sо‘m/о‘lcham 504000
5 Yillik foyda ming sо‘m 87000000
6 Mahsulot rentAbelligi
(samaradorligi %) % 26
17 7 1 ishlovchining  о ‘rtacha- oylik ish
haqi ming sо‘m 1500000
8 1 ishchining  о ‘rtacha- oylik ish haqi Ming sо‘m 1100000
64 HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGI
Mehnatni muxofaza qilish
Texnologik   jarayonni   normal   sharoitini   ishlab   turadigan   parametrlar   bilan
aniqlanadi.   Texnologik   jarayonni   avtomatlashtirish   -   bu   avtomatik   tekshirish,
boshqarish, himoyalash, t о ‘siqlash, rejimiga solish va signalizatsiyalashdir.
Korxonani   chiqindi   tashlash   b о ‘yicha   SN-245-71ga   asosan   turi   ,   sanitar-
himoya   zonasi.   Majmuada   hosil   b о ‘layotgan   is’temol   va   ishlab   chiqarish
chiqindilarini   joylashtirish   uchun   maxsus   chiqindixona   barpo   etilgan   b о ‘lib,   u
uzluksiz q о ‘riqlanadigan obyekt hisoblanadi. Mazkur chiqindixonada chiqindilarni
joylashtirish   uchun   tabiatni   muxofaza   qilish   davlat   q о ‘mitasidan   maxsus
ruxsatnoma  rasmiylashtirilgan. Sanoat chiqindilari 4 turi mavjudligini biz bilamiz.
Bular   1- о ‘ta   xavfli,   2-yuqori   xavfli,   3- о ‘rtacha   xavfli,   4-kam   xafli   sinflarga
farqlanadi.   Majmuada   1-sinf   xaflilikka   ega   chiqindilarga   ishlatiladigan
lyuminessent   lampalarni   kiritish   mumkin.   Bundan   tashqari   majmua
poliklinikalarida  hosil b о ‘layotgan chiqindilar ham davriy ravishda zararsizlantirib
boriladi.Tibbiy chiqindilarni majmuada maxsus prosedura asosida zararsizlantirish
yo’lga   q о ‘yilgan.   Zavod   atrofidagi   katta   xududda   tabiiy   filtrlar   yani   о ‘rmon
x о ‘jaligi   tashkil   etilgan   b о ‘lib,   bu   tizim   majmuaning   ish   faoliyatida   ham,   uning
65 atrof   muhitga   ta’sirini   kamaytirishda   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Ma’lumotlarga   asosan   atrof   muhitga   chiqadigan   zaxarli   moddalar   hususiyatiga
qarab   SN-245-71ga   asosan   4-sinfga   kirib   sanitar   himoya   zonasi   1000   metrga
tengdir.
Shamol   yo’nalishi   b о ‘yicha   SNIP-2.01.01.93ga   asosan   korxonani
joylashtirish:   Shamol   tezligi   b о ‘yicha   sharqdan   g‘arbga   va   va   g‘arbiy   –   shimoliy
tomonga   yo’nalgan   b о ‘lib   о ‘rtacha   yillik   1-3,4m/sek   ni   tashkil   qiladi   .   Shamol
tezligi may, avgust oylarida intensivlashib, tezlashib 7-12,5m/sek gacha yetadi va
chang   miqdorini   34m/sek   gacha   b о ‘lishiga   olib   keladi.   Korxona   Qashqadaryo
viloyati   G‘uzor   tumanida   shamol   yo’nalishini   hisobga   olib   SNIP-2.01.93   asosida
loyixalash k о ‘zda tutilgan.
Ushbu loyihada q о ‘llanayotgan texnologiya uzluksiz b о ‘lib bu uzluksizlikni
ta’minlash   maqsadida   korxonada   saqlovchi   bunkerlar,   kalonnalar   A/B   shaklida
juft-juft qilib  о ‘rnatilgan. YA’ni A xolatdagi apparat ishlab turgan vaqt B xolatdagi
apparat   turg‘un   holatda   b о ‘ladi   yoki   aksincha.   Mazkur   texnologik   jarayon
iqlimning   о ‘zgaruvchanligi   ,   havo   haroratining   bir   muncha   yuqorilig‘i,   ya’ni   bu
hududning   ch о ‘l   zonasiga   tegishliligi   va   yana   k о ‘plab   boshqa   omillarga   qarab
tanlangan. Korxonada texnologik   jarayon yuqori xarorat va bosimda ishlaydi va,
albatta, bu k о ‘rsatgichlarni nazorat qilish tizimi ham amal qiladi.
Korxonada asbob – uskunalar ham shunga mos ravishda GOST 12.2.03.91,
QMQ-3-05-05-98ga asosan zichligi yuqori, turli ta’sirlarga chidamli materiallardan
yasalgan   mustahkam   hamda   germetikligi   tekshirilib   tanlangan.   Qizib   ketishi
mumkin   b о ‘lgan   yuzalarni   past   harorat   darajasida   ushlab   turadigan   va   huddi
shunday bosimni rostlaydigan moslamalar ham mavjud. Uskunalar maxsus himoya
t о ‘siqlari   bilan   qoplangan   SanPIN-0120-01   va   SanPIN-122-01   ga   asosan   asbob
uskunalarni   joylashtirish:   Shovkin   va   tebranish   hosil   qiluvchi   asbob-uskunalar
alohida   xonalarda   joylashtirilishi,   shovqin   yutuvchi   materiallar   bilan   tusilishi,
tebranish   beruvchi   asbob-uskunalarni   ostiga   amartizatorlar   quyilishi   hisobga
olinadi.   Shu   bilan   birga   asbob-uskunalarni   vaqtida   ta’mirlash   statik   va   dinamik
66 sinovlardan   о ‘tkazish,   labaratoriya   usullari   bilan   shovqin   darajasini   о ‘lchab   turib
uning miqdorini, darajasini 80 db dan oshik ketmasligini nazarda tutish kerak.
Texnolgik   jarayonni   xavfsizligini   ta’minlash,   ish   unumdorligini   oshirish,
ishchilar   sog‘ligini   saqlash,   jarohat   va   baxtsiz   hodisalarni   oldini   olishda,   joylarni
tug‘ri va yetarli yoritish katta ahamiyatga ega. Shu tufayli ushbu ishlab chiqarish
korxonasida   quyidagi   yoritish   turlari   hisobga   olingan:   Tabiiy,   sun’iy   aralashma
avariya   uchun   m о ‘ljallangan   yoritilganlikdir.   Tabiiy   gaz   yoritilganlik   koefitsenti
SNIP-2-01-05-98   asosida   IV   razryad   uchun   1,5-2   %.   Toza   va   ish   kiyim   uchun
garderoblar   bilan   jihozlanishi,   ularning   о ‘lchami   175x65x65sm   b о ‘lib   soni
1-smena   uchun   ya’ni   ushbu   loyiha   uchun   о ‘rtacha   40   taga   teng   b о ‘lishi   hisobga
olingan.
Ushbu   ishlab   chiqarish   xonasi   elektr   tokiga   nisbatan   yuqori   xavfli   binolar
tarkibiga kiradi. (1747-76) shunga asosan elektr asbob-uskunalari ustiga qoplangan
maxsus   sun’iy   yoritgichlar   sifatida   yonish   va   portlashga   bardosh   beradigan   b3
G-   100,     B3   G-300   yoritgichlar   projektorlarni   ishlatilishi   tavsiya   etiladi.   Avariya
holatini   hisobga   olib   asosiy   ish   joylarda   evakuatsiya   qilish   maqsadida   sex   uchun
m о ‘ljallangan yoritilganlikni 10 % miqdorida akkumlyator orqali ishlaydigan 0,3 –
0,5 lk kuchga ega yoritgichlar  о ‘rnatilishi hisobga olinadi.
Ishlab   chiqarish   xonalarida     havo   muhitini   m о ‘tadil   sharoitda   ushlab   turish
uchun toza havo kirish–chiqarish  ventilyatsiyalari  xizmat  qiladi. SanPIN-0058-96
ga   asosan   shamollatish,   isitish,   sovutish   uchun   maxsus   qurilmalar   о ‘rnatish
rejalashtirilgan.
Ishlab   chiqarish   xonalarni   maksimal   mexanizatsiyalashtirilishi   va
avtomatlashtirilishi   elektr   tokiga   nisbatan   befarq   b о ‘lmaslikni,   xavfsizlik   chora-
tadbilarni amalga oshirish hayot talabidir. Elektrdan shikastlanishini oldini olish va
ogohlantirishda yerga ulanuvchi himoya simlarini joylashtirilishi katta ahamiyatga
ega.   Bunday   himoya   turi   elektr   apparatlari   uskunalarini,   reaktorlarini   elektr
о ‘tkazadigan   p о ‘lat   quvurlar   simlarini,   metal   sim   yoki   plastinka   orqali   yerga
bog‘lash bilan amalga oshirishi kuzda tutiladi.
67 Barcha   quvurlar,   kompressorlar,   yengil   alangalanuvchi   suyuqliklarni
haydash   nasoslari,   texnologik   jihozlar   (idishlar,   issiqlik   almashinuv   apparatlari,
bunkerlar,   klassifiqatorlar,   filtrlar   va   h.k.)   yerga   о ‘tkazib   yuborish   moslamalari
bilan   jihozlangan   b о ‘lishi   kerak.   Shuningdek   ventilyatsion   (shamollatish)
uskunalar   va   ularning   havo   tortuvchilari   ham   yerga   о ‘tkazib   yuborish
moslamalariga ega b о ‘lishi kerak. Zaryadlarning oqish jarayoni jihoz tayyorlangan
material va qayta ishlanayotgan moddalarning muhiti, elektrik xossalariga bog‘lik.
Hajmiy   elektr   qarshiligi   10 5    
yuqori   k о ‘rsatkichga   ega   b о ‘lgan   modda   va
materiallar   qayta   ishlash   va   tashish   jarayonida   statistik   elektr   zaryadlari   t о ‘plash
qobiliyatiga egalar.
Uglevodorod   kondensati   va   tabiiy   gaz   qabul   qilib   ishlaydigan   reaksiya   va
resikl   qurilmalari   uchun   statistik   elektr   о ‘ta   xavflidir,   chunki   u   yong‘in   va
portlashga   olib   kelishi   mumkin.   Yengil   yonuvchan   suyuqlik   tashuvchi
barchaquvurlar,   kompressorlar,   nasoslar,   texnologik   apparatlar   (reaktorlar,
kolonnalar, idishlar, issiqlik almashinuv jihozlari, bunker, filtr va h.z.) statik elektr
zaryadini yerga  о ‘tkazib yuboruvchi moslamalar bilan ta’minlangan b о ‘lishi kerak.
Shuningdek   yerga   о ‘tkazib   yuboruvchi   moslamalar   bilan   ventilyatsiya   uskunalari
va ularning havo  о ‘tkazish qismlari ta’minlanadi.
SNIP-2.01.02-85,   ONTP-24/86ga   asosan   ishlab   chiqarish   korxonasi   yonish
va   portlashga   moyilligi   ,,B”   kotegoriyaga   kiradi.   Ish   joy   b о ‘linmalariga   va
atmosferaga   portlash   xavfi   bor   va   zaxarli   gazlarni   chiqib   ketishini   oldini   olish
uchun   texnologik   apparatlar   va   kommunikatsiya   uskunalari   germetik   yopilgan
b о ‘lishi   kerak.   Barcha   flyansli   va   salnikli   moslamalarni   sistematik   ravishda
k о ‘zdan   kechirib,   nosozliklar   darhol   bartaraf   etilishi   kerak.   Yopiq   xonalarda,
ayniqsa   katalizator   tayyorlash   xonasida,   muhit   avtomatik   ravishda   portlashga
xavfli   signalizatorlar   bilan   nazorat   qilinib,   bu   signalizatorlar   avariya   holati
ventilyatsiyasi bilan ulangan b о ‘lishi kerak.
68 Korxona   binolari   SNIP   -2.09.12-98va   SNIP   -2.01.02.04   yong‘inga
chidamlilik normasiga asosan yong‘in paytida yuqori haroratga bardosh beradigan
va  о ‘z ish faoliyati , k о ‘rinishini ancha vaqtgacha saqlaydigan qurilish materiallari
tanlangan   va   qurilgan.   Tanlangan   qurilish   materiallarining   о ‘tga   chidamliligi
darajasi   I-II   ni   tashkil   etadi.   Materiallarning   о ‘tga   chidamliligi   vaqt   birligida,
k о ‘tarish-chidash qobiliyatini pasayishi  , t о ‘liq yorilishi – darz hosil b о ‘lishi  yoki
sovuq yuza haroratining 140 ˚C dan ortib ketishi bilan baholanadi.
Asbob   –   uskunalarni,   ular   о ‘rtasidagi   masofa,   ularni   joylashtirish   va
boshqarish   qulay   b о ‘lishi   –   tasodifiy   vaziyatlarda   odamlarni   evakuatsiya   qilish
sharoitlarini yengillashtirishga yordam beradi.  Korxona yong‘in xavfsizligi norma,
qoidalariga asosan evakuatsiya y о ‘llari  о ‘tga chidamli materiallardan tayyorlangan,
harakat   y о ‘lida   begona   t о ‘siqlar   y о ‘q.   Ish   joyidan   chiqish   joyiga   masofa   SNIP   –
2.09.02-85 ga asosan 50 m qilib belgilangan.
SNIP-2-04.02.86ga   asosan   yong‘inga   qarshi   vositalar   ta’minoti:   Yong‘inni
oldini olish chora-tadbirlari Absorberda ishlatiladigan tabiiy gaz portlash va yonish
xavfli b о ‘lgani uchun portlash va yonishni oldini olish va va kerak b о ‘lganda uni 
о ‘chirish maqsadida 42% xajm konsentratsiyadagi karbonat angidrid va 52 % xajm
konsentratsiyada azot gazipni ishlatish tasiya etiladi. Tabiiy gaz tez yonuvchan va
portlash   xususiyatiga   ega   b о ‘lgani   uchun   va   qurilmadagi   bosim   yuqori   5mga
b о ‘lgani   uchun   portlash   va   yong‘inni   oldini   olish   va   о ‘chirish   uchun   kimyoviy
kupik va mayda tomchi-xolatdagi suvdan foydalanish, tavsiya etiladi.
Bulardan   tashqari   birlamchi   о ‘t   о ‘chirish   vositalari   (OXP   –   10,   OP-5)
karbonat   angidridli   (0,4-5,098)   quruq   paroshokli   (OPS-1,OPS-100)   yong‘indan
habar   beruvchi   moslama   tufayli   ishga   tashuvchi   avtomatik   sprinklar   qurilmalar
о ‘rnatish tavsiya etiladi. Shu bilan birga ushbu ishlab chiqarish xonasi portlovchi,
yonuvchi   «A»   kategoriyaga   kirgani   uchun   xonani   tashki   tomonidan   yong‘inga
qarshi   gidrometlar   va   ichki   tomondan   q о ‘shimcha   suv   jumraklari   о ‘rnatilishi
tavsiya etiladi. Ushbu ishlab chiqarish korxonasi atrof-muhitga zaxarli moddalarni
tarqatish darajasi bilan SN 24571 asosida II-sinfga kiradi.
69 SNIP-2.04.09-07,   GOST   12.2.2002.89ga   asosan   yong‘in   texnikasi   va
signalizatsiyasini avtomatik ravishda yoqilishida q о ‘llaniladigan anjomlar loyihasi.
Qurilma   yong‘indan   xavflilik   darajasi   b о ‘yicha   «A»   kategoriyaga   kiradi.
Qurilmalar telyefon tarmog‘i va elektr yong‘in signalizatsiyasi bilan ta’minlangan.
Qurilmalarda   yong‘in   sistemasi   va   signalizatsiyasi   yoqilishining   avtomatik   rejimi
k о ‘zda   tutilgan.   Qurilma   maydonlarida   yong‘in   sodir   b о ‘lish   hodisasi   va
portlashgacha   konsentratsiya   signalizatorlari   о ‘rnatilgan   b о ‘lib   ular   zarur   paytda
yong‘inni   о ‘chirish   jamoasiga   darxol   xabar   berishga   m о ‘ljallangan.   Yonishni
tarqashini   oldini   olish   (lokalizatsiyalash)   maqsadida   apparatlar   uchun   suv   bilan
bostirish sistemasi k о ‘zda tutilgan.
SHGKM   da   k о ‘ngilli   о ‘t   о ‘chirish   drujinasi   tashkil   etilgan   b о ‘lib,   ular
yong‘in   sodir   b о ‘lgan   vaziyatlarda   maxsus   о ‘t   о ‘chirish   b о ‘limi   hodimlariga
kerakli yordamni berishadi.
Ushbu   loyixa   ishlab   chiqarish   korxonasida   atmosferada   hosil   b о ‘layotgan
statistik   zaryadlardan   ximoyalash   maqsadida   SNIP-2.01.03-96   ga   asosan   sterjenli
yashin qaytargich  о ‘rnatish rejalashtirilgan.
                                      
70 Fuqoro muxofazasi
SH о ‘rtan   Gaz   Kimyo   majmuasi   (SHGKM)   Qashqadaryo   viloyati,   G‘uzor
tumanida,   Qarshi   shahriga   35   km   uzoqlikda   janubda,   G‘uzor   shahriga   nisbatan
40   km   uzoqlikda   janubi-g‘arbda   joylashgan.   Majmuadan   1,7   km   shimoliy-sharq
tomonda   ishchilar   shaharchasi   joylashgan,   shuningdek     hududda   zaxira   suv
manbasi   sifatida   Qarshi   bosh   kanalidan   t о ‘yinuvchi   11,5mln   m 3
li   suniy   suv
ombori   tashkil   etilgan.   Viloyatning   boshqa   yirik   korxonalardan   biri
SH о ‘rtanneftgaz USHKsi majmuasi shimol tomonda 27 km hamda g‘arbdan 20 km
uzoqlikda Talimarjon GRES korxonasi joylashgan.
Fuqaro muhofazasini tashkil etish sxemasi:
71 Korxona rahbari
FM shtab boshlig’i
Xizmatlarni tashkil qilish
Yong’inga qarshi Qidiruv
Aloqa Avariyaviy texnika
Tartibni saqlash Umumiy oziq ovqat 
ta’minoti
Tibbiy xizmat
Tabiiy   ofatlar   ishlab   chiqarishda   sodir   bо‘lganda   avariya   va   halokatlar
oqibatlarini  bartaraf  etishda  shu  xududda joylashgan favqulotda vaziyatlar  Davlat
tashkilotlari   tuzilmasi   jalb   etiladi.   Zarurat   paydo   bо‘lsa   FM   boshlig‘ining
kо‘rsatmasiga   binoan   chegaradosh   hududlar,   shaxarchalar   panagohlarida
saqlanadilar   va   amal   qiladilar.   SHGKMda   ishchi   va   xizmatchilarni   shaxsiy
xavfsizligini   va   avariya   holatlarini   yuzaga   kelish   oldini   olish   uchun,   reaksiya   va
resikl   uskunalarini   ishlatilish   jarayonida   «Gazni   qayta   ishlash   sanoatida
xavfsizlikni   saqlash   qoidalari»   ga   qat’iy   rioya   qilinishi   zarur.   Bunda   ishchi   va
xizmatchilar uchun xavf tug‘diruvchi omillar quyidagilar bilan bog‘liq:
a)   Yong‘in   va   portlash   xavfi   bо‘lgan   xonalarda   ishlash;   yuqori   bosim   va
harorat   ostida   ishlaydigan   jixozlar,   separatorlar,   nasos,   kompressor   va   shu   kabi
jihozlar bilan ishlash. 
72 b)   Ishchi   suyuqliklaridan   inson   zaxarlanishi   mumkin   bо‘lgan   gaz   –
komponentlar   ajralib   chiqishi,   ba’zi   hollarda   esa   portlash   yoki   yong‘in   xavfi
tug‘ilishi.
c) Texnologik jarayonlarda zaxarli kimyoviy moddalar qо‘llanilishi, о‘lchov
nazorat uskunalarida korroziya ingibitorlari qо‘llanilishi. 
d) Havfli gaz vaolov bilan bajariladigan ishlar texnologik jihoz yonginasida
olib borilishi.
Korxona   binolarining   о ‘tga   chidamliligi   darajasi   I-II   ni   tashkil   etadi.
SH о ‘rtan   Gaz   Kimyo   Majmuasi   yong‘inga   va   portlashga   xavfliligi   b о ‘yicha   "A"
kategoriyaga     mansub   b о ‘lib,     korxona     binolari   yonishi   b о ‘yicha   P-1,   P-3   ,
portlash b о ‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan .  Korxonada kommunal tizimlardan
biror   -   biri   buzilgan   taqdirda   shu   qismda   tezkorlik   bilan   tuzatish   jaryoni   ketadi,
chunki bu korxona gigant korxonalar sirasiga kirib, bu yerda barcha tizimlar  о ‘zaro
chambarchas   bog‘liq.   Obyektdagi   KTZM   borligi,   miqdori,   ularni   saqlash   tartibi,
fizik-kimyoviy va toksikologik tavsiflari.
FV   r о ‘y   berganda   korxonadagi   ishchi   xizmatchilarga   va   yaqin   atrofdagi
aholiga xabar tartibi : bunday hollarda eng avvalo korxonadagi FV r о ‘y berganda
xabar beruvchi sezuvchi signalizatorlar ishga tushadi, s о ‘ngra telyefon orqali yoki
FV   r о ‘y   berganda   aholiga   xabar   beruvchi   hodimlar   tomonidan   axoli
ogohlantiriladi.
Q о ‘llanadigan shaxsiy himoya vositalari :
  Qurilmalarda   xavfsiz   ishlashni   ta’minlash   uchun   ishchilarga   quyidagi
shaxsiy himoyalash anjomlari beriladi: 
1. Maxsus kiyim: 
a) Brezent kostyum;
b) L – 1 (apparat ichini tozalash uchun); 
v) katalizatorlar bilan ishlaganda kiyiladigan himoyalanish kiyimi:
 - katalizator bilan ishlash kostyumi;
 - kemtyuji (kombinezon, q о ‘lqop, ustki kostyum, kopyushondan iborat);
73  - balandligi 15 dyum (38 sm) b о ‘lgan rezina saqlash etigi;
 g) sokatalizatorlar bilan ishlashda talab qilinadi:
- shim uchun pasti alyuminlangan yechiluvchan qism;
 - alyuminlangan ishchi xalat;
 - alyuminlangan kopyushon; 
- kafti saqlangan alyuminlangan q о ‘lqop.
2. Maxsus oyoq kiyim: rezina tagli charm botinka. 
3. Q о ‘lni saqlash anjomi: brezent q о ‘lqop. 
4. Boshni saqlash anjomi: ichki qismi b о ‘lgan saqlash kaskasi. 
5. K о ‘zni saqlash anjomi: saqlovchi k о ‘zoynak. 
6. Nafas olish organlarini saqlash anjomlari: 
a) changga qarshi respirator; 
b) BKF, U, M rusumli filtrlovchi protivogazlar;
v) PSH – 1 va PSH – 2 rusumli shlangli protivogazlar; 
g) ASV – 2 rusumli saqlovchi apparat.
Reaksiya   va   resikl   uskunasida   yongin   va   portlashni   oldini   olish,   gaz   va   suyuqlik
oqib   chiqib   ketishi   natijasini   oldini   olish   uchun   ishchi   va   xizmatchilar
quyidagilarga amal qilishi shart: 
1.Texnologik jihoz,   о ‘lchov – nazorat uskuna va asboblari mexanizmi, bug‘
va   issiq   suv   quvurlari,   nasos   jixozlari   bilan   ishlash   b о ‘yicha   q о ‘llaniladigan
nizomlarga t о ‘liq amal qilish. 
2.   Ish   joylari   va   ishlab   chiqarish   maydonlarida   texnika   xavfsizligi
qoidalariga   amal   qilish,   texnologik   jarayonni   va   atmosferaga   tashlanayotgan
chiqindilarni texnologik rejim asosida olib borish.
3.   Texnologik   rejimda   belgilangan   meyordan   chetga   chiqish   holatlari   r о ‘y
bersa,   buni   о ‘z   vaktida   t о ‘g‘irlash,   о ‘lchov   va   nazorat   uskuna   va   apparatlarini
t о ‘g‘ri   ishlatishini   doimiy   nazorat   qilish   va   r о ‘y   bergan   buzilishlarni   darxol
bartaraf etish.
74 4.   Past   bosimli   separatorlarda,   kolonnalarda   kondensat   va   t о ‘yintirish
idishlaridagi   satxning   texnologik   rejimda   belgilangan   meyordan   k о ‘payib   yoki
kamayib ketishiga y о ‘l q о ‘ymaslik. 
5.   XCA   ning   va   nasos   jihozlarining   meyorda   ishlashini   nazorat   qilish,   о ‘z
vaqtida zahira jihozlariga  о ‘tkazish. 
6. Berkituvchi, rostlovchi va saqlovchi armaturalarning sozligini  о ‘z vaqtida
tekshirish;   rostlovchi   armaturaning   berkituvchi   sozlovchi   sifatida   q о ‘llanilishi
mumkin emas. 
7.   Jihozlar   t о ‘xtatilgan   vaqtda,   asbob   va   quvurlardagi   yopqich   (surgich)   va
ventillarni   doimo  aylantirib,  moylab   turish   kerak.   Armaturani   ochish   yoki   yopish
uchun boshqa turdagi moslamalardan foydalanish man etiladi.
8.   Quvurlar   ichidagi   gidravlik   urilishlar   oldini   olish   uchun   berkituvchi   va
rostlovchi   armaturalar   asta   –   sekinlik   bilan   oxista   ochilishi   kerak.   Bunga   rioya
qilinmaslik quvur, armatura asosi uzilishiga, kuvurning egilib ketishiga va h.k. olib
kelishi mumkin. 
K о ‘tilmaganda   va   birdan   yuzaga   kelgan   xavfli   vaziyatlarda   (yong‘in
portlash, halokat, yer qimirlashi) korxonadan barcha ishlovchilarni tezda va xavfsiz
evakuatsiya   qilish   talab   qilinadi.   Bunday   sharoitda,   qisqa   vaqt   ichida   barcha
ishlovchilarni bino yoki xonadan tashqariga y о ‘naltirish kerak b о ‘ladi.
Eng   uzoq   ish   joylaridan   evakuatsiya   eshigigacha   b о ‘lgan   masofa   ishlab
chiqarishning   toifasiga,   binoning   о ‘tga   chidamlilik   darajasiga   va   uning   necha
qavatligi ekanligiga bog‘liq. Evakuatsiya y о ‘llarining eni 1 m dan eshiklarning eni
0,8 m buyi 2 m dan kam b о ‘lmasligi kerak. Evakuatsiya y о ‘llari b о ‘lgan karidorlar
zinapoyalar   odamlar   soniga   qarab   hisoblanadi.   Zinapoyalarda   t о ‘tun
t о ‘planmaydigan b о ‘lishi,  yani t о ‘tunning chiqarib yuborishi uchun tashqi tomoni
ochiq yoki havoni chiqarib yuborishni ta’minlovchi texnik vositalarga ega b о ‘lish
kerak   yoki   zina   kataklari   ichkari   tomondan   yong‘in   chiqishi   mumkin   b о ‘lgan
binodan   ajratilgan   b о ‘lib   tashqi   tomondan   yoritiladigan   b о ‘lishi   mumkin.   Har   xil
balandlikdagi   binolar   uchun   yong‘inga   qarshi   narvonlar   о ‘rnatilishi   kerak.
75 Evakuatsiya y о ‘llari har qanday korxona yoki tashkilot uchun kamida 2 ta b о ‘lishi
kerak.Yong‘in sodir b о ‘lgan taqdirda binodan insonlar (ishchilar esa korxona yoki
fabrika   xonasidan)   eng   qisqa   y о ‘l   orqali   belgilangan   ma’lum   vaqt   ichida   chiqib
ketishlari zarur.
Xom ashyo, yarim  tayyor mahsulot  va tayyor mahsulotlarning xavfsizligini
ta’minlash va zararsizlantirish: 
Erituvchi   yoki   suyuq   q о ‘shimchalar   t о ‘kilganida,   ularni   kuchli   suv   oqimi
bilan   kanalizatsiyagya   yuvib   tashlash   zarur;   Agar   erituvchi   kam   miqdorda
t о ‘kilgan b о ‘lsa, ustiga qum sepib, s о ‘ng erituvchini shimgan qumni xavsiz joyga
olib tashlash kerak.
Atrof muhit muxofazasi
Taraqqiyotning  hozirgi   bosqichlarida  inson  bilan  tabiatning   о ‘zaro  ta’siriga
oid   bir   qator   muammolarni   xal   etish   faqat   bir   mamlakat   doirasida   chegaralanib
qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz birgalikda hal  qilishi  zarur. Atrof muhitni
ifloslanishdan   saqlash,   tabiiy   boyliklardan   tejab   tergap   foydalanish   k о ‘p   jihatdan
insonlarning ekologik savodxonlik darajasiga va ekologik madaniyatiga bog‘liqdir.
Ekologiya   va   tabiyatni   muhofaza   qilish   muammolari   keskinlashib   о ‘ta
ziddiyatlashib   hozirgi   davrda   tabiat   va   jamiyat   о ‘rtasidagi   munosabatlarni
muvozanatga   keltirish   asosiy   vazifalardan   hisoblanadi.   Ulardan   oqilona
foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir, deb ta’kidlangan.
О‘zbekiston   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev ning   2017   yil   7-fevrald agi
farmoni bilan 2017—2021-yillarda О‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor
yо‘nalishi   bо‘yicha   h arakatlar   strategiyasini   tasdiqladi.   2017−2021   yillarda
76 О‘zbekistonni   rivojlantirishning   beshta   ustuvor     yо‘nalishi     bо‘yicha     harakatlar
strategiyasida atrof muhit muxofazasi masalalariga ham aloxida e’tibor qaratilgan,
jumladan   “   Iqtisodiyotni   rivojlantirish   va   liberallashtirishning   ustuvor
yо‘nalishari’deb   nomlangan   uchinchi   strategiyada   -   Qishloq   xо‘jaligini
modernizatsiya   qilish   va   jadal   rivojlantirish:   global   iqlim   о‘zgarishlari   va   Orol
dengizi   halokatining   qishloq   xо‘jaligi   rivojlanishi   hamda   aholining   hayot
faoliyatiga   salbiy   ta’sirini   yumshatish   bо‘yicha   tizimli   chora-tadbirlar   kо‘rish
zarurligi haqida aytib о‘tilgan.
Undan   tashqari     О‘zbekiston   Respublikasi   Konstitsiyasining   50-moddasida
«Fuqoralar   atrof   tabiiy   muxitni   ximoya   qilishga   majburdirlar»   deb   kо‘rsatib
о‘tilgan.
Atrof muhitni muxofaza qilish borasida О‘zbekiston Respublikasida quydagi
qonunlar qabul qilingan:
 1992-yil 9-dekabrda "Atrof muhitni muxofaza qilish " tо‘g‘risida .
 1993-yil 6-mayda "Suv va suv resurslaridan foydalanish"tо‘g‘risida.
 1996-yil 27-dekabrda "Atmasferani muxofaza qilish "tо‘g‘risida.
Hozirgi kunda tabiatni muxofaza qilish masalasi tinchlikni saklashda keyingi
о‘rinda   turadigan   eng   dolzarb   muammolardan   biridir.   Atrofimizdagi   tabiat
millionlab yillar davomida yuzaga kelgan, hamda о‘zining murakkab qonunlariga
rioya   qilgan   holda   yashaydi.   Ana   shu   tabiat   bilan   inson   orasida   murakkab
muvozanat mavjud.
О‘zbekiston   Konstitusiyasining   55-moddasiga   binoan   «Yer,   yer   osti
boyliklari, suv о‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umum
milliy boylikdir. Har qanday zamonaviy, ilg‘or ishlab chiqarish jarayoni atmosfera
havosiga   va   oqova   suvlarga   va   atrof   muhitga   zararli   chiqindilar   chiqarib   ziyon
yetkazadi.   SHо‘rtan   gaz   kimyo   majmuasida   ishlab   chiqarish   jarayonida
atmosferaga   chiqariladigan   zaxarli   moddalarning   tasirini   kamaytirish   maqsadida
majmua atrofida bir necha ming gektar yerda kо‘kalamzorlashtirilgan hudud barpo
77 etilgan. Chunki bunday daraxtzorlar tuproq erroziyasining tuproqning shamol yoki
suv tasirida unumdor qatlamining yo’qolib ketishini oldini oladi.
Korxonada atmosferani antropogen ifloslanishini  oldini olish maqsadida bir
qancha   chora   tadbirlar   mavjud   bо‘lib   ularning   eng   muhimlari   quyidagilar;
Atmosfera   ifloslanishini   oldini   olish   uchun   sanoat   korxonalaridan   chiqayotgan
tutun   gazlar   manbalarini   balanligini   oshirish,   yoqilgining   ekologik   toza   turlariga
о‘tish va tozalash inshootlari о‘rnatish. Buning natijasida atmosferaga  tushayotgan
chang, qurum, tutun va zaxarli gazlar miqdori kamayadi.
Atmosfera   havosini   muxofaza   qilishninii   bu   ishlab   chiqarishda   chiqindisiz
texnologik   jarayonlarni   tashkil   qilish   hisoblanadi.   Bunda   texnologik   jarayonni
о‘zgartirish   orqali   chang   va   zaxarli   gazlarni   atmosferaga   chiqarmasdan   ulardan
foydali   maqsadlarda   foydalanish   mumkin.   Atmosfera   havosini   toza   saqlashda
sanoat   obyektlarini   geografik   sharoitga   qarab   joylashtirish   muhim   ahamiyat   kasb
etadi.   Bunda   yirik   sanoat   obyektlari   va   kommunal   korxonalari   alohida   sanoat
zonasida aholi punktlaridan uzoqda bо‘lishi kerak.
Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quyidagi usullar qо‘llaniladi.
1.Gravitatsion
2.Quruq inersion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash. 
3.H о ‘llash
4.Filtrlash
5.Elektrostatik
6.Tovush va ultratovush yordamida koagullash
Atmosfera   havosini   zaxarli   gazlardan   tozalashda   quyidagi   usullar
q о ‘llaniladi.
1.Absorbsion
2.Adsorbsion
78 3.Katalitik
4.Termik
5.Sanoat   korxonalarida   suvdan   xom   ashyo   sifatida,   energiya   manbai   sifatida,
sotuvchi   agent,   erituvchi,   ekstragent   sifatida   foydalaniladi.   Sanoat   korxonalarida
turli moddalar bilan ifloslangan oqava suvlar hosil b о ‘ladi.
Sanoat   korxonalarida   suvdan   foydalanish   tizimini   takomillashtirish   uchun
ishlab   chiqarishga   yangi   texnologiyalarni   q о ‘llash,   suvning   aylanma   tizimini
tashkil qilish zarur. 
Hosil   b о ‘layotgan   oqova   suvlarini   tozalash   uchun   quyidagi   usullar
q о ‘llaniladi.
1.     Mexanik – suzib olish, tindirish, filtrlash 
2.   Fizik-kimyoviy-koagulyatsiya,   flakulyatsiya,   flotatsiya,   adsorbsiya,   ion
almashtirish. 
3.     Kimyoviy – ekstraksiya, xaydash, rektifikatsiya, oksidlash, termooksidlash. 
4.     Biokimyoviy – kislorodli va kislorodsiz muxitga tozalash 
Korxonalarda   hosil   b о ‘layotgan   qattiq   chiqindilar   sohalar   b о ‘yicha
sinflashadilar:   Kimyo   sanoati,   metallurgiya   sanoati,   neft   va   neftni   qayta   ishlash
sanoati chiqindilarini qayta ishlash va foydalanishni tashkil  qilish uchun quyidagi
usullar q о ‘llaniladi.
1. Mexanik 
2. Mexano –termik 
3. Termik
SH о ‘rtan   gazni   qayta   ishlash   korxonasida   quyidagi   zaxarli   gaz-chang
chiqindilari chiqadi .
Vodorod sulfid rangsiz xidli gaz b о ‘lib kuchli zaxarlar qatoriga kiradi.
R. E. CH.M.-10
79 Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy mumkin
bо‘lgan miqdorlarini hisoblash
1. Chang  h avo aralashmasining xajmi:
V
1 = π ∗ D 2
4 ∗ W = 3.14 ∗ 1.5 2
4 ∗ 10 = 17.6 m 3
/ s
D-chiqindilar amnbasini diametric
W-Chang havo aralashmasini manbadan chiqishining о‘rtacha tezligi, m/s
 2 . Sovuq chiqindilar uchun CHMCH quyidagicha aniqlanadi :ChMCh	=	(ChMM	−C	f)∗H	2∗3√V1∗∆T	
A∗F∗m∗n	
¿	¿	
ChMCh	CO	=	(ChMM	−C	f)∗H	2∗3√V1∗∆T	
A∗F∗m∗n	
¿	=	(5−1.5	)∗13	2∗3√17	∗36	
200	∗1∗1∗1	=60.3	g/s¿
ChMCh SO
2
=	
( ChMM − C
f	) ∗ H 2
∗ 3	√
V
1 ∗ ∆ T
A ∗ F ∗ m ∗ n
¿ =	
( 0.5 − 0.1	) ∗ 13 2
∗ 3	√
17 ∗ 36
200 ∗ 1 ∗ 1 ∗ 1 = 0.05 g / s ¿	
ChMCh	NO	2=	(ChMM	−C	f)∗H	2∗3√V1∗∆T	
A∗F∗m∗n	
¿	=	(0.5	−0.2	)∗13	2∗3√17	∗36	
200	∗1∗1∗1	=1.5	g/s¿
S
f  - zax a rli moddaning fon mi q dori, mg/m
1-jadval
ATMOSFERAGA TASHLANAYOTGAN GAZ-CHANG 
Atmosfe
-raga
tashlana
-yotan
gaz yoki
chang
chiqindi Gaz-
chang
chi q indi -
larning
tarkibi Chiqindilarnin
g miqdori
m 3
/soat Gaz-chang
chiqindilarnin
g miqdori
m 3
/soat	
CH
M
CH Qо‘llanila
-yotgan
tozalash
usullari,
tozalagich
jihozlar Gaz-
chang
chiqindil
arning
rekupera
tsiyasiGazs
imon Chang Atmos
feraga
tozalan Toza
-
lashga
80 larining
manbala masdan
tashlan
a -
yotgan berila-
yotga
n
1 2 3 4 5 6 7 8 9
CO
NO
2
SO
2 - 48
25
1 - 48
25
1 0.05
60.3
1.5 Ab
sorbsiya,
nasadkali
absorber Qayta
ishlatila
di
2-jadval
Korxonaning  suv bilan ta’minlanishi
Suv bilan
ta’minlash
manbai Suvdan foydalanish meyori,
m 3
/soat Aylanma
harakatdagi
suvning hajmi,
m 3
/soat Toza suvni
tejash, %
Loyiha
bо‘yicha Aslida
Shahar   suv
ta’minoti 5.4 3 .5 2 .5 71 %
Korxonada xosil bolayotgan oqova suvlar jadvalda keltirilgandek tozalanadi.
3-jadval
Oqova suvlar va ularni tozalash
Oqova
suvlarning
turlari Oqova suvning hajmi,
m 3
/soat Iflosliklar
tarkibi, g/l Tozalash
usullari Tozalagich
moslamalar
va
uskunalar Tozalangan
suvning
ishlatilish
yо‘llariTozalana-
yotgan Tashlab
yuborilayot
gan
Maishiy
oqova
suvlar   0.3 - Erigan
organik
moddalar Biologik Aerotenk Kanalizatsiyaga
yuboriladi
SHо‘rtan gaz kimyo majmuasida  qattiq chiqindilar hosil bо‘lmaydi.        
81 XULOSA
Xulosa   qilib   aytadigan   bо‘lsak,   mazkur   malakaviy   bitiruv   ishida
distillyatsiya   kolonnasida   issiqlik   almashinish   jarayonini   shakllantirish   ishlab
chiqildi.   Bu   qurilmada   harorat   necha   gradusda   bо‘lishi,   undagi   bosim,   kabi
parametrlarning kо‘rsatkichlari о‘rganildi. 
Texnologik   jarayonlarni   avtomatlashtirish   bо‘limida   avtomatlashtirish
nazariyasi va uni amaliyotga tadbiq yetish masalalari kо‘rib chiqildi.
Texnologik   jarayonni   avtomatlashtirishning   funksional     chizmasi   prinsipial
elektr manba chizmasi ham shakllantirildi.
Shuningdek,   distillyatsiya   kolonnasida   issiqlik   almashinish   jarayonini
shakllantirishda   turli xil  yangi uskuna va jihozlardan foydalanish yо‘lga qо‘yildi
hamda bu uskunalar haqida ma’lumot berildi. 
Jarayonda   о‘lchovchi   va   boshqaruvchi   qurilmalar   sifatida   hozirgi   zamon
texnologiyasi     asosida   ishlab   chiqarilayotgan   SIEMENS   firmasining   о‘lchov
uskunalaridan foydalanildi. 
82 Rostlovchi qurilma koeffitsiyentlarini   tо‘g‘ri tanlash maqsadida boshqarish
tizimi   MATLAB     programmasida   kompyuter   programmasi   tuzildi.   Texnologik
jarayonlarni kompyuter yordamida boshqarish arxitekturasi taxlil etildi.
Iqtisodiy qism , ekologiya , mexnat muxofazasi   va fuqaro muxofazasi kabi
bо‘limlar kо‘rib chiqildi.
Biz   mazkur   malakaviy   bitiruv   ishida   kо‘rsatilgan   texnologiya   orqali
jarayonini avtomatlashtirishni tavsiya qilamiz.  
83 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1. 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 14 oktabrdagi “Don, un va
non  yetkazib  berish  tizimiga  bozor  mexanizmlarini   to‘liq  joriy  etish chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi   866-
son Qarori. 
2. 2.   Ergashxodjaeva   Sh.J.,   Qosimova   M.S.,   Yusupov   M.A.   Marketing.   Darslik.-T.:
Iqtisodiyot, 2018. – 315 b. 
3. 3.   Soliyev   A.,   Buzrukxonov   S.   Marketing.   Bozorshunoslik.   Darslik.   -T.:   IqtisodMoliya,
2010.-424 b. 
4. 4.   Маркетинг:   учеб.   пособие   /   Ю.Ю.Суслова,   Е.В.Щербенко,   О.С.Веремеенко,
О.Г.Алёшина. - Красноярск : Сиб. федер. ун-т, 2018. - 380 с. 
5. 5.   Щегорцов   В.А.,   Таран   В.А.,   Шойгу   И.А.,   Щегорцев   М.В.   Основы   маркетинга:
учебник для вузов. - М.: Дело, 2016.- 414 с.
6. Yusufbekov   N.R.   Muhamedov   B.I.   G‘ilomov   SH.N.   “Texnologik
jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: О‘qituvhi, 2011.-576
b.
7. Клюев   А.С.   и   др.   Проектирование   систем   автоматизации
технологических процессов; 2-е издание. М.: Энергоатомиздат, 1990, 464с.
8. Трегуб   и   др.   Проектирование,   монтаж         и         эксплуатация
систем автоматизации в пищевой промышленности.     М.:     Агропромиздат,
1991, 352с.
9. Yusufbekov N.R. va boshqalar ,   Texnologik jarayonlarni boshqarish
sistemalari,  – Toshkent: О‘qituvhi, 1997, 704 bet.
10.   Волошенко   А.В.,   Горбунов   Д.Б.   Проектирование   систем
автоматического   контроля   и   регулирования.   Издательство   Томского
политехнического университета. 2011.
11. Мартыненко И.И.  и др.  Проектирование систем автомати-зации.
2-е издание, .М.: Энергоатомиздат, 1991, 231 с.
84 12.   Белик В.Г. Проектирование  систем автоматического  контроля и
регулирования. Под редакцией Белика В.Г. Томск. Томский политехнический
институт. 2011.108с.
13. Втюрин   В.А.   Проектирование   автоматизированных   систем.
С.Петербург. 2009. 
14. Регламент Шуртанского газо-химического комплекса.
15. Бояринов А.И., Кафаров В.В. Методы оптимизации в химической
технологии. М.: Химия, 1995.
16. P. Sultonov. Ekologiya va atrof  – muhitni  muhofaza  qilish asoslari.
Toshkent 2007.
17. О‘.   Yо‘ldoshev,   U.   Usmonov,   O.   Qudratov.   Mehnatni   muhofaza
qilish.  Toshkent 2001.
18. О‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   ishlab
chiqarishdagi   baxtsiz   xodisalarni   va   xodimlar   salomatligining   boshqa   xil
zararlanishinitekshirish   va   hisobga   olish   tо‘g‘risidagi   Nizomni   tasdiqlash
haqidagi 1997 - yil 6 – iyundagi 286 – sonli Qarori. 
19. Дудников   Е.Г.   Автоматическое   управление   в   химической
промышленности. - М.: Химия, 1987.- 368 с.
20. Полоцкий   Л.М.,   Лапшенков   Г.И.   Автоматизация   химических
производств. - М.: Химия, 1982.- 295 с.
21. Akramov   B.SH.,   Umedov   SH.X.”Neft   qazib   olish   bо‘yicha
ma’lumotnoma”, Toshkent, “Fan va texnologiya” -2010, 368 bet. 
22. Akramov   B.SH.,   Sidiqxo jaev   R.K.   “Neft   va   gaz   ishi   asoslari”,‟
Toshkent, TDTU-2003. 203 bet. 
23.   Analiz   sostoyaniya   razrabotki   neftegazokondensatnogo
mestorojdeniya   Kruk   i   vidacha   rekomendatsiy   po   stabilizatsii   dobichi   nefti:
Otchet   o   NIR   /   OAO   “О‘ZLITINEFTGAZ”;   Otvetsvenniy   ispolnitel’
Shaxnazarov G.A. – Toshkent, 2009. 
85 24. Yuldashev   T.R.,   Eshkabilov   X.Q.   “Neft   va   gaz   konlari   mashina   va
mexanizmlari”, O quv qo llanma, Qarshi, “Nasaf” -2013. ‟ ‟ 426  bet .
25. Favqulotda vaziyatlarda fuqaro muxofazasi. O.Qudratov, T.G‘aniev,
T. «Yangi asr avlodi» 2005y
26. Fuqora   muxofazasi   –   dolzarb   masala”.Toshkent   . FMI   ”2008–	
ˮ
yil.127-bet
27. О‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar)
ni   tashkil   qiluvchi   sarflar   tarkibi   va   mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)   ni   sotish,
moliyaviy   natijalarni   hosil   bо‘lish   tartibi   tо‘g‘risida»gi   Yо‘riqnoma.   Toshkent,
1999. 235   bet
86
1Kirish.............................................................................................3
2Texnologik jarayon tavsifi..............................................................9
3Texnologik jarayonni identifikatsiyalash........................................17
4Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni.........................................................................................

 

22

5Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................................................................

 

26

6Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash........................................................................................

 

32

7Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni................................34
8Avtomatik rostlash tizimining xisobi............................................36
9Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni.......................................41
10Texnik – iqtisodiy xisob qismi.......................................................45
11Hayot faoliyati havfsizligi...............................................................57
14Xulosa...........................................................................................73
15Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.................................................75