• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 335.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish

12dramatik asarlar ta’lim jarayonida mantiqiy fikrlash va tahliliy salohiyatni rivojlantirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Dramatik asarlarni rollarga bo‘lib o‘qish va sahnalashtirish jarayonida o‘quvchilar o‘zlarini qahramonlar o‘rniga qo‘yib ko‘radilar. Bu metod nafaqat matnni yaxshiroq tushunishga, balki shaxsiy qobiliyat va ko‘nikmalarni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. O‘quvchilar dialoglarni jonlantirib, obrazlar ruhiy holatini his qilishga intiladilar, ularning nutq uslubini, hissiyotlarini va o‘zaro munosabatlarini sahnada aks ettirishga harakat qiladilar. Bu jarayon esa ularning ifodali nutq ko‘nikmalarini, o‘z fikrini aniq va mantiqli bayon etish malakasini rivojlantiradi. 5 Bundan tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda ijtimoiy faollikni, hamkorlikda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Sahnalashtirish jarayonida o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar, bir-birini tinglaydilar, qaror qabul qilish va jamoaviy natijaga erishish uchun harakat qiladilar. Bu esa ularda muloqot madaniyati, jamoaviy hamkorlik va ijtimoiy mas’uliyat tuyg‘usini shakllantiradi. Demak, dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarning nafaqat individual, balki jamoaviy faoliyat ko‘nikmalarini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Dramatik asarlar yordamida o‘quvchilar hayotiy vaziyatlarni modellashtirish va ularda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatini ham rivojlantiradilar. Asar syujeti davomida yuzaga keladigan muammoli holatlar, qahramonlarning tanlovi va qabul qilgan qarorlari o‘quvchilarga hayotiy tajriba sifatida xizmat qiladi. Bu esa ularni real hayotda mustaqil fikr yuritishga, qaror qabul qilishda ehtiyotkorlik va mas’uliyat hissi bilan harakat qilishga o‘rgatadi. Dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarning estetik didini, badiiy tafakkurini ham rivojlantiradi. Sahna tasvirlari, obrazlarning ichki dunyosi, 5 Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘qitish . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023. 30yondashuvi dekoratsiyasi, kostyum va sahna harakati dizayni yaratish Niyoziy - Yangi saodat sahnalashtirish, raqamli loyihalar 2 STEAM yondashuvi Syujet asosida interaktiv grafika yoki animatsiya yaratish Hamid Olimjon - Zaynab va Omon Grafik roman, video- loyiha tayyorlash 3 STEAM yondashuvi Tarixiy va badiiy tafsilotlarni san’at va texnologiya bilan uyg‘unlashtirib ko‘rsatish Uyg‘un va I. Sulton - Alisher Navoiy Sahna tasvirlari va dekoratsiyalar dizayni 4 Loyiha-metodik yondashuv Guruhli sahna tayyorlash va obrazlar haqida ma’lumot to‘plash Abdulla Qodiriy - O‘tkan kunlar Guruhda sahnalashtirish loyihasi 5 Loyiha-metodik yondashuv Asardagi konflikt asosida muammoli vaziyat yaratish va yechim topish Mahmudhoja Behbudiy - Padarkush Muammoli vaziyatlar va dramatik chiqishlar 6 Loyiha-metodik yondashuv Tarixiy dramatik asarlar asosida zamonaviy taqdimotlar tayyorlash Said Ahmad - Kelinlar qo‘zg‘oloni Prezentatsiya, sahna lavhalari tayyorlash STEAM yondashuvi orqali dramatik asarlar faqat o‘qiladigan matn emas, balki hayotga tatbiq etiladigan interaktiv tajribaga aylanadi. O‘quvchilar 7I BOB. Dramatik asarlarni o‘qitishning nazariy asoslari 1.1. Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy xususiyatlari Adabiyot janrlari orasida dramatik asarlar o‘zining o‘ziga xos badiiy tabiati bilan alohida o‘rin egallaydi. Dramatik asarlar, avvalo, syujetni harakatda, tirik sahna ko‘rinishlarida tasvirlashi bilan epik va lirik janrlardan farqlanadi. Bu janrda voqea va hodisalar hikoya qilinmaydi, balki bevosita obrazlar harakati va ular o‘rtasidagi dialoglar orqali ochib beriladi. Dramatik asarlarda hikoya qiluvchi shaxs ishtirok etmaydi, asarning butun mazmuni qahramonlarning o‘zaro muloqotlari, ichki kechinmalari va tashqi harakatlari orqali ifodalanadi. Bu xususiyat dramatik asarlarni o‘quvchi ongida jonli tasavvur etishga yordam beradi, ularni voqealarning bevosita ishtirokchisiga aylantiradi. Dramatik asarlarning yana bir muhim badiiy xususiyati — syujetdagi konflikt, ya’ni qarama-qarshiliklarning markaziy o‘rinni egallashidir. Har bir dramatik asarda ikki yoki undan ortiq kuchlar — ijtimoiy, axloqiy yoki ruhiy ziddiyatlar to‘qnashuvi asosiy harakatni belgilaydi. Bu ziddiyatlar syujetni harakatga keltiradi, obrazlarning xarakterini ochib beradi va dramatik zo‘riqishlar orqali asar rivojini ta’minlaydi. Shu bois dramatik asarlar o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, sabab va oqibatni anglash, obrazlarning ichki dunyosini idrok etish qobiliyatini rivojlantiradi. 2 Dramatik asarlarda har bir qahramonning nutqi va harakati uning xarakterini ochishda beqiyos ahamiyatga ega. Dialoglar orqali nafaqat voqea rivojlanadi, balki obrazlarning fe’l-atvori, ichki kechinmalari, ruhiy ziddiyatlari ham ochiladi. Bu esa o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlash, obrazlarning so‘z va harakatlarini tahlil qilish, ularning ruhiy portretlarini aniqlash qobiliyatini kuchaytiradi. Har bir dramatik asarda ifodalanadigan fikrlar sodda ko‘rinishiga qaramay, ularning ichki mazmuni chuqur va ko‘p qatlamli bo‘ladi. Shuningdek, dramatik asarlarda sahnalashtirish imkoniyatining mavjudligi ularni ta’lim 2 Sattorov Baxtiyor. Dramatik asarlar bilan ishlashda yangi pedagogik texnologiyalar . – Toshkent: Iqbol, 2017. 6yondashuvlar kabi zamonaviy usullarning dramatik asarlarni o‘zlashtirishdagi afzalliklari va amaliy samaradorligi ko‘rsatib beriladi. Kurs ishi orqali ta’lim jarayonida dramatik asarlarni o‘qitishga zamonaviy va innovatsion yondashish zarurligi asoslab beriladi va o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ish natijalari adabiyot o‘qituvchilari uchun amaliy qo‘llanma sifatida xizmat qilishi, o‘quvchilarda dramatik matnni chuqur anglash va ifodalash qobiliyatini shakllantirishga ko‘maklashishi mumkin. Bundan tashqari, dramatik asarlarni raqamli resurslar, multimediaviy taqdimotlar, onlayn platformalar orqali o‘qitish imkoniyatlari ham o‘rganilib, zamonaviy dars formatlariga mos tavsiyalar ishlab chiqiladi. Kurs ishining asosiy maqsadi — dramatik asarlarni o‘qitishda innovatsion va zamonaviy metodlardan samarali foydalanish yo‘llarini o‘rganish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalar : Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy xususiyatlarini tahlil qilish; An’anaviy metodlarning dramatik asarlarni o‘qitishdagi o‘rnini aniqlash; Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy yondashuvlarga ehtiyojni asoslab berish; Interaktiv metodlar va raqamli texnologiyalardan foydalanish tajribalarini o‘rganish; Amaliyotga tatbiq etish uchun samarali metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti — umumta’lim maktablaridagi adabiyot ta’lim jarayoni. Kurs ishining predmeti — dramatik asarlarni o‘qitishda innovatsion va zamonaviy metodlardan foydalanish jarayoni va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 13badiiy tafsilotlar o‘quvchilarda estetik qabul qilish ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Asardagi badiiy ifoda vositalari — metafora, tashbeh, epitet kabi san’at usullarini tahlil qilish orqali o‘quvchilar badiiy adabiyotning go‘zallik mezonlarini anglaydilar va ularning san’atga, adabiyotga bo‘lgan qiziqishlari kuchayadi. Bundan tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda hissiy intellekt, ya’ni o‘z his-tuyg‘ularini anglash va boshqalarning his-tuyg‘ulariga hamdardlik ko‘rsatish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Qahramonlarning dardini his etish, ularning ruhiy kechinmalarini o‘z qalbidan o‘tkazish o‘quvchilarni mehr-oqibat, insonparvarlik, kechirimlilik kabi ijobiy insoniy fazilatlarga o‘rgatadi. Dramatik asarlarni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z nutqini boyitadilar, o‘z fikrini aniq va mantiqli tarzda ifodalash ko‘nikmasini mustahkamlaydilar. Rollarga bo‘lib o‘qish, sahnaga chiqish, improvizatsiyalar yaratish jarayonida ular nutq madaniyati, emotsional ifoda, to‘g‘ri talaffuz kabi ko‘nikmalarni amalda o‘zlashtiradilar. 1.2. An’anaviy metodlar va ularning dramatik asarlarni o‘qitishdagi roli Ta’lim tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uzoq yillar davomida ta’lim jarayonida an’anaviy metodlar asosiy o‘rinni egallab kelgani aniq ko‘zga tashlanadi. An’anaviy metodlar deganda, odatda, o‘qituvchining bilim beruvchi va boshqaruvchi, o‘quvchilarning esa bilimlarni tayyor holatda qabul qiluvchi sifatida ishtirok etishi tushuniladi. Bunday yondashuvda o‘quvchi ko‘proq tinglovchi, yozuvchi va yodlovchi rolini bajaradi. O‘qituvchi esa darsning asosiy markazi sifatida ma’lumotlarni taqdim etadi, tahlil qiladi, xulosa chiqaradi va kerakli bilimlarni tizimlashtiradi. An’anaviy metodlarning mohiyati bilimlarning tayyor shaklda berilishida, ularni eslab qolish va takrorlashga asoslanishidadir. 392) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-apreldagi PF–5975- son Farmoni “Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va sifatni oshirish strategiyasi to‘g‘risida” 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5040-son qarori “Boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida” Asosoiy adabiyotlar 1. Sultonov Sherali. Adabiyotni innovatsion metodlar asosida o‘qitish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 2. Jo‘rayev Dilorom. Adabiyot darslarida dramatik asarlarni o‘qitish tajribalari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 3. Qo‘chqorova Maftuna. Adabiy matnni tahlil qilish metodikasi. – Toshkent: Fan, 2020. 4. Raxmatullayeva Shaxnoza. O‘zbek adabiyoti va zamonaviy ta’lim texnologiyalari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. 5. Sattorov Baxtiyor. Dramatik asarlar bilan ishlashda yangi pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Iqbol, 2017. 6. Abdullayeva Mohira. O‘quvchilarda estetik tafakkurni rivojlantirishda drama asarlarning roli. – Samarqand: Zarafshon, 2020. 7. Tursunova Dilrabo. Adabiyot darslarida innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 8. Murodov Ulug‘bek. Ta’limda STEAM yondashuvi: imkoniyatlar va tajribalar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 9. Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘qitish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023. 10. Ergashov Botir. Adabiyot darslarida loyiha asosida o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Muharrir, 2021. 31asarning ruhiy va badiiy qatlamini chuqurroq anglaydilar va uni o‘z ijodiy tasavvurlari bilan boyitadilar. STEAM metodikasi dramatik asarlarni o‘rgatishda bilimlarni bir nechta sohalar bilan bog‘laydi. Asarlar syujeti orqali tarixiy, madaniy, texnik tafsilotlar aniqlanadi va sahna ishi ilmiy-tadqiqot, san’at va texnologiya bilan uyg‘unlashadi. Shu yo‘l bilan, dramatik asar o‘quvchilar uchun hayotiy, amaliy va qiziqarli bo‘lib qoladi. 9 Loyiha-metodik yondashuv va dramatik asarlarni o‘qitishga tatbiqi Loyiha asosida o‘qitish (Project-Based Learning) dramatik asarlarni o‘rgatishda o‘quvchilarning mustaqil izlanishlarini, yaratishga asoslangan faoliyatini va ijodiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu yondashuvda o‘quvchilar o‘zlari kichik guruhlar tashkil qilib, berilgan asar asosida loyiha ishlab chiqadilar. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy" dramasi asosida o‘quvchilar "Navoiy sahnasi" loyihasini amalga oshirishlari mumkin. Loyiha doirasida o‘quvchilar Alisher Navoiy hayoti va ijodini o‘rganib, uning obrazini sahnalashtiradilar, dekoratsiya va kostyumlarni tayyorlaydilar va qisqa sahna ko‘rinishlarini tomoshabinlarga namoyish etadilar. Bu jarayonda o‘quvchilar tarixiy materiallarni o‘rganadilar, dramatik asarlarning badiiy tahlilini olib boradilar va amaliyotda o‘z bilimlarini tatbiq etadilar. Yana bir misol, Abdulla Qodiriy asarlaridan sahnalashtirish loyihasi tashkil etilishi mumkin. "O‘tkan kunlar" dramasini o‘rganishda o‘quvchilar sahnadagi tarixiy davr manzaralarini yaratish loyihasini amalga oshiradilar. Bu jarayon o‘quvchilarda tarixiy tafakkur, badiiy tahlil va amaliy dizayn ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Loyiha asosidagi yondashuv o‘quvchilarda ijodiy yondashuv, tadqiqot olib borish, jamoa bo‘lib ishlash, o‘z faoliyatini rejalashtirish va uni yakuniga yetkazish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Har bir loyiha yakunida o‘quvchilar o‘z faoliyat natijalarini taqdim etadilar, bu esa 9 Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik asarlarni o‘qitish . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 15matnni o‘qituvchi o‘qib beradi, so‘ngra asarning syujeti, asosiy qahramonlari, voqealar rivoji haqida izohlar beradi. O‘quvchilar esa o‘qituvchi bergan ma’lumotlarni tinglaydilar, zarur bo‘lsa, konspekt tuzadilar va yodlab oladilar. Bunday darslar ko‘proq bilim berishga, ma’lumot uzatishga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, muhokama yuritish kabi faol ko‘nikmalarini rivojlantirishda cheklangan imkoniyatlarga ega bo‘lgan. Shu bilan birga, an’anaviy metodlar o‘z vaqtida ta’lim sifatini ta’minlashda, o‘quvchilarga tizimli bilim berishda muhim rol o‘ynagan. Ayniqsa, dastlabki bosqichlarda, o‘quvchilar asarlarning asosiy mazmunini o‘zlashtirishi, asosiy g‘oya va syujet chizig‘ini tushunib olishlari uchun an’anaviy metodlar samarali vosita sifatida xizmat qilgan. Dramatik asarlarda murakkab syujetlar, chuqur psixologik tahlil talab qilinadigan obrazlar mavjud bo‘lgani uchun, o‘quvchilarga bularni anglatishda o‘qituvchining izohi va yo‘llanmalari muhim ahamiyat kasb etgan. Biroq zamonaviy ta’lim talablari va pedagogik yondashuvlar o‘zgarishi bilan an’anaviy metodlarning cheklovlari ham aniq namoyon bo‘la boshladi. An’anaviy metodlar o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini to‘liq ochib bera olmasligi, ularni faqat tayyor bilimni qabul qilishga o‘rgatishi, mustaqil fikrlash va shaxsiy fikrni shakllantirish imkonini cheklashi sababli ular o‘z dolzarbligini qisman yo‘qotdi. Bugungi kunda o‘quvchi ta’lim jarayonining faol subyekti sifatida ko‘rilmoqda, u o‘zi mustaqil ravishda bilim olish, tahlil qilish, xulosa chiqarish, muammoli vaziyatlarni yechish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Dramatik asarlarni o‘rganishda ham bu talab o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Endilikda faqat o‘qituvchining asarni o‘qib berishi va sharhlashi yetarli emas, balki o‘quvchilarni asar mohiyatini o‘zlari anglashga, qahramonlar ruhiy kechinmalarini mustaqil tahlil qilishga, asardagi konflikt va uning yechimlarini izchil tahlil qilishga o‘rgatish lozim. An’anaviy metodlar esa o‘quvchini bunday faoliyatga yetarli darajada jalb eta olmaydi, chunki bu metodlar ko‘proq tayyor bilimni uzatishga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchining faol fikrlash va mustaqil 9nazarini bildirish va uni himoya qilishga o‘rganadilar, bu esa ularda mustaqil fikrlash va erkin fikr bildirish malakalarini shakllantiradi. Shuningdek, dramatik asarlarning badiiy xususiyatlari orqali o‘quvchilarda empatiya, ya’ni boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish va his qilish qobiliyati rivojlanadi. Qahramonlarning ruhiy iztiroblarini anglash, ularning his-tuyg‘ulariga sherik bo‘lish dramatik asarlarni o‘qigan har bir o‘quvchida insonparvarlik, mehr- oqibat kabi ijobiy xislatlarni shakllantiradi. Bu esa o‘quvchilarning hayotga, jamiyatga, atrofdagi odamlar bilan munosabatlariga ongli yondashuvini kuchaytiradi va ularni har tomonlama yetuk shaxs sifatida kamol toptiradi. 3 Dramatik asarlar o‘zining kuchli tarbiyaviy salohiyati bilan o‘quvchilarning axloqiy, ijtimoiy va estetik kamolotida alohida o‘rin tutadi. Bunday asarlar o‘quvchilarga hayotning murakkab tomonlarini ko‘rsatib, ularni to‘g‘ri va noto‘g‘ri qarorlar orasidagi farqni anglashga undaydi. Dramatik asarlar voqealarning dinamik tasviri va obrazlarning jonli muloqoti orqali o‘quvchilarga ezgulik, adolat, vatanparvarlik, insonparvarlik, halollik kabi yuksak qadriyatlarni singdiradi. Asardagi qahramonlarning harakatlari va ular boshidan kechirgan ruhiy kurashlar o‘quvchilarga hayotiy tajriba beradi, ularni muammolar oldida mustaqil fikrlash va to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatadi. Har bir dramatik asar markazida, odatda, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurash tasvirlanadi. Qahramonlarning ezgu maqsadlar yo‘lida ko‘rsatgan matonati, fidoyiligi va ba’zida yo‘l qo‘ygan xatolari orqali o‘quvchilar hayotda qanday qadriyatlar ustuvor ekanini anglab yetadilar. Masalan, halollik va adolat uchun kurashayotgan qahramonlar o‘quvchilarning ongiga bu fazilatlarning qadrini singdiradi. Shu bilan birga, dramatik asarlardagi salbiy obrazlar esa yovuzlikning, adolatsizlikning qanday oqibatlarga olib kelishini ko‘rsatadi va o‘quvchilarda to‘g‘ri hayotiy pozitsiyani shakllantirishga yordam beradi. 3 Abdullayeva Mohira. O‘quvchilarda estetik tafakkurni rivojlantirishda drama asarlarning roli . – Samarqand: Zarafshon, 2020. 29ifodalashga intiladi. Bu esa ularning o‘z oldiga maqsad qo‘yish va unga erishish uchun astoydil harakat qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 2.2. STEAM, loyiha-metodik yondashuvlar va dramatik asarlarni o‘qitishga tatbiq etish STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) yondashuvi zamonaviy ta’limda o‘quvchilarning kompleks fikrlash, tahlil qilish va kreativlik ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Adabiyot, xususan dramatik asarlarni o‘rganishda ham STEAM metodologiyasi katta ahamiyatga ega. "Arts" — ya’ni san’at elementi orqali o‘quvchilar asarlarni nafaqat o‘qiydilar, balki sahnalashtirish, dizaynlash, interaktiv shaklda ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziyning "Yangi saodat" dramasini o‘rgatishda o‘quvchilar o‘sha davr hayotini virtual sahnaga ko‘chirishlari mumkin. Informatika va texnologiya fanlari yordamida ular sahna dekoratsiyasini loyihalashadi, dramatik vaziyatlarni grafik tarzda ifodalaydilar. San’at elementi orqali o‘quvchilar sahnadagi kiyimlar, dekoratsiyalar va qahramonlarning emotsional ifodasini o‘zlari tasavvur qilib yaratadilar. Shuningdek, "Zaynab va Omon" dramasini o‘rgatishda o‘quvchilar syujet asosida zamonaviy grafik roman yoki multfilm yaratish loyihasini amalga oshirishlari mumkin. Bu jarayon matematik hisoblar (sahna vaqtini, texnik vositalar va xarajatlarni hisoblash), texnologik platformalar va dizayn ko‘nikmalarini o‘zaro uyg‘unlashtirishni talab qiladi. STEAM va loyiha-metodik yondashuvlarning dramatik asarlarni o‘qitishda tatbiqi № Yondashuv turi Tatbiq usuli Misol dramatik asar Amalga oshirish shakli 1 STEAM Asar asosida sahna Hamza H. Virtual 33materiallar orqali u ko‘rish va eshitish hissiyotlarini bir vaqtda ishga soladi. Bu esa asar tafsilotlarini yanada jonli, aniq va emotsional qabul qilish imkoniyatini yaratadi. Video lavhalar, teatr spektakllarining yozuvlari dramatik asarning sahna tili, obrazlar harakati, dekoratsiyalar va sahna dinamikasini ko‘rsatishda juda muhim vosita hisoblanadi. Masalan, Abdulla Qahhorning "Sinchalak" dramasini sahnada ko‘rish orqali o‘quvchilar qahramonlar o‘rtasidagi hazil-mutoyiba, ijtimoiy keskinlik va ruhiy murakkablikni nafaqat o‘qiydilar, balki ko‘radilar va eshitadilar. Multimedia vositalari dramatik asarlarni faqat matn sifatida emas, balki hayotiy voqea sifatida qabul qilish imkonini beradi. Bu usul o‘quvchilarda dramatik tafakkurni shakllantiradi, ya’ni ular obrazlar harakati, syujet dinamikasi, konflikt rivoji va dramatik vaziyatlarning ichki mantiqini chuqurroq anglay boshlaydilar. Masalan, "O‘tkan kunlar" dramasini multimedia vositalari yordamida o‘rganishda, o‘quvchilar Zaynab va Otabek obrazlari o‘rtasidagi ruhiy kurashni nafaqat o‘qib, balki sahna harakati va aktyor ifodasi orqali bevosita his etadilar. Bu esa o‘quvchilarning adabiy matnni anglash darajasini oshirib, ularning tafakkur qamrovini kengaytiradi. Multimedia vositalaridan foydalanish o‘quvchilarda emotsional qamrovni oshirishga xizmat qiladi. Chunki dramatik asarlarda ko‘p hollarda ruhiy kurashlar, his-tuyg‘ular to‘qnashuvi va ichki ziddiyatlar markaziy o‘rinni egallaydi. Sahnadagi aktyor ifodasi, ohang va intonatsiya, yuz ifodalari o‘quvchilarga obrazlarning ichki olamiga kirish imkoniyatini beradi. Bu jarayonda o‘quvchilar dramatik obrazlarning ruhiy kechinmalarini o‘z qalblari bilan sezadilar, ularning his-hayajonlariga sherik bo‘ladilar. Bundan tashqari, multimedia materiallari orqali dramatik asarlarda tasvirlangan tarixiy davr, madaniy muhit, ijtimoiy sharoitlar haqida ham jonli tasavvur hosil qilish mumkin. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher 16o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. An’anaviy metodlar dramatik asarlarda syujetning ketma-ketligini tushuntirish, qahramonlar xarakterini tavsiflash, asosiy g‘oyani ko‘rsatish kabi umumiy vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Lekin dramatik asarlar o‘zining dialogik tuzilishi, obrazlar o‘rtasidagi murakkab psixologik munosabatlar, ichki kurashlar va ko‘p qirralik xarakterlari bilan ajralib turadi. Bunday murakkabliklarni chuqur anglash uchun o‘quvchining faolligi, mustaqil tahlil qilish va o‘z mulohazasini ifodalash qobiliyati zarur bo‘ladi. Shu sababli, zamonaviy adabiyot ta’limi jarayonida an’anaviy metodlarni innovatsion, interaktiv metodlar bilan uyg‘unlashtirish zarurati tug‘ildi. Bugungi o‘quvchilar sahnadagi vaziyatlarni o‘zlari tahlil qilishlari, qahramonlar qiyofasiga kirib, ularning hissiyotlarini anglashlari, o‘z nuqtayi nazarlarini bildirishlari va mantiqiy xulosalar chiqarishlari talab etiladi. Bunday faol o‘rganish jarayonini faqat an’anaviy metodlar yordamida to‘liq ta’minlash qiyin. Shunga qaramay, an’anaviy metodlarni butunlay inkor etish to‘g‘ri emas. Ular hali ham ta’lim jarayonida o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Xususan, dramatik asarlarni birinchi bor o‘rganayotganda, o‘quvchilarga asarning umumiy mazmunini, tarixiy kontekstini, syujet chizig‘ini tushuntirishda an’anaviy metodlar muhim yordam beradi. Asarni sahnalashtirish, rollarga bo‘lib o‘rganishdan oldin o‘qituvchining izohi, dramatik matndagi nozik san’at uslublarini tushuntirishi o‘quvchilarning keyingi tahliliy faoliyati uchun tayanch vazifasini bajaradi. 6 Dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlar uzoq vaqt davomida asosiy o‘quv-uslubiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan. An’anaviy metodlarning asosiy afzalliklaridan biri — o‘quvchilarga dramatik matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan tayanch bilimlarni tizimli va izchil shaklda taqdim etish imkoniyatini yaratishdir. O‘qituvchi dramatik asar syujeti, obrazlar xarakteri, voqealar rivoji va badiiy 6 Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘qitish . – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023. 37oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Mazkur kurs ishida dramatik asarlarni zamonaviy metodlar bilan o‘qitishning nazariy asoslari va amaliy tajribalari atroflicha o‘rganildi, innovatsion yondashuvlarning o‘quvchilarda estetik did, mantiqiy tafakkur va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni asoslab berildi. Dramatik asarlarni faqat an’anaviy usullar bilan o‘rgatish o‘quvchilarning passiv bilim olishini ta’minlasa, zamonaviy metodlar, xususan interaktiv usullar, STEAM yondashuvi, loyiha-metodik faoliyat va raqamli resurslardan foydalanish, ularni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiradi. Bu esa dramatik asarlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, ular sahna asarlarining ruhiy, badiiy va ijtimoiy qatlamlarini chuqurroq anglaydilar. Kurs ishida shuningdek, dramatik asarlarni multimedia va raqamli texnologiyalar yordamida o‘rganish imkoniyatlari ham ko‘rib chiqildi. Teatr sahnalari yozuvlari, 3D modellashtirilgan sahnalar, elektron darsliklar va virtual teatr arxivlari orqali o‘quvchilar dramatik matnni ko‘rish, eshitish va his qilish orqali o‘zlashtiradilar. Bu usul dramatik obrazlarning ruhiy dunyosini jonli anglash, asardagi konflikt va dramatik voqealarni real hayot bilan bog‘lash imkoniyatini beradi. Yakuniy xulosaga ko‘ra, dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish: O‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tanqidiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantiradi; Ijodiy yondashuvni, estetik did va emotsional sezgirlikni rivojlantiradi; Bilimlarni chuqur va ongli o‘zlashtirishga, badiiy tafakkurni boyitishga xizmat qiladi; Ta’lim jarayonini hayotga yaqinlashtiradi, o‘quvchini faol va ijodiy shaxs sifatida tarbiyalaydi. Kelgusida adabiyot darslarida innovatsion va interaktiv metodlardan samarali foydalanishni kengaytirish, raqamli resurslar asosida sahnalashtirish va loyiha asosida ta’lim shakllarini rivojlantirish dramatik asarlarni o‘qitish sifatini yana-da oshirishga xizmat qiladi. Demak, zamonaviy pedagogik yondashuvlar dramatik asarlarning 10Dramatik asarlarning tarbiyaviy xususiyati shundaki, ular o‘quvchilarni faqat nasihat shaklida emas, balki hayotiy misollar orqali o‘rgatadi. Qahramonlarning real hayotdagi kabi murakkab vaziyatlarga duch kelishi, o‘zaro nizolar, tanlovlar va qarorlar orqali o‘quvchilarning hayot haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi. Asar davomida qahramonlar boshidan kechirgan ichki iztiroblar va axloqiy kurashlar o‘quvchilarni o‘z hayotiy qarorlarining oqibatlari haqida o‘ylashga majbur qiladi. Bu esa ularda mustaqil va ongli fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Dramatik asarlar odob-axloq me’yorlarini o‘rgatishda ham samarali vosita hisoblanadi. Qahramonlarning o‘zaro munosabatlari, ularning hurmat, mehr-oqibat, do‘stlik va vafodorlik kabi qadriyatlarga bo‘lgan munosabati o‘quvchilarga axloqiy mezonlar haqida chuqurroq bilim beradi. Shu tarzda, dramatik asarlar o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni qadrlash, boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish va hurmat qilish madaniyatini shakllantiradi. Bu esa ularni jamiyatda faol va ijobiy shaxs sifatida shakllanishlariga yordam beradi. 4 Dramatik asarlar orqali o‘quvchilar vatanparvarlik va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalanadilar. Ayniqsa, tarixiy dramatik asarlar — xalqimizning azaliy orzu-umidlari, istiqlol uchun kurashi va milliy g‘ururi ifodalangan sahnalar orqali o‘quvchilarning vatanga, millatga, ona yurtga bo‘lgan muhabbatini oshiradi. Milliy qahramonlarning jasoratlari, fidoiyliklari dramatik asarlarda yorqin ifoda topadi va bu o‘quvchilarda milliy iftixor va o‘zlikni anglash tuyg‘usini mustahkamlaydi. Dramatik asarlar shuningdek, insonparvarlik va mehr-oqibat g‘oyalarini targ‘ib qiladi. Qahramonlarning boshqalar dardiga befarq bo‘lmay, yordam berishga intilishi, adolat va inson qadr-qimmatini himoya qilishi orqali o‘quvchilar hayotda ham shunday qadriyatlarni o‘z hayot mezoni sifatida qabul qilishga undaladi. Asarlarni o‘qib, o‘quvchilar nafaqat o‘z shaxsiy manfaatlari haqida o‘ylash, balki jamiyat 4 Murodov Ulug‘bek. Ta’limda STEAM yondashuvi: imkoniyatlar va tajribalar . – Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 36Raqamli resurslar yordamida o‘quvchilar dramatik matnlar ustida turli xil topshiriqlar bajaradilar: sahna planlari tuzadilar, qahramonlar xarakterini jadvalga soladilar, voqealar rivojini grafik shaklda ifodalashadi. Bunday faoliyat o‘quvchilarning tahliliy va tizimli fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ularni adabiy matnga chuqurroq yondashishga o‘rgatadi. Raqamli teatr arxivlari orqali esa o‘quvchilar klassik va zamonaviy sahna ko‘rinishlarini ko‘rib, dramatik asarlarning turli interpretatsiyalarini taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, "Kelinlar qo‘zg‘oloni" dramasining turli sahnalashtirilgan variantlarini solishtirish orqali o‘quvchilar rejissorlik yondashuvlari, aktyorlik mahorati va sahna estetikasi o‘rtasidagi farqlarni ko‘rishadi. Bu esa ularning estetik didini, tahliliy tafakkurini va adabiy baholash qobiliyatini rivojlantiradi. Raqamli platformalarda tashkil etiladigan vebinarlar va online seminarlar ham dramatik asarlarni chuqurroq o‘rganishga xizmat qiladi. Masalan, adabiyotshunoslar va teatrshunoslar tomonidan o‘tkaziladigan vebinarlar orqali o‘quvchilar sahna tili, dramaturgiya asoslari va aktyorlik san’ati haqida amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar. Raqamli resurslar yordamida dramatik asarlarni o‘rganish zamonaviy ta’lim talablariga to‘liq javob beradi. Bu usullar dramatik asarni o‘rganishda nafaqat bilim, balki tahlil, emotsional qabul, ijodiy yondashuv va o‘z fikrini ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘quvchilar badiiy adabiyotga nafaqat o‘qish ob’ekti, balki chuqur his etish va fikr yuritish manbai sifatida qaraydigan bo‘ladilar. Xulosa Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida ta’lim jarayoniga yangicha, zamonaviy yondashuvlar joriy etilishi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, adabiyot fanida, xususan dramatik asarlarni o‘qitishda innovatsion va interaktiv metodlarning qo‘llanilishi ta’lim samaradorligini 11oldidagi burch va mas’uliyatni ham his etishga o‘rganadilar. Shuningdek, dramatik asarlar orqali o‘quvchilarda irodaviy sifatlar — sabr-toqat, qat’iyat, bardoshlilik singari fazilatlar rivojlanadi. Qahramonlarning hayot sinovlari oldidagi matonati o‘quvchilarga shaxs sifatida bardoshli bo‘lish, har qanday qiyinchiliklarga qaramay o‘z orzulari sari intilish zarurligini anglatadi. Bu esa ularning hayotga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantirib, ularda mustaqil hayot kechirish uchun zarur psixologik tayyorgarlikni mustahkamlaydi. Bundan tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda axloqiy tanqid va o‘z-o‘zini baholash qobiliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilar qahramonlarning xatti-harakatlarini baholar ekanlar, beixtiyor o‘z xatti-harakatlariga ham nazar soladi va shaxsiy hayotida qanday qarorlar qabul qilishi lozimligini anglab boradi. Shu tarzda, dramatik asarlar nafaqat bilim va madaniyat manbai, balki shaxsiy o‘z-o‘zini anglash va o‘zini tarbiyalash maktabi vazifasini ham bajaradi. Ta’lim jarayonida dramatik asarlarning o‘rni beqiyos bo‘lib, ular o‘quvchilarning faolligini oshirish, ijodiy fikrlash, tahlil qilish va o‘z fikrini erkin ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Dramatik asarlar o‘quvchilarning tasavvur olamini kengaytiradi, ularni o‘zaro muloqotga jalb etadi va badiiy nutq madaniyatini shakllantirishda faol rol o‘ynaydi. Sahna asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilar real hayotdagi ijtimoiy munosabatlar, shaxslararo aloqalar, insoniy qadriyatlar va hayotiy muammolarni yaxshiroq anglab yetadilar. Shuning uchun dramatik asarlar o‘quvchilarning hayotiy tajribasini boyitishga xizmat qiladi. Dramatik asarlarni ta’lim jarayonida qo‘llash o‘quvchilarda tanqidiy va analitik fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Asar matnini o‘qibgina qolmay, uni sahnalashtirish, obrazlarni tahlil qilish, qahramonlarning motivatsiyasini anglash orqali o‘quvchilar voqealarni turli nuqtayi nazardan ko‘ra oladilar. Bu esa ularni chuqur mulohaza yuritishga, voqea va hodisalarni izchil tahlil qilishga va ulardan mantiqiy xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Shunday qilib, 21metod o‘quvchilarning emotsional dunyosini boyitadi, ularni his-tuyg‘ularni ifodalash va boshqalar hislarini anglashga o‘rgatadi. Shuningdek, bunday faoliyat o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va jamoada ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Zamonaviy ta’lim yondashuvlari dramatik asarlarning zamonaviy o‘quvchi ongiga yaqinlashtirilishini ta’minlaydi. Chunki bugungi o‘quvchilar texnologiyalar dunyosida yashamoqda, ularning fikr tezligi, axborotga yondashuvi avvalgi avlodlarga qaraganda farq qiladi. Shu sababli dramatik asarlarni o‘qitishda raqamli resurslardan, videoroliklar, animatsiyalar, sahna ko‘rinishlari videoyozuvlaridan foydalanish o‘quvchilarning asarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va uni chuqurroq anglashga yordam beradi. Dramatik asarlarni o‘rganishda muammoli vaziyatlar yaratish ham zamonaviy metodlardan biridir. O‘qituvchi asardagi biror dramatik vaziyatni taqdim etib, o‘quvchilarga: "Siz qahramon o‘rnida bo‘lsangiz, qanday harakat qilardingiz?" kabi savollar beradi. Bu esa o‘quvchilarni mustaqil qaror qabul qilish, voqealarni tahlil qilish va o‘z xulosasini asoslashga majbur qiladi. Bunday metod dramatik asarlarning o‘quvchining ongiga ta’sirini kuchaytiradi. STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) yondashuvi ham dramatik asarlarni o‘rganishda foydali bo‘lishi mumkin. Masalan, "San’at" va "Texnologiya" elementlarini uyg‘unlashtirib, o‘quvchilar dramatik sahnalarni interaktiv tarzda yaratishlari, virtual sahna dekoratsiyalari va obrazlar xarakteristikasini ishlab chiqishlari mumkin. Bu esa nafaqat asarni tahlil qilishni, balki uni amaliyotda aks ettirishni ham ta’minlaydi. 8 Zamonaviy ta’lim yondashuvlarining yana bir muhim talabi — o‘quvchilarning shaxsiy tajribasiga asoslanishdir. Dramatik asarlarni 8 Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar . – Toshkent: Turon-Iqbol, 2022. 38o‘quvchilar ongida teranroq aks etishiga va ularning shaxsiy hamda ijtimoiy rivojlanishiga kuchli turtki beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PQ–4477- son qarorim“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Abdullajonova Sevara Shahobiddin qizining O zbek adabiyotini o qitish metodikasi ʻ ʻ fanidan “ Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Sattarova N. Bajaruvchi: Abdullajonova S. 232.1. Interaktiv metodlar va dramatik asarlarni o‘zlashtirishda ularning ahamiyati . Zamonaviy ta’limda o‘quvchilarning bilim olish jarayonidagi faolligini oshirish, ularning mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish muhim o‘rin tutadi. Bu vazifalarni amalga oshirishda interaktiv metodlarning ahamiyati beqiyosdir. Interaktiv metodlar o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi biryoqlama munosabatni rad etib, bilim jarayonini faol hamkorlik va o‘zaro muloqot asosida tashkil etishni nazarda tutadi. An’anaviy monologik yondashuvdan farqli ravishda, interaktiv metodlarda o‘quvchi bilim olish jarayonining markaziga chiqariladi va uning mustaqil fikr bildirish, tahlil qilish va bahs- munozarada ishtirok etish imkoniyatlari kengaytiriladi. Dramatik asarlarni o‘qitishda interaktiv metodlarning joriy etilishi o‘quvchilarning matnga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartiradi. Endi o‘quvchi asarni passiv tinglamaydi, balki undagi voqealar rivojiga faol munosabat bildiradi, qahramonlarning harakatlarini baholaydi va ularning ruhiy kechinmalarini tushunishga harakat qiladi. Bu jarayon orqali o‘quvchi asar syujetini, obrazlarning ichki dunyosini va dramatik vaziyatlarning mohiyatini chuqurroq anglay boshlaydi. Ayniqsa, dramatik asarlardagi konfliktlarni yechishga bo‘lgan urinishlar o‘quvchining tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Interaktiv metodlar yordamida dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarda sahna nutqi va emotsional ifoda ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Rolli o‘yinlar va sahnalashtirish mashg‘ulotlari natijasida o‘quvchilar qahramonlarning holatini, hissiyotlarini jonli ifoda etishga harakat qiladilar. Bu esa nafaqat dramatik matnni yaxshiroq anglashga, balki hayotda o‘z his-tuyg‘ularini to‘g‘ri ifoda etish, muloqotda samarali bo‘lish kabi ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Interaktiv metodlar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash va hamkorlik madaniyatini shakllantiradi. Guruhli ishlarda o‘quvchilar sahna asarlarini birgalikda tahlil qilishadi, sahnalarni sahnalashtirishda rollarni taqsimlashadi va har bir ishtirokchi o‘z vazifasini bajarishga intiladi. Bu esa o‘quvchilarda o‘zaro 5Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Adabiyot metodikasi sohasida dramatik asarlarni o‘qitish masalasi uzoq yillar davomida ko‘plab olim va metodistlar tomonidan tadqiq etilgan. Xususan, Sirojiddin Sulton, Matluba Qo‘chqorova, Dilafruz Jo‘rayev singari adabiyotshunos va metodistlarning ilmiy ishlarida dramatik asarlarning o‘quvchilarning ma’naviy va aqliy rivojlanishidagi o‘rni haqida chuqur tahliliy xulosalar berilgan. Bu tadqiqotlarda dramatik asarlarning badiiy tuzilishi, syujetik dinamikasi, obrazlarning harakati va ruhiy portretlari kabi jihatlar alohida o‘rganilgan. Shuningdek, adabiyot darslarida matn asosida tahliliy savollar tuzish, muhokamalar tashkil etish, rolli o‘yinlar orqali o‘quvchilarning faoliyatini faollashtirish masalalari ham ko‘plab ilmiy manbalarda o‘z ifodasini topgan. Ammo so‘nggi yillarda ta’limda zamonaviy texnologiyalar va innovatsion metodlarning jadal kirib kelishi dramatik asarlarni o‘qitishda yangi yondashuvlarni talab qilmoqda. Interaktiv ta’lim vositalari, raqamli resurslar va loyiha asosida o‘rgatish uslublari dramatik asarlarning o‘zlashtirilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida to‘liq tizimlashtirilgan ilmiy tadqiqotlar hali yetarlicha emas. Ayniqsa, STEAM yondashuvi, multimedia resurslari yordamida dramatik asarlar tahlilini o‘rganish va raqamli vositalar orqali obrazlar harakatini talqin qilish masalalari hali ilmiy-metodik jihatdan yetarli o‘rganilmagan. Shuning uchun ushbu kurs ishi mazkur bo‘shliqni to‘ldirishga va mavjud tajribalarni yangilashga xizmat qiladi. Kurs ishining ahamiyati Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy va innovatsion metodlardan foydalanishni ilmiy asoslash va amaliy tajribalar bilan boyitish ta’lim sifatini oshirishning eng dolzarb masalalaridan biridir. Mazkur kurs ishi dramatik asarlarni o‘rgatishda o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning tahlil qilish, baholash, tanqidiy fikrlash, mustaqil xulosa chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ishda interaktiv metodlar, raqamli vositalar, loyiha asosidagi 35Bu usul dramatik asarlardagi ijtimoiy, madaniy va tarixiy kontekstni osonroq anglashga yordam beradi. Elektron darsliklar esa o‘z navbatida dramatik matnlar bilan birga ularning tahlili uchun kerakli materiallarni — izohlar, lug‘atlar, muallif haqidagi ma’lumotlar, tarixiy sharhlar va hatto video ma’ruzalardan iborat bo‘lgan to‘plamni o‘z ichiga oladi. Bunday darsliklar o‘quvchiga matnni o‘qibgina qolmay, uni tahlil qilish, qiyosiy o‘rganish va o‘z fikrini shakllantirish imkonini beradi. Masalan, elektron darslikda "Zaynab va Omon" dramasi berilgan bo‘lsa, yonida qahramonlar xarakteri haqida qisqa sharhlar va syujetning asosiy tugunlari ham keltirilgan bo‘ladi. Virtual teatr sayohatlari ham dramatik asarlarni o‘rganishda yangi ufqlar ochadi. O‘quvchilar virtual sayohatlar orqali dunyodagi mashhur teatr sahnalari — masalan, O‘zbek Milliy akademik teatrining sahna orqa hayotini ko‘rib chiqishlari mumkin. Bu orqali ular sahna bezatish, aktyorlarning tayyorgarligi, sahna harakati va rejissura ishlarini amaliy ko‘rinishda o‘rganadilar. Masalan, "Padarkush" dramasining qanday sahnalashtirilgani, dekoratsiyalarning qanday tanlangani va aktyorlarning obraz ustida ishlashi kabi jarayonlarni kuzatish orqali o‘quvchilar dramatik asarni sahna asariga aylantirish jarayonini tushunadilar. Shuningdek, raqamli testlar va interaktiv viktorinalar o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlashda juda foydalidir. Masalan, "O‘tkan kunlar" dramasining syujeti bo‘yicha testlar ishlab chiqilib, obrazlararo munosabatlar, asar g‘oyasi va konflikt nuqtalarini aniqlash topshiriqlari beriladi. 10 Bu usul o‘quvchilarni faollikka undaydi, ularning dramatik asar ustida mustaqil ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi. 10 Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik asarlarni o‘qitish . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 17g‘oya haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va aniq ma’lumotlar berib, o‘quvchilarni asar mazmuni bilan tanishtiradi. Bu esa o‘quvchilarning asarni umumiy tushunishini va asardagi asosiy g‘oyalarni qamrab olishini ta’minlaydi. Dramatik asarlarni o‘qitishda o‘qituvchining sharhi o‘quvchilarga murakkab syujet chizig‘ini anglash, qahramonlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni tushunish va asarda ifodalangan badiiy fikrni idrok etishda muhim yordam beradi. An’anaviy metodlar orqali o‘quvchilar dramatik asarlarning asosiy voqealari va badiiy g‘oyasi haqida umumiy tasavvur hosil qiladilar, bu esa keyinchalik asar ustida chuqurroq ishlash uchun zarur poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, an’anaviy metodlar dramatik asarlar bilan ilk bor tanishayotgan o‘quvchilar uchun ayniqsa foydalidir. Chunki ular dramatik matnning o‘ziga xos tuzilishi — dialog shaklida rivojlanishi, konflikt va syujet dinamikasini anglashda hali uncha tajribaga ega emas. O‘qituvchining izohi va sharhi yordamida o‘quvchilar matndagi asosiy voqeliklarni va obrazlarning harakatlarini ko‘proq tushuna oladilar, badiiy tafsilotlarning ahamiyatini anglab yetadilar. Biroq, an’anaviy metodlarning asosiy cheklovi shundaki, bunday yondashuvda o‘quvchi ko‘proq passiv tinglovchi rolini bajaradi. U tayyor bilimni qabul qiladi, lekin o‘zi mustaqil ravishda fikr yuritish, savollar berish, qahramonlar harakatini tahlil qilish imkoniyatidan cheklangan bo‘ladi. Natijada, o‘quvchining tafakkur faoliyati faollashmaydi, u dramatik asarning chuqur qatlamlarini, obrazlarning ichki dunyosini mustaqil ravishda o‘rganishga undalmaydi. Bu esa dramatik asarlardagi boy badiiy va tarbiyaviy imkoniyatlardan to‘liq foydalanishni qiyinlashtiradi. Chunki dramatik asarlarning asosiy tarbiyaviy kuchi — obrazlar ruhiy kechinmalarini, ularning tanlovlarini va ichki kurashlarini o‘zlashtirish orqali shakllanadi. Agar o‘quvchi bu jarayonda faol ishtirok etmasa, dramatik asarning tarbiyaviy ta’siri ham yuzaki bo‘lib qoladi. Shu sababli zamonaviy ta’lim konsepsiyasida an’anaviy metodlarni faqat mustaqil shaklda emas, balki innovatsion va interaktiv 18metodlar bilan uyg‘unlashtirib qo‘llash zarurligi yuzaga keldi. Bugungi ta’lim o‘quvchilarni bilimlarni passiv qabul qiluvchi emas, balki faol izlovchi, tahlil qiluvchi va yaratuvchi shaxs sifatida shakllantirishni maqsad qiladi. Dramatik asarlarni o‘qitishda o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash uchun an’anaviy metodlar bilan bir qatorda rolli o‘yinlar, sahnalashtirish, muammoli savollar yaratish, guruhiy tahlil kabi metodlardan foydalanish zarur. Masalan, asarni o‘qituvchi o‘qib berishdan ko‘ra, o‘quvchilarga qahramonlar roli berilib, dialog shaklida o‘qishga jalb qilinsa, ular matnni chuqurroq anglay boshlaydilar. Bundan tashqari, dramatik asarlarni tahlil qilishda o‘quvchilarning savollar berish, qahramonlar xatti-harakatini mustaqil baholash va xulosalar chiqarish faoliyatiga jalb etilishi kerak. Bu o‘quvchilarda nafaqat badiiy tafakkurni, balki tanqidiy va tahliliy fikrlash ko‘nikmalarini ham shakllantiradi, ularni mustaqil qaror qabul qilishga o‘rgatadi. An’anaviy metodlarning dramatik asarlarni o‘qitishdagi afzalliklari va cheklovlari № Yo‘nalish Afzalliklari Cheklovlari 1 Bilim berish Matnni aniq va tizimli tushuntiradi, tayanch bilimlarni shakllantiradi O‘quvchi tayyor bilimni qabul qiladi, mustaqil o‘rganish imkoniyati cheklangan 2 Asar tahlili Syujet, qahramonlar va asosiy g‘oyani izohlab beradi Qahramonlarning ruhiy dunyosini mustaqil anglash imkoniyati kam 3 Vaqtni boshqarish Tez va ko‘p ma’lumot yetkazadi Fikr almashish va bahs- munozaralarga kam imkoniyat 26Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy" dramasi sahnalashtirilganda, o‘quvchilar Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro obrazlari o‘rtasidagi do‘stlik va fidoyilikni jonli ifodalaydilar. Sahnalashtirish jarayonida o‘quvchilar dramatik asarlarning sahna tilini, emotsional ifoda vositalarini va harakat dinamikasini o‘rganadilar. Bu esa ularning nutq madaniyatini va sahna madaniyatini rivojlantiradi. Muammoli savollar va guruhiy tahlillar Muammoli savollar va guruhiy tahlillar yordamida dramatik asarlar o‘quvchilar uchun nafaqat o‘qiladigan matn, balki tahlil qilinadigan va baholanadigan voqelikka aylanadi. O‘qituvchi dramatik asardagi vaziyatlarni tahlil qilish uchun savollar beradi, o‘quvchilar esa guruhda fikr almashadilar, har xil yechimlarni muhokama qiladilar. Masalan, Abdulla Qahhorning "O‘tkan kunlar" dramasi asosida "Otabekning muammoli tanlovi qanday natijalarga olib keldi?" kabi savollarni muhokama qilish orqali o‘quvchilar qahramonlarning harakati va ruhiy kurashlarini tahlil qiladilar. Muammoli savollar dramatik vaziyatlarga turli nuqtayi nazardan qarashni, sabab va oqibat aloqalarini anglashni o‘rgatadi. Diskussiya va debatlar dramatik matndagi ijtimoiy va axloqiy masalalarni chuqurroq anglash uchun qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘z nuqtayi nazarlarini bildirishadi, o‘z fikrlarini asoslashadi va boshqalarning fikrlariga nisbatan tanqidiy munosabat bildiradilar. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziy asarlaridan "Yangi saodat" dramasi atrofida "Ayollarning erkinlik uchun kurashi qanday baholanishi kerak?" mavzusida bahs tashkil etilishi mumkin. Bu usul o‘quvchilarning ijtimoiy masalalar bo‘yicha mustaqil qaror qabul qilish, o‘z nuqtayi nazarini dalillar bilan himoya qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Interaktiv usullarning umumiy ta’siri Har bir interaktiv metod dramatik asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarning bilimga nisbatan faolligini oshiradi. O‘quvchilar dramatik matnni faqat o‘qimaydilar, balki uni tahlil qiladilar, baholaydilar va o‘z shaxsiy tajribalari bilan bog‘laydilar. Natijada, dramatik 24hurmat, mas’uliyat, liderlik va jamoa bilan ishlash qobiliyatlarini kuchaytiradi. Ayniqsa, dramatik asarlarni sahnalashtirishda har bir o‘quvchi o‘z rolining mohiyatini anglash va uni jonli ifodalash uchun mas’uliyatni his qiladi. Shuningdek, interaktiv metodlar dramatik asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarning o‘z hayotiy tajribalarini matn bilan bog‘lash imkonini yaratadi. Masalan, dramatik asardagi biror muammoli vaziyatga o‘quvchi o‘z tajribasidan kelib chiqib munosabat bildiradi va o‘z fikrini asoslashga intiladi. Bu esa ta’lim jarayonining hayot bilan uzviy bog‘liq bo‘lishiga, o‘quvchilarda real hayotdagi vaziyatlarni tahlil qilish va to‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmalarining shakllanishiga xizmat qiladi. Interaktiv metodlar dramatik asarlarni zamonaviy o‘quvchilar ongiga yaqinlashtiradi. Bugungi kunda o‘quvchilar axborotni tez o‘zlashtirish, faol fikrlash va ijodiy yondashish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Dramatik asarlarni interaktiv metodlar bilan o‘qitish esa bu talablarni qondiradi, chunki bu usul o‘quvchini passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. O‘quvchi sahna harakatlari, obrazlarning ruhiy kechinmalari va dramatik vaziyatlarni tahlil qilish orqali o‘z bilimini chuqurlashtiradi va kengaytiradi. Bundan tashqari, interaktiv metodlar dramatik asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarda nutq madaniyatini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Sahnalashtirish va rolli o‘yinlar davomida o‘quvchilar o‘z fikrlarini ravon, lo‘nda va ifodali tarzda yetkazishga o‘rganadilar. Bu esa ularning umumiy muloqot madaniyatini rivojlantiradi va ijtimoiy faollik darajasini oshiradi. Interaktiv mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar shaxsiy fikrini himoya qilish, dalillash va bahslashish madaniyatini ham egallaydilar. Interaktiv metodlarning yana bir muhim afzalligi — o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishdir. An’anaviy o‘qitish metodlarida zerikish va faollikning pasayishi tez-tez kuzatiladi, interaktiv metodlarda esa o‘quvchilar o‘zlarini jarayonning ajralmas qismi sifatida his qiladilar. Sahna mashqlari, muammoli vaziyatlar, diskussiya va guruhli tahlillar o‘quvchilarning qiziqishini 20va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilmoqda. Dramatik asarlarni o‘qitish jarayoni ham bu jarayondan chetda qolmayapti. Asosan an’anaviy yondashuvlarga asoslangan dramatik asarlarni o‘qitish uslublari bugungi kunda o‘z-o‘zidan zamonaviy innovatsion ta’lim texnologiyalari bilan boyitilishi va yangilanishi zarurati tug‘dirilmoqda. Zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj, avvalo, o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni ta’lim jarayonining faol subyekti sifatida shakllantirish talabidan kelib chiqadi. Dramatik asarlar o‘z tabiatiga ko‘ra, hayotiy voqealar, insoniy ruhiy kechinmalar va ijtimoiy munosabatlarning badiiy ifodasi bo‘lgani uchun ularni o‘rgatishda o‘quvchilarning faolligini ta’minlash nihoyatda muhimdir. O‘quvchi matnni faqat eshitmasligi, balki uni his qilishi, undagi ruhiy va ijtimoiy masalalarni mustaqil ravishda anglab yetishi zarur. An’anaviy yondashuvlarda dramatik asarlarni o‘rganish ko‘pincha o‘qituvchining sharhi va o‘quvchilarning tinglovi bilan chegaralangan edi. Bunday usulda o‘quvchi passiv qabul qiluvchi bo‘lib qoladi va dramatik asarning badiiy qatlamlarini mustaqil anglash imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Zamonaviy yondashuv esa, aksincha, o‘quvchini mustaqil fikrlashga, o‘z xulosalarini bildirishga, obrazlar dunyosini mustaqil o‘rganishga undaydi. Bu esa dramatik asarlarning tarbiyaviy va badiiy imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Dramatik asarlarni o‘rganishda zamonaviy ta’lim metodlari — interaktiv metodlar, muammoli o‘qitish, rolli o‘yinlar, loyiha asosida ta’lim, STEAM metodikasi kabi yondashuvlarning joriy etilishi zarur. Bu usullar orqali o‘quvchilar sahna asarlarini jonli tarzda his qilishadi, obrazlarning ichki dunyosini tahlil qilishga kirishadilar, dramatik vaziyatlarda o‘zlarini sinab ko‘radilar va o‘z qarorlarini asoslashga o‘rganadilar. Masalan, dramatik asarni faqat o‘qish bilan cheklanib qolmasdan, rollarga bo‘lib o‘ynash, sahnalashtirish orqali o‘rganish o‘quvchilarda matnni nafaqat yaxshiroq tushunishga, balki obrazlar ruhiyatini o‘zida his qilishga yordam beradi. Bu 4 Kirish Kurs ishining dolzarbligi Bugungi ta’lim islohotlari sharoitida o‘quvchilarda chuqur bilim, tahliliy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish ustuvor maqsadlardan biri sifatida belgilangan. Xususan, adabiyot darslarining samaradorligini oshirish, o‘quvchilarda estetik did, mustaqil fikrlash va badiiy tafakkur imkoniyatlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Dramatik asarlar o‘z tabiatiga ko‘ra o‘quvchilarda real hayotiy vaziyatlarni tasavvur qilish, inson ruhiyatining nozik tomonlarini anglash, muloqot madaniyatini o‘zlashtirish imkonini beradi. Ammo amaldagi dars jarayonida dramatik asarlar ko‘pincha an’anaviy, klassik uslublarda o‘qitilmoqda va bu o‘quvchilarning faolligini to‘la ta’minlay olmayapti. Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sohasidagi islohotlarning dolzarbligi haqida ta’kidlab aytgan edilar: "Bugungi kunda har bir o‘qituvchi zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, dars jarayonida innovatsion metod va vositalardan foydalanishi, yoshlarni mustaqil fikrlash va ijodiy yondashishga o‘rgatishi shart." 1 Zamonaviy texnologiyalar va innovatsion metodlardan foydalanish imkoniyatlari kengaygani holda, ularni dramatik asarlarni o‘qitishda yetarli darajada samarali qo‘llash hali keng yo‘lga qo‘yilmagan. Ayniqsa, interaktiv metodlar, STEAM yondashuvlari, loyiha asosida ta’lim kabi zamonaviy usullar dramatik matnlarni o‘zlashtirishni yengillashtirishi, o‘quvchilarning individual va guruhiy faoliyatini kuchaytirishi mumkin. Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundaki, u dramatik asarlarni zamonaviy pedagogik yondashuvlar yordamida o‘qitishning yangi imkoniyatlarini aniqlash, bu sohada mavjud bo‘lgan tajribalarni tahlil qilish va takomillashtirish masalalarini ko‘rib chiqishga xizmat qiladi. Shu jihatdan, mavzu zamonaviy ta’lim islohotlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyat kasb etadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, "Ta’lim va tarbiya tizimini tubdan isloh qilish bo‘yicha belgilangan vazifalar yuzasidan yig‘ilishdagi nutqi", 2020-yil 6-mart. ) 28o‘quvchilar qahramonlarning his-tuyg‘ularini ifoda etishga, ularning ruhiy kechinmalarini sahnada jonli ko‘rsatishga o‘rganadilar. Bu esa ularning sahna nutqi, talaffuz aniqligi, emotsional ifoda va aktyorlik qobiliyatlarini shakllantiradi. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy" dramasi asosida sahnalashtirilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarda tarixiy obrazlarni yaratish mahoratini rivojlantiradi. Bundan tashqari, interaktiv metodlar yordamida o‘quvchilarda muloqot madaniyati shakllanadi. Guruhli ishlash, bahs-munozaralarda ishtirok etish orqali o‘quvchilar o‘z fikrini aniq va madaniyatli ifoda etishga, boshqalarning fikrini tinglash va hurmat qilishga o‘rganadilar. Masalan, dramatik matndagi ijtimoiy adolat masalalarini muhokama qilish jarayonida o‘quvchilar o‘z qarashlarini dalillar bilan asoslab, boshqalarning pozitsiyalariga nisbatan tolerant munosabatni rivojlantiradilar. Interaktiv metodlar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Sahna tayyorlash, rollarni taqsimlash va sahna ko‘rinishlarini yaratish jarayonida o‘quvchilar bir-birini tinglash, kelishuvga erishish va umumiy natijaga xizmat qilishni o‘rganadilar. Bu esa ularning kelajakdagi kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida zarur bo‘lgan muhim kompetensiyalarni shakllantiradi. Shuningdek, dramatik asarlarni interaktiv metodlar orqali o‘rganish o‘quvchilarda estetik tafakkur va badiiy didni rivojlantiradi. Qahramonlarning harakatlarini, sahna tasvirlarini va dramatik konfliktlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilar hayotning go‘zalligi, murakkabligi va qadriyatlari haqida o‘z tasavvurlarini boyitadilar. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziyning "Yangi saodat" dramasi asosida o‘quvchilar milliy qadriyatlar va jamiyat taraqqiyoti o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglay boshlaydilar. Interaktiv metodlar natijasida o‘quvchilarda shaxsiy mas’uliyat hissi ham shakllanadi. Har bir rolli o‘yin yoki sahnalashtirish jarayonida o‘quvchi o‘z roli uchun mas’ul ekanini his qiladi va uni imkon qadar yaxshiroq 32ularda jamoat oldida chiqish madaniyatini shakllantiradi. Dramatik asarlarni loyiha asosida o‘rganish natijasida o‘quvchilar nafaqat asarni tahlil qiladilar, balki uni amaliyotga tadbiq etib, real hayotga yaqinlashtiradilar. Bu yondashuv ularni bilimni amaliy faoliyatda qo‘llashga o‘rgatadi. 2.3. Zamonaviy texnologiyalar (multimedia, raqamli resurslar) yordamida dramatik asarlarni o‘qitishning samarali usullari Bugungi tezkor rivojlanayotgan zamonda ta’lim jarayoniga zamonaviy texnologiyalar, ayniqsa multimedia vositalarini joriy etish, o‘quvchilarning bilim olish jarayonini tubdan o‘zgartirib yubordi. Multimedia vositalaridan foydalanish ayniqsa dramatik asarlarni o‘qitish jarayonida o‘zining yuksak samaradorligini namoyon qilmoqda. Chunki dramatik asarlarning o‘ziga xos tabiati — sahnadagi harakat, dialoglar, konfliktlar — aynan jonli tasvirlar va eshitiladigan ohanglar yordamida yanada yorqinroq va chuqurroq anglanadi. Multimedia vositalari deganda biz video lavhalar, teatr sahnalari yozuvlari, audio spektakllar, virtual teatr sahifalari kabi resurslarni nazarda tutamiz. Ushbu vositalar orqali o‘quvchilar dramatik asarlarning syujeti va obrazlar xarakterini nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy ravishda ham tushuna boshlaydilar. Masalan, Hamid Olimjonning mashhur "Zaynab va Omon" dramasini oddiy o‘qish bilan cheklangan taqdirda, o‘quvchi voqealar ketma-ketligini faqat tasavvur qiladi. Ammo shu asar asosida sahnalashtirilgan teatr spektaklini tomosha qilsa, u qahramonlarning his-tuyg‘ularini, ruhiy kurashini, sahnadagi harakatlarning ifodaviy kuchini jonli ravishda his qiladi. Multimedia vositalari o‘quvchilarning ko‘rish, eshitish va his qilish qobiliyatlari orqali bilim olish jarayonini kuchaytiradi. Matnni o‘qiganda o‘quvchi uni asosan ko‘z bilan qabul qilsa, video va audio 27asarlarning badiiy va tarbiyaviy mohiyati o‘quvchi ongiga chuqurroq singadi. Shu bilan birga, o‘quvchilar sahna madaniyati, nutq ifodasi, muloqot va ijtimoiy faollik kabi ko‘nikmalarga ham ega bo‘ladilar. Interaktiv metodlar o‘quvchilarni faqat bilim oluvchilar emas, balki ijodiy o‘ylovchi va jamiyatda faol ishtirok etuvchi shaxslar sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli dramatik asarlarni o‘qitishda interaktiv metodlardan keng va maqsadli foydalanish zamon talabi hisoblanadi. Interaktiv metodlar yordamida dramatik asarlarni o‘rganish nafaqat o‘quvchilarning badiiy tafakkurini, balki ularning intellektual, ijtimoiy va shaxsiy rivojlanish salohiyatini ham kengaytiradi. Bu metodlar o‘quvchilarni faollikka undaydi, ularni bilim olish jarayonining markaziga olib chiqadi va natijada qator muhim kompetensiyalarni shakllantiradi. Avvalo, interaktiv metodlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini rivojlantiradi. O‘quvchilar dramatik asar matnini faqat yodlab olish bilan cheklanmaydilar, balki uni tahlil qiladilar, savollar beradilar, vaziyatlarni o‘z nuqtayi nazarlaridan baholaydilar. Masalan, Hamid Olimjonning "Zaynab va Omon" dramasidagi Zaynab obrazini tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar Zaynabning qarorlari va his-tuyg‘ularini o‘z hayotiy tajribalari bilan solishtirib ko‘radilar. Bu jarayon ularda mustaqil xulosa chiqarish va shaxsiy fikrini asoslash qobiliyatini kuchaytiradi. Ikkinchidan, interaktiv metodlar tanqidiy va analitik tafakkurni rivojlantiradi. Dramatik asarlardagi voqealar, obrazlar, konfliktlar tahlil qilinar ekan, o‘quvchilar sabab-oqibat aloqalarini tushunishga, har bir qahramonning harakatlarini baholashga va ulardan xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Masalan, Abdulla Qodiriy asarlaridagi qahramonlar taqdiri ustida bahs yuritish orqali o‘quvchilar insoniy fazilatlar va jamiyatdagi o‘zgarishlarning ta’siri haqida chuqurroq fikr yuritadilar. Uchinchi jihat — interaktiv metodlar sahna madaniyati va emotsional ifoda ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Sahnalashtirish va rolli o‘yinlar davomida 194 Tarbiyaviy ta’sir Asosiy axloqiy xulosalarni ochib beradi Tarbiyaviy ta’sir yuzaki bo‘lishi mumkin, shaxsiy o‘zlashtirish sust kechadi 5 Dars samaradorligi O‘qituvchining rejalashtirilgan bilimlarini tez uzatadi O‘quvchining ijodiy va tahliliy qobiliyatlari cheklanadi 6 Rivojlantirish imkoniyati Asar asosiy tuzilmasini idrok qilishga yordam beradi Tafakkur va tahlil qilish salohiyatini rivojlantirish imkoniyati oz An’anaviy metodlarning yana bir cheklovli jihati — darsda muloqot va fikr almashish imkoniyatining chegaralanganligi hisoblanadi. O‘quvchilar faqat o‘qituvchini tinglash bilan cheklanadi va o‘z nuqtayi nazarini bildirish uchun yetarlicha sharoit yaratilmaydi. 7 Zamonaviy ta’lim esa, aksincha, har bir o‘quvchining fikrini qadrlash, ularni faol tinglash va bahs-munozaralarda ishtirok etishga undash tamoyiliga asoslanadi.Shu bois, dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlardan foydalanishda o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning faolligini oshirishga, ularni mustaqil fikrlashga va ijodiy yondashishga undovchi uslublar bilan boyitishi lozim. Buning uchun darsda savol-javoblar tashkil etish, muammoli vaziyatlar yaratish, sahna mashqlari o‘tkazish kabi innovatsion elementlardan foydalanish tavsiya etiladi. 1.3.Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida ta’lim sohasida tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. Har bir fan, jumladan, adabiyot ta’limi ham zamonaviy talablarga mos ravishda yangilanib, o‘quvchilarning ijodiy, tanqidiy 7 Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar . – Toshkent: Turon-Iqbol, 2022. 14An’anaviy metodlarning mohiyati va xususiyatlari № Asosiy jihatlar Tavsifi 1 An’anaviy metodlarning mohiyati O‘qituvchi bilim beradi, o‘quvchi tayyor bilimni qabul qiladi. Ma’ruza, hikoya, o‘qib eshittirish, izohli o‘qish usullari asosiy o‘rin tutadi. 2 Bilim berishdagi roli Asosiy ma’lumotlarni tizimli va aniq shaklda o‘quvchilarga yetkazadi. O‘quvchilarda dastlabki tushunchalarni shakllantiradi. 3 Dramatik asarlarni o‘rgatishda qo‘llanishi Dramatik matnning umumiy mazmuni, syujeti, qahramonlari haqida dastlabki bilim berishga xizmat qiladi. 4 Afzalliklari Bilimlarni tez va aniq berish imkonini yaratadi; dastlabki o‘zlashtirishni yengillashtiradi; o‘quvchilarni asar mohiyati bilan tanishtiradi. 5 Cheklovlari O‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va tahlil qilish ko‘nikmalarini cheklaydi; o‘quvchilar passiv tinglovchiga aylanadi. 6 Zamonaviy ta’limga mosligi Innovatsion va interaktiv metodlar bilan uyg‘unlashtirilganda samarali; faqat an’anaviy metod bilan cheklanmaslik zarur. An’anaviy metodlar qatoriga ma’ruza qilish, hikoya qilish, o‘qib eshittirish, izohli o‘qish kabi usullar kiradi. Ayniqsa, adabiyot darslarida dramatik asarlarni o‘qitishda bu metodlar keng qo‘llangan. Masalan, dramatik 2 ANDIJON -2025 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Sattarova Nargiza Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ 22o‘rganishda o‘quvchilarga o‘z hayotiy tajribalari bilan asardagi vaziyatlar o‘rtasida analogiya o‘rnatish imkoniyati berilsa, ular asarni yanada chuqurroq anglaydilar. Bu metod shaxsiylashtirilgan ta’limni ta’minlab, o‘quvchilarni asarni o‘z tajribasi asosida baholashga undaydi. Shu bilan birga, zamonaviy yondashuvlar dramatik asarlarni o‘rganishda muloqot va hamkorlik muhitini yaratishni ham taqozo etadi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari, boshqalar fikrini tinglashlari va birgalikda muhokama yuritishlari zarur. Bu esa ularni kommunikativ kompetensiyalarga ega bo‘lishga, jamiyatda faol shaxs sifatida shakllanishga tayyorlaydi. Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj zamonaviy o‘quvchi shaxsini shakllantirish zarurati bilan bevosita bog‘liq. Bugungi ta’lim faqat bilim berishga emas, balki shaxsni rivojlantirishga, ijodiy va mustaqil fikrlashga, ijtimoiy faollikni oshirishga qaratilgan. Shu sababli dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy innovatsion va interaktiv usullardan foydalanish zarur. II BOB. Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish tajribalari 4011. Yo‘ldosheva Barno. Adabiy ta’limda raqamli texnologiyalardan foydalanish. – Toshkent: Sharq, 2018. 12. Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar. – Toshkent: Turon-Iqbol, 2022. 13. Karimova Umida. Adabiyotni STEAM integratsiyasi asosida o‘qitish. – Toshkent: Innovatsiya, 2023. 14. Komilov Diyor. Adabiyot va zamonaviy interaktiv metodlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 15. Mirzayeva Ra’no. Dramatik asarlarni sahnalashtirish orqali o‘rgatish metodikasi. – Buxoro: Nur, 2017. 16. Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik asarlarni o‘qitish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 17. Rajabova Sayyora. Adabiyot darslarida interfaol metodlar. – Toshkent: Muharrir, 2020. 18. G‘aniyeva Mohinur. O‘zbek dramatik asarlarini innovatsion yondashuv asosida o‘qitish. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. 19. Yo‘ldoshev Dilmurod. Pedagogik texnologiyalar va adabiy matnlar o‘rgatish. – Toshkent: Innovatsiya, 2022. 20. Tadjiboyeva Madina. Adabiyot ta’limida dramatik asarlarning zamonaviy talqini. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023. 3 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………...……4 I BOB. Dramatik asarlarni o‘qitishning nazariy asoslari 1.1. Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy xususiyatlari ……………….….7 1.2. An’anaviy metodlar va ularning dramatik asarlarni o‘qitishdagi roli …….13 1.3. Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj .19 II BOB. Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish tajribalari 2.1. Interaktiv metodlar va dramatik asarlarni o‘zlashtirishda ularning ahamiyati ……………………………………………………………………....23 2.2. STEAM, loyiha-metodik yondashuvlar va dramatik asarlarni o‘qitishga tatbiq etish ……………………………………………………………………..29 2.3. Zamonaviy texnologiyalar (multimedia, raqamli resurslar) yordamida dramatik asarlarni o‘qitishning samarali usullari …………………………...…32 Xulosa …………………………………………………………………………37 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….….39 34Navoiy" dramasini o‘rganishda, o‘sha davr saroy hayoti, madaniyat va jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar sahna ko‘rinishlari orqali yanada realroq anglash imkoniyati tug‘iladi. Multimedia vositalari yordamida dramatik asarlarning mantiqiy tuzilishini, syujet dinamikasini, obrazlar o‘rtasidagi ichki bog‘liqlikni ko‘rgazmali tahlil qilish ham osonlashadi. O‘quvchilar voqealar ketma-ketligini, sabab-oqibat aloqalarini nafaqat nazariy, balki vizual va emotsional asosda ham anglab yetadilar. Shuningdek, teatr spektakllarining tahlilini o‘tkazish orqali o‘quvchilar dramatik asar syujetining sahna ko‘rinishiga qanday moslashtirilganligini, sahnadagi harakat va dramatik ohang qanday ifodalanganini o‘rganadilar. Bu esa ularni dramatik struktura, sahna tilining o‘ziga xosligi va dramatik konfliktlarning sahnadagi yechimi kabi murakkab jihatlarni chuqurroq anglashga olib keladi. Zamonaviy texnologiyalar rivoji ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirib yubordi. Ayniqsa, raqamli resurslarning keng joriy etilishi adabiyot fanida, xususan dramatik asarlarni o‘rganish jarayonida mutlaqo yangi imkoniyatlar ochdi. Endi dramatik matnlar nafaqat qog‘ozda o‘qiladi, balki ularni virtual shaklda ko‘rib, eshitib va hatto ular ustida interaktiv tarzda ishlash mumkin. Raqamli resurslarga elektron darsliklar, interaktiv testlar, vebinarlar, virtual teatr sahnalari, 3D sahna dekoratsiyalari, audiokitoblar va raqamli teatr arxivlari kiradi. Ushbu vositalar yordamida o‘quvchilar dramatik asarlarni nafaqat o‘qiydilar, balki ularni ko‘radilar, eshitadilar va tahlil qiladilar. Bu esa o‘quvchilarning adabiy tafakkurini, tahliliy va estetik qobiliyatlarini rivojlantirishda nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, "Alisher Navoiy" dramasi asosida onlayn platformalarda tayyorlangan sahnalar yoki 3D modellashtirilgan teatr dekoratsiyalari orqali o‘quvchilar o‘sha davr ruhiyatini nafaqat o‘ylab ko‘radilar, balki vizual shaklda his qiladilar. 3D sahna ko‘rinishlari orqali ular tarixiy kiyimlar, saroy muhitini, obrazlarning tashqi ko‘rinishini real hayotdagidek tasavvur qiladilar. 25oshiradi, ularni dars jarayoniga butunlay jalb qiladi. dramatik asarlarni interaktiv metodlar yordamida o‘rganish o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishda nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bu metodlar o‘quvchilarni faol fikrlovchi, ijodiy yondashuvchi, muloqotga kirisha oladigan va mustaqil qaror qabul qiladigan shaxs sifatida shakllantiradi. Shu sababli zamonaviy adabiyot ta’limida, ayniqsa dramatik asarlarni o‘qitishda interaktiv metodlardan samarali foydalanish zamon talabi hisoblanadi. Dramatik asarlarni o‘qitishda o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni matnni chuqurroq o‘zlashtirishga va mustaqil fikr yuritishga jalb qilishda interaktiv metodlar muhim o‘rin tutadi. Bu metodlar o‘quvchilarni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirib, bilimlarni faqat tayyor shaklda emas, balki o‘z izlanishi va mulohazasi orqali egallashga undaydi. Interaktiv metodlar turli shakllarda amalga oshiriladi va har bir usul dramatik asarlarni o‘rganishga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Rolli o‘yinlar Rolli o‘yinlar dramatik asarlarni o‘rganishda eng samarali interaktiv metodlardan biridir. Ushbu metodda o‘quvchilar asardagi qahramonlarning rolini ijro etadilar, ularning his-tuyg‘ularini, ruhiy kechinmalarini, harakatlarini jonli ifoda qiladilar. Masalan, Hamid Olimjonning "Zaynab va Omon" dramasini o‘rganishda o‘quvchilar Zaynab va Omon obrazlariga kirib, ularning erkinlik va muhabbat yo‘lidagi kurashlarini sahnalashtiradilar. Bu usul orqali o‘quvchilar obrazlarning ruhiy olamini chuqurroq his qilishadi, ularning har bir so‘zini va harakatini anglay boshlaydilar. Shuningdek, rolli o‘yinlar dramatik konfliktlarni jonli tarzda ko‘rsatish imkonini beradi va o‘quvchilarning muloqot madaniyatini rivojlantiradi. Sahnalashtirish — dramatik asarning ma’lum bir epizodini sahnada ko‘rsatib berish orqali amalga oshiriladigan metoddir. Bu metod o‘quvchilarda tahliliy va ijodiy fikrlash qobiliyatini oshiradi, ularni asardagi dramatik vaziyatlarni, ruhiy kurashlarni o‘z ifodasi bilan qayta yaratishga undaydi. 8jarayonida ko‘proq qo‘llashga undaydi. O‘quvchilar dramatik asarni o‘qish bilan cheklanmay, uni jonli tarzda ijro qilish, qahramonlar roliga kirish orqali badiiy tafakkurlarini, ifodaviy nutq madaniyatini va jamoa bilan ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Sahnadagi har bir qadam, har bir dialog ma’lum bir ma’noga ega bo‘lib, dramatik asarlarda hech bir harakat yoki so‘z tasodifiy emas. Bu xususiyat dramatik janrni o‘ziga xos badiiy to‘liqlik va ichki mantiqiy izchillik bilan ta’minlaydi. Dramatik asarlarda vaqt va makon chegaralangan bo‘ladi. Voqealar odatda qisqa vaqt ichida va cheklangan joyda sodir bo‘ladi, bu esa syujetning zichligini va harakatning dinamikasini oshiradi. O‘quvchilar bunday matnlarni o‘rganish jarayonida voqealarning zamonaviylik va tarixiylik xususiyatlarini tezroq idrok etishga o‘rganadilar. Makondagi, vaqt mobaynidagi o‘zgarishlar va qahramonlarning harakatlari o‘quvchilarning voqea rivojini batafsil kuzatib borish va undan xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Dramatik asarlar, odatda, bir nechta asosiy qismlardan — ekspozitsiya, tug‘un, avj nuqta va yechimdan iborat bo‘ladi. Har bir qism syujetning rivojlanishiga xizmat qiladi va voqealarning tahliliy izchil tasvirini ta’minlaydi. Bu tuzilma o‘quvchilarga voqealar oqimini to‘g‘ri tushunish, har bir bosqichda qahramonlarning psixologik holatini aniqlash imkonini beradi. Natijada, dramatik asarlar yordamida o‘quvchilarda syujetni mantiqiy tahlil qilish, voqealar ketma-ketligini tushunish va umumlashtirish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bundan tashqari, dramatik asarlar ko‘pincha dialogik shaklga ega bo‘lgani sababli o‘quvchilarning muloqot madaniyatini rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Asar qahramonlari o‘rtasidagi munozaralar, tortishuvlar, fikr almashuvlar o‘quvchilarda notiqlik san’atini o‘zlashtirish, fikrni asosli bayon etish va qarama-qarshi fikrlarni dalillar bilan rad etish ko‘nikmalarini kuchaytiradi.O‘quvchilar dramatik matnni o‘rganish jarayonida o‘z nuqtayi

Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish

Купить