Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	335.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish

Купить

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Abdullajonova Sevara Shahobiddin qizining
O zbek adabiyotini o qitish metodikasi
ʻ ʻ fanidan
“ Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish
” mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: Sattarova N.
Bajaruvchi: Abdullajonova
S.

2 ANDIJON -2025
Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Sattarova Nargiza

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________

3 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………...……4
I BOB. Dramatik asarlarni o‘qitishning nazariy asoslari
1.1. Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy xususiyatlari ……………….….7
1.2. An’anaviy metodlar va ularning dramatik asarlarni o‘qitishdagi roli …….13
1.3. Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj .19
II BOB. Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan
o‘qitish tajribalari
2.1. Interaktiv metodlar va dramatik asarlarni o‘zlashtirishda ularning
ahamiyati ……………………………………………………………………....23
2.2. STEAM, loyiha-metodik yondashuvlar va dramatik asarlarni o‘qitishga
tatbiq etish ……………………………………………………………………..29
2.3. Zamonaviy texnologiyalar (multimedia, raqamli resurslar) yordamida
dramatik asarlarni o‘qitishning samarali usullari …………………………...…32
Xulosa …………………………………………………………………………37
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….….39

4 Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Bugungi ta’lim islohotlari sharoitida
o‘quvchilarda chuqur bilim, tahliliy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantirish ustuvor maqsadlardan biri sifatida belgilangan. Xususan, adabiyot
darslarining samaradorligini oshirish, o‘quvchilarda estetik did, mustaqil
fikrlash va badiiy tafakkur imkoniyatlarini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Dramatik asarlar o‘z tabiatiga ko‘ra o‘quvchilarda real hayotiy
vaziyatlarni tasavvur qilish, inson ruhiyatining nozik tomonlarini anglash,
muloqot madaniyatini o‘zlashtirish imkonini beradi. Ammo amaldagi dars
jarayonida dramatik asarlar ko‘pincha an’anaviy, klassik uslublarda
o‘qitilmoqda va bu o‘quvchilarning faolligini to‘la ta’minlay olmayapti.
Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sohasidagi
islohotlarning dolzarbligi haqida ta’kidlab aytgan edilar: "Bugungi kunda har
bir o‘qituvchi zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, dars jarayonida
innovatsion metod va vositalardan foydalanishi, yoshlarni mustaqil fikrlash va
ijodiy yondashishga o‘rgatishi shart." 1
Zamonaviy texnologiyalar va innovatsion metodlardan foydalanish
imkoniyatlari kengaygani holda, ularni dramatik asarlarni o‘qitishda yetarli
darajada samarali qo‘llash hali keng yo‘lga qo‘yilmagan. Ayniqsa, interaktiv
metodlar, STEAM yondashuvlari, loyiha asosida ta’lim kabi zamonaviy usullar
dramatik matnlarni o‘zlashtirishni yengillashtirishi, o‘quvchilarning individual
va guruhiy faoliyatini kuchaytirishi mumkin. Mazkur kurs ishining dolzarbligi
shundaki, u dramatik asarlarni zamonaviy pedagogik yondashuvlar yordamida
o‘qitishning yangi imkoniyatlarini aniqlash, bu sohada mavjud bo‘lgan
tajribalarni tahlil qilish va takomillashtirish masalalarini ko‘rib chiqishga
xizmat qiladi. Shu jihatdan, mavzu zamonaviy ta’lim islohotlari bilan uzviy
bog‘liq bo‘lib, nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyat kasb etadi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, "Ta’lim va tarbiya tizimini tubdan isloh
qilish bo‘yicha belgilangan vazifalar yuzasidan yig‘ilishdagi nutqi", 2020-yil 6-mart. )

5Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Adabiyot metodikasi sohasida
dramatik asarlarni o‘qitish masalasi uzoq yillar davomida ko‘plab olim va
metodistlar tomonidan tadqiq etilgan. Xususan, Sirojiddin Sulton, Matluba
Qo‘chqorova, Dilafruz Jo‘rayev singari adabiyotshunos va metodistlarning
ilmiy ishlarida dramatik asarlarning o‘quvchilarning ma’naviy va aqliy
rivojlanishidagi o‘rni haqida chuqur tahliliy xulosalar berilgan. Bu tadqiqotlarda
dramatik asarlarning badiiy tuzilishi, syujetik dinamikasi, obrazlarning harakati
va ruhiy portretlari kabi jihatlar alohida o‘rganilgan. Shuningdek, adabiyot
darslarida matn asosida tahliliy savollar tuzish, muhokamalar tashkil etish, rolli
o‘yinlar orqali o‘quvchilarning faoliyatini faollashtirish masalalari ham ko‘plab
ilmiy manbalarda o‘z ifodasini topgan.
Ammo so‘nggi yillarda ta’limda zamonaviy texnologiyalar va innovatsion
metodlarning jadal kirib kelishi dramatik asarlarni o‘qitishda yangi
yondashuvlarni talab qilmoqda. Interaktiv ta’lim vositalari, raqamli resurslar va
loyiha asosida o‘rgatish uslublari dramatik asarlarning o‘zlashtirilishiga qanday
ta’sir ko‘rsatishi haqida to‘liq tizimlashtirilgan ilmiy tadqiqotlar hali yetarlicha
emas. Ayniqsa, STEAM yondashuvi, multimedia resurslari yordamida dramatik
asarlar tahlilini o‘rganish va raqamli vositalar orqali obrazlar harakatini talqin
qilish masalalari hali ilmiy-metodik jihatdan yetarli o‘rganilmagan. Shuning
uchun ushbu kurs ishi mazkur bo‘shliqni to‘ldirishga va mavjud tajribalarni
yangilashga xizmat qiladi.
Kurs ishining ahamiyati Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy va
innovatsion metodlardan foydalanishni ilmiy asoslash va amaliy tajribalar bilan
boyitish ta’lim sifatini oshirishning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Mazkur kurs ishi dramatik asarlarni o‘rgatishda o‘quvchilarning faolligini
oshirish, ularning tahlil qilish, baholash, tanqidiy fikrlash, mustaqil xulosa
chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun zamonaviy ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, ishda interaktiv metodlar, raqamli vositalar, loyiha asosidagi

6yondashuvlar kabi zamonaviy usullarning dramatik asarlarni o‘zlashtirishdagi
afzalliklari va amaliy samaradorligi ko‘rsatib beriladi.
Kurs ishi orqali ta’lim jarayonida dramatik asarlarni o‘qitishga zamonaviy va
innovatsion yondashish zarurligi asoslab beriladi va o‘qituvchilar uchun
metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Ish natijalari adabiyot o‘qituvchilari uchun amaliy qo‘llanma sifatida xizmat
qilishi, o‘quvchilarda dramatik matnni chuqur anglash va ifodalash qobiliyatini
shakllantirishga ko‘maklashishi mumkin. Bundan tashqari, dramatik asarlarni
raqamli resurslar, multimediaviy taqdimotlar, onlayn platformalar orqali
o‘qitish imkoniyatlari ham o‘rganilib, zamonaviy dars formatlariga mos
tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — dramatik asarlarni o‘qitishda innovatsion
va zamonaviy metodlardan samarali foydalanish yo‘llarini o‘rganish va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalar : Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy
xususiyatlarini tahlil qilish; An’anaviy metodlarning dramatik asarlarni
o‘qitishdagi o‘rnini aniqlash; Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy
yondashuvlarga ehtiyojni asoslab berish; Interaktiv metodlar va raqamli
texnologiyalardan foydalanish tajribalarini o‘rganish; Amaliyotga tatbiq etish
uchun samarali metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti — umumta’lim maktablaridagi adabiyot ta’lim
jarayoni.
Kurs ishining predmeti — dramatik asarlarni o‘qitishda innovatsion va
zamonaviy metodlardan foydalanish jarayoni va ularning samaradorligini
oshirish imkoniyatlari.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir bobda uchta
kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. Dramatik asarlarni o‘qitishning nazariy asoslari
1.1. Dramatik asarlarning badiiy va tarbiyaviy xususiyatlari
Adabiyot janrlari orasida dramatik asarlar o‘zining o‘ziga xos badiiy tabiati
bilan alohida o‘rin egallaydi. Dramatik asarlar, avvalo, syujetni harakatda, tirik
sahna ko‘rinishlarida tasvirlashi bilan epik va lirik janrlardan farqlanadi. Bu
janrda voqea va hodisalar hikoya qilinmaydi, balki bevosita obrazlar harakati va
ular o‘rtasidagi dialoglar orqali ochib beriladi. Dramatik asarlarda hikoya
qiluvchi shaxs ishtirok etmaydi, asarning butun mazmuni qahramonlarning
o‘zaro muloqotlari, ichki kechinmalari va tashqi harakatlari orqali ifodalanadi.
Bu xususiyat dramatik asarlarni o‘quvchi ongida jonli tasavvur etishga yordam
beradi, ularni voqealarning bevosita ishtirokchisiga aylantiradi.
Dramatik asarlarning yana bir muhim badiiy xususiyati — syujetdagi
konflikt, ya’ni qarama-qarshiliklarning markaziy o‘rinni egallashidir. Har bir
dramatik asarda ikki yoki undan ortiq kuchlar — ijtimoiy, axloqiy yoki ruhiy
ziddiyatlar to‘qnashuvi asosiy harakatni belgilaydi. Bu ziddiyatlar syujetni
harakatga keltiradi, obrazlarning xarakterini ochib beradi va dramatik
zo‘riqishlar orqali asar rivojini ta’minlaydi. Shu bois dramatik asarlar
o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, sabab va oqibatni anglash, obrazlarning ichki
dunyosini idrok etish qobiliyatini rivojlantiradi. 2
Dramatik asarlarda har bir qahramonning nutqi va harakati uning xarakterini
ochishda beqiyos ahamiyatga ega. Dialoglar orqali nafaqat voqea rivojlanadi,
balki obrazlarning fe’l-atvori, ichki kechinmalari, ruhiy ziddiyatlari ham
ochiladi. Bu esa o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlash, obrazlarning so‘z
va harakatlarini tahlil qilish, ularning ruhiy portretlarini aniqlash qobiliyatini
kuchaytiradi. Har bir dramatik asarda ifodalanadigan fikrlar sodda ko‘rinishiga
qaramay, ularning ichki mazmuni chuqur va ko‘p qatlamli bo‘ladi. Shuningdek,
dramatik asarlarda sahnalashtirish imkoniyatining mavjudligi ularni ta’lim
2
Sattorov Baxtiyor. Dramatik asarlar bilan ishlashda yangi pedagogik texnologiyalar . – Toshkent:
Iqbol, 2017.

8jarayonida ko‘proq qo‘llashga undaydi. O‘quvchilar dramatik asarni o‘qish
bilan cheklanmay, uni jonli tarzda ijro qilish, qahramonlar roliga kirish orqali
badiiy tafakkurlarini, ifodaviy nutq madaniyatini va jamoa bilan ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Sahnadagi har bir qadam, har bir dialog ma’lum bir ma’noga ega bo‘lib,
dramatik asarlarda hech bir harakat yoki so‘z tasodifiy emas. Bu xususiyat
dramatik janrni o‘ziga xos badiiy to‘liqlik va ichki mantiqiy izchillik bilan
ta’minlaydi.
Dramatik asarlarda vaqt va makon chegaralangan bo‘ladi. Voqealar odatda
qisqa vaqt ichida va cheklangan joyda sodir bo‘ladi, bu esa syujetning zichligini
va harakatning dinamikasini oshiradi. O‘quvchilar bunday matnlarni o‘rganish
jarayonida voqealarning zamonaviylik va tarixiylik xususiyatlarini tezroq idrok
etishga o‘rganadilar. Makondagi, vaqt mobaynidagi o‘zgarishlar va
qahramonlarning harakatlari o‘quvchilarning voqea rivojini batafsil kuzatib
borish va undan xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Dramatik asarlar, odatda, bir nechta asosiy qismlardan — ekspozitsiya,
tug‘un, avj nuqta va yechimdan iborat bo‘ladi. Har bir qism syujetning
rivojlanishiga xizmat qiladi va voqealarning tahliliy izchil tasvirini ta’minlaydi.
Bu tuzilma o‘quvchilarga voqealar oqimini to‘g‘ri tushunish, har bir bosqichda
qahramonlarning psixologik holatini aniqlash imkonini beradi.
Natijada, dramatik asarlar yordamida o‘quvchilarda syujetni mantiqiy tahlil
qilish, voqealar ketma-ketligini tushunish va umumlashtirish ko‘nikmalari
rivojlanadi.
Bundan tashqari, dramatik asarlar ko‘pincha dialogik shaklga ega bo‘lgani
sababli o‘quvchilarning muloqot madaniyatini rivojlantirishda ham muhim o‘rin
tutadi. Asar qahramonlari o‘rtasidagi munozaralar, tortishuvlar, fikr
almashuvlar o‘quvchilarda notiqlik san’atini o‘zlashtirish, fikrni asosli bayon
etish va qarama-qarshi fikrlarni dalillar bilan rad etish ko‘nikmalarini
kuchaytiradi.O‘quvchilar dramatik matnni o‘rganish jarayonida o‘z nuqtayi

9nazarini bildirish va uni himoya qilishga o‘rganadilar, bu esa ularda mustaqil
fikrlash va erkin fikr bildirish malakalarini shakllantiradi. Shuningdek, dramatik
asarlarning badiiy xususiyatlari orqali o‘quvchilarda empatiya, ya’ni
boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish va his qilish qobiliyati rivojlanadi.
Qahramonlarning ruhiy iztiroblarini anglash, ularning his-tuyg‘ulariga sherik
bo‘lish dramatik asarlarni o‘qigan har bir o‘quvchida insonparvarlik, mehr-
oqibat kabi ijobiy xislatlarni shakllantiradi. Bu esa o‘quvchilarning hayotga,
jamiyatga, atrofdagi odamlar bilan munosabatlariga ongli yondashuvini
kuchaytiradi va ularni har tomonlama yetuk shaxs sifatida kamol toptiradi. 3
Dramatik asarlar o‘zining kuchli tarbiyaviy salohiyati bilan o‘quvchilarning
axloqiy, ijtimoiy va estetik kamolotida alohida o‘rin tutadi. Bunday asarlar
o‘quvchilarga hayotning murakkab tomonlarini ko‘rsatib, ularni to‘g‘ri va
noto‘g‘ri qarorlar orasidagi farqni anglashga undaydi. Dramatik asarlar
voqealarning dinamik tasviri va obrazlarning jonli muloqoti orqali
o‘quvchilarga ezgulik, adolat, vatanparvarlik, insonparvarlik, halollik kabi
yuksak qadriyatlarni singdiradi. Asardagi qahramonlarning harakatlari va ular
boshidan kechirgan ruhiy kurashlar o‘quvchilarga hayotiy tajriba beradi, ularni
muammolar oldida mustaqil fikrlash va to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatadi.
Har bir dramatik asar markazida, odatda, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi
kurash tasvirlanadi. Qahramonlarning ezgu maqsadlar yo‘lida ko‘rsatgan
matonati, fidoyiligi va ba’zida yo‘l qo‘ygan xatolari orqali o‘quvchilar hayotda
qanday qadriyatlar ustuvor ekanini anglab yetadilar. Masalan, halollik va adolat
uchun kurashayotgan qahramonlar o‘quvchilarning ongiga bu fazilatlarning
qadrini singdiradi. Shu bilan birga, dramatik asarlardagi salbiy obrazlar esa
yovuzlikning, adolatsizlikning qanday oqibatlarga olib kelishini ko‘rsatadi va
o‘quvchilarda to‘g‘ri hayotiy pozitsiyani shakllantirishga yordam beradi.
3
Abdullayeva Mohira. O‘quvchilarda estetik tafakkurni rivojlantirishda drama asarlarning roli . –
Samarqand: Zarafshon, 2020.

10Dramatik asarlarning tarbiyaviy xususiyati shundaki, ular o‘quvchilarni faqat
nasihat shaklida emas, balki hayotiy misollar orqali o‘rgatadi. Qahramonlarning
real hayotdagi kabi murakkab vaziyatlarga duch kelishi, o‘zaro nizolar,
tanlovlar va qarorlar orqali o‘quvchilarning hayot haqidagi tasavvurlarini
kengaytiradi. Asar davomida qahramonlar boshidan kechirgan ichki iztiroblar
va axloqiy kurashlar o‘quvchilarni o‘z hayotiy qarorlarining oqibatlari haqida
o‘ylashga majbur qiladi. Bu esa ularda mustaqil va ongli fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Dramatik asarlar odob-axloq me’yorlarini o‘rgatishda ham
samarali vosita hisoblanadi. Qahramonlarning o‘zaro munosabatlari, ularning
hurmat, mehr-oqibat, do‘stlik va vafodorlik kabi qadriyatlarga bo‘lgan
munosabati o‘quvchilarga axloqiy mezonlar haqida chuqurroq bilim beradi. Shu
tarzda, dramatik asarlar o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni qadrlash,
boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish va hurmat qilish madaniyatini
shakllantiradi. Bu esa ularni jamiyatda faol va ijobiy shaxs sifatida
shakllanishlariga yordam beradi. 4
Dramatik asarlar orqali o‘quvchilar vatanparvarlik va milliy qadriyatlar
ruhida tarbiyalanadilar. Ayniqsa, tarixiy dramatik asarlar — xalqimizning
azaliy orzu-umidlari, istiqlol uchun kurashi va milliy g‘ururi ifodalangan
sahnalar orqali o‘quvchilarning vatanga, millatga, ona yurtga bo‘lgan
muhabbatini oshiradi. Milliy qahramonlarning jasoratlari, fidoiyliklari dramatik
asarlarda yorqin ifoda topadi va bu o‘quvchilarda milliy iftixor va o‘zlikni
anglash tuyg‘usini mustahkamlaydi. Dramatik asarlar shuningdek,
insonparvarlik va mehr-oqibat g‘oyalarini targ‘ib qiladi. Qahramonlarning
boshqalar dardiga befarq bo‘lmay, yordam berishga intilishi, adolat va inson
qadr-qimmatini himoya qilishi orqali o‘quvchilar hayotda ham shunday
qadriyatlarni o‘z hayot mezoni sifatida qabul qilishga undaladi. Asarlarni o‘qib,
o‘quvchilar nafaqat o‘z shaxsiy manfaatlari haqida o‘ylash, balki jamiyat
4
Murodov Ulug‘bek. Ta’limda STEAM yondashuvi: imkoniyatlar va tajribalar . – Toshkent:
O‘zbekiston, 2022.

11oldidagi burch va mas’uliyatni ham his etishga o‘rganadilar. Shuningdek,
dramatik asarlar orqali o‘quvchilarda irodaviy sifatlar — sabr-toqat, qat’iyat,
bardoshlilik singari fazilatlar rivojlanadi. Qahramonlarning hayot sinovlari
oldidagi matonati o‘quvchilarga shaxs sifatida bardoshli bo‘lish, har qanday
qiyinchiliklarga qaramay o‘z orzulari sari intilish zarurligini anglatadi. Bu esa
ularning hayotga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantirib, ularda mustaqil
hayot kechirish uchun zarur psixologik tayyorgarlikni mustahkamlaydi. Bundan
tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda axloqiy tanqid va o‘z-o‘zini baholash
qobiliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilar qahramonlarning xatti-harakatlarini
baholar ekanlar, beixtiyor o‘z xatti-harakatlariga ham nazar soladi va shaxsiy
hayotida qanday qarorlar qabul qilishi lozimligini anglab boradi.
Shu tarzda, dramatik asarlar nafaqat bilim va madaniyat manbai, balki shaxsiy
o‘z-o‘zini anglash va o‘zini tarbiyalash maktabi vazifasini ham bajaradi.
Ta’lim jarayonida dramatik asarlarning o‘rni beqiyos bo‘lib, ular
o‘quvchilarning faolligini oshirish, ijodiy fikrlash, tahlil qilish va o‘z fikrini
erkin ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim vosita sifatida namoyon
bo‘ladi. Dramatik asarlar o‘quvchilarning tasavvur olamini kengaytiradi, ularni
o‘zaro muloqotga jalb etadi va badiiy nutq madaniyatini shakllantirishda faol
rol o‘ynaydi. Sahna asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilar real hayotdagi
ijtimoiy munosabatlar, shaxslararo aloqalar, insoniy qadriyatlar va hayotiy
muammolarni yaxshiroq anglab yetadilar. Shuning uchun dramatik asarlar
o‘quvchilarning hayotiy tajribasini boyitishga xizmat qiladi.
Dramatik asarlarni ta’lim jarayonida qo‘llash o‘quvchilarda tanqidiy va
analitik fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Asar matnini o‘qibgina qolmay,
uni sahnalashtirish, obrazlarni tahlil qilish, qahramonlarning motivatsiyasini
anglash orqali o‘quvchilar voqealarni turli nuqtayi nazardan ko‘ra oladilar.
Bu esa ularni chuqur mulohaza yuritishga, voqea va hodisalarni izchil tahlil
qilishga va ulardan mantiqiy xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Shunday qilib,

12dramatik asarlar ta’lim jarayonida mantiqiy fikrlash va tahliliy salohiyatni
rivojlantirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Dramatik asarlarni rollarga bo‘lib o‘qish va sahnalashtirish jarayonida
o‘quvchilar o‘zlarini qahramonlar o‘rniga qo‘yib ko‘radilar. Bu metod nafaqat
matnni yaxshiroq tushunishga, balki shaxsiy qobiliyat va ko‘nikmalarni
rivojlantirishga ham xizmat qiladi. O‘quvchilar dialoglarni jonlantirib, obrazlar
ruhiy holatini his qilishga intiladilar, ularning nutq uslubini, hissiyotlarini va
o‘zaro munosabatlarini sahnada aks ettirishga harakat qiladilar. Bu jarayon esa
ularning ifodali nutq ko‘nikmalarini, o‘z fikrini aniq va mantiqli bayon etish
malakasini rivojlantiradi. 5
Bundan tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda ijtimoiy faollikni,
hamkorlikda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Sahnalashtirish jarayonida
o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar, bir-birini tinglaydilar, qaror qabul qilish
va jamoaviy natijaga erishish uchun harakat qiladilar. Bu esa ularda muloqot
madaniyati, jamoaviy hamkorlik va ijtimoiy mas’uliyat tuyg‘usini
shakllantiradi. Demak, dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarning nafaqat
individual, balki jamoaviy faoliyat ko‘nikmalarini rivojlantirishda ham muhim
rol o‘ynaydi.
Dramatik asarlar yordamida o‘quvchilar hayotiy vaziyatlarni modellashtirish
va ularda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatini ham rivojlantiradilar. Asar
syujeti davomida yuzaga keladigan muammoli holatlar, qahramonlarning
tanlovi va qabul qilgan qarorlari o‘quvchilarga hayotiy tajriba sifatida xizmat
qiladi.
Bu esa ularni real hayotda mustaqil fikr yuritishga, qaror qabul qilishda
ehtiyotkorlik va mas’uliyat hissi bilan harakat qilishga o‘rgatadi.
Dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarning estetik didini, badiiy
tafakkurini ham rivojlantiradi. Sahna tasvirlari, obrazlarning ichki dunyosi,
5
Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘qitish . –
Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023.

13badiiy tafsilotlar o‘quvchilarda estetik qabul qilish ko‘nikmalarini kuchaytiradi.
Asardagi badiiy ifoda vositalari — metafora, tashbeh, epitet kabi san’at
usullarini tahlil qilish orqali o‘quvchilar badiiy adabiyotning go‘zallik
mezonlarini anglaydilar va ularning san’atga, adabiyotga bo‘lgan qiziqishlari
kuchayadi.
Bundan tashqari, dramatik asarlar o‘quvchilarda hissiy intellekt, ya’ni o‘z
his-tuyg‘ularini anglash va boshqalarning his-tuyg‘ulariga hamdardlik
ko‘rsatish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Qahramonlarning dardini his etish, ularning ruhiy kechinmalarini o‘z qalbidan
o‘tkazish o‘quvchilarni mehr-oqibat, insonparvarlik, kechirimlilik kabi ijobiy
insoniy fazilatlarga o‘rgatadi.
Dramatik asarlarni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z nutqini boyitadilar, o‘z
fikrini aniq va mantiqli tarzda ifodalash ko‘nikmasini mustahkamlaydilar.
Rollarga bo‘lib o‘qish, sahnaga chiqish, improvizatsiyalar yaratish jarayonida
ular nutq madaniyati, emotsional ifoda, to‘g‘ri talaffuz kabi ko‘nikmalarni
amalda o‘zlashtiradilar.
1.2. An’anaviy metodlar va ularning dramatik asarlarni o‘qitishdagi roli
Ta’lim tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uzoq yillar davomida ta’lim
jarayonida an’anaviy metodlar asosiy o‘rinni egallab kelgani aniq ko‘zga
tashlanadi. An’anaviy metodlar deganda, odatda, o‘qituvchining bilim beruvchi
va boshqaruvchi, o‘quvchilarning esa bilimlarni tayyor holatda qabul qiluvchi
sifatida ishtirok etishi tushuniladi. Bunday yondashuvda o‘quvchi ko‘proq
tinglovchi, yozuvchi va yodlovchi rolini bajaradi. O‘qituvchi esa darsning
asosiy markazi sifatida ma’lumotlarni taqdim etadi, tahlil qiladi, xulosa
chiqaradi va kerakli bilimlarni tizimlashtiradi. An’anaviy metodlarning
mohiyati bilimlarning tayyor shaklda berilishida, ularni eslab qolish va
takrorlashga asoslanishidadir.

14An’anaviy metodlarning mohiyati va xususiyatlari
№ Asosiy jihatlar Tavsifi
1 An’anaviy metodlarning
mohiyati O‘qituvchi bilim beradi, o‘quvchi tayyor
bilimni qabul qiladi. Ma’ruza, hikoya,
o‘qib eshittirish, izohli o‘qish usullari
asosiy o‘rin tutadi.
2 Bilim berishdagi roli Asosiy ma’lumotlarni tizimli va aniq
shaklda o‘quvchilarga yetkazadi.
O‘quvchilarda dastlabki tushunchalarni
shakllantiradi.
3 Dramatik asarlarni o‘rgatishda
qo‘llanishi Dramatik matnning umumiy mazmuni,
syujeti, qahramonlari haqida dastlabki
bilim berishga xizmat qiladi.
4 Afzalliklari Bilimlarni tez va aniq berish imkonini
yaratadi; dastlabki o‘zlashtirishni
yengillashtiradi; o‘quvchilarni asar
mohiyati bilan tanishtiradi.
5 Cheklovlari O‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va
tahlil qilish ko‘nikmalarini cheklaydi;
o‘quvchilar passiv tinglovchiga aylanadi.
6 Zamonaviy ta’limga mosligi Innovatsion va interaktiv metodlar bilan
uyg‘unlashtirilganda samarali; faqat
an’anaviy metod bilan cheklanmaslik
zarur.
An’anaviy metodlar qatoriga ma’ruza qilish, hikoya qilish, o‘qib
eshittirish, izohli o‘qish kabi usullar kiradi. Ayniqsa, adabiyot darslarida
dramatik asarlarni o‘qitishda bu metodlar keng qo‘llangan. Masalan, dramatik

15matnni o‘qituvchi o‘qib beradi, so‘ngra asarning syujeti, asosiy qahramonlari,
voqealar rivoji haqida izohlar beradi. O‘quvchilar esa o‘qituvchi bergan
ma’lumotlarni tinglaydilar, zarur bo‘lsa, konspekt tuzadilar va yodlab oladilar.
Bunday darslar ko‘proq bilim berishga, ma’lumot uzatishga qaratilgan bo‘lib,
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, muhokama yuritish kabi faol
ko‘nikmalarini rivojlantirishda cheklangan imkoniyatlarga ega bo‘lgan. Shu
bilan birga, an’anaviy metodlar o‘z vaqtida ta’lim sifatini ta’minlashda,
o‘quvchilarga tizimli bilim berishda muhim rol o‘ynagan. Ayniqsa, dastlabki
bosqichlarda, o‘quvchilar asarlarning asosiy mazmunini o‘zlashtirishi, asosiy
g‘oya va syujet chizig‘ini tushunib olishlari uchun an’anaviy metodlar samarali
vosita sifatida xizmat qilgan.
Dramatik asarlarda murakkab syujetlar, chuqur psixologik tahlil talab
qilinadigan obrazlar mavjud bo‘lgani uchun, o‘quvchilarga bularni anglatishda
o‘qituvchining izohi va yo‘llanmalari muhim ahamiyat kasb etgan.
Biroq zamonaviy ta’lim talablari va pedagogik yondashuvlar o‘zgarishi
bilan an’anaviy metodlarning cheklovlari ham aniq namoyon bo‘la boshladi.
An’anaviy metodlar o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini to‘liq ochib bera
olmasligi, ularni faqat tayyor bilimni qabul qilishga o‘rgatishi, mustaqil fikrlash
va shaxsiy fikrni shakllantirish imkonini cheklashi sababli ular o‘z dolzarbligini
qisman yo‘qotdi. Bugungi kunda o‘quvchi ta’lim jarayonining faol subyekti
sifatida ko‘rilmoqda, u o‘zi mustaqil ravishda bilim olish, tahlil qilish, xulosa
chiqarish, muammoli vaziyatlarni yechish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Dramatik asarlarni o‘rganishda ham bu talab o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Endilikda
faqat o‘qituvchining asarni o‘qib berishi va sharhlashi yetarli emas, balki
o‘quvchilarni asar mohiyatini o‘zlari anglashga, qahramonlar ruhiy
kechinmalarini mustaqil tahlil qilishga, asardagi konflikt va uning yechimlarini
izchil tahlil qilishga o‘rgatish lozim. An’anaviy metodlar esa o‘quvchini bunday
faoliyatga yetarli darajada jalb eta olmaydi, chunki bu metodlar ko‘proq tayyor
bilimni uzatishga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchining faol fikrlash va mustaqil

16o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. An’anaviy metodlar dramatik
asarlarda syujetning ketma-ketligini tushuntirish, qahramonlar xarakterini
tavsiflash, asosiy g‘oyani ko‘rsatish kabi umumiy vazifalarni bajarishga xizmat
qiladi. Lekin dramatik asarlar o‘zining dialogik tuzilishi, obrazlar o‘rtasidagi
murakkab psixologik munosabatlar, ichki kurashlar va ko‘p qirralik xarakterlari
bilan ajralib turadi. Bunday murakkabliklarni chuqur anglash uchun
o‘quvchining faolligi, mustaqil tahlil qilish va o‘z mulohazasini ifodalash
qobiliyati zarur bo‘ladi. Shu sababli, zamonaviy adabiyot ta’limi jarayonida
an’anaviy metodlarni innovatsion, interaktiv metodlar bilan uyg‘unlashtirish
zarurati tug‘ildi. Bugungi o‘quvchilar sahnadagi vaziyatlarni o‘zlari tahlil
qilishlari, qahramonlar qiyofasiga kirib, ularning hissiyotlarini anglashlari, o‘z
nuqtayi nazarlarini bildirishlari va mantiqiy xulosalar chiqarishlari talab etiladi.
Bunday faol o‘rganish jarayonini faqat an’anaviy metodlar yordamida to‘liq
ta’minlash qiyin. Shunga qaramay, an’anaviy metodlarni butunlay inkor etish
to‘g‘ri emas. Ular hali ham ta’lim jarayonida o‘z ahamiyatini saqlab qolgan.
Xususan, dramatik asarlarni birinchi bor o‘rganayotganda, o‘quvchilarga
asarning umumiy mazmunini, tarixiy kontekstini, syujet chizig‘ini
tushuntirishda an’anaviy metodlar muhim yordam beradi. Asarni
sahnalashtirish, rollarga bo‘lib o‘rganishdan oldin o‘qituvchining izohi,
dramatik matndagi nozik san’at uslublarini tushuntirishi o‘quvchilarning
keyingi tahliliy faoliyati uchun tayanch vazifasini bajaradi. 6
Dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlar uzoq vaqt davomida
asosiy o‘quv-uslubiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan. An’anaviy
metodlarning asosiy afzalliklaridan biri — o‘quvchilarga dramatik matnni
tushunish uchun zarur bo‘lgan tayanch bilimlarni tizimli va izchil shaklda
taqdim etish imkoniyatini yaratishdir.
O‘qituvchi dramatik asar syujeti, obrazlar xarakteri, voqealar rivoji va badiiy
6
Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘qitish . –
Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023.

17g‘oya haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va aniq ma’lumotlar berib, o‘quvchilarni asar
mazmuni bilan tanishtiradi. Bu esa o‘quvchilarning asarni umumiy tushunishini
va asardagi asosiy g‘oyalarni qamrab olishini ta’minlaydi.
Dramatik asarlarni o‘qitishda o‘qituvchining sharhi o‘quvchilarga
murakkab syujet chizig‘ini anglash, qahramonlar o‘rtasidagi murakkab
munosabatlarni tushunish va asarda ifodalangan badiiy fikrni idrok etishda
muhim yordam beradi. An’anaviy metodlar orqali o‘quvchilar dramatik
asarlarning asosiy voqealari va badiiy g‘oyasi haqida umumiy tasavvur hosil
qiladilar, bu esa keyinchalik asar ustida chuqurroq ishlash uchun zarur
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Bundan tashqari, an’anaviy metodlar dramatik asarlar bilan ilk bor
tanishayotgan o‘quvchilar uchun ayniqsa foydalidir. Chunki ular dramatik
matnning o‘ziga xos tuzilishi — dialog shaklida rivojlanishi, konflikt va syujet
dinamikasini anglashda hali uncha tajribaga ega emas. O‘qituvchining izohi va
sharhi yordamida o‘quvchilar matndagi asosiy voqeliklarni va obrazlarning
harakatlarini ko‘proq tushuna oladilar, badiiy tafsilotlarning ahamiyatini anglab
yetadilar. Biroq, an’anaviy metodlarning asosiy cheklovi shundaki, bunday
yondashuvda o‘quvchi ko‘proq passiv tinglovchi rolini bajaradi. U tayyor
bilimni qabul qiladi, lekin o‘zi mustaqil ravishda fikr yuritish, savollar berish,
qahramonlar harakatini tahlil qilish imkoniyatidan cheklangan bo‘ladi. Natijada,
o‘quvchining tafakkur faoliyati faollashmaydi, u dramatik asarning chuqur
qatlamlarini, obrazlarning ichki dunyosini mustaqil ravishda o‘rganishga
undalmaydi. Bu esa dramatik asarlardagi boy badiiy va tarbiyaviy
imkoniyatlardan to‘liq foydalanishni qiyinlashtiradi. Chunki dramatik
asarlarning asosiy tarbiyaviy kuchi — obrazlar ruhiy kechinmalarini, ularning
tanlovlarini va ichki kurashlarini o‘zlashtirish orqali shakllanadi. Agar o‘quvchi
bu jarayonda faol ishtirok etmasa, dramatik asarning tarbiyaviy ta’siri ham
yuzaki bo‘lib qoladi. Shu sababli zamonaviy ta’lim konsepsiyasida an’anaviy
metodlarni faqat mustaqil shaklda emas, balki innovatsion va interaktiv

18metodlar bilan uyg‘unlashtirib qo‘llash zarurligi yuzaga keldi. Bugungi ta’lim
o‘quvchilarni bilimlarni passiv qabul qiluvchi emas, balki faol izlovchi, tahlil
qiluvchi va yaratuvchi shaxs sifatida shakllantirishni maqsad qiladi. Dramatik
asarlarni o‘qitishda o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash uchun an’anaviy
metodlar bilan bir qatorda rolli o‘yinlar, sahnalashtirish, muammoli savollar
yaratish, guruhiy tahlil kabi metodlardan foydalanish zarur. Masalan, asarni
o‘qituvchi o‘qib berishdan ko‘ra, o‘quvchilarga qahramonlar roli berilib, dialog
shaklida o‘qishga jalb qilinsa, ular matnni chuqurroq anglay boshlaydilar.
Bundan tashqari, dramatik asarlarni tahlil qilishda o‘quvchilarning savollar
berish, qahramonlar xatti-harakatini mustaqil baholash va xulosalar chiqarish
faoliyatiga jalb etilishi kerak.
Bu o‘quvchilarda nafaqat badiiy tafakkurni, balki tanqidiy va tahliliy fikrlash
ko‘nikmalarini ham shakllantiradi, ularni mustaqil qaror qabul qilishga
o‘rgatadi.
An’anaviy metodlarning dramatik asarlarni o‘qitishdagi afzalliklari va
cheklovlari
№ Yo‘nalish Afzalliklari Cheklovlari
1 Bilim berish Matnni aniq va tizimli
tushuntiradi, tayanch bilimlarni
shakllantiradi O‘quvchi tayyor bilimni
qabul qiladi, mustaqil
o‘rganish imkoniyati
cheklangan
2 Asar tahlili Syujet, qahramonlar va asosiy
g‘oyani izohlab beradi Qahramonlarning ruhiy
dunyosini mustaqil anglash
imkoniyati kam
3 Vaqtni
boshqarish Tez va ko‘p ma’lumot yetkazadi Fikr almashish va bahs-
munozaralarga kam
imkoniyat

194 Tarbiyaviy
ta’sir Asosiy axloqiy xulosalarni ochib
beradi Tarbiyaviy ta’sir yuzaki
bo‘lishi mumkin, shaxsiy
o‘zlashtirish sust kechadi
5 Dars
samaradorligi O‘qituvchining rejalashtirilgan
bilimlarini tez uzatadi O‘quvchining ijodiy va
tahliliy qobiliyatlari
cheklanadi
6 Rivojlantirish
imkoniyati Asar asosiy tuzilmasini idrok
qilishga yordam beradi Tafakkur va tahlil qilish
salohiyatini rivojlantirish
imkoniyati oz
An’anaviy metodlarning yana bir cheklovli jihati — darsda muloqot va
fikr almashish imkoniyatining chegaralanganligi hisoblanadi. O‘quvchilar faqat
o‘qituvchini tinglash bilan cheklanadi va o‘z nuqtayi nazarini bildirish uchun
yetarlicha sharoit yaratilmaydi. 7
Zamonaviy ta’lim esa, aksincha, har bir o‘quvchining fikrini qadrlash,
ularni faol tinglash va bahs-munozaralarda ishtirok etishga undash tamoyiliga
asoslanadi.Shu bois, dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlardan
foydalanishda o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning faolligini oshirishga,
ularni mustaqil fikrlashga va ijodiy yondashishga undovchi uslublar bilan
boyitishi lozim. Buning uchun darsda savol-javoblar tashkil etish, muammoli
vaziyatlar yaratish, sahna mashqlari o‘tkazish kabi innovatsion elementlardan
foydalanish tavsiya etiladi.
1.3.Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy ta’lim
yondashuvlariga ehtiyoj
Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida ta’lim sohasida
tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. Har bir fan, jumladan, adabiyot ta’limi ham
zamonaviy talablarga mos ravishda yangilanib, o‘quvchilarning ijodiy, tanqidiy
7
Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar . – Toshkent: Turon-Iqbol, 2022.

20va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilmoqda.
Dramatik asarlarni o‘qitish jarayoni ham bu jarayondan chetda qolmayapti.
Asosan an’anaviy yondashuvlarga asoslangan dramatik asarlarni o‘qitish
uslublari bugungi kunda o‘z-o‘zidan zamonaviy innovatsion ta’lim
texnologiyalari bilan boyitilishi va yangilanishi zarurati tug‘dirilmoqda.
Zamonaviy ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj, avvalo, o‘quvchilarning
faolligini oshirish, ularni ta’lim jarayonining faol subyekti sifatida shakllantirish
talabidan kelib chiqadi. Dramatik asarlar o‘z tabiatiga ko‘ra, hayotiy voqealar,
insoniy ruhiy kechinmalar va ijtimoiy munosabatlarning badiiy ifodasi bo‘lgani
uchun ularni o‘rgatishda o‘quvchilarning faolligini ta’minlash nihoyatda
muhimdir. O‘quvchi matnni faqat eshitmasligi, balki uni his qilishi, undagi
ruhiy va ijtimoiy masalalarni mustaqil ravishda anglab yetishi zarur.
An’anaviy yondashuvlarda dramatik asarlarni o‘rganish ko‘pincha
o‘qituvchining sharhi va o‘quvchilarning tinglovi bilan chegaralangan edi.
Bunday usulda o‘quvchi passiv qabul qiluvchi bo‘lib qoladi va dramatik
asarning badiiy qatlamlarini mustaqil anglash imkoniyatidan mahrum bo‘ladi.
Zamonaviy yondashuv esa, aksincha, o‘quvchini mustaqil fikrlashga, o‘z
xulosalarini bildirishga, obrazlar dunyosini mustaqil o‘rganishga undaydi. Bu
esa dramatik asarlarning tarbiyaviy va badiiy imkoniyatlaridan maksimal
darajada foydalanish imkonini beradi.
Dramatik asarlarni o‘rganishda zamonaviy ta’lim metodlari — interaktiv
metodlar, muammoli o‘qitish, rolli o‘yinlar, loyiha asosida ta’lim, STEAM
metodikasi kabi yondashuvlarning joriy etilishi zarur.
Bu usullar orqali o‘quvchilar sahna asarlarini jonli tarzda his qilishadi,
obrazlarning ichki dunyosini tahlil qilishga kirishadilar, dramatik vaziyatlarda
o‘zlarini sinab ko‘radilar va o‘z qarorlarini asoslashga o‘rganadilar. Masalan,
dramatik asarni faqat o‘qish bilan cheklanib qolmasdan, rollarga bo‘lib o‘ynash,
sahnalashtirish orqali o‘rganish o‘quvchilarda matnni nafaqat yaxshiroq
tushunishga, balki obrazlar ruhiyatini o‘zida his qilishga yordam beradi. Bu

21metod o‘quvchilarning emotsional dunyosini boyitadi, ularni his-tuyg‘ularni
ifodalash va boshqalar hislarini anglashga o‘rgatadi. Shuningdek, bunday
faoliyat o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va jamoada ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Zamonaviy ta’lim yondashuvlari dramatik asarlarning zamonaviy o‘quvchi
ongiga yaqinlashtirilishini ta’minlaydi. Chunki bugungi o‘quvchilar
texnologiyalar dunyosida yashamoqda, ularning fikr tezligi, axborotga
yondashuvi avvalgi avlodlarga qaraganda farq qiladi.
Shu sababli dramatik asarlarni o‘qitishda raqamli resurslardan, videoroliklar,
animatsiyalar, sahna ko‘rinishlari videoyozuvlaridan foydalanish
o‘quvchilarning asarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va uni chuqurroq anglashga
yordam beradi.
Dramatik asarlarni o‘rganishda muammoli vaziyatlar yaratish ham
zamonaviy metodlardan biridir. O‘qituvchi asardagi biror dramatik vaziyatni
taqdim etib, o‘quvchilarga: "Siz qahramon o‘rnida bo‘lsangiz, qanday harakat
qilardingiz?" kabi savollar beradi.
Bu esa o‘quvchilarni mustaqil qaror qabul qilish, voqealarni tahlil qilish va o‘z
xulosasini asoslashga majbur qiladi. Bunday metod dramatik asarlarning
o‘quvchining ongiga ta’sirini kuchaytiradi.
STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics)
yondashuvi ham dramatik asarlarni o‘rganishda foydali bo‘lishi mumkin.
Masalan, "San’at" va "Texnologiya" elementlarini uyg‘unlashtirib, o‘quvchilar
dramatik sahnalarni interaktiv tarzda yaratishlari, virtual sahna dekoratsiyalari
va obrazlar xarakteristikasini ishlab chiqishlari mumkin.
Bu esa nafaqat asarni tahlil qilishni, balki uni amaliyotda aks ettirishni ham
ta’minlaydi. 8
Zamonaviy ta’lim yondashuvlarining yana bir muhim talabi —
o‘quvchilarning shaxsiy tajribasiga asoslanishdir. Dramatik asarlarni
8
Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar . – Toshkent: Turon-Iqbol, 2022.

22o‘rganishda o‘quvchilarga o‘z hayotiy tajribalari bilan asardagi vaziyatlar
o‘rtasida analogiya o‘rnatish imkoniyati berilsa, ular asarni yanada chuqurroq
anglaydilar. Bu metod shaxsiylashtirilgan ta’limni ta’minlab, o‘quvchilarni
asarni o‘z tajribasi asosida baholashga undaydi. Shu bilan birga, zamonaviy
yondashuvlar dramatik asarlarni o‘rganishda muloqot va hamkorlik muhitini
yaratishni ham taqozo etadi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari,
boshqalar fikrini tinglashlari va birgalikda muhokama yuritishlari zarur. Bu esa
ularni kommunikativ kompetensiyalarga ega bo‘lishga, jamiyatda faol shaxs
sifatida shakllanishga tayyorlaydi. Dramatik asarlarni o‘qitishda zamonaviy
ta’lim yondashuvlariga ehtiyoj zamonaviy o‘quvchi shaxsini shakllantirish
zarurati bilan bevosita bog‘liq.
Bugungi ta’lim faqat bilim berishga emas, balki shaxsni rivojlantirishga, ijodiy
va mustaqil fikrlashga, ijtimoiy faollikni oshirishga qaratilgan. Shu sababli
dramatik asarlarni o‘qitishda an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy
innovatsion va interaktiv usullardan foydalanish zarur.
II BOB. Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar
bilan o‘qitish tajribalari

232.1. Interaktiv metodlar va dramatik asarlarni o‘zlashtirishda ularning
ahamiyati .
Zamonaviy ta’limda o‘quvchilarning bilim olish jarayonidagi faolligini
oshirish, ularning mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish muhim
o‘rin tutadi. Bu vazifalarni amalga oshirishda interaktiv metodlarning ahamiyati
beqiyosdir. Interaktiv metodlar o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi biryoqlama
munosabatni rad etib, bilim jarayonini faol hamkorlik va o‘zaro muloqot
asosida tashkil etishni nazarda tutadi. An’anaviy monologik yondashuvdan
farqli ravishda, interaktiv metodlarda o‘quvchi bilim olish jarayonining
markaziga chiqariladi va uning mustaqil fikr bildirish, tahlil qilish va bahs-
munozarada ishtirok etish imkoniyatlari kengaytiriladi. Dramatik asarlarni
o‘qitishda interaktiv metodlarning joriy etilishi o‘quvchilarning matnga bo‘lgan
munosabatini tubdan o‘zgartiradi. Endi o‘quvchi asarni passiv tinglamaydi,
balki undagi voqealar rivojiga faol munosabat bildiradi, qahramonlarning
harakatlarini baholaydi va ularning ruhiy kechinmalarini tushunishga harakat
qiladi. Bu jarayon orqali o‘quvchi asar syujetini, obrazlarning ichki dunyosini
va dramatik vaziyatlarning mohiyatini chuqurroq anglay boshlaydi. Ayniqsa,
dramatik asarlardagi konfliktlarni yechishga bo‘lgan urinishlar o‘quvchining
tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Interaktiv metodlar yordamida
dramatik asarlarni o‘rganish o‘quvchilarda sahna nutqi va emotsional ifoda
ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Rolli o‘yinlar va sahnalashtirish
mashg‘ulotlari natijasida o‘quvchilar qahramonlarning holatini, hissiyotlarini
jonli ifoda etishga harakat qiladilar. Bu esa nafaqat dramatik matnni yaxshiroq
anglashga, balki hayotda o‘z his-tuyg‘ularini to‘g‘ri ifoda etish, muloqotda
samarali bo‘lish kabi ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantirishga ham xizmat
qiladi. Interaktiv metodlar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash va hamkorlik
madaniyatini shakllantiradi. Guruhli ishlarda o‘quvchilar sahna asarlarini
birgalikda tahlil qilishadi, sahnalarni sahnalashtirishda rollarni taqsimlashadi va
har bir ishtirokchi o‘z vazifasini bajarishga intiladi. Bu esa o‘quvchilarda o‘zaro

24hurmat, mas’uliyat, liderlik va jamoa bilan ishlash qobiliyatlarini kuchaytiradi.
Ayniqsa, dramatik asarlarni sahnalashtirishda har bir o‘quvchi o‘z rolining
mohiyatini anglash va uni jonli ifodalash uchun mas’uliyatni his qiladi.
Shuningdek, interaktiv metodlar dramatik asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarning
o‘z hayotiy tajribalarini matn bilan bog‘lash imkonini yaratadi. Masalan,
dramatik asardagi biror muammoli vaziyatga o‘quvchi o‘z tajribasidan kelib
chiqib munosabat bildiradi va o‘z fikrini asoslashga intiladi. Bu esa ta’lim
jarayonining hayot bilan uzviy bog‘liq bo‘lishiga, o‘quvchilarda real hayotdagi
vaziyatlarni tahlil qilish va to‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmalarining
shakllanishiga xizmat qiladi. Interaktiv metodlar dramatik asarlarni zamonaviy
o‘quvchilar ongiga yaqinlashtiradi. Bugungi kunda o‘quvchilar axborotni tez
o‘zlashtirish, faol fikrlash va ijodiy yondashish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi
kerak. Dramatik asarlarni interaktiv metodlar bilan o‘qitish esa bu talablarni
qondiradi, chunki bu usul o‘quvchini passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga
aylantiradi.
O‘quvchi sahna harakatlari, obrazlarning ruhiy kechinmalari va dramatik
vaziyatlarni tahlil qilish orqali o‘z bilimini chuqurlashtiradi va kengaytiradi.
Bundan tashqari, interaktiv metodlar dramatik asarlarni o‘rganishda
o‘quvchilarda nutq madaniyatini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Sahnalashtirish va rolli o‘yinlar davomida o‘quvchilar o‘z fikrlarini ravon,
lo‘nda va ifodali tarzda yetkazishga o‘rganadilar. Bu esa ularning umumiy
muloqot madaniyatini rivojlantiradi va ijtimoiy faollik darajasini oshiradi.
Interaktiv mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar shaxsiy fikrini himoya qilish,
dalillash va bahslashish madaniyatini ham egallaydilar.
Interaktiv metodlarning yana bir muhim afzalligi — o‘quvchilarning
motivatsiyasini oshirishdir. An’anaviy o‘qitish metodlarida zerikish va
faollikning pasayishi tez-tez kuzatiladi, interaktiv metodlarda esa o‘quvchilar
o‘zlarini jarayonning ajralmas qismi sifatida his qiladilar. Sahna mashqlari,
muammoli vaziyatlar, diskussiya va guruhli tahlillar o‘quvchilarning qiziqishini

25oshiradi, ularni dars jarayoniga butunlay jalb qiladi. dramatik asarlarni
interaktiv metodlar yordamida o‘rganish o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini rivojlantirishda nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bu metodlar
o‘quvchilarni faol fikrlovchi, ijodiy yondashuvchi, muloqotga kirisha oladigan
va mustaqil qaror qabul qiladigan shaxs sifatida shakllantiradi. Shu sababli
zamonaviy adabiyot ta’limida, ayniqsa dramatik asarlarni o‘qitishda interaktiv
metodlardan samarali foydalanish zamon talabi hisoblanadi.
Dramatik asarlarni o‘qitishda o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni
matnni chuqurroq o‘zlashtirishga va mustaqil fikr yuritishga jalb qilishda
interaktiv metodlar muhim o‘rin tutadi. Bu metodlar o‘quvchilarni dars
jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirib, bilimlarni faqat tayyor shaklda
emas, balki o‘z izlanishi va mulohazasi orqali egallashga undaydi.
Interaktiv metodlar turli shakllarda amalga oshiriladi va har bir usul dramatik
asarlarni o‘rganishga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi.
Rolli o‘yinlar Rolli o‘yinlar dramatik asarlarni o‘rganishda eng samarali
interaktiv metodlardan biridir. Ushbu metodda o‘quvchilar asardagi
qahramonlarning rolini ijro etadilar, ularning his-tuyg‘ularini, ruhiy
kechinmalarini, harakatlarini jonli ifoda qiladilar. Masalan, Hamid Olimjonning
"Zaynab va Omon" dramasini o‘rganishda o‘quvchilar Zaynab va Omon
obrazlariga kirib, ularning erkinlik va muhabbat yo‘lidagi kurashlarini
sahnalashtiradilar. Bu usul orqali o‘quvchilar obrazlarning ruhiy olamini
chuqurroq his qilishadi, ularning har bir so‘zini va harakatini anglay
boshlaydilar. Shuningdek, rolli o‘yinlar dramatik konfliktlarni jonli tarzda
ko‘rsatish imkonini beradi va o‘quvchilarning muloqot madaniyatini
rivojlantiradi.
Sahnalashtirish — dramatik asarning ma’lum bir epizodini sahnada ko‘rsatib
berish orqali amalga oshiriladigan metoddir. Bu metod o‘quvchilarda tahliliy va
ijodiy fikrlash qobiliyatini oshiradi, ularni asardagi dramatik vaziyatlarni, ruhiy
kurashlarni o‘z ifodasi bilan qayta yaratishga undaydi.

26Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy" dramasi
sahnalashtirilganda, o‘quvchilar Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro obrazlari
o‘rtasidagi do‘stlik va fidoyilikni jonli ifodalaydilar.
Sahnalashtirish jarayonida o‘quvchilar dramatik asarlarning sahna tilini,
emotsional ifoda vositalarini va harakat dinamikasini o‘rganadilar. Bu esa
ularning nutq madaniyatini va sahna madaniyatini rivojlantiradi. Muammoli
savollar va guruhiy tahlillar Muammoli savollar va guruhiy tahlillar yordamida
dramatik asarlar o‘quvchilar uchun nafaqat o‘qiladigan matn, balki tahlil
qilinadigan va baholanadigan voqelikka aylanadi. O‘qituvchi dramatik asardagi
vaziyatlarni tahlil qilish uchun savollar beradi, o‘quvchilar esa guruhda fikr
almashadilar, har xil yechimlarni muhokama qiladilar. Masalan, Abdulla
Qahhorning "O‘tkan kunlar" dramasi asosida "Otabekning muammoli tanlovi
qanday natijalarga olib keldi?" kabi savollarni muhokama qilish orqali
o‘quvchilar qahramonlarning harakati va ruhiy kurashlarini tahlil qiladilar.
Muammoli savollar dramatik vaziyatlarga turli nuqtayi nazardan qarashni,
sabab va oqibat aloqalarini anglashni o‘rgatadi.
Diskussiya va debatlar dramatik matndagi ijtimoiy va axloqiy masalalarni
chuqurroq anglash uchun qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘z nuqtayi nazarlarini
bildirishadi, o‘z fikrlarini asoslashadi va boshqalarning fikrlariga nisbatan
tanqidiy munosabat bildiradilar. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziy
asarlaridan "Yangi saodat" dramasi atrofida "Ayollarning erkinlik uchun
kurashi qanday baholanishi kerak?" mavzusida bahs tashkil etilishi mumkin.
Bu usul o‘quvchilarning ijtimoiy masalalar bo‘yicha mustaqil qaror qabul
qilish, o‘z nuqtayi nazarini dalillar bilan himoya qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Interaktiv usullarning umumiy ta’siri Har bir interaktiv metod dramatik
asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarning bilimga nisbatan faolligini oshiradi.
O‘quvchilar dramatik matnni faqat o‘qimaydilar, balki uni tahlil qiladilar,
baholaydilar va o‘z shaxsiy tajribalari bilan bog‘laydilar. Natijada, dramatik

27asarlarning badiiy va tarbiyaviy mohiyati o‘quvchi ongiga chuqurroq singadi.
Shu bilan birga, o‘quvchilar sahna madaniyati, nutq ifodasi, muloqot va ijtimoiy
faollik kabi ko‘nikmalarga ham ega bo‘ladilar. Interaktiv metodlar
o‘quvchilarni faqat bilim oluvchilar emas, balki ijodiy o‘ylovchi va jamiyatda
faol ishtirok etuvchi shaxslar sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli
dramatik asarlarni o‘qitishda interaktiv metodlardan keng va maqsadli
foydalanish zamon talabi hisoblanadi.
Interaktiv metodlar yordamida dramatik asarlarni o‘rganish nafaqat
o‘quvchilarning badiiy tafakkurini, balki ularning intellektual, ijtimoiy va
shaxsiy rivojlanish salohiyatini ham kengaytiradi. Bu metodlar o‘quvchilarni
faollikka undaydi, ularni bilim olish jarayonining markaziga olib chiqadi va
natijada qator muhim kompetensiyalarni shakllantiradi. Avvalo, interaktiv
metodlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
O‘quvchilar dramatik asar matnini faqat yodlab olish bilan cheklanmaydilar,
balki uni tahlil qiladilar, savollar beradilar, vaziyatlarni o‘z nuqtayi nazarlaridan
baholaydilar. Masalan, Hamid Olimjonning "Zaynab va Omon" dramasidagi
Zaynab obrazini tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar Zaynabning qarorlari va
his-tuyg‘ularini o‘z hayotiy tajribalari bilan solishtirib ko‘radilar.
Bu jarayon ularda mustaqil xulosa chiqarish va shaxsiy fikrini asoslash
qobiliyatini kuchaytiradi.
Ikkinchidan, interaktiv metodlar tanqidiy va analitik tafakkurni
rivojlantiradi. Dramatik asarlardagi voqealar, obrazlar, konfliktlar tahlil qilinar
ekan, o‘quvchilar sabab-oqibat aloqalarini tushunishga, har bir qahramonning
harakatlarini baholashga va ulardan xulosa chiqarishga o‘rganadilar.
Masalan, Abdulla Qodiriy asarlaridagi qahramonlar taqdiri ustida bahs yuritish
orqali o‘quvchilar insoniy fazilatlar va jamiyatdagi o‘zgarishlarning ta’siri
haqida chuqurroq fikr yuritadilar.
Uchinchi jihat — interaktiv metodlar sahna madaniyati va emotsional ifoda
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Sahnalashtirish va rolli o‘yinlar davomida

28o‘quvchilar qahramonlarning his-tuyg‘ularini ifoda etishga, ularning ruhiy
kechinmalarini sahnada jonli ko‘rsatishga o‘rganadilar.
Bu esa ularning sahna nutqi, talaffuz aniqligi, emotsional ifoda va aktyorlik
qobiliyatlarini shakllantiradi. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher
Navoiy" dramasi asosida sahnalashtirilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarda tarixiy
obrazlarni yaratish mahoratini rivojlantiradi.
Bundan tashqari, interaktiv metodlar yordamida o‘quvchilarda muloqot
madaniyati shakllanadi. Guruhli ishlash, bahs-munozaralarda ishtirok etish
orqali o‘quvchilar o‘z fikrini aniq va madaniyatli ifoda etishga, boshqalarning
fikrini tinglash va hurmat qilishga o‘rganadilar.
Masalan, dramatik matndagi ijtimoiy adolat masalalarini muhokama qilish
jarayonida o‘quvchilar o‘z qarashlarini dalillar bilan asoslab, boshqalarning
pozitsiyalariga nisbatan tolerant munosabatni rivojlantiradilar.
Interaktiv metodlar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi. Sahna tayyorlash, rollarni taqsimlash va sahna ko‘rinishlarini
yaratish jarayonida o‘quvchilar bir-birini tinglash, kelishuvga erishish va
umumiy natijaga xizmat qilishni o‘rganadilar.
Bu esa ularning kelajakdagi kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida zarur bo‘lgan
muhim kompetensiyalarni shakllantiradi. Shuningdek, dramatik asarlarni
interaktiv metodlar orqali o‘rganish o‘quvchilarda estetik tafakkur va badiiy
didni rivojlantiradi. Qahramonlarning harakatlarini, sahna tasvirlarini va
dramatik konfliktlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilar hayotning go‘zalligi,
murakkabligi va qadriyatlari haqida o‘z tasavvurlarini boyitadilar. Masalan,
Hamza Hakimzoda Niyoziyning "Yangi saodat" dramasi asosida o‘quvchilar
milliy qadriyatlar va jamiyat taraqqiyoti o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglay
boshlaydilar. Interaktiv metodlar natijasida o‘quvchilarda shaxsiy mas’uliyat
hissi ham shakllanadi. Har bir rolli o‘yin yoki sahnalashtirish jarayonida
o‘quvchi o‘z roli uchun mas’ul ekanini his qiladi va uni imkon qadar yaxshiroq

29ifodalashga intiladi. Bu esa ularning o‘z oldiga maqsad qo‘yish va unga erishish
uchun astoydil harakat qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
2.2. STEAM, loyiha-metodik yondashuvlar va dramatik asarlarni
o‘qitishga tatbiq etish
STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics)
yondashuvi zamonaviy ta’limda o‘quvchilarning kompleks fikrlash, tahlil qilish
va kreativlik ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Adabiyot, xususan
dramatik asarlarni o‘rganishda ham STEAM metodologiyasi katta ahamiyatga
ega. "Arts" — ya’ni san’at elementi orqali o‘quvchilar asarlarni nafaqat
o‘qiydilar, balki sahnalashtirish, dizaynlash, interaktiv shaklda ifoda etish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziyning "Yangi
saodat" dramasini o‘rgatishda o‘quvchilar o‘sha davr hayotini virtual sahnaga
ko‘chirishlari mumkin. Informatika va texnologiya fanlari yordamida ular sahna
dekoratsiyasini loyihalashadi, dramatik vaziyatlarni grafik tarzda ifodalaydilar.
San’at elementi orqali o‘quvchilar sahnadagi kiyimlar, dekoratsiyalar va
qahramonlarning emotsional ifodasini o‘zlari tasavvur qilib yaratadilar.
Shuningdek, "Zaynab va Omon" dramasini o‘rgatishda o‘quvchilar syujet
asosida zamonaviy grafik roman yoki multfilm yaratish loyihasini amalga
oshirishlari mumkin. Bu jarayon matematik hisoblar (sahna vaqtini, texnik
vositalar va xarajatlarni hisoblash), texnologik platformalar va dizayn
ko‘nikmalarini o‘zaro uyg‘unlashtirishni talab qiladi.
STEAM va loyiha-metodik yondashuvlarning dramatik asarlarni o‘qitishda
tatbiqi
№ Yondashuv turi Tatbiq usuli Misol
dramatik
asar Amalga oshirish
shakli
1 STEAM Asar asosida sahna Hamza H. Virtual

30yondashuvi dekoratsiyasi,
kostyum va sahna
harakati dizayni
yaratish Niyoziy -
Yangi saodat sahnalashtirish,
raqamli loyihalar
2 STEAM
yondashuvi Syujet asosida
interaktiv grafika
yoki animatsiya
yaratish Hamid
Olimjon -
Zaynab va
Omon Grafik roman, video-
loyiha tayyorlash
3 STEAM
yondashuvi Tarixiy va badiiy
tafsilotlarni san’at va
texnologiya bilan
uyg‘unlashtirib
ko‘rsatish Uyg‘un va I.
Sulton -
Alisher
Navoiy Sahna tasvirlari va
dekoratsiyalar
dizayni
4 Loyiha-metodik
yondashuv Guruhli sahna
tayyorlash va obrazlar
haqida ma’lumot
to‘plash Abdulla
Qodiriy -
O‘tkan
kunlar Guruhda
sahnalashtirish
loyihasi
5 Loyiha-metodik
yondashuv Asardagi konflikt
asosida muammoli
vaziyat yaratish va
yechim topish Mahmudhoja
Behbudiy -
Padarkush Muammoli
vaziyatlar va
dramatik chiqishlar
6 Loyiha-metodik
yondashuv Tarixiy dramatik
asarlar asosida
zamonaviy
taqdimotlar
tayyorlash Said Ahmad
- Kelinlar
qo‘zg‘oloni Prezentatsiya, sahna
lavhalari tayyorlash
STEAM yondashuvi orqali dramatik asarlar faqat o‘qiladigan matn emas,
balki hayotga tatbiq etiladigan interaktiv tajribaga aylanadi. O‘quvchilar

31asarning ruhiy va badiiy qatlamini chuqurroq anglaydilar va uni o‘z ijodiy
tasavvurlari bilan boyitadilar.
STEAM metodikasi dramatik asarlarni o‘rgatishda bilimlarni bir nechta
sohalar bilan bog‘laydi. Asarlar syujeti orqali tarixiy, madaniy, texnik tafsilotlar
aniqlanadi va sahna ishi ilmiy-tadqiqot, san’at va texnologiya bilan
uyg‘unlashadi. Shu yo‘l bilan, dramatik asar o‘quvchilar uchun hayotiy, amaliy
va qiziqarli bo‘lib qoladi. 9
Loyiha-metodik yondashuv va dramatik asarlarni o‘qitishga tatbiqi Loyiha
asosida o‘qitish (Project-Based Learning) dramatik asarlarni o‘rgatishda
o‘quvchilarning mustaqil izlanishlarini, yaratishga asoslangan faoliyatini va
ijodiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu yondashuvda
o‘quvchilar o‘zlari kichik guruhlar tashkil qilib, berilgan asar asosida loyiha
ishlab chiqadilar. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy"
dramasi asosida o‘quvchilar "Navoiy sahnasi" loyihasini amalga oshirishlari
mumkin. Loyiha doirasida o‘quvchilar Alisher Navoiy hayoti va ijodini
o‘rganib, uning obrazini sahnalashtiradilar, dekoratsiya va kostyumlarni
tayyorlaydilar va qisqa sahna ko‘rinishlarini tomoshabinlarga namoyish
etadilar. Bu jarayonda o‘quvchilar tarixiy materiallarni o‘rganadilar, dramatik
asarlarning badiiy tahlilini olib boradilar va amaliyotda o‘z bilimlarini tatbiq
etadilar. Yana bir misol, Abdulla Qodiriy asarlaridan sahnalashtirish loyihasi
tashkil etilishi mumkin. "O‘tkan kunlar" dramasini o‘rganishda o‘quvchilar
sahnadagi tarixiy davr manzaralarini yaratish loyihasini amalga oshiradilar.
Bu jarayon o‘quvchilarda tarixiy tafakkur, badiiy tahlil va amaliy dizayn
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Loyiha asosidagi yondashuv o‘quvchilarda ijodiy
yondashuv, tadqiqot olib borish, jamoa bo‘lib ishlash, o‘z faoliyatini
rejalashtirish va uni yakuniga yetkazish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Har bir
loyiha yakunida o‘quvchilar o‘z faoliyat natijalarini taqdim etadilar, bu esa
9
Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik asarlarni o‘qitish . – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2018.

32ularda jamoat oldida chiqish madaniyatini shakllantiradi. Dramatik asarlarni
loyiha asosida o‘rganish natijasida o‘quvchilar nafaqat asarni tahlil qiladilar,
balki uni amaliyotga tadbiq etib, real hayotga yaqinlashtiradilar. Bu yondashuv
ularni bilimni amaliy faoliyatda qo‘llashga o‘rgatadi.

2.3. Zamonaviy texnologiyalar (multimedia, raqamli resurslar)
yordamida dramatik asarlarni o‘qitishning samarali usullari
Bugungi tezkor rivojlanayotgan zamonda ta’lim jarayoniga zamonaviy
texnologiyalar, ayniqsa multimedia vositalarini joriy etish, o‘quvchilarning
bilim olish jarayonini tubdan o‘zgartirib yubordi.
Multimedia vositalaridan foydalanish ayniqsa dramatik asarlarni o‘qitish
jarayonida o‘zining yuksak samaradorligini namoyon qilmoqda. Chunki
dramatik asarlarning o‘ziga xos tabiati — sahnadagi harakat, dialoglar,
konfliktlar — aynan jonli tasvirlar va eshitiladigan ohanglar yordamida yanada
yorqinroq va chuqurroq anglanadi.
Multimedia vositalari deganda biz video lavhalar, teatr sahnalari yozuvlari,
audio spektakllar, virtual teatr sahifalari kabi resurslarni nazarda tutamiz.
Ushbu vositalar orqali o‘quvchilar dramatik asarlarning syujeti va obrazlar
xarakterini nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy ravishda ham tushuna
boshlaydilar.
Masalan, Hamid Olimjonning mashhur "Zaynab va Omon" dramasini oddiy
o‘qish bilan cheklangan taqdirda, o‘quvchi voqealar ketma-ketligini faqat
tasavvur qiladi.
Ammo shu asar asosida sahnalashtirilgan teatr spektaklini tomosha qilsa, u
qahramonlarning his-tuyg‘ularini, ruhiy kurashini, sahnadagi harakatlarning
ifodaviy kuchini jonli ravishda his qiladi.
Multimedia vositalari o‘quvchilarning ko‘rish, eshitish va his qilish
qobiliyatlari orqali bilim olish jarayonini kuchaytiradi.
Matnni o‘qiganda o‘quvchi uni asosan ko‘z bilan qabul qilsa, video va audio

33materiallar orqali u ko‘rish va eshitish hissiyotlarini bir vaqtda ishga soladi.
Bu esa asar tafsilotlarini yanada jonli, aniq va emotsional qabul qilish
imkoniyatini yaratadi.
Video lavhalar, teatr spektakllarining yozuvlari dramatik asarning sahna tili,
obrazlar harakati, dekoratsiyalar va sahna dinamikasini ko‘rsatishda juda
muhim vosita hisoblanadi.
Masalan, Abdulla Qahhorning "Sinchalak" dramasini sahnada ko‘rish orqali
o‘quvchilar qahramonlar o‘rtasidagi hazil-mutoyiba, ijtimoiy keskinlik va ruhiy
murakkablikni nafaqat o‘qiydilar, balki ko‘radilar va eshitadilar.
Multimedia vositalari dramatik asarlarni faqat matn sifatida emas, balki
hayotiy voqea sifatida qabul qilish imkonini beradi.
Bu usul o‘quvchilarda dramatik tafakkurni shakllantiradi, ya’ni ular obrazlar
harakati, syujet dinamikasi, konflikt rivoji va dramatik vaziyatlarning ichki
mantiqini chuqurroq anglay boshlaydilar.
Masalan, "O‘tkan kunlar" dramasini multimedia vositalari yordamida
o‘rganishda, o‘quvchilar Zaynab va Otabek obrazlari o‘rtasidagi ruhiy kurashni
nafaqat o‘qib, balki sahna harakati va aktyor ifodasi orqali bevosita his etadilar.
Bu esa o‘quvchilarning adabiy matnni anglash darajasini oshirib, ularning
tafakkur qamrovini kengaytiradi.
Multimedia vositalaridan foydalanish o‘quvchilarda emotsional qamrovni
oshirishga xizmat qiladi. Chunki dramatik asarlarda ko‘p hollarda ruhiy
kurashlar, his-tuyg‘ular to‘qnashuvi va ichki ziddiyatlar markaziy o‘rinni
egallaydi. Sahnadagi aktyor ifodasi, ohang va intonatsiya, yuz ifodalari
o‘quvchilarga obrazlarning ichki olamiga kirish imkoniyatini beradi.
Bu jarayonda o‘quvchilar dramatik obrazlarning ruhiy kechinmalarini o‘z
qalblari bilan sezadilar, ularning his-hayajonlariga sherik bo‘ladilar.
Bundan tashqari, multimedia materiallari orqali dramatik asarlarda
tasvirlangan tarixiy davr, madaniy muhit, ijtimoiy sharoitlar haqida ham jonli
tasavvur hosil qilish mumkin. Masalan, Uyg‘un va Izzat Sultonning "Alisher

34Navoiy" dramasini o‘rganishda, o‘sha davr saroy hayoti, madaniyat va
jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar sahna ko‘rinishlari orqali yanada realroq
anglash imkoniyati tug‘iladi. Multimedia vositalari yordamida dramatik
asarlarning mantiqiy tuzilishini, syujet dinamikasini, obrazlar o‘rtasidagi ichki
bog‘liqlikni ko‘rgazmali tahlil qilish ham osonlashadi. O‘quvchilar voqealar
ketma-ketligini, sabab-oqibat aloqalarini nafaqat nazariy, balki vizual va
emotsional asosda ham anglab yetadilar. Shuningdek, teatr spektakllarining
tahlilini o‘tkazish orqali o‘quvchilar dramatik asar syujetining sahna
ko‘rinishiga qanday moslashtirilganligini, sahnadagi harakat va dramatik ohang
qanday ifodalanganini o‘rganadilar. Bu esa ularni dramatik struktura, sahna
tilining o‘ziga xosligi va dramatik konfliktlarning sahnadagi yechimi kabi
murakkab jihatlarni chuqurroq anglashga olib keladi.
Zamonaviy texnologiyalar rivoji ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirib yubordi.
Ayniqsa, raqamli resurslarning keng joriy etilishi adabiyot fanida, xususan
dramatik asarlarni o‘rganish jarayonida mutlaqo yangi imkoniyatlar ochdi. Endi
dramatik matnlar nafaqat qog‘ozda o‘qiladi, balki ularni virtual shaklda ko‘rib,
eshitib va hatto ular ustida interaktiv tarzda ishlash mumkin.
Raqamli resurslarga elektron darsliklar, interaktiv testlar, vebinarlar, virtual
teatr sahnalari, 3D sahna dekoratsiyalari, audiokitoblar va raqamli teatr arxivlari
kiradi. Ushbu vositalar yordamida o‘quvchilar dramatik asarlarni nafaqat
o‘qiydilar, balki ularni ko‘radilar, eshitadilar va tahlil qiladilar.
Bu esa o‘quvchilarning adabiy tafakkurini, tahliliy va estetik qobiliyatlarini
rivojlantirishda nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi.
Masalan, "Alisher Navoiy" dramasi asosida onlayn platformalarda
tayyorlangan sahnalar yoki 3D modellashtirilgan teatr dekoratsiyalari orqali
o‘quvchilar o‘sha davr ruhiyatini nafaqat o‘ylab ko‘radilar, balki vizual shaklda
his qiladilar.
3D sahna ko‘rinishlari orqali ular tarixiy kiyimlar, saroy muhitini, obrazlarning
tashqi ko‘rinishini real hayotdagidek tasavvur qiladilar.

35Bu usul dramatik asarlardagi ijtimoiy, madaniy va tarixiy kontekstni osonroq
anglashga yordam beradi.
Elektron darsliklar esa o‘z navbatida dramatik matnlar bilan birga ularning
tahlili uchun kerakli materiallarni — izohlar, lug‘atlar, muallif haqidagi
ma’lumotlar, tarixiy sharhlar va hatto video ma’ruzalardan iborat bo‘lgan
to‘plamni o‘z ichiga oladi.
Bunday darsliklar o‘quvchiga matnni o‘qibgina qolmay, uni tahlil qilish,
qiyosiy o‘rganish va o‘z fikrini shakllantirish imkonini beradi.
Masalan, elektron darslikda "Zaynab va Omon" dramasi berilgan bo‘lsa, yonida
qahramonlar xarakteri haqida qisqa sharhlar va syujetning asosiy tugunlari ham
keltirilgan bo‘ladi.
Virtual teatr sayohatlari ham dramatik asarlarni o‘rganishda yangi ufqlar
ochadi. O‘quvchilar virtual sayohatlar orqali dunyodagi mashhur teatr sahnalari
— masalan, O‘zbek Milliy akademik teatrining sahna orqa hayotini ko‘rib
chiqishlari mumkin. Bu orqali ular sahna bezatish, aktyorlarning tayyorgarligi,
sahna harakati va rejissura ishlarini amaliy ko‘rinishda o‘rganadilar. Masalan,
"Padarkush" dramasining qanday sahnalashtirilgani, dekoratsiyalarning qanday
tanlangani va aktyorlarning obraz ustida ishlashi kabi jarayonlarni kuzatish
orqali o‘quvchilar dramatik asarni sahna asariga aylantirish jarayonini
tushunadilar. Shuningdek, raqamli testlar va interaktiv viktorinalar
o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlashda juda foydalidir.
Masalan, "O‘tkan kunlar" dramasining syujeti bo‘yicha testlar ishlab chiqilib,
obrazlararo munosabatlar, asar g‘oyasi va konflikt nuqtalarini aniqlash
topshiriqlari beriladi. 10
Bu usul o‘quvchilarni faollikka undaydi, ularning dramatik asar ustida mustaqil
ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi.
10
Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik asarlarni o‘qitish . – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2018.

36Raqamli resurslar yordamida o‘quvchilar dramatik matnlar ustida turli xil
topshiriqlar bajaradilar: sahna planlari tuzadilar, qahramonlar xarakterini
jadvalga soladilar, voqealar rivojini grafik shaklda ifodalashadi.
Bunday faoliyat o‘quvchilarning tahliliy va tizimli fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi, ularni adabiy matnga chuqurroq yondashishga o‘rgatadi.
Raqamli teatr arxivlari orqali esa o‘quvchilar klassik va zamonaviy sahna
ko‘rinishlarini ko‘rib, dramatik asarlarning turli interpretatsiyalarini taqqoslash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Masalan, "Kelinlar qo‘zg‘oloni" dramasining turli sahnalashtirilgan
variantlarini solishtirish orqali o‘quvchilar rejissorlik yondashuvlari, aktyorlik
mahorati va sahna estetikasi o‘rtasidagi farqlarni ko‘rishadi.
Bu esa ularning estetik didini, tahliliy tafakkurini va adabiy baholash
qobiliyatini rivojlantiradi.
Raqamli platformalarda tashkil etiladigan vebinarlar va online seminarlar
ham dramatik asarlarni chuqurroq o‘rganishga xizmat qiladi.
Masalan, adabiyotshunoslar va teatrshunoslar tomonidan o‘tkaziladigan
vebinarlar orqali o‘quvchilar sahna tili, dramaturgiya asoslari va aktyorlik
san’ati haqida amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar. Raqamli resurslar yordamida
dramatik asarlarni o‘rganish zamonaviy ta’lim talablariga to‘liq javob beradi.
Bu usullar dramatik asarni o‘rganishda nafaqat bilim, balki tahlil, emotsional
qabul, ijodiy yondashuv va o‘z fikrini ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
O‘quvchilar badiiy adabiyotga nafaqat o‘qish ob’ekti, balki chuqur his etish va
fikr yuritish manbai sifatida qaraydigan bo‘ladilar.
Xulosa
Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida ta’lim jarayoniga
yangicha, zamonaviy yondashuvlar joriy etilishi dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Ayniqsa, adabiyot fanida, xususan dramatik asarlarni o‘qitishda
innovatsion va interaktiv metodlarning qo‘llanilishi ta’lim samaradorligini

37oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mazkur kurs ishida dramatik asarlarni zamonaviy metodlar bilan o‘qitishning
nazariy asoslari va amaliy tajribalari atroflicha o‘rganildi, innovatsion
yondashuvlarning o‘quvchilarda estetik did, mantiqiy tafakkur va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni asoslab berildi.
Dramatik asarlarni faqat an’anaviy usullar bilan o‘rgatish o‘quvchilarning
passiv bilim olishini ta’minlasa, zamonaviy metodlar, xususan interaktiv
usullar, STEAM yondashuvi, loyiha-metodik faoliyat va raqamli resurslardan
foydalanish, ularni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiradi.
Bu esa dramatik asarlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi,
ular sahna asarlarining ruhiy, badiiy va ijtimoiy qatlamlarini chuqurroq
anglaydilar.
Kurs ishida shuningdek, dramatik asarlarni multimedia va raqamli
texnologiyalar yordamida o‘rganish imkoniyatlari ham ko‘rib chiqildi. Teatr
sahnalari yozuvlari, 3D modellashtirilgan sahnalar, elektron darsliklar va virtual
teatr arxivlari orqali o‘quvchilar dramatik matnni ko‘rish, eshitish va his qilish
orqali o‘zlashtiradilar.
Bu usul dramatik obrazlarning ruhiy dunyosini jonli anglash, asardagi konflikt
va dramatik voqealarni real hayot bilan bog‘lash imkoniyatini beradi.
Yakuniy xulosaga ko‘ra, dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy
metodlar bilan o‘qitish: O‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tanqidiy tafakkur
ko‘nikmalarini shakllantiradi; Ijodiy yondashuvni, estetik did va emotsional
sezgirlikni rivojlantiradi; Bilimlarni chuqur va ongli o‘zlashtirishga, badiiy
tafakkurni boyitishga xizmat qiladi; Ta’lim jarayonini hayotga yaqinlashtiradi,
o‘quvchini faol va ijodiy shaxs sifatida tarbiyalaydi. Kelgusida adabiyot
darslarida innovatsion va interaktiv metodlardan samarali foydalanishni
kengaytirish, raqamli resurslar asosida sahnalashtirish va loyiha asosida ta’lim
shakllarini rivojlantirish dramatik asarlarni o‘qitish sifatini yana-da oshirishga
xizmat qiladi. Demak, zamonaviy pedagogik yondashuvlar dramatik asarlarning

38o‘quvchilar ongida teranroq aks etishiga va ularning shaxsiy hamda ijtimoiy
rivojlanishiga kuchli turtki beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PQ–4477-
son qarorim“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sifatini oshirish va
o‘quvchilarning tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”

392) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-apreldagi PF–5975-
son Farmoni “Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va sifatni oshirish
strategiyasi to‘g‘risida”
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5040-son
qarori “Boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar
dasturi to‘g‘risida”
Asosoiy adabiyotlar
1. Sultonov Sherali. Adabiyotni innovatsion metodlar asosida o‘qitish. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.
2. Jo‘rayev Dilorom. Adabiyot darslarida dramatik asarlarni o‘qitish
tajribalari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.
3. Qo‘chqorova Maftuna. Adabiy matnni tahlil qilish metodikasi. – Toshkent:
Fan, 2020.
4. Raxmatullayeva Shaxnoza. O‘zbek adabiyoti va zamonaviy ta’lim
texnologiyalari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021.
5. Sattorov Baxtiyor. Dramatik asarlar bilan ishlashda yangi pedagogik
texnologiyalar. – Toshkent: Iqbol, 2017.
6. Abdullayeva Mohira. O‘quvchilarda estetik tafakkurni rivojlantirishda
drama asarlarning roli. – Samarqand: Zarafshon, 2020.
7. Tursunova Dilrabo. Adabiyot darslarida innovatsion yondashuvlar. –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021.
8. Murodov Ulug‘bek. Ta’limda STEAM yondashuvi: imkoniyatlar va
tajribalar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2022.
9. Qo‘ziev Abdurahmon. Dramatik asarlarni zamonaviy texnologiyalar
yordamida o‘qitish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2023.
10. Ergashov Botir. Adabiyot darslarida loyiha asosida o‘qitish metodikasi. –
Toshkent: Muharrir, 2021.

4011. Yo‘ldosheva Barno. Adabiy ta’limda raqamli texnologiyalardan
foydalanish. – Toshkent: Sharq, 2018.
12. Axmedova Nilufar. Drama asarlarni o‘qitishda muloqotli usullar. –
Toshkent: Turon-Iqbol, 2022.
13. Karimova Umida. Adabiyotni STEAM integratsiyasi asosida o‘qitish. –
Toshkent: Innovatsiya, 2023.
14. Komilov Diyor. Adabiyot va zamonaviy interaktiv metodlar. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2019.
15. Mirzayeva Ra’no. Dramatik asarlarni sahnalashtirish orqali o‘rgatish
metodikasi. – Buxoro: Nur, 2017.
16. Nazarov Jamoliddin. Multimedia texnologiyalari yordamida dramatik
asarlarni o‘qitish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.
17. Rajabova Sayyora. Adabiyot darslarida interfaol metodlar. – Toshkent:
Muharrir, 2020.
18. G‘aniyeva Mohinur. O‘zbek dramatik asarlarini innovatsion yondashuv
asosida o‘qitish. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021.
19. Yo‘ldoshev Dilmurod. Pedagogik texnologiyalar va adabiy matnlar
o‘rgatish. – Toshkent: Innovatsiya, 2022.
20. Tadjiboyeva Madina. Adabiyot ta’limida dramatik asarlarning zamonaviy
talqini. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023.

Dramatik asarlarni innovatsion va zamonaviy metodlar bilan o‘qitish

Купить