Dukchi Eshon. "Andijon qo'zg'aloni" - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	276.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	27 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Dukchi Eshon. "Andijon qo'zg'aloni"

Купить

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………2-5
I BOB. PODSHO HUKUMATIGA QARSHI XALQ HARAKATLARI.
1.1 Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq
harakatlari……………………………………………………………….….6-18
1.2 Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada yuritilayotgan
siyosat………………………………………………………………………19-23
II BOB. ANDIJON QO’ZG’OLONING O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI.
2.1 Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyati……………………………….24-30
2.2 Andijon qo’zg’oloni bostirilishi………………………………………..31-34
Xulosa………………………………………………………………………35-36
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..37-38
Ilovalar……………………………………………………………………..39
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi.
O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishganidan so’ng vatanimiz
tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy haqiqatni xalqimizga yetkazish
yo’lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho‘ro davri tarixini yangidan tadqiq qilish,
o’sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai nazaridan yondashib ish ko’rilishi
barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir emas. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men sho’ro davrida yozib
berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o’zgalar yozib bergan tarix, hech qachon
xolis bo’lmaydi”. deb ta’kidlaganlarida to’la haqli edilar. Mustaqillik yillarida
ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi bo’lmish tarixshunoslik
masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga tatigulikdir.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekinʻ ʻ
bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech
qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza
ʻ ʻ
bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega
ʻ
bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʻ ʼ 1
degan fikrlari buning yaqqol dalilidir.
О ‘zbekistonning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar
tarbiyasiga, ularni sog‘lom qilib о ‘stirishga, milliy g‘oya, milliy mafkura va о ‘z
Vataniga sadoqat ruhida tarbiyalashga bog‘liq b о ‘lib, bu murakkab jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan
biridir. “Tarix O’zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi
hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning
ko’hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy xotiramizni
uyg’otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb yozgandilar.
Birinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan
omillardan yana biri, 1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T .: O ‘ zbekiston ,
2016. B.13
2

va Xiva shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida
nishonlanganligidir. Tadqiqotning mavzusining obyekti.
Farg’ona vodiysida Andijonda Dukchi Eshon qo’zg’aloni kurashishining
boshlanishi etib belgilandi. Tadqiqotning
mavzusining predmeti. XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan
xalq qo’zg’alonlarini arxiv materiallari, ilmiy tadqiqotlar, maqola va monografik
kitoblardan o’rganish. Tadqiqotning
usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-xronologik hamda
fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan
foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Yurtimizga Rossiya
imperiyasining tajovuskor yurishlari va rus imperiyasiga qarshi olib borilgan xalq
qo’zg’alonlarini, XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan xalq
qo’zg’alonlarini xususan Dukchi Eshon boshchiligida olib borilgan xalq
qo’zg’alonining yoritilishi, ilmiy tadqiqotlardan o’rganishdir.
Tadqiqotning maqsadi Mavzusini o’rganishda ilmiy metodologiya asosida
o’rganish maqsadi qo’yildi.
Tadqiqotning vazifasi qo’yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Podsho hukumatiga qarshi xalq harakatlarini o’rganish;
- Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq
harakatlarini yoritib berish;
- Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada
yuritilayotgan siyosatni tahlil qilish;
- Andijon qo’zg’oloning o’ziga xos hususiyatlari;
- Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyatini o’rganish;
- Andijon qo’zg’oloni bostirilishini yoritib berishdir.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
Yurtimizga Rossiya imperiyasining tajovuskor yurishlari va rus imperiyasiga
qarshi olib borilgan xalq qo’zg’alonlarini, XIX asrning 70 – 90 yillarida Andijonda
3

bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini xususan Dukchi Eshon boshchiligida olib
borilgan xalq qo’zg’alonining yoritilishi tarixini o’rganishda biz ikki guruhga
yuzlandik birinchi davrga sovet tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar va
yozilgan ilmiy, monografik kitoblar. Ikkinchi davrda esa mustaqillikdan so’ng
yurtimiz tarixchilari tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari, uchunchi davrga esa
xorijiy tadqiqotchilarning asarlaridir.
Birinchi guruh Sovet hukumronligi davrida yurtimizda olib
borilgan xalq qo’zg’alonlari tarixini yoritib bergan olimlardan Dononov, G.I.
Safarov, P.G. Galuzo, Fozilbek Otabek о ‘g‘li, A.I. Sidirov kabi bir qancha olimlar
tadqiqotlar olib borgan 1
.
Chorizmning mustamlaka istibdodi va unga qarshi k о ‘tarilgan
milliy-ozodlik harakatlari jadidchi Fozilbek Otabek о ‘g‘lining «Dukchi eshon
voqeasi» (1927) kitobida dalillar asosida о ‘zining yorqin ifodasini topdi. Bu asarda
rus mustabidlarining k о ‘chiruvchilik siyosati va istibdod zulmi boy dalillar asosida
yoritilgan e’tiborga loyiqdir. Fozilbek Otabek о ‘g‘li XIX asr oxirlarida
Turkistondagi vaziyatni о ‘sha davr shohidi sifatida ishonarli tasvirlagan. Fozilbek
Otabek о ‘g‘li 20-yillar tarixshunosligida birinchi b о ‘lib 1898-yilgi Andijon
q о ‘zg‘oloni rahbari Muhammadali eshon shaxsi va uning faoliyatini bevosita о ‘sha
voqealar guvohi sifatida holis baholab. О ‘z fikrlarini zamondoshlar guvohliklari
asosida ishonarli tarzda isbotlab bergan.
Ikkinchi guruh Mustaqillik yillaridan so’ng olib borilgan tadqiqotlardir.
Xususan ushbu davrni o’rgangan olimlardan R. T. Shamsuddinov, H. Bobobekov,
H. Ziyoyev, Azamat Ziyo, Z. Mashrabov. B. Matboboyev, Q. Rajabov kabi bir
qancha olimlar tomonidan o’rganilib kelinmoqda 2
.
Mustaqillik yillarida tariximizni haqqoniy yoritish boshlandi. Ushbu davrga
1
Додонов И.К. Некоторые вопросы национально освободительного движения в Узбекистане. Т., 1947.
Елеуов Т.Е. Национально-освободительное движение 1916 г. в Казахстане. Алма-ата. 1955. Кастельская З.Д.
Основные предпосылки восстания 1916 г. в Узбекистане. М .,1972. Abdulla. Rajab Boysun. Turkistan Milli
Hareketlari. Istanbul, Vn-t., 1945. Абдурахимова Н. Колониальная система власти в Туркестане во второй
половине XIX — I-я четверть XX в. 1959.
2
Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик
компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. H . Ziyoyev . Turkistonda Rossiya tajavouzi va hukumronligiga
qarshi kurash . Sharq . Toshkent . 1998. Azamat Ziyo . O ’ zbek davlatchilik tarixi . Sharq . Toshkent . 2001. Б.Х.
Матбобоев, Машрабов. Андижон тарихи. 2014. Қ . Ражабов, туркистон тарихи. Тошкент. "Университет".
2002.
4

oid ma‘lumotlarni Hamid Ziyoyevning asarlaridan bilib olsak bo’ladi. Hamid
Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukumronligiga qarshi kurash”
asarida o’lkamizda bo’lib o’tgan andijon qo’zg’aloni haqida ham biroz to’xtalib
o’tgan.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
Kurs ishining birinchi bobida yurtimizga Rossiya imperiyasining tajovuskor
yurishlari va rus imperiyasiga qarshi olib borilgan xalq qo’zg’alonlarini, XIX
asrning 70 – 90 yillarida Andijonda bo’lib o’tgan xalq qo’zg’alonlarini xususan
Dukchi Eshon boshchiligida olib borilgan xalq qo’zg’alonining yoritib o’tildi.
Kurs ishining ikkinchi bobida Andijonda Muhammadali (Dukchi Eshon)
faoliyati va xalq qo’zg’alonini bositirilishini o’rganishda adabiyotardan foydalanib
tahlil qilindi.
5

I BOB. PODSHO HUKUMATIGA QARSHI XALQ HARAKATLARI
1.1 Podsho hukumatiga qarshi XX asr oxirida ko’tarilgan xalq harakatlari
Chor ma’murlari dastlab yer-suv ishlari bilan shug’ullanmadilar. Istilo
vaqtida o’lkadagi yer-suv davlat mulki, vaqf va xususiy mulkdan iborat bo’lgan.
Xo’jalik yuritishning asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil kilgan. Sun’iy
sug’orish uning negizi hisoblangan. 1873 yilda Kaufman rus podshosiga yer-
suvga egalik qilishni o’zgartirish to’g’risidagi loyihasini taqdim qiladi. Unga
ko’ra amlok yerlar uni ishlatib turgan kishilar tasarrufiga o’tishi zarur edi. Lekin
bu qoidani vaqf yerlarga joriy etish taklifi rad etiladi. Yer-suv masalasini
Kaufman ko’proq o’z boyniga olib, juda ko’p yerlar davlat ixtiyoriga olindi,
mulkiy va vaqf yerlarga soliq joriy qilindi. 1886 yilda Turkistonni boshqarish
to’g’risida yangi Nizom joriy qilib, uning asosiy maqsadi yerli aholi
zodagonlarini zaiflashtirishdan va mustamlakachilarni esa kuchaytirishdan
iborat bo’lgan. Qisqasi, bu tadbirlar natijasida harbiy-feodal yer egaligi
tugatildi. Qishloqlarni boshqarish uchun ko’chmanchi aholiga ikki
bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar)
boshqaruvchi joriy qilindi. Volost asosini ming xonadondan ikki ming
xonadongacha, ovul jamoalarini esa yuz o’tovdan ikki yuz o’tovgacha aholi
tashkil kilgan. Chorizm bu o’zgarishlar bilan ko’chmanchi aholining urug’chilik
asosidagi tarihiy bo’linishini bekor qildi. 1886 yildagi «Nizom»ga ko’ra o’troq
aholining bir bosqichli boshqaruvchi ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqollar
volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqolliklar vakillari yig’ini
barcha saylovchilar yig’ini bilan almashtirildi. Turkiston shaharlarida
polismeyster lavozimi joriy etilgandi 1
. U huquq jihatidan tumanboshilarga
tenglashtirilgan. Ularga politsiya pristavlari boysungan. Mahalliy ma’muriyat –
volost boshqaruvchilari va oqsoqollari ham quyi politsiya zobitlari vakolatlari
huquqlariga ega bo’lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan.
Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy boyinlaridan biri sud
1
Зиёев. X . Туркистон Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т oshkent. 1998. B.385.
6

organlari hisoblangan. Sudlar ikki ko’rinishga ega bo’lib, sudlar va xalq
sudlaridan tashkil topgan. Ularning birinchisi mustamlakachilik shaklida bo’lsa,
xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Sudlar hududiy
ko’rinishga ko’ra, tuman sudlari, xalq palatasi huquqidagi viloyatlar
boshqarmalari, dunyoviy masalalar boyicha ish yurituvchi sudlar qurultoylari,
harbiy sud komissiyalari joriy etildi.
1886 yilgi «Nizom»ga ko’ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga
ayrim o’zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O’lkada viloyat sudlari
joriy qilindi. Viloyat prokuror va uning muovini, sud tergovchisi lavozimlari
joriy qilindi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda
sodir etilgan «jinoyatlar» ko’rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq
orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini zaiflashtirish,
hokimiyatga qarshi siyosiy jinoyatchilikning ustidan hukm chiqarish edi. Rus
imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda
tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda okrug sudlari ta’sis
qilindi. Toshkent sud palatasi o’lkaning barcha sud organlari
faoliyatini boshqarar va nazorat qilardi. Chor hukumatining siyosiy tusga ega
bo’lmagan barcha fuqarolik ishlari shariat va biy sudlariga topshirilgan.
Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan istibdod negiziga qurilgan o’z
tuzumlarini barqaror qilishda unumli foydalanganlar. Shu maqsadda uni uch xil
qilib tuzishgan. Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona va Yettisuv viloyatlarining
o’troq aholisi uchun qozi sudi, shu viloyatlarning ko’chmanchi aholisi uchun
biy sudlari hamda Kaspiyorti viloyati uchun maxsus xalq sudlari faoliyat
ko’rsatgan. Chorizm harbiy kuch bilan o’lkani uzoq ushlab turishi mumkin
emasdi. Shu bois u Turkistonda assimilyatsiya, ya’ni ruslar bilan mahalliy
aholini aralashtirib yuborish siyosatini yurgizdi. Uning bosh maqsadi
Turkistonda doimiy yashaydigan rus va slavyan aholini yuzaga keltirishdan
iborat tadbirlarni amalga oshirish zarur edi. Bu podshoning ko’chirish
siyosatidan boshlandi. Ko’chirish siyosati Turkiston general-gubernatorligi
tashkil bo’lgan 1867 yildayoq boshlangandi. Yettisuvda 1869-1682 yillarda 25
7

ming aholini o’z ichiga olgan 29 ta rus qishlog’i, Sirdaryoda esa 13 ming aholisi
bo’lgan 19 ta rus qishlog’i tashkil etildi. 1910 yilda Turkistondagi Sirdaryo,
Samarqand va Farg’ona viloyatlarda 124 ta rus qishlog’i bo’lib ularda 70
mingga yaqin rus aholisi yashardi. Chor ma’murlari o’lkaga ko’chib kelgan
kishilarni qurollantirib, mahalliy aholidan o’zlarini «himoya» qilmoqchi
bo’lgandi 1
. Ayniqsa ko’chib kelgan
rus kazaklariga qurol sotish kuchayadi. O’lkada temir yo’l qurilishining amalga
oshirilishi ham mustamlakachilikdan iborat iqtisodiy va harbiy strategiya
maqsadlarini ko’zlab amalga oshirilgandi. Temir yo’lsiz katta hududni ko’lda
saqlash va o’lkaning katta boyliklarini olib ketish mumkin emasdi. 1888 yil
noyabridan Zakaspiy temir yo’l qurilishi boshlandi. Bu yo’l Qizil Arvot va
Ashhobod orqali o’tkazilib, Samarqandga yetkazildi. 1888 yil 15 mayida bu
yerga birinchi poyezd keldi. U 1889 yilda Mari va Kushka orqali o’tkazilib,
o’sha yili Toshkent hamda Andijonga yetkazildi. 1900 yilda Orenburg –
Toshkent temir yo’l qurilishi boshlandi. 1905 yilda unda birinchi poyezd
qatnadi.
Temir yo’l qurilishining ishga tushirilishi o’lkada dastlabki sanoat
korxonalarining paydo bo’lishiga turtki bo’ldi. Bu korxonalar rus kapitalistlari
uchun Turkiston hom ashyosini tayyorlashga xizmat qildi. Shu bois bu yerda
paxtani dastlabki qayta ishlash bilan bog’liq sanoat korxonalari tashkil etildi.
Birinchi paxta tozalash zavodi 1879 yilda Toshkentda savdogar Nazarov
tomonidan ishga tushirildi. Shunday ikkinchi zavod 1885 yilda Andijon uezdida
savdogar Ho’jayev, uchinchisi esa Toshkentning Ko’kcha dahosida savdogar
Isabek Hakimbekov tomonidan qurildi. 1867-1900 yillar orasida Turkistonda
ishga tushirilgan 170 korxonaning 70 tasi Farg’ona viloyatida edi. Endi yog’
ishlab chiqaruvchi korxonalar paydo bo’ldi. Choy qadoqlash, aroq-vino ishlab
chiqaruvchi korxonalar ham paydo bo’ldi. Rus kapitalistlari yer osti boyliklarini
qazib olib ketishga ham e’tibor bera boshladi. Romanov va Semichevlar Qo’qon
1
Alexander Morrison. Russian rule in Turkestan and the example of British India 1860—1917. Slavonic & East
European Review, 2006. B-63.
8

tumanida toshko’mir, D. Petrov va G. Aleksandrov esa Qamishboshi va Laqqon
qishloqlarida 25 ta neft konlarini ishga tushirdi. Yangi zavod va fabrikalar ish
boshladi. Birgina Qo’qonning o’zida 16 ta aksioner va yirik savdo firmalari
ochilgan edi. Rossiya sarmoyadorlari Turkistondagi tabiiy boyliklarni talashga
xizmat qiluvchi korxonalar tarmog’ini keng quloch yoydirishdi. Bu ishda ular
mahalliy xalqlarning boy va savdogarlari bilan kelishib ish ko’rdilar. Ammo
mustamlakachilar Turkiston o’lkasida hech qachon tom ma’nodagi og’ir sanoat
mahsulotlari ishlab chiqadigan korxonalarni qurishga e’tibor bermaganlar.
Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi bo’lgan
mahalliy aholi shunchalik kambag’allashib, qashshoqlashib borardi. Dehqonlar
og’ir shartlar asosida qarz olardi, qarzini to’lay olmay o’ziga tegishli yerini
sotib, yersiz qolardi, mardikorlik, chorikorlik qilishga majbur bo’lardi. Natijada
yer egalari qo’lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi ochilayotgan
korxonalarga arzimagan ish haqi evaziga ishlashga majbur bo’lardi. Yerni
Rossiya banklari yoki puldor mahalliy boylar sotib olardi. Shu tariqa, o’lkada
90-100 gektarcha sug’oriladigan yeri bo’lgan boy xo’jaliklar vujudga keldi.
XX asr boshlaridagi ma’lumotlarga ko’ra o’lka aholisining 70
foizi kambag’al va qashshoqlar, 1,7 foizi o’rta hol, 13 foizi o’ziga to’q, boy
oilalar hisoblanardi. Rossiyalik sarmoyadorlar o’lkada paxta tozalash, yog’ va
spirt ishlab chiqarish, pivo, tamaki, un, qand, sovun, g’isht, ko’n, mis eritish,
jun yuvish, oxak qizdirish zavodlari va oziq-ovqat korxonalari qurib, ulardan
mo’may daromad olishni yo’lga qoydilar. 1908 yilda o’lkada 378 ta sanoat
korxonalari faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1917 yilda ularning soni Buxoro amirligi
Xiva xonligida qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga
yetgan. Bu jarayon aholining tabaqalanishiga ta’sir etib milliy burjuaziya va
ishchilar sinfi vujudga keldi. 1914 yilgi ma’lumotlariga ko’ra, o’lkada 49,5
ming ishchi bo’lib, ulardan 25,5 minggi sanoatda, 24 minggi temir yo’l va unga
xizmat qiluvchi ustaxonalarda ishlagan.
Mahalliy ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,5-3,5
baravar kam ish haqi to’langan. Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida
9

o’tmaydigan tovarlari sotiladigan bozorga aylantirildi. Rossiya imperiyasi
Turkiston xalqini ma’naviy-madaniy tutqunlikka solish, o’zining uzoqqa
mo’ljallangan manfaatiga boysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati,
mazmuni mahalliy xalqni milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning
ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo’q qilish, xullas ruslashtirishdan iborat
edi 1
. Farg’ona harbiy gubernatori Skobelev
shunday deb yozadi: «Millatni yo’q qilish uchun uni qirish shart emas, uning
madaniyatini, san’atini, tilini yo’k qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga
uchraydi». Turkistonda mustamlakachilar ana shunday siyosat olib bordi.
Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi.
1870 yilda Toshkentda ochilgan Xalq kutubxonasi va 1876 yilda tashkil topgan
Toshkent tabiat muzeyida o’lkaning ma’naviy-madaniy hayotini aks ettiruvchi
oltin, kumush, misdan yasalgan qimmatbaho buyumlar, gilamlar, amaliy san’at
namunalari, tarixiy yodgorliklar, arxiv xujjatlari, qo’lyozma kitoblar va
boshqalar to’plandi. Ular ko’rikdan o’tkazilib, qimmatbaho va nodir deb
hisoblanganlari Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San’at darajasida
ishlangan Muhammad Rahim taxti, Amir Temur maqbarasining naqshinkor
darvozasi, undagi bitimlar, oynalar, oltin koshinlar, Ahmad Yassaviy
maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon («Nazir niyoz qozoni») shular
jumlasidandir. Islom diniga e’tiqod, masjid va madrasalar oyoqosti qilina bordi.
Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib,
ularning faoliyatini tobora cheklab bordi. Maorif va madaniyat sohasida
ruslashtirish siyosati yuritiladi 2
.
Turkistonlik bolalarni ruslar bilan aralashtirib o’qitish va tarbiyalash
g’oyasi ilgari surildi. 1884 yilda Toshkentda dastlab rus-tuzem maktabi ochildi.
XIX asr oxirida ularning soni yuztadan ortiq bo’ldi. Bu maktablarda bir
vaqtning o’zida rus va o’zbek o’qituvchilari mashg’ulotlar olib boradigan
bo’ldi. Maqsad mahalliy yoshlarga rus tilini, ruscha yashash tarzini
singdirishdan iborat edi. Yerli aholi farzandlarini qiziqtirish uchun rus-tuzem
1
Ziyoyeva. D. Turkistonda milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000. B.48.
2
Ражабов Қ . туркистон тарихи . Тошкент. "Университет". 2002. B .67.
10

maktablarini bitirganlarni, rus tilini bilganlarni mahalliy ma’muriy organlarga,
boshqaruvga ham jalb qildi. Asta – sekinlik bilan o’lkada ish yuritish ham rus
tiliga o’tkazila bordi. Bu tadbirlardan maqsad ruslashtirishdan iborat bo’lgan.
Mustamlakachilarning yerli aholi turmushiga ma’naviy-ruhiy tazyik o’tkazish
dasturida o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga o’tkazishga alohida ahamiyat
berdi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib,
ularda rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi.
Ambulatoriyada ayollarga zaruriy tibbiy
maslahatlar, tibbiy yordam ko’rsatildi, bu, albatta ijobiy hol. Shu bilan birga,
ayollarga ruscha hayot tarziga o’tish, ularning farzandlari tarbiyasiga
pravoslavcha ta’sir etish, paranji zulmidan xalos bo’lish, «ochilish» zarurligi
to’g’risida tashviqot va targ’ibot ham qilinardiki, bu sekin-sekin salbiy ta’sir
ko’rsatardi. Chorizmning Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan
mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik va shovinistik siyosati konuniy suratda
mahalliy aholining milliy ozodligi, erki va insoniy hak-hukuklarini himoya
qilish uchun muqaddas jangga otlantirdi. «O’rta Osiyoning Rossiyaga ixtiyoriy
qo’shilganligi» g’oyasining tarafdorlari xalq ommasining chorizmga va uning
mustamlakachilik zulmiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarini soxtalashtirib,
goyo bu qo’zg’olonlar Rossiyaga qarshi emas, balki mahalliy amaldorlarga, din
peshvolari va ulamolarga qarshi ko’tarilgan deb «isbotlamokchi» bo’ldilar.
Tarix shuni ko’rsatadiki, aslida chorizm tomonidan asoratga solingan,
mustamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o’z mustaqilligi,
ozodligi uchun milliy-ozodlik kurashini olib borganlar:
-Qozog’iston mintaqasida 1783-1793 yillarda Sirim Botir qo’zg’oloni;
-1822-1823 yillarda Jo’lamo Tilamchi qo’zg’oloni;
-1836-1838 yillarda Isatoy Toyman qo’zg’oloni;
-1837-1843 yillarda Sulton Kenasarin qo’zg’oloni;
-1856 yilda Sirdaryoda Jonho’ja Nurmuhammad qo’zg’oloni;
-1868 yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi, Buxoro shahri;
11

-1871 yilda Esxon Eshmuhammad qo’zg’oloni;
-1871 yilda Yetimxon qo’zg’oloni;
-1872 yilda Chirchiqdagi isyon;
-1873-1876 yillarda Po’latxon boshchiligidagi Qo’qon xonligida qo’zg’olon;
-1892 yildagi Toshkentdagi qo’zg’olon;
-1898 yildagi Andijon Dukchi Eshon boshchiligidagi qo’zg’olon;
-1899 yilda sodir bo’lgan Sirdaryodagi harakatlar va boshqalarni kiritish
mumkin. 1887-1897 yillarda jami bo’lib Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo
viloyatlarida mustamlakachilar siyosatiga qarshi 663 marta harakatlar
bo’lganligi ma’lum. Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat
harbiy gubernatori Veryovskiy ahvolidan ko’z-quloq bo’lib turish uchun
Markaziy hukumatga mahfiy siyosiy politsiya xizmatini tashkil etish taklifini
ilgari suradi. Uni tashkil etishni o’z mablag’i hisobidan amalga oshiradi.
O’lkaning oliy harbiy – siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik
to’lqinini pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. Politsiya va harbiy
kuchlar uchun 5,5 mln so’m sarflandi. 1892 yil boshida Toshkentda bo’lib
o’tgan «vabo isyoni» eng yirik xalq qo’zg’olonlaridan biri edi. U Toshkentda
boshlanib, unga 2 mingdan ortiq kishilarning yostig’ini quritgan vabo kasaliga
qarshi mustamlakachi ma’murlar ko’rgan choralar sabab bo’ldi. Iyun oyida
Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma’murlari shoshilinch choralar ko’rib,
vabodan o’lganlarni shahardagi 12 ta qabristonga ko’mish man etiladi, shahar
tashqarisida 4 ta qabriston ochilishi rejalashtiriladi. Lekin shundan bittaginasi
ishga tushiriladi 1
. Shahardan chiqish va kirish qattiq nazorat
ostiga olinadi. Shaharda vabo kasaliga uchraganlarni yo’k qilar ekan, degan gap
tarqaladi. Lekin ma’muriyat aholi o’rtasida yetarli tushuntirish ishlarini olib
bormadi. Kelishilgan 4 ta qabristondan bittaginasi ochilgani bois o’lganlarni
ko’mish ishlari cho’ziladi. Aholi eski qabristonlarga ko’mishga majbur bo’ldi.
Politsiya buni hisobga olmay hibsga ham ola boshladi, qabristonni ochib,
1
Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик
компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. B .87.
12

o’lganlarning ruhi haqorat qilindi. Shunday sharoitda shaharning eng taniqli
kishilaridan Azizyor Eshon, Abulqosim Ho’ja, bozor oqsoqoli Ziyomuhammad
va boshqalar boshchiligidagi mingga yaqin kishi shahar mahkamasi boshlig’i
Putinsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yokub bilan to’qnashishdi. Ular
aholini tinchitish o’rniga dag’dag’a qildi, qo’rqitmoqchi bo’ldi. Xalq oqsoqol
ustiga tosh yog’dira boshladi. Oqsoqol shahar hokimi idorasiga
yashirinishga ulgurdi. Ana shu bilan «Toshotar» voqeasi boshlandi. Putinsev
qo’lidagi qurolini ishlatmoqkchi bo’ldi, oqsoqolni himoya qildi. Sabr kosasi
to’lgan xalq oylab ham o’tirmay hokimga qarshi harakatga o’tdi, Putinsev va
uning mirshablarini do’pposladilar, haloyiq mahkamani tezda ostin-ustin qilib
tashladi. Qurollangan soldatlar kelganidan keyin xalq ayamay o’qqa tutildi; o’n
kishi o’ldirildi va yaralandi. O’lganlarning hisobiga ham yetib bo’lmadi, lekin
bir kun o’tganidan keyin Anhordan 80 dan ortiq o’lganlar jasadi olindi. Qo’lga
olingan 60 kishi esa hibsga solindi. Bu zo’ravonlik ham xalqning ozodlik
harakatini to’xtata olmadi. 1898 yilda Andijon yaqinidagi Mingtepada bo’lgan
qo’zg’olonni davomi deyish mumkin. Unga shu qishloqda yashovchi Ali Eshon
boshchilik qildi. U otasining ishini davom ettirib duk yasardi, shuning uchun uni
Dukchi Eshon ham deyishadi. XIX asr ohiri – XX asr
boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida jadidchilik harakati keng kuloch
yoyib rivojlandi. «Jadid» so’zi arabcha bo’lib, yangi usul degan ma’noni
anglatadi. Ammo jadidchilar harakati faqat madaniy-ma’rifiy harakat, ya’ni eski
maktablarning qiyin o’qitish tizimiga nisbatan yangi usuliga asoslangan yangi
metod asosidagi o’qitishga o’tishdangina iborat emasdi. U ayni chog’da keng,
chuqur mazmundagi ma’naviy-ma’rifiy milliy taraqqiyot va milliy istiqlol
muammolarini ham o’z ichiga olgan edi. Bu harakatning yuzaga kelishida O’rta
Osiyoning o’zidagi demokratik harakatdan tashqari O’rta va Yaqin Sharq
mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan falsafiy-diniy oqimlar va
Turkiyadagi «Ittihod va Tarakkiy», «Yosh turklar» harakatining ta’siri ham
katta bo’ldi. Turkistonda o’rnatilgan mustamlakachilik XIX asr ohiri – XX asr
boshlarida kuchayib, chorizm mahalliy aholini iqtisodiy jihatdan talash, ezish
13

bilan birga ularni jaholatda, savodsizlikda tutib turli, ma’naviy
qashshoqlantirishga intildi.
Mustamlakachilar shu maqsadda o’lkaga chinovniklar, harbiy, bankirlar,
savdo-sanoatchilar, muhandis-tehniklar, ruxoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar,
mujiklardan iborat malaylarini safarbar etgan edilar. Biroq ular qanday
urinmasin mahalliy aholining ozodlik uchun intilishini so’ndirolmadi. Tarixiy
vaziyat millat ravnaqini oylovchi ziyolilar mahalliy burjuaziya vakillari
ulamolar orasidan xalqni uyg’otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish uchun
kurashuvchi kuchlarni tayyorlab yetishtirdi. Sharq bilan G’arbni taqqoslab,
musulmonlar va turkiylar dunyosi, xususan Rossiya tassarrufidagi
musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi
Ismoil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi
jaholatni yo’q qilish, ma’naviyat-ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar
darajasiga qo’qitish harakatini boshlab berdi. U maorifni isloh qilish,
maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish masalalarini ko’tardi.
Gaspirali 1884 yilda Qrimdagi Boqchasaroyda
birinchi jadid maktabiga asos soldi. U tashkil qilgan maktab o’quvchilari uchun
o’quv dasturi tuzdi va darsliklar yozdi. 40 kun ichida 12 ta o’quvchining
savodini chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z
g’oyalarini tarqata boshladi. 1888 yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga
yo’ldosh» kitobini nashr etib, jadid maktablarining qurilishi, dars o’tish
mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtixonlar olish usullarini ko’rsatdi. Ismoil
Gaspirali g’oyalari Turkiston, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga ham kirib
keldi. U 1893 yilda O’rta Osiyoga kelib, ilg’or ziyolilar bilan uchrashdi. Buxoro
amiri huzurida bo’lib, bitta jadid maktabi ochishga rozilik oldi. Ana shundan
keyin Turkiston ziyolilari jadidlar g’oyasini qo’llab maorifni isloh qilish, «usuli
jadid» maktablarini ochishga kirishdilar. 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin
domla, 1899 yilda Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon kori
jaded maktablariga asos soldilar. 1903 yilda Turkistonda 102 ta
boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi. O’rta Osiyoda
14

jadidchilik harakatining yirik vakillari: Munavvar qori Abdurashidxonov,
Mahmudho’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdulhamid Cho’lpon,
Ubaydullaho’ja Asadullaho’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy,
Usmonxo’ja Po’latxo’jayev, Fayzulla Ho’jayev, Ahmadjon Mahdum,
Abdulvohid Rafiy va boshqalar edi. Talabalarga Turkiston tarixi, turkiylar
tarixini o’rganishga alohida e’tibor berildiki, bu ularning milliy ongini
uyg’otishga, jamiyatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi.
M.Behbudiyning «o’z urug’ining otini bilmagan, yetti otasini tanimagan qul-
manqurtdir» degan so’zlari talabalarni milliy o’zligini anglashga chaqirar edi.
Munavvar Qorining «Adibi avval», «Adibi soniy», M. Behbudiyning
«Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muhtasari tarixi islom», «O’g’g’rofiya»,
A. Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», «Maktab
gulistoni» kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani yuqori saviyaga
ko’tarishga xizmat qildi. Jadid maktablarida har tomonlama bilimli, ma’naviy
yetuk, o’z xalqining tarixini va dunyo ishlarini yaxshi o’zlashtirgan kadrlar
tayyorlab chiqildi. Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi
bilan chiqdilar. Boy tabaqalarning ilg’or vakillari bu tashabbusni ma’qullab,
tegishli mablag’ bilan ko’maklashdilar. Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya,
Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildi. 1910
yilda Buxoroda muddaris Hoji Rafiy va boshqalar «Bolalar tarbiyasi» hayriya
jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga
o’qishga jo’natdi. 1909 yilda Munavvar Qori tuzgan «Jamiyati hayriya» ham
miskin va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga
yuborishga yordamlashardi.
Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Ularning say-
harakatlari natijasida Turkistonda turli davrlarda: «Hurshid» («Kuyosh»)
(1906), «Osiyo», «Turon», «Sadoi Turkiston», «Turk eli», «Najot», «Kengash»,
«Ulug Turkiston», «Sho’roi Islom», «Oyna», «Hurriyat», «Buxoroi Sharif»,
«Sadoi Farg’ona», «Tirik so’z», «Yurt», «Farg’ona nidosi», «Farg’ona
sahifasi», «Samarqand» kabi gazeta va jurnallar nashr etildi. M.Behbudiy 1913
15

yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnalini chiqara boshladi. U
«Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning huzurida «Kutubxonai
Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda millat va ona yurt dardi, xalqni
ma’rifatli qilish, erkinligini ta’minlash masalalariga bagishlangan dolzarb
maqolalar chop etildi. Ular chor Rossiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarga, Eron,
Afg’oniston, Hindiston, Turkiyagacha yetib borardi. Taraqqiyparvar o’zbek
ziyolilarining yetakchisi Asaddulla o’g’li Ubaydullaxo’ja 1913 yilda
«Taraqqiyparvar» nomli ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914 yilda firqaning
«Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari chiqariladi. Bu gazetalar
sahifalarida e’lon qilingan maqolalar xalqni mustabid tuzumga qarshi
qo’zg’atishga xizmat qiladi. Jadidlar milliy teatrga ham asos soldilar.
Munavvar Qori rahnamoligida 1913 yilda
musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» truppasi tuzildi. 1914
yil 27 fevralda Toshkentda «Kolizey» teatri binosida o’zbek milliy teatrining
birinchi rasmiy ochilishi marosimi bo’ldi. Munavvar Qori o’zbek milliy
teatrining birinchi pardasini ochar ekan shunday degan edi. «Turkiston tilida
hanuz bir teatr oynalmaganligi barchangizga ma’lumdir… Teatrning asl ma’nosi
«ibratxona» yoki «ulug’lar maktabi» degan so’zdir. Teatr sahnasi har tarafi
oynaband qilingan bir uyga o’xshaydirki, unga har kishi kirsa o’zining husn va
qabihini, ayb va nuksonini ko’rib ibrat olur». O’sha kuni sahnada M.
Behbudiyning «Padarkush» pesasi namoyish etildi. Unda islom dining
Turkistondagi buzilishlari tasvirlanib, tomoshabin e’tiborini najot yo’li –
maorif, maorifni esa «poklangan din» bera oladi, degan g’oyaga karatadi.
«Toy», «Zaharli hayot», «Juvonmarg», «Bahtsiz kuyov» kabi pesalarda hotin-
qizlarning huquqsizligi, ko’pxotinlilik, majburiy nikoh oqibatlari kabi
muammolar ochib tashlanadi. Milliy teatr san’ati
odamlarga millatda mavjud bo’lgan qusurlar va ijobiy tomonlarni tushuntiruvchi
oyna bo’lib xizmat qildi. Jadidlar matbuoti va teatrida mutassib ruxoniylarning
poraho’rligi, axloqsizligi ham qattiq tanqid ostiga olindi. Abdurauf Fitrat
«Munozara» nomli asarida Buxoro ulamolarining nodonligi va poraho’rligini
16

ochib tashladi. «Hind sayyohining sarguzashtlari» asarida esa Buxoro, Qarshi va
boshqa shaharlardagi iqtisodiy tanazzulga ayrim ruxoniylarning o’z mavqeyini
suistemol qilganliklarini asosiy sabab qilib ko’rsatadi. Jadidlarga, bir tomondan,
mutassib ruhoniylar, ikkinchi tomondan, mustamlakachi ma’murlar qarshilik
ko’rsatdilar. Mutaassib ruhoniylar jadidlar ko’targan barcha yangiliklarga qarshi
chiqdilar. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida esa «bu hil maktabda
o’quvchi – talabalar birinchi yili gazeta o’qiy boshlaydi, ikkinchi yili ozodlikni
talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarini taxtdan ag’darib turmaga tiqib
qoyishadi» der edilar. Mutaassiblar tarixni tasvirlash, o’qitishni, be’manilik,
dahriylik, deb hisoblashdi. M. Behbudiy ularni fosh qilar ekan, Qur’oni Karim
ham, Muhammad payg’ambarning hadislari ham tarixga dahldor ekanligini,
Qur’oni Karimning chorak qismi tarixiy ma’lumotlardan iboratligini ko’rsatdi.
Mustamlakachi ma’murlar, shuningdek,
Buxoro amiri va Xiva xoni jadidlar harakatini jilovlash choralarini ko’rdilar.
Ular ustidan nazorat o’rnatar, gazeta va jurnallarni man etib, nashriyotlarini
buzib tashlar, kitob do’konlari, qiroatxonalarini yopib qoyar edi. Jadidlardan
o’ng qanot ajralib chiqib reaksion lageriga qo’shildi. Qadimchilar deb atalgan
bu guruh Rossiyaning obro’si bizning obro’miz, Xudodan qo’rq, podshohni
hurmat qil, podshohlarning amri fuqarolar uchun vojibdir, deb chiqdilar. Ular
islohotlarga qarshi chiqib, qadimgi tartibni himoya qildilar. Jadidlar tobora
olg’a yurdilar. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan zo’ravonlik
choralari, ularni ma’naviy-ma’rifiy islohotdan siyosiy qarshilik ko’rsatish
darajasiga olib keldi. Shu orada dastlabki siyosiy uyushma va firqalar vujudga
keldi. XIX asr oxiri – XX asr
boshida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik madaniy-ma’rifiy, milliy,
ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U o’sib mustamlakachilarga qarshi ko’tarilgan
milliyozodlik harakatining mafkurasiga aylandi. 1914-1916 yillarda chor
ma’murlarining jahon urushi bahonasida milliy mustamlakachilik zulmi va
istibdodini ko’paytirganliklari munosabati bilan Turkiston xalqlari kurashga
yanada faolroq kirishdilar. 1914 yilning kuzida Sulyukta, ko’mir koni ishchilari,
17

Yettisuv temir yo’li hodimlari va Andijon paxta zavodi ishchilari, 1916 yilda
Toshkent va Qizil Arvot temir yo’l parovoz ta’mirlash korxonalari
ishchilarining ishtashlash harakatlari Turkistonda kuchli ommaviy larzalar
yaqinlashib kelayotganligidan darak berardi. Buning ustiga urushda holdan
toydirilayotgan Rossiya o’n minglab o’z askarlarini yo’qotmoqda edi. Ana shu
og’ir vaziyatda talvasaga tushayotgan chorizm Oliy Bosh qo’mondonligi shtabi
harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch
ajratish»ni so’rab qoldi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to’plashga
umid bog’ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916 yil 25 iyunda
Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni
front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g’risida farmon chiqardi.
Turkiston general-gubernatorliga
zudlik bilan topshiriqni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga
87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg’onaga 50 ming kishi yuborish majburiyati
yuklandi. O’lkada safarbar qilinadiganlarning royxati tuzila boshlandi. Xalq bu
tadbirni mardikorlikka olish deb nomladi. Bu xabar tezlikda o’lkaga tarqaldi va
uning asosiy yuki mehnatkashlar tabaqasiga tushdi. Mardikorlikka olish
royhatlarini tuzish volost boshqaruvlari, oqsoqollar va ellikboshilarga
yuklatilgandi. Bular o’z manfaatlari yo’lida foydalanib, royxatga asosan
kambag’al, himoyasiz kishilar farzandlarini kiritdilar. Mahalliy boylar katta
poralar evaziga boylar va amaldorlar bolalarini mardikorlikdan qoldirib, hatto
ularning o’rniga yollash usulini qo’lladilar. Bunday nohaqlik, adolatsizlik va
firibgarlik busiz ham biri ikki bo’lmay, nochor hayot kechirayotgan xalq
ommasining sabr kosasini to’ldirib yubordi, ular bosh ko’tarishga majbur
bo’ldi 1
.
1
https :// milliycha . uz / chor - rossiyasining - turkistonni - bosib - olishi - chorizm - istibdodiga - qarshi - turkiston - xalqlarining -
milliy - ozodlik - kurashi - jadidchilik /
18

1.2 Andijon qozg’oloni boshlanishiga sabab va o’lkada yuritilayotgan
siyosat
Andijon qo zg oloni (1898) - o zbek xalqining mustamlakachilik va milliyʻ ʻ ʻ
zulmga qarshi ozodlik harakati. Dukchi Eshon qo zg oloni (voqeasi) nomi bilan
ʻ ʻ
ham mashhur. Unga Andijon uezdining Mingtepa qishlog ilik Muhammadali
ʻ
xalfa Sobir o g li rahbarlik qilgan. Turkistonda Rossiya imperiyasining 19-asr
ʻ ʻ
ikkinchi yarmida o rnatgan mustam-lakachilik tuzumi mahalliy aholini siyosiy
ʻ
huquqlardan mahrum etdi, mil-liy, diniy qadriyatlarini tahqirladi, iqtisodini esa
imperiya maqsadlariga bo ysundirib, xalqning turmushi, moddiy ahvolini
ʻ
yomonlashtirib, qashshoqlanishiga olib keldi 1
.
Ayniqsa Farg onada Rossiya sanoati uchun zarur bo lgan paxta xom
ʻ ʻ
ashyosini yetishtirishga zo r berilishi natijasida viloyatdagi aholi hayoti
ʻ
nihoyatda og irlashdi. Og ir mehnat sharoitida yetishtiriladigan paxta xom
ʻ ʻ
ashyosi arzimas narxda sotib olinib, Rossiyaga olib ketilar, dehqon esa bundan
durust moddiy manfaat ko rmay, aksincha, turli xil og ir soliq, to lov va qarzlar
ʻ ʻ ʻ
iskanjasida yil sayin qash-shoqlashib borardi. Viloyatda paxta ekin
maydonlarining tez sur’at bilan o sib borishi g alla mahsulotlari, bug doy
ʻ ʻ ʻ
yetishtirishni keskin kamayi-shiga, aholini chetdan keladigan g allaga qaram
ʻ
bo lishiga olib keldi. Rossiyadan keltirilgan yuqori narxdagi bug doyni sotib
ʻ ʻ
olib, iste mol qilishga esa qashshoqlashgan dehqonlarning qurbi yetmay,
ʼ
ahvollari yanada og irlashdi. Chorizmning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy,
ʻ
siyosiy, milliy zulmi ham cheksiz edi. Siyosiy huquqlardan mahrum etilgan
aholi o lkani idora qilish ishiga mutlaqo yaqinlashtirilmasdi.
ʻ
Maorif, tibbiy xizmat, obodonchilik ishlari qarovsiz holda
bo lib, mustabid ma muriyat bunga mutlaqo mablag ajrat-masdi. Mahalliy
ʻ ʼ ʻ
ahamiyatga molik sarf-harajatlar aholi zimmasiga yuklatilgandi. Hukmron
1
Шамсутдинов Р.Т., А.А. Исҳоқов. Андижон тарихидан лавҳалар. Sharq нашриёт-матбаа акциядорлик
компанияси бош таҳририяти. T ошкент. 2013. B .106.
19

millat vakillari alohida imkoniyat va huquklarga ega bo lgan holda mahalliyʻ
aholi huquqsizlik, zulm va zo ravonlikdan azob chekardi. Buning ustiga
ʻ
mahalliy aholining unumdor yerlari Rossiyadan ko chirib keltirilgan
ʻ
dehqonlarga tortib olib berilgan bo lib, yer-suv munosabatlari masalasida ham
ʻ
adolatsizlik avjiga chiqqandi. Chorizm hukmronligi davrida o lkada
ʻ
mustamlakachilar turmush tarzi orqali kirib kelgan maishatparastlik,
qimorbozlik, ichkilikbozlik singari illatlar mahalliy aholining ma naviy-axloqiy
ʼ
ruhiyati, qadriyatlariga putur yetkaza boshlagandi. Bu illatlarning barchasi bir
bo lib mahalliy xalqning mustamlakachilarga nisbatan nafratini oshirib, milliy,
ʻ
insoniy g ururi, nafsoniyatini tahqirlab, bularga chek qo yish istagi kun sayin
ʻ ʻ
avj olib borgan, milliy ozodlik tuyg ulari junbushga kelgan.
ʻ
Qo zg olondan 3 yil oldin - 1895-
ʻ ʻ
yilda Muhammadali eshon Marg ilon, O sh uezdlarida lavozimini qayta tikladi.
ʻ ʻ
Shundan so ng qishloqlarda ikki hokimiyatchilikni eslatadigan bir holat yuzaga
ʻ
keladi - xalqqa bir tomondan mu-stabid chorizm hukumati vakili bo lgan volost
ʻ
boshlig i, ikkinchi tomondan oddiy xalq xohish-irodasini ifoda-lagan rais
ʻ
rahbarlik qila boshlaydi. Bu holat mustamlakachi ma murlar bilan xalq
ʼ
o rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtiradi. Mustamlakachilar zulmidan
ʻ
ezilgan xalq Dukchi Eshonga murojaat qilib erk uchun muqaddas kurashga fatvo
berishini hamda bu ku-rashga rahnamolik qilishini so raydi. Xalq noroziligining
ʻ
jilovlab bulma-idigan darajada kuchayib ketganligini ko rgan Dukchi
ʻ
(Muhammadali) Eshon uyida Farg ona viloyatining turli bo lislaridan kelgan
ʻ ʻ
vakillar ishtiro-kida maxsus kengashi bo ladi. Shu kengashda Muhammadali
ʻ
eshon yig ilganlarni mustamlakachilarga qarshi bosh ko tarishga, ularni yurtdan
ʻ ʻ
haydab, ona Vatan mustaqilligini tiklash uchun kurashga chaqiradi. Ko pchilik
ʻ
bu taklifni ma -qullaydi
ʼ 1
. Kengashda Muhammadali Eshon
ma lum qilgan rejaga binoan mustabid hukumatning vodiydagi 3 shahar -
ʼ
Andijon, Marg ilon va O shda joylashgan harbiy lagerlariga bir kunda hujum
ʻ ʻ
qilishga, bu hujum muvaffaqiyatli tugasa, Qo qonda ham qo zg olon ko tarishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
https :// uz . wikipedia . org / wiki / Andijon _ qo ’ zg ’ oloni
20

kelishiladi. Marg ilondagi harbiylar 511 yerga Inoyatxon To ra, O shdagi harbiyʻ ʻ ʻ
lagerga Umarbek dodxoh, Andijondagi harbiy lagerga esa Muhammadali eshon
boshchiligida hujum qilinishi kerak edi. 1898-yil 17-may kuni Muhammadali
eshon xalqqa murojaat kilib, ularni mustamlakachilarga qarshi qo zg olon
ʻ ʻ
ko tarishga da vat etadi. Qo zg olonchilar Muhammadali eshon boshchiligida
ʻ ʼ ʻ ʻ
Mingtepadan Andijon shahri tomon yo l olishadi. Yo l-yo lakay
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilar safi to lib borib, shaharga yaqinlashganlarida ularning soni
ʻ ʻ ʻ
2000 ga yetadi. Shahar yaqinida Muhammadali eshon
o z jangchilarini oxirgi marta ko rikdan o tkazadi. U qo zg olonchilarni 5
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qismga bo lib, har qaysi qismga bittadan bayroq beradi. g arbiy lagerga
ʻ ʻ
qilinadigan hujum oldidan so nggi nutqini so zlaydi. U qo zg olonchilarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
oxirgi daqiqalargacha o z qasamyodiga sodiq qolishga, Vatan ozodligi uchun
ʻ
muqaddas kurashga da vat etdi. So ngra qo zg olonchilar Andijon harbiy
ʼ ʻ ʻ ʻ
lageriga hujum qiladilar. To qnashuv paytida harbiy garnizon jangchilaridan 22
ʻ
kishi o ldirildi, 24 askar yarador bo ldi. Yarim soat davom etgan qattiq jangdan
ʻ ʻ
so ng jangovar tayyorgarligi durust bo lmagan va qurol-yarog i nochor
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilar guruhi to qnashuv joyida o lgan 11 nafar va yarador bo lgan 8
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nafar odamlarini qoldirib chekinishadi. Marg ilon va O sh uezdlaridagi harbiy
ʻ ʻ
garnizonlarga hujum uyushtirish rejalari esa amalga oshmay qoladi, chunki chor
amaddorlari bundan xabar topib, mudofaa uchun zarur choralarni ko rib
ʻ
ulguradilar. O sh uezdida
ʻ
mustabid hukumatga sotilgan xoin - uezd ming-boshisi Qorabek Hasanov o z
ʻ
xalqiga xiyonat qilib, mustamlakachilarning harbiy kuchlariga qarshi
tayyorlanayotgan hujum haqida podpolkovnik Zaysevga xabar yetkazadi. Bu
voqeadan xabar topgan Umarbek dodxoh yaxshi qurollanmagan xalqni
qurollangan, shay turgan harbiylarga qarshi qo zg olonga boshlashga jur’at
ʻ ʻ
etmaydi. Marg ilon harbiy lageriga hujum ham amalga oshmadi. 17-may kuni
ʻ
kechqurun belgilangan joyga odam to planmadi. Buning ustiga shu kuni
ʻ
yakshanba, ya ni dam olish kuni bo lib, harbiy lagerda qandaydir marosim
ʼ ʻ
bo layotgandi. Bunday vaziyatda hujum boshlash xatarli edi. Shu bois
ʻ
21

Inoyatxon To ra o z odamlari bilan Andijonga jo nab ketgan qo zg olonchilarniʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
quvib yetib, ular safiga qo shiladi.
ʻ
Qo zg olon haqidagi xabarlar Namangan uezdi va Yettisuv viloyatiga ham
ʻ ʻ
yetib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan qo llab-quvvatlandi. Yettisuv
ʻ
viloyatining Avliyoota uezdida Shodibek xalfa ismli eshon boshchiligida
to plangan yuzdan ortiq odamlar dovonlar qordan biroz tozalangach, Andijon
ʻ
tomon harakat qildilar. Bundan xabar topgan mustabid hukumat qo shinlari
ʻ
Namangan va Andijondan ularga qarshi yurdilar va oradan besh kun o tgach,
ʻ
Sho-dibek xalfani 23 nafar odami bilan qo lga oddilar.
ʻ
Namanganda harbiylar yashi-rin ravishda tog so qmoqlarini kezib,
ʻ ʻ
29 nafar qo zg olonchini, shular qatori 4 boshlig ini ham ushlashdi. O sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
kunlarda Yettisuv viloyatining Prjevalsk va Bishkek uezdlarida, Sirdaryo
viloyatining Xovos temir yo l bekatida ham mirshablar bilan mahalliy aholi
ʻ
o rtasida qurolli to qnashuvlar bo lib o tdi. Andijondagi qo zg olondan xabar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
topgan Chor Rossiyasi hukmdori Nikolay II qo zg olonchilardan shafqatsiz o ch
ʻ ʻ ʻ
olishni buyuradi. Bu ishga rahbarlik qilish o ta shovinist sifatida dong taratgan
ʻ
Sirdaryo viloyati harbiy guber-natori Andijon qo zg oloni Korolkovga
ʻ ʻ
topshiriladi. Mustamlakachilar Andijon qo zg oloni munosabati bilan butun
ʻ ʻ
Farg ona vodiysida dahshatli qatag on uyushtirdilar. Birinchi navbatda
ʻ ʻ
qo zg olon rahbari Muhammadali eshon va uning yaqin maslaqdoshlaridan 5
ʻ ʻ
na-fari 1898-yil 12-iyunda Andijon shahri markazida butun vodiy
jamoatchiligining 8 mingga yaqin vakili ko z o ngida osib o ldirildi.
ʻ ʻ ʻ
Keyin boshqalar jazolandi.
Qo zg olonchilardan 18 nafari osib o ldirishga hukm qilindi. 344 nafari 5124-
ʻ ʻ ʻ
yildan 20 yilgacha muddatga, 3 nafari umrbod katorgaga, 8 nafari turli mud-
datga qamoq jazosiga hukm qilindilar. 18 kishi Sibirga surgun qilindi. Jami 388
kishi jazolandi. Qo zg olon markazi bo lgan Mingtepa, Qashg ar, Tojik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qishloqlari uch kun to plardan o qqa tutilib, kultepaga aylantirildi. Jazoga
ʻ ʻ
tortilgan qo zg olonchilarning ijtimoiy tarkibi tahlilidan ma lum bo lishicha,
ʻ ʻ ʼ ʻ
ularning ko pchiligi dehqon va hunarmandlardan iborat bo lib, sardorlari
ʻ ʻ
22

orasida 2 nafar dodxoh (general), 7 nafar ponsod (polkovnik), 2 nafar sobiq bek,
40 nafar mulla, 2 nafar mudarris bo lgan. Ya ni, Andijon qo zg oloni aholiningʻ ʼ ʻ ʻ
turli toifasi vakillarini qamrab olgan tom ma nodagi xalq qo zg oloni bo lgan.
ʼ ʻ ʻ ʻ
Andijon qo zg oloni Turkiston
ʻ ʻ
hayotida tasodifiy hodisa emas edi. Bunga qadar ham o lkada
ʻ
mustamlakachilarga qarshi bosh ko tarilgan. Andijon qo zg oloni XIX asrning
ʻ ʻ ʻ
so nggi choragidagi eng kuchli ozodlik kurashi edi. Ammo puxta tayyorgarlik
ʻ
ko rilmaganligi, harbiy imkoniyatlari zaifligi, keng doirada uyushmaganligi
ʻ
tufayli mag lubiyatga uchradi.
ʻ Qo zg olonning tarixiy ʻ ʻ
ahamiyati shundaki, u mazlum xalqning siyosiy ongi va kurash tajribasining
o sishida muhim rol uynadi.
ʻ 1

1
Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000. B .34.
23

II BOB. ANDIJON QO’ZG’OLONING O’ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
2.1 Muhammadali (Dukchi Eshon) faoliyati
Muhammadali xalfa Sobir o g li (Dukchi eshon, Madali eshon (1856-yilʻ ʻ
Farg ona viloyati Chimyon qishlog i - 1898-yil 12-iyun Andijon) -
ʻ ʻ Andijon
qo zg oloninng rahbari. Dukchi eshon 1856-yil Farg ona viloyatining Chimyon
ʻ ʻ ʻ
qishlog ida, o rta hol dehqon va hunarmand Muhammad Sobir xalfa oilasida
ʻ ʻ
dunyoga kelgan. Ajdodlari asli qashqarlik bo lgan. 10 yoshlarida ota-onasi bilan
ʻ
Mingtepa (hozirgi Andijon viloyati Marhamash tumani hududi) yaqinidagi Tojik
qishlog iga ko chib kelishgan. Muhammadali xalfa Sobir o g li mustaqil o qib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
islom ilmini, arab va fors tillarini o rgangan. 1876-yilda akasi Muhammadsoqi
ʻ
bilan Poytug da yashovchi nufuzli ulamo Sultonxon to ra eshon xizmatiga kirib,
ʻ ʻ
uning eng yaqin shogirdiga aylangan 1
.
Paxsakashlik va duk (yik)chilik bilan shug ullangan, tabiblik ham qilgan.
ʻ
Muhammad xalfa Sobir o g li 1886—1988-yillarda Makkaga borib, haj amalini
ʻ ʻ
bajargan. Turkiy tilda „Ibrat ulg ofiliyn“ („G ofillar uchun ibrat kitobi“) asarini
ʻ ʻ
yozgan. Asar pandnasihat tarzida bo lib, tasavvuf g oyalari targ ib qilingan.
ʻ ʻ ʻ
Hukm qilinganlarning aksariyati Farg ona vodiysi va hozirgi Qirg iziston
ʻ ʻ
janubidagi Chotqol, Aqsi va Ketmen-To bedagi tog li hududlardagi qirg izlar
ʻ ʻ ʻ
edi. Ular orasida taniqli shoir-improvizator va bastakor To‘qto‘g‘ul Sotilganov
(1864—1933) ham bor edi, u siyosiy dushmanlari tomonidan qo‘zg‘olonda
ishtirok etganlikda ayblanib, Ketmen-To‘be vodiysida soxta ayblov bilan
qamoqqa tashlangan. U 1905 yilda Irkutsk shahri yaqinidagi Kuitun
qishlog idagi Sibir qamoqxonasidan qaytib keldi. Muhammadali xalfa Sobir
ʻ
o g li Asaka, Shahrixon, Marg ilon, O sh aholisi, xususan, chorvador qavmlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida obro -e tiborli bo lgan. Bu vaqtda uning minglab muridlari bor edi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
1879-yilda u turk sultoni Abdulhamid II ga maktub yozib, Farg ona
ʻ
1
Эгамназаров. A . Сиз билган Дукчи Эшон. Т oshkent . 1994. B .59.
24

vodiysida Rossiya imperiyasi yuritgan mustamlakachilik siyosatini qoralaydi va
diplomatik yo llar orqali Rossiya imperatori Nikolay II ga ta sir qilishiniʻ ʼ
so raydi. Bu davrda ulkadagi mustamlakachilik siyosati tufayli keng
ʻ
mehnatkashlar ommasi g oyat qashshoqlashibgina qolmay, milliy va diniy
ʻ
qadriyatlar ham oyoq osti qilina boshlangan edi. Mahalliy aholi huquqsizlik,
zulm va zo ravonlikdan azob chekardi.
ʻ
Xalq noroziligining jilovlab bo lmaydigan darajada
ʻ
kuchayib ketganligini ko rgan Muhammadali xalfa Sobir o g li Farg ona
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatining turli bo lislaridan kelgan vakillar bilan kengash o tkazib, bir vaqtda
ʻ ʻ
qo zg olon ko tarishga chaqirdi. Lekin boshqa joyga uncha yoyilmay, tezda
ʻ ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi. Qo zg olon 1898-yil 17-mayda Andijon harbiy lageriga
ʻ ʻ ʻ
hujum qilishdan boshlandi. Hududni ruslardan tozalash va ilgari mustaqil
bo lgan Qo qon xonligini tiklashni maqsad qilgan Muhammadali „muqaddas
ʻ ʻ
urush“ga odamlarni chaqirdi va chor Rossiyasiga 2000 kishi bilan qarshi chiqdi.
Ammo uning qo shini Andijon shahridan shahar tashqarisida rus 20-chi qator
ʻ
bataloni tomonidan to sildi va mag lubiyatga uchradi. O‘sha 2000 kishidan 546
ʻ ʻ
nafari sudga tortildi. 19-mayda kechqurun Muhammadali xalfa Sobir o g li
ʻ ʻ
qo lga olinib, 5 ta yaqin safdoshi bilan Andijonda dorga osilgan.
ʻ
Hukm qilinganlarning aksariyati Farg ona vodiysi va hozirgi Qirg iziston
ʻ ʻ
janubidagi Chotqol, Aqsi va Ketmen-To bedagi tog li hududlardagi qirg izlar
ʻ ʻ ʻ
edi. Ular orasida taniqli shoir-improvizator va bastakor To‘qto‘g‘ul Sotilganov
(1864-1933) ham bor edi, u siyosiy dushmanlari tomonidan qo‘zg‘olonda
ishtirok etganlikda ayblanib, Ketmen-To‘be vodiysida soxta ayblov bilan
zindonga tashlangan va 1905-yilda Irkutsk shahri yaqinidagi Kuitun
qishlog idagi Sibir qamoqxonasidan qaytib kelgan. Dukchi Eshonning 81
ʻ
yoshlik onasi Asalbibi, oila a zolari — Tojibibi Maqsudhoji qizi va uning ikki
ʼ
qizi Ne matposhsho va Hamrobibi, Isnorabibi Abdujalil qizi va uning o‘g‘li
ʼ
Abdujalil, Ruqiyabibi Ismoil qizi va uning o‘g‘li Abdurahim, shuningdek, akasi
Muhammadsoqi va uning o‘g‘li Musurmonqul Penza guberniyasiga 6 yilga
Penzaga surgun qilingan. Eshonning mol-mulki, jumladan 755 ta nodir
25

qo lyozma kitoblari musodara qilingan. Mingtepa qishlog i to plardan o qqaʻ ʻ ʻ ʻ
tutilib, o rnida rus erkaklari uchun „Russkoye selo“ qasabasi (posyolkasi)
ʻ
qurilgan. Andijon qo zg oloni mustamlakachilik zulmiga qarshi bo lsa ham,
ʻ ʻ ʻ
Muhammadali xalfa Sobir o g li boshchiligidagi qo zg olonchilar diniy g oyalar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(jihod va g azovot) bilan maydonga chiqishgan edi.
ʻ
Dukchi Eshon boshchiligidagi Andijon
qo‘zg‘oloni Chor Rossiyasi ma murlari va harbiylari tomonidan bostirilib,
ʼ
Mingtepa o‘lkasi yakson qilinib, xalqi qatliom etilib, uylari, masjid-madrasalari
buzib tashlanib, shaxsiy kutubxonasida mavjud bo‘lgan 300 ga yaqin diniy va
dunyoviy asarlarni, shu jumladan, „Ibrat-ul g‘ofiliyn“ asari va unga kiritilgan
ko‘plab g‘azallari-baytlari, shuningdek, shaxsiy mirzosi bo‘lgan „Osiy“
taxallusi bilan ijod qilgan muridi tomonidan yozilgan 168 varaqdan iborat
„Dukchi Eshon maqomati“ asari musodara qilingan bo‘lsa-da, ularning barchasi
hozirgacha yetib kelgan. Andijon qo zg oloni O rta Osiyodagi postsovet
ʻ ʻ ʻ
tarixshunosligida Farg ona vodiysida mustaqil davlat barpo etishni maqsad
ʻ
qilgan chorizmga qarshi ilg or harakat sifatida ta riflangan
ʻ ʼ 1
.
1886-yilda 30 yoshli Muhammad Ali
Makkai-Mukarramaga borib, haj amalini ado etgach, o zini eshon deb e lon
ʻ ʼ
qiladi. Tarixiy ma lumotlarga ko ra, Muhammad Ali Madinai-Munavarada
ʼ ʻ
Muhammad (s.a.v) payg ambar qabrini ziyorat qilib qaytgach, pirini tushida
ʻ
ko radi. U Muhammad Aliga “yurtingga borgach, o n yil eshonlik qilgin, och-
ʻ ʻ
yalang ochlarga ovqat, boshpana bergin, keyin esa kofirlarga qarshi g azot e lon
ʻ ʻ ʼ
qilgin”, degan ekan. O zini eshon deb e lon qilgan Muhammad Ali Xalfa har
ʻ ʼ
kuni katta dosh qozonda ovqat pishirib, och-nahor yetim-yesirlarga ulasha
boshlaydi. Qisqa vaqt ichida eshonning obro si xalq orasida oshib ketadi.
ʻ
Ma lumotlarga ko ra, aynan Dukchi eshon gaz yonishini o rganib, qozonlarda
ʼ ʻ ʻ
ovqat pishirgan ekan. Uning muridlari nafaqat Farg ona vodiysida, balki
ʻ
Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa olis-olis joylarda ham bo lgan.
ʻ
Rossiya imperiyasining
1
Эгамназаров. A . Сиз билган Дукчи Эшон. Т oshkent . 1994. B .69.
26

Turkiston xalqiga jabr-zulmi va adolatsiz siyosati Muhammad Ali Xalfaning
qo zg olonga bosh bo lishiga sabab bo ldi. Bundan tashqari rus hukumatiʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonlardan paxtani arzon sotib olar, buning natijasida dehqonlar
qashshoqlashib qolgan edi. Qo zg olon boshlanishidan bir yil oldin eshon
ʻ ʻ
Usmonli sultoni Abdulhamid II ga maktub yozgan edi. Xatda ruslar Qo qon
ʻ
xonligini bosib olgach, musulmonlar o rtasida axloqning buzilganligi, shariat
ʻ
qoidalari oyoq osti qilinayotganligi, buzuqlik, ichkilikbozlik, nashaxo rlik,
ʻ
avjiga chiqqanligini yozgan. Bundan tashqari ruslar kambag allar uchun zakot
ʻ
yig ishni, hajga borishni taqiqlaganliklarini yozib o tgan.
ʻ ʻ
Eshon sultondan xalq shariat qonun-qoidalari bo yicha
ʻ
turmush kechirishi uchun sharoit yaratishni rus imperatoridan talab qilishni
so raydi. U maktubning so ngida shunday deydi: “Rus hukumatining shariatni
ʻ ʻ
nazar-pisand qilmaganligini Allohning qahrini keltirmasmikin, deb qo rqaman”.
ʻ
Qo zg olon boshlanishidan bir necha kun oldin eshon huzuriga ba zi bir
ʻ ʻ ʼ
mahalliy mansabdor shaxslar kelib, eshon tayyorlagan hujjatiga o z muhrlarini
ʻ
bosishadi. U hujjatda shunday yozilgan edi: “Alloh yo q joydan o n sakkiz ming
ʻ ʻ
olamni yaratib, insonga bir mukammal bir qiyofa baxsh etib, uni barcha
jonzotlarning sohibi, Odam atoni esa xalifa qilib ko rsatdi. Butun olamni Alloh
ʻ
payg ambarimiz uchun yaratib, uni eng yaqin kishisiga aylantiradi va ul hazratni
ʻ
taxtga o tkazdi-da, shunday murojaat qildi: “Ey payg ambar! G ayridinlar va
ʻ ʻ ʻ
imon-e tiqodidan qaytganlar bilan jang bo lg usidir”.
ʼ ʻ ʻ
Bunda o ziga sodiq qolgan va eng yaqin bo lganlarga jannat
ʻ ʻ
va da qiladi. Choryorlar xalqqa pandu-nasihat qilib deydilarki, “kimki g azot
ʼ ʻ
yo lida o z mulki va hayotini Alloh va payg ambar uchun qurbon qilsa,
ʻ ʻ ʻ
bundaylar biz singari bo lg usidir”. Ular nomunosib bandalarni tiyish uchun
ʻ ʻ
kitob bitdilar va bizga esdalik sifatida qoldiradilar. Shunday ekan, o zimizni
ʻ
Allohning qullari va payg ambarning ummatlari hisoblaydigan bizlar albatta
ʻ
g azavot e lon qilishimiz joizdir. Birinchidan, Alloh va payg ambar yo lida bu
ʻ ʼ ʻ ʻ
muqaddas urushda g olib chiqishimiz. Ikkinchidan, hayotimizni qurbon
ʻ
qilishimiz lozim. Biz quyidagiga o z muhrimizni bosganlar, oldimizga
ʻ
27

kalomullohni qo yib, Alloh va payg ambarga qasamyod qilib, xalifamiz bilanʻ ʻ
shartnoma tuzdik. Shundan keyin, agar o zimizga bino qo yganimizdan
ʻ ʻ
shaytonning vasvasasiga uchib yoki shirin jonimizni saqlashni o ylab, qo rqib,
ʻ ʻ
va damizdan qaytib, uni bajarmasak do zaxga tushaylik, ikki dunyoda yuzimiz
ʼ ʻ
qora bo lsin, qiyomat kuni sharmanda-yu sharmisor bo laylik”.
ʻ ʻ
Tarixiy ma lumotlarga ko ra, mazkur
ʼ ʻ
qasamyodga mahalliy amaldorlar va obro -e tiborli kishilardan o n ikki kishi
ʻ ʼ ʻ
muhrini bosgan. 1989-yil 14-may kuni tunda Muhammad Ali Xalfaning uyida
kengash bo lib o tadi. Muhammad Ali eshon o ylab qo ygan rejaga ko ra,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vodiydagi uch shahar – Andijon, Marg ilon va O shdagi harbiy lagerga bir
ʻ ʻ
kunda uyushtirilishi kerak edi. Rejaga binoan bu hujum muvaffaqiyatli tugasa,
ozodlik kurashchilari Qo qonni ham olib, butun vodiyni rus zulmidan ozod etish
ʻ
ko zlagandi. 17-may kuni shom namozidan so ng Tojik qishlog idagi masjidga
ʻ ʻ ʻ
juda ko p odam to planadi. Eshon yig ilgan xalqqa shunday murojaat qiladi:
ʻ ʻ ʻ
“Ey muhtaram musulmonlar! Ey birodarlar! Hammangizga ma lumdirki,
ʼ
yurtimiz musulmon yurti, el musulmon, xalq musulmon, xon musulmon,
shariatning hukmi joriy, amri nofiz edi. Hukumatni Alloh taolo o zi biladur,
ʻ
kofirlarni musallat qiladi. Yurtimizga rus keldi. Xudoyorxon o rniga Kaufman,
ʻ
Umarxon taxtiga Chernayuf o ltirdi
ʻ 1
. Farg ona xonligi yerida ʻ
Moskva xonligi oq podshoh hukmron bo ldi. Ruslar vatanimizni istilo etdi.
ʻ
So ngra tilimizni istilo qildi. Sekin-asta dinimizni istilo qilishni boshladi.
ʻ
Bilasizlarki, musulmonning axloqi buzildi. Rusning kelg oniga 30 yil to lmay,
ʻ ʻ
musulmonlar riboga odatlandi, halol-haromni farq qilmas bo ldi. Qozilarimiz
ʻ
bo yniga but taqadig on bo ldi. Xulosa shulki, shariatimiz xor, musulmonchilik
ʻ ʻ ʻ
g arib bo ldi. Hurriyatimiz go yib bo ldi, istiqlolimiz mahv bo ldi, o zimiz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o tmas, so zimiz o tmas bo ldik, Ey voh… Ey musulmonlar bunga sabab
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zimiz bo ldik. Bu asorat va mahkumiyatga kimsa rozi emas, ins ham, jins ham
ʻ ʻ
rozi emas. Ey birodarlar, tik turaversak bu kofir yana battar qiladur. Tarixda
o tgan muazzam bir saltanat qurg on qahramon pahlavonlar avlodimiz – bu
ʻ ʻ
1
Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000. B .55.
28

zillatga hech qanday ziruh chidamas. Qani bizdagi shijoat, qani
ajdodlarimizdagi bisolat, sizlarga nima bo ldi? 400 olimimiz bordir, hammasiʻ
musulmon, hammasi turk hammasining ismi Muhammad. Hammasi xanafiy
mazhabdir. Bu isimda, bu mazhabda, bir qabristonda bu qadar olimlarni
to plagan Turkistonni dini taqdimida, din odamlarini yetishtirishda na darajada
ʻ
xizmatlari sabqat ekanligi o quvchilar diqqatiga arz o rindur. Jahon tarixida, yer
ʻ ʻ
yuzida, ko k yuzida bu misli ko rilmog ondir. Turkistonliklar har qanday iftixor
ʻ ʻ ʻ
etsa arziydur, bajodur, ey birodarlar, bizlar shundoq ajdodning nabiralarimiz.
O luk uyqusida uxlaysizmi?!”.
ʻ
Eshonning bu so zlaridan ta sirlangan insonlar yig lashni boshlaydilar.
ʻ ʼ ʻ
Muhammad Ali eshon so zida davom etib, shunday deydi: “Ey musulmonlar, ey
ʻ
xudoning bandalari, ey payg ambar ummati! Chin mo min bo lsangizlar,
ʻ ʻ ʻ
sizlarga jihod lozimdur, jihod. E tiqod. Alloh yo lida jihod qilamiz, o lsak
ʼ ʻ ʻ
shahid, o ldirsak g ozi bo lamiz. Jihod qilmaguncha yelkamizga mingan bu
ʻ ʻ ʻ
ro dapo o rusdan qutilish yo q. Ey mo minlar, ko zingizni oching! G aflatdan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bedor bo lin! Kofirlardan huquqimizni olaylik”. Xufton namoziga odamlar
ʻ
qo llarida to qmoq, ketmon, qilich, panshaxa va miltiq bilan kelishadi. Xufton
ʻ ʻ
namozi o qib bo lingach, hamma baravar “Jihod! Jihod! Jihod!” deya
ʻ ʻ
hayqiradi. Bu hayqiriq tovushi butun qishloqni tutib ketadi. Muhammad Ali
Xalfa oq otga mindirib, qo zg olonchilar bilan “Bismillohi rahmonir rahim,
ʻ ʻ
baniyati jihod!” deb yo lga tushishadi. Andijon qo'zg'oloni va uning
ʻ
qatnashchilari haqida rasmiy axborot. Tarixiy ma lumotlarga ko ra, to plangan
ʼ ʻ ʻ
odamlar soni olti yuz nafar bo lgan. Olom ikki qisimga bo linib, birinchi
ʻ ʻ
guruhga Mulla Ziyovuddin Maxsum, ikkinchi guruhga eshonning o zi
ʻ
boshchilik qilgan. Dukchi eshon boshchiligidagi
guruh Andijon shahrida joylashgan rus harbiy garnizoniga hujum qilib, 23 nafar
rus askarini o ldirib, 24 tasini yarador qilib, 30 tacha miltiqni o lja oladilar. Bu
ʻ ʻ
harakat tez orada butun vodiy bo ylab tarqaladi. Misol uchun Quva, Asaka,
ʻ
Shahrixon, Aravon, O sh, Marg ilon, Namangan, Sirdaryo va boshqa
ʻ ʻ
hududlarda ozodlik uchun xalq harakati vujudga keladi. Qo zg olon
ʻ ʻ
29

shafqatsizlarcha bostiriladi va qo zg olon bahonasida yetarli xalq yoppasigaʻ ʻ
qirg in qilinadi. Baron Vrevskiy Sankt-Peterburgga jo nab ketganligi
ʻ ʻ
munosabati bilan Turkiston o lkasi Bosh harbiy gubernatori vazifasini vaqtincha
ʻ
bajarib turuvchi general-leytenant Korolovning Rossiya harbiy vazirligining
Bosh shtabiga yuborgan telegrammasida bunday yozadi: “Farg ona harbiy
ʻ
gubernatori shuni ma lum qiladiki, kecha kechqurun Marg ilon uezdida eshon
ʼ ʻ
Muhammad Ali xalfa g azovot e lon qiladi va ming kishidan iborat sheriklari
ʻ ʼ
bilan Andijonga yo l oldi. Qo zg olonchilar telegraf simini uzib, bugun saharda
ʻ ʻ ʻ
20 –batalyon lageriga hujum qilishdi. Bu hujum chog ida askarlardan 21 nafari
ʻ
o ldirildi va 10 nafari yarador qilindi.
ʻ
Qo zg olonchilar guruhi to qnashuv joyida o lgan 11 nafar va yaralangan
ʻ ʻ ʻ ʻ
8 ta odamni qoldirib chekinishdi. Andijondagi rus aholisi bu yerda ilgari hech
bo lmagan hodisa sababli sarosimaga tushib qoldi”. Harbiy vazir general-
ʻ
leytenant Kuropatkin bu telegrammani darhol oq podshohga olib kiradi. Nikolay
II qo zg olonchilarni “ibrat” bo ladigan darajada qattiq jazolashni buyuradi.
ʻ ʻ ʻ
Ana shu buyuriq asosida qo zg olonchilar ustidan uch oy davomida sud ishi olib
ʻ ʻ
boriladi. Ozodlik harakati kuch yordamida bostirilgach, Turkiston o lkasining
ʻ
harbiy gubernatori Duxovskiy Andijon maydoniga majburan olib kelingan
xaloyiqqa qarata “nahotki, siz qum zarrasi qudratli tog bilan kurashishi
ʻ
mumkin emasligini tushunmadingiz”, degan edi. Har qadamda “biz bu o lkaga
ʻ
sivilizatsiya olib keldik” deb kerilayotgan rus bosqinchilari shafqatsizlarcha 362
kishini o limga hujum etadilar. Bu ham yetmaganidek, qo zg olon rahbarlarini
ʻ ʻ ʻ
qatl qilayotgan maydonga yosh bolalarni olib kelib, oldingi saflarda tizib
qo yishadi. Turkiston harbiy general gubernatori Duxovskiy qo zg olonning
ʻ ʻ ʻ
asosiy aybdorlar osib o ldirilgach, shahar qal asi ichiga ko milsin va ustiga
ʻ ʼ ʻ
hojatxona qurilsin, deb buyuriq beradi.
Ma lumotlarga ko ra, bu qaror o zgargan. Dorlar qurilgan maydon ancha
ʼ ʻ ʻ
notekis bo lgan. Shu sababli vatan ozodligi yo lida jonini tikkan 362 nafar
ʻ ʻ
ajdodimiz dorga osilgan va o sha yerga ko mib, ustilaridan so ndirilmagan
ʻ ʻ ʻ
30

ohak, keyin esa tuproq tortilgan. Bu ham yetmaganidek, qatl etilganlar qayerga
ko milganligini bilinmasligi uchun butun maydon tekislab yuborilgan.ʻ 1

2.2 Andijon qo’zg’oloni bostirilishi
Andijon qo’zg’oloni (1898) -o’zbek xalqining mustamlakachilik va milliy
zulmga qarshi ozodlik harakati. Dukchi Eshon qo’zg’oloni (voqeasi) nomi bilan
ham mashhur. Unga Andijon uezdining Mingtepa qishlog’ilik Muhammadali
xalfa Sobir o’g’li rahbarlik qilgan. Turkistonda Rossiya imperiyasining 19-asr
ikkinchi yarmida o’rnatgan mustamlakachilik tuzumi mahalliy aholini siyosiy
huquqlardan mahrum etdi, milliy, liniy qadriyatlarini tahqirladi, iqtisodini esa
imperiya maqsadlariga boysundirib, xalqning turmushi, moddiy ahvolini
yomonlashtirib, qashshoqlanishiga olib keldi. Ayniqsa Farg’onada Rossiya
sanoati uchun zarur bo’lgan paxta xom ashyosini yetishtirishga zo’r berilishi
natijasida viloyatdagi aholi hayoti nihoyatda og’irlashdi.
Og’ir mehnat sharoitida yetishtiriladigan paxta xom ashyosi arzimas
narxda sotib olinib, Rossiyaga olib ketilar, dehqon esa bundan durust moddiy
manfaat ko’rmay, aksincha, turli xil og’ir soliq, to’lov va qarzlar iskanjasida yil
sayin qashshoqlashib borardi. Viloyatda paxta ekin maydonlarining tez sur’at
bilan o’sib borishi g’alla mahsulotlari, bug’doy yetishtirishni keskin
kamayishiga, aholini chetdan keladigan g’allaga qaram bo’lishiga olib keldi.
Rossiyadan keltirilgan yuqori narxdagi bug’doyni sotib olib, iste’mol qilishga
esa qashshoqlashgan dehqonlarning qurbi yetmay, ahvollari yanada og’irlashdi.
Chorizmning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, siyosiy, milliy zulmi ham cheksiz
edi. Siyosiy huquqlardan mahrum etilgan aholi o’lkani idora qilish ishiga
mutlaqo yaqinlashtirilmasdi. Maorif, tibbiy xizmat, obodonchilik ishlari
qarovsiz holda bo’lib, mustabid ma’muriyat bunga mutlaqo mablag’ ajratmasdi.
Mahalliy ahamiyatga molik sarf-harajatlar aholi zimmasiga yuklatilgandi 2
.
1
https :// xabardor . uz / uz / post /362- ta - jasad - ohaktosh - tagiga - bostirib - yuborilgan - dukchi - eshon - qozgoloniga -124- yil -
boldi
2
Фозилбек Отабек ўғли. Дукчи Эшон воқеаси. Самарқанд. 1997. B .64.
31

Hukmron millat vakillari alohida imkoniyat va huquqlarga
ega bo’lgan holda mahalliy aholi huquqsizlik, zulm va zo’ravonlikdan azob
chekardi. Buning ustiga mahalliy aholining unumdor yerlari Rossiyadan
ko’chirib keltirilgan dehqonlarga tortib olib berilgan bo’lib, yer-suv
munosabatlari masalasida ham adolatsizlik avjiga chiqqandi. Chorizm
hukmronligi davrida o’lkada mustamlakachilar turmush tarzi orqali kirib kelgan
maishatparastlik, qimorbozlik, ichkilikbozlik singari illatlar mahalliy aholining
ma’naviy-axloqiy ruhiyati, qadriyatlariga putur yetkaza boshlagandi. Bu
illatlarning barchasi bir bo’lib mahalliy xalqning mustamlakachilarga nisbatan
nafratini oshirib, milliy, insoniy g’ururi, nafsoniyatini tahqirlab, bularga chek
qoyish istagi kun sayin avj olib borgan, milliy ozodlik tuyg’ulari junbushga
kelgan. Qo’zg’olondan 3 yil oldin — 1895 yilda
Muhammadali eshon Marg’ilon, O’sh uezdlarida lavozimini qayta tikladi.
Shundan so’ng qishloqlarda ikki hokimiyatchilikni eslatadigan bir holat yuzaga
keladi — xalqqa bir tomondan mustabid chorizm hukumati vakili bo’lgan volost
boshlig’i, ikkinchi tomondan oddiy xalq xohish-irodasini ifodalagan rais
rahbarlik qila boshlaydi. Bu holat mustamlakachi ma’murlar bilan xalq
o’rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtiradi. Mustamlakachilar zulmidan
ezilgan xalq Dukchi eshonga murojaat qilib erk uchun muqaddas kurashga fatvo
berishini hamda bu kurashga rahnamolik qilishini so’raydi. Xalq noroziligining
jilovlab bulmaidigan darajada kuchayib ketganligini ko’rgan Dukchi
(Muhammadali) Eshon uyida Farg’ona viloyatining turli bo’lislaridan kelgan
vakillar ishtirokida maxsus kengashi bo’ladi. Shu kengashda Muhammadali
eshon yig’ilganlarni mustamlakachilarga qarshi bosh ko’tarishga, ularni yurtdan
haydab, ona Vatan mustaqilligini tiklash uchun kurashga chaqiradi.
Ko’pchilik bu taklifni ma’qullaydi.
Kengashda Muhammadali Eshon ma’lum qilgan rejaga binoan mustabid
hukumatning vodiydagi 3 shahar — Andijon, Marg’ilon va O’shda joylashgan
harbiy lagerlariga bir kunda hujum qilishga, bu hujum muvaffaqiyatli tugasa,
Qo’qonda ham qo’zg’olon ko’tarishga kelishiladi. Marg’ilondagi harbiy lagerga
32

Inoyatxon To’ra, O’shdagi harbiy lagerga Umarbek dodxoh, Andijondagi harbiy
lagerga esa Muhammadali eshon boshchiligida hujum qilinishi kerak edi. 1898
yil 17 may kuni Muhammadali eshon xalqqa murojaat kilib, ularni
mustamlakachilarga qarshi qo’zg’olon ko’tarishga da’vat etadi.
Qo’zg’olonchilar Muhammadali eshon boshchiligida Mingtepadan Andijon
shahri tomon yo’l olishadi. Yo’l-yo’lakay qo’zg’olonchilar safi to’lib borib,
shaharga yaqinlashganlarida ularning soni 2000 ga yetadi. Shahar yaqinida
Muhammadali eshon o’z jangchilarini oxirgi marta ko’rikdan o’tkazadi. U
qo’zg’olonchilarni 5 qismga bo’lib, har qaysi qismga bittadan bayroq beradi.
g’arbiy lagerga qilinadigan hujum oldidan so’nggi nutqini so’zlaydi. U
qo’zg’olonchilarni oxirgi daqiqalargacha o’z qasamyodiga sodiq qolishga,
Vatan ozodligi uchun muqaddas kurashga da’vat etdi. So’ngra qo’zg’olonchilar
Andijon harbiy lageriga hujum qiladilar. To’qnashuv paytida
harbiy garnizon jangchilaridan 22 kishi o’ldirildi, 24 askar yarador bo’ldi.
Yarim soat davom etgan qattiq jangdan so’ng jangovar tayyorgarligi durust
bo’lmagan va qurol-yarog’i nochor qo’zg’olonchilar guruhi to’qnashuv joyida
o’lgan 11 nafar va yarador bo’lgan 8 nafar odamlarini qoldirib chekinishadi.
Marg’ilon va O’sh uezdlaridagi harbiy garnizonlarga hujum uyushtirish rejalari
esa amalga oshmay qoladi, chunki chor amaldorlari bundan xabar topib,
mudofaa uchun zarur choralarni ko’rib ulguradilar. O’sh uezdida mustabid
hukumatga sotilgan xoin — uezd mingboshisi Qorabek Hasanov o’z xalqiga
xiyonat qilib, mustamlakachilarning harbiy kuchlariga qarshi tayyorlanayotgan
hujum haqida podpolkovnik Zaytsevga xabar yetkazadi. Bu voqeadan xabar
topgan Umarbek dodxoh yaxshi qurollanmagan xalqni qurollangan, shay turgan
harbiylarga qarshi qo’zg’olonga boshlashga jur’at etmaydi. Marg’ilon harbiy
lageriga hujum ham amalga oshmadi 1
. 17 may kuni kechqurun
belgilangan joyga odam to’planmadi. Buning ustiga shu kuni yakshanba, ya’ni
dam olish kuni bo’lib, harbiy lagerda qandaydir marosim bo’layotgandi. Bunday
vaziyatda hujum boshlash xatarli edi. Shu bois Inoyatxon To’ra o’z odamlari
1
Гулнор ал-Фарғоний. «Дукчи Эшонни ким сотди?» «Халқ сўзи», 1999-йил, 27-сон. B . 97.
33

bilan Andijonga jo’nab ketgan qo’zg’olonchilarni quvib yetib, ular safiga
qo’shiladi. Qo’zg’olon haqidagi xabarlar Namangan uezdi va Yettisuv
viloyatiga ham yetib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan qo’llab-quvvatlandi.
Yettisuv viloyatining Avliyoota uezdida Shodibek xalfa ismli eshon
boshchiligida to’plangan yuzdan ortiq odamlar dovonlar qordan biroz
tozalangach, Andijon tomon harakat qildilar. Bundan xabar topgan mustabid
hukumat qo’shinlari Namangan va Andijondan ularga qarshi yurdilar va oradan
besh kun o’tgach, Shodibek xalfani 23 nafar odami bilan qo’lga oddilar.
Namanganda harbiylar yashirin ravishda tog’ so’qmoqlarini kezib, 29 nafar
qo’zg’olonchini, shular qatori 4 boshlig’ini ham ushlashdi.
O’sha kunlarda Yettisuv viloyatining Prjevalsk va Bishkek uezdlarida,
Sirdaryo viloyatining Xovos temir yo’l bekatida ham mirshablar bilan mahalliy
aholi o’rtasida qurolli to’qnashuvlar bo’lib o’tdi. Andijondagi qo’zg’olondan
xabar topgan Chor Rossiyasi hukmdori Nikolay II qo’zg’olonchilardan
shafqatsiz o’ch olishni buyuradi. Bu ishga rahbarlik qilish o’ta shovinist sifatida
dong taratgan Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori A.I. Korolkovga topshiriladi.
Mustamlakachilar Andijon qo’zg’oloni munosabati bilan butun Farg’ona
vodiysida dahshatli qatag’on uyushtirdilar. Birinchi navbatda qo’zg’olon rahbari
Muhammadali eshon va uning yaqin maslaqdoshlaridan 5 nafari 1898 yil 12
iyunda Andijon shahri markazida butun vodiy jamoatchiligining 8 mingga yaqin
vakili ko’z o’ngida osib o’ldirildi. Keyin boshqalar jazolandi.
Qo’zg’olonchilardan 18 nafari osib o’ldirishga hukm qilindi. 344 nafari 4 yildan
20 yilgacha muddatga, 3 nafari umrbod katorgaga, 8 nafari turli muddatga
qamoq jazosiga hukm qilindilar. 18 kishi Sibirga surgun qilindi.
Jami 388 kishi jazolandi. Qo’zg’olon markazi bo’lgan Mingtepa,
Qashg’ar, tojik qishloqlari uch kun to’plardan o’qqa tutilib, kultepaga
aylantirildi. Jazoga tortilgan qo’zg’olonchilarning ijtimoiy tarkibi tahlilidan
ma’lum bo’lishicha, ularning ko’pchiligi dehqon va hunarmandlardan iborat
bo’lib, sardorlari orasida 2 nafar dodxoh (general), 7 nafar ponsod (polkovnik),
2 nafar sobiq bek, 40 nafar mulla, 2 nafar mudarris bo’lgan. Ya’ni, Andijon
34

qo’zg’oloni aholining turli toifasi vakillarini qamrab olgan tom ma’nodagi xalq
qo’zg’oloni bo’lgan. Andijon qo’zg’oloni Turkiston hayotida tasodifiy hodisa
emas edi. Bunga qadar ham o’lkada mustamlakachilarga qarshi bosh
ko’tarilgan.
Xulosa
Xulosam shuki Oq podsho hukumatining mustamlakachilik siyosati
oqibatida milliy kamsitilishning chuqurlashib borishi, soliq yuki va ijtimoiy
zulm haddan ziyod ortishi, ayniqsa, Rusiyadan ko’chirib kelingan “mujik” larga
katta yer maydonlari taqsimlab berilib, ularning xavfsizligini ta’minlash uchun
politsiya tashkil etilishi mahalliy aholining xo’jalik yuritishini qiyinlashtirish
barobarida izzat-nafsiga ham og’ir botdi. Ana shu sabablarga ko’ra,
Kattaqo’rg’on, Samarqand va Toshkentda ko’tarilgan qo’zg’olonlar
shafqatsizlarcha bostirilganiga qaramay, 1898 yili Andijonning yerli aholisi ham
chor Rusiyasi hukumatiga qarshi Dukchi eshon boshchiligida oyoqqa qalqdi.
Men tasavvur etgan matn mazmunida vatanparvarlik, qadriyat, milliy g‘urur,
oriyat, insof, nafsoniyat, z о ‘ravonlik, tajovuzkorlik, mustaqillik, ozodlik kabi
g‘oyalar t о ‘qnashuvi aks ettiriladi. Xalqimizning bosib о ‘tgan ta’rixiy y о ‘liga
nazar tashlasak, uning juda ham qiziqarli, rang-barang va voqeylarga boy
ekanligining guvohi b о ‘lamiz. Bu ta’rixiy voqeylarga nisbatan kishilarda har xil
dunyo qarash mavjud edi. Ana shunday tarixiy voqeylardan biri, 1898yil Andijon
q о ‘zg‘oloni yoki ayrim manbaalarda aytilishicha «Dukchi Eshon» boshchiligidagi
qozg‘olondir. 1991-yil 31-avgustda О ‘zbekiston mustamlakaligi e’lon qilindi. Shu
munosabat bilan uning mustaqillikka erishish solnomasiga, e’tabor kuchaydi. Zero,
о ‘tmishni о ‘rganmasdan kelajakni yaratib b о ‘lmaydi. Binobarin, yurtboshimiz
ta’kidlaganidek, « О ‘z ta’rixini bilmagan xalqning kelajagi ham b о ‘lmaydi».
Shunday qilib, q о ‘zg‘olon 1898-yil 17 mayda Andijon shahriga yaqin Mingtepa
qishlog‘ida boshlanib, unga atrof joylardagi boshqa axoli ham q о ‘shilgan.
Mustamlakachi ma’muriyat 1898-yilgi xalq q о ‘zg‘oloni qatnashchilaridan
35

raxmsizlik bilan uch olgan.
Q о ‘zg‘olon haqida quyidagi fikrlar mavjud edi: Ikki xil qarashlar.
1. Bir qator olimlar q о ‘zg‘alonni diniy harakterda deb baxolaganlar
2. K о ‘plab adabiyotlarda harakatga milliy-ozodlik k о ‘rinishi berilgan. Men
mavzuni о ‘rganish asosida quyidagi xulosaga keldim: Birinchidan – 1898 yilgi
Andijon q о ‘zg‘olonini diniy harakterda deb ayta olmaymiz. Sababi о ‘sha davrdagi
О ‘rta Osiyoda b о ‘lib о ‘tgan harakatlarning k о ‘pchiligiga diniy tus berilgan.
Shunga asosan, q о ‘zg‘olonning kelib chiqishini dinga bog‘lamasdan, balki mavjud
Rossiya tomonidan о ‘rnatilgan tuzumdagi xurlik, jabr-zulm, z о ‘rovonlik
sistemasidan qidirishimiz kerak. Ikkinchidan – q о ‘zg‘olon chinakam halq harakati
ediki, uning asosiy ishtirokchilari Turkiston qishloqlarida yashayotgan dehqonlar
ommasi edi. Xarakatda dehqonlardan tashqari shaharlik kosibxunarmandlar
ishtirokini ham k о ‘ramiz.
Uchinchidan – 1898 yil Andijon q о ‘zg‘oloniga biz millatchilik
xarakterini bera olmaymiz. Chunki q о ‘zg‘olon aslida rus mustamlaka tartiblariga
qarshi qaratilgan edi. Demak, bu kurash Orta Osiyo xalqlarining о ‘z erki uchun
kurashi deb hisoblaymiz, bunday erk uchun kurashlar har bir xalq tarixida b о ‘lgan.
Demak 1898-yilgi Andijondagi «Dukchi Eshon» q о ‘zg‘oloni о ‘zining xarakteriga
k о ‘ra milliy-ozodlik q о ‘zg‘oloni, ya’ni rus mustamlakachilik tizimiga qarshi
qaratilgan xalqlarimizning milliy-ozodlik xarakatidir. Bu masalani о ‘quvchilarga
aynan shunday ma’noda tushuntirish, ayniqsa hozirgi kunda yanada k о ‘proq
axamiyat kasb etmoqda. Sababi, о ‘sha davrdagi olib borilgan kurashlar
mustaqilligimiz uchun dastlabki tamal toshi vazifasini bajargan

36

Foydalanilgan adabiyotlar.
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O’zbekiston”,
2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ"
1998.
II. Manbalar.
3. Fozilbek Otabek o ’ g ' li . Dukchi eshon voqeasi . T., “Cho’lpon”, 1992,
4. Бухарскиэ походи // Болшая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл.
ред. Й. С. Осипов. — М. : Болшая российская энциклопедия, 2004—
2017.
5. Терентев М. А., История завоэвания Средней Азии, т. 1-3, СПб.,
1906.
6. Логофет Д. Н., Шеманский А. Д. Завоэваниэ Средней Азии //
История русской армии и флота, Том ХИИ. М. 1913
7. Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (ХВИ — середина
ХИХ в.), М., 1958.
8. Любавский М. К. Обзор истории русской колонизатсии с
древнейших времён и до ХХ века. — М.: Изд-во МГУ, 1996.
9. Хаников Н. В. Экспедиция в Хорасан. М. Наука. 1973.
10. Alexander Morrison. Russian rule in Turkestan and the example of
British India 1860—1917. Slavonic & East European Review, 2006.
III. Ilmiy adabiyotlar.
1. Зиёев. X . Туркистон Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши
кураш. Т oshkent . 1998 .
2. Ziyoyeva. D. Turkistonda milliy ozodlik harakati. Toshkent. 2000.
37

3. Шамсутдинов Р . Т ., А . А . Исҳоқов . Андижон тарихидан лавҳалар .
Sharq нашриёт - матба акциядорлик компанияси бош тuририяти .
T ошкент. 2013.
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchilik tarixi. Sharq . Toshkent . 2001.
5. Матбобоев Б.Х. Машрабов. Андижон тарихи. 2014.
6. Ражабов Қ . T уркистон тарихи. Тошкент. "Университет". 2002.
7. Каримов Ш. Шамсутдинов Р. Туркисон Русия босқини даврида.
Т.2004
8. Туркистон мустамлака ҳукмронлиги даврида. Тошкент. 2000 .
IV. Jurnal va maqolalar.
1. Эгамнaаров А. Сиз билган Дукчи Эшон (хужжатли қисс). Т., «Шарқ»
1994-йил.
2. Гулнор ал-Фарғоний. «Дукчи Эшонни ким сотди?» «Халқ сўзи», 1999-
йил, 27-сон
3. Муллажонова Р . « Андижон қўзғолони » мавзусини ўқитиш , халқ
таълими . 2000-йил, 3-сон.
V. Internet ma’lumotlari.
https://milliycha.uz/chor-rossiyasining-turkistonni-bosib-olishi-chorizm-istibdodiga-qarshi-turkiston-xalqlarining-
milliy-ozodlik-kurashi-jadidchilik/
https://uz.wikipedia.org/wiki/Andijon_qo’zg’oloni
https://xabardor.uz/uz/post/362-ta-jasad-ohaktosh-tagiga-bostirib-yuborilgan-dukchi-eshon-qozgoloniga-124-yil-
boldi
38

Andijon qo’zg’alonchilari. Dukchi eshon.
40

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi