Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 737.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatidan guruhlanishi va ular o’rtasidagi munosabatlarning amal qilishi

Купить
Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatidan guruhlanishi va ular o’rtasidagi munosabatlarning amal qilishi 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………..3 1. Dunyo mamlakatlar iqtisodiyoti fanining maqsadi, vazifalari, predmeti va uslubi ……………………………………….………………………………5 2. Dunyo mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari, tendentsiyalari va istiqbollari……………………………………………...14 3. O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha harakatlar strategiyasI dan kelib chiqqan holda fan oldida qo’yilgan ustuvor vazifalar ……………………..…………………………20 XULOSA…………………………………………………………………… .27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………………………30 2 KIRISH Dunyo mamlakatlar iqtisodiyoti fanining maqsadi talabalarda xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanish tarixi, bugungi holati va kelgusidagi rivojlanish istiqbollari to’g’risidagi bilimlarni shakllantirish, xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanish darajasini baholashda tahliliy yondashuv ko’nikmalarini rivojlantirish, xorijiy mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rnidan kelib chiqqan holda ularni muayyam guruhlar bo’yicha tasniflash bilimlarinin oshirish, shuningdek O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarni baholash bilimlarini rivojlantirishdan iborat bo’ladi. Jahon xo'jaligida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiyoti, ularning iqtisodiy rivojlanish bosqichlari va iqtisodiy rivojlanish davlari, ko'plab etakchi va rivojlangan mamlakatlarning ―iqtisodiy mo'jiza yaratishidagi asosiy omillari, rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni hamda ularning bugungi kundagi iqisodiy ahvoli va holatini tahlil qilish mazkur fanning asosiy maqsadlaridan hisoblanadi. 1 Shunga ko'ra, fanning o'z oldiga qo'yilgan maqsadlaridan kelib chiqib hamda fanning maqsadiga erishishni ta’minlash uchun quyidagi vazifalar bajariladi: -fanning mohiyati, mazmuni va ahamiyatini o’rganish - xorjiy mamlakatlarni ularning iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab tasniflash turlarinin o’rganish; - xorijiy mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy integratsiya muammolarini o’rganish; - xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotining mintaqalar va integratsion birlashmalar bo’yicha rivojlanish muammolarini o’rganish; - xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga ta’sir qiladigan global muammolarni o’rganish; 1 B.A. Islamov, N.S. Ismailova T.A. Hasanov, I.T. Danaboyev A.S. Zikriyoev XORIJIY MAMLAKATLAR IQTISODIYOTI kitobidan. 3 - yuqoridagi muammolarni qiyosiy tahlildan va iqtisodiy tahlilning boshqa shakllaridan foydalanish orqali o’rganish; -fanda o’rganiladigan muammolar yuzasidan bahs-munozaralarni olib borish, shuningdek ziddiyatli vaziyatlardan chiqish yechimini topish malakalarini shakllantirish va rivojlantirish; -talabalar o’z fikrlarini yozma shaklda aniq va mazmunli bayon qilishga o’rganishlari uchun ularda esse yozish malakalarini shakllantirish va rivojlantirish; -iqtisodiy samaradorlikni hisoblash malakalarini shakllantirish va rivojlantirish; O'rganilayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotining asosiy sabablari, tabiiy resurslari, tashqi iqtisodiy faoliyati, uning qo’shni mamlakatlar bilan iqisodiy hamkorligi va munosabatlari, hozirgi iqtisodiy holati va jahon xo’jaligidagi asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari; -jamoaviy ishlash malakalarini shakllantirish va rivojlantirish. Demak, yuqorida sanab o’tilgan fanning vazifalari har bir mamlakatning iqtisodiyotini keng ko’lamda yoritib berishga asos bo’la oladi. ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar (mintaqalar va faoloyat turlari bo’yicha) bakalavriat ta’lim yo’nalishi talabalariga birinchi kursning ikkala semestrida ham o’qitiladi. Ushbu ta’lim yo’nalishining ishch o’quv rejasiga ko’ra ―Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti fani quyidagi iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog’liqlikda o’qtiladi: ―Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlari, ―Iqisodchilar uchun matematika, ―Iqtisodiy nazariya, ―Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik va boshqalar. ―Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti fanini o’zlashtirish barobarida ushbu fanlarni ham puxta o’zlashtirishlari kerak bo’ladi. 4 Chunki, ushbu fanlar Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti fanini muvaffaqiyatli o’zlashtirish uchun ko’maklashadigan bilimlarn shakllantirish imkonini beradi. Fan bo’yicha o’tkaziladigan dars mashg’ulotlarida quyidagi pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi: keys – stadilar, breinstorming, guruhli bahs – munozaralar, guruhli prezentatsiyalar, esse, ma’ruzalar o’tilayotgan ma’ruzalarning kirish qismida xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotini nazariy jihatlari va xususiyalari ko’rib chiqilsa, uning asosiy qismida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiyoti tahlil qilinadi. ―Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti fani juda qiziqarli fan bo’lib, bugungi kunda ko’pchilikni qiziqtirayotgan xorijiy mamlakatlarning iqtisodiyoti bilan bog’liq bo’lgan ko’plab savollarga yechim topadi. Talaba ushbu fanni puxta o’zlashtirishi uchun o’z ustida ko’proq ishlashi kerak bo’lib, u nafaqat o’zbek tili, balki rus tili va chet tillari, ayniqsa ingliz tilidagi manbalardan ham keng miqyosda foydalanishi kerak. Shuni alohida ta’kidlshimiz joizki, ushbu fanni puxta o’zlashtirish talabadan ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar (mintaqalar va faoloyat‖ turlari bo’yicha) bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha juda zarur bilimlarga ega bo’lish imkonini beradi. Turli mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlarining turli – tumanligi iqtisodiy rivojlanish darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan kelib chiqqan holda baholashga imkon bermaydi. Buning uchun quyidagi bir qancha asosiy ko’rsatkichlar va mezonlardan foydalaniladi: mutlaq va nisbiy YaIM (YaMM); milliy daromad va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad; milliy iqtisodiyotning tarmoqli strukturasi; mamlakat eksporti va importi strukturasi; aholi turmush darajasi va sifati va boshqalar. Shuni ta’kidlash joizki, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning jahon xo’jaligidagi ishtiroki – bu tarixiy tushunchadir. Milliy iqtisodiyot va butun jahon xo’jaligi rivojlanishining har bir bosqichi asosiy ko’rsatkichlar tarkibiga bu yoki u o’zgartirishlarni kiritadi. Ammo ko’pchilik integratsion birlashmalar (Yel va Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o’z a’zolari milliy iqtisodiyotiga 5 kuchli ta’sir ko'rsatmaydi. Hozircha xalqaro iqtisodiy integratsiya jahonning nisbatan rivojlangan hududlarida muvaffaqiyatli amalga oshmoqda, boshqa hududlarda esa ushbu jarayon ularning rivojlanish darajasining ortishi bilan mutanosib ravishda chuqurlashib boradi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning soni va mavqeyi tubdan ortdi. DUNYO MAMLAKATLARI IQTISODIYOTI FANINING MAQSADI, VAZIFALARI, PREDMETI VA USLUBI Jahon iqtisodiyotining subyektlari. Jahon xo'jaligi tizimini sodda tilda uning tarkibiy qismlari yoki asosiy qatnashchilari — subyektlardan iborat mexanizm ko’rinishida ifodalash mumkin. Ushbu subyektlarning asosiylari milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TM K), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining muhim subyekti sanaladi. Milliy iqtisodiyotlarga xos asosiy xususiyat shunchaki, dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiy suverenitetni saqlab kelishmoqda. Avvallari u yoki bu mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanishgan va ular uchun mamlakat ichki bozori asosiy bozor hisoblangan. Ammo oxirgi o’n yillikda ularning ko’pchiligi TM K lar darajasiga ko’tarilishdi va butun dunyo ularning faoliyat (savdo, sanoat, moliya) yuritish maydoniga aylandi. Natijada TM K lar jahon iqtisodiyotining muhim mustaqil qismiga aylandi va jahon yalpi ichki mahsulotining 1/5—1/4 qismi ular hissasiga to’g’ri kelmoqda. TM K lar faoliyati natijasida aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti o’zaro birlashib, xalqaro hududiy iqtisodiy birlashmalarni tashkil etmoqda. Ushbu birlashmalar jahon xo’jaligining tarkibiy mexanizmiga aylandi, ba’zilari, jumladan, Yevropa Ittifoqi (Yel) tashqi dunyoda o’z a’zolari nomidan faoliyat olib borishm oqda. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim vazifalaridan biri - jahon iqtisodiyotining rivojlanishi: o’g’risida statistik tahlillar tayyorlashdan iborat. 6 Amaliyotda Xalqaro valuta fondi (XVF) (World Economic Outlook), Jahon banki (World Developm ent Report), YuNKTAD (World Investm ent Report), Jahon savdo tashkiloti (JST) (World Trade Report) va bosh tashkilotlarning nashrlaridan keng foydalaniladi. 2 Mamlakatning jahob xo’jaligida egallagan o’rnini aniqlash uchun bir qancha yondashuvlar mavjud bo’ladi. Ular orasida eng oddiysi bo’lib jaho iqtisodiyotini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad darajasiga qarab mamlakatlar guruhlariga bo’ishdir. Bunday yondashuv BMT, XVF, XTTB tomonidan amalga oshiriladi (mamlakatlar bo’yicha aholi jon boshiga to’g’ri keladigan mutlaq daromad ko’rsatkichlari har yili hisoblab boriladi). Masalan, XTTB daromad darajasiga qarab mamlakatlarni uch guruhga bo’ladi. Jahon xo’jaligida mamlakatlarni tasniflash va ularning jahon takror ishlab chiqarish jarayonidagi rolini baholash uchun boshqa yondashuvlar ham mavjud. Bugungi kunda jahonda yuqorida aytib o’tilgan ijtimoiy – iqtisodiy ko’satkichlarning o’xshashligi bilan xarakterlanadigan bir qancha davlatlar guruhlari mavjud. Dunyo o’z ijtimoiy-iqtisodiy tabiatiga ko’ra nihoyat darajada xilma-xildir. Bugungi kunda mamlakatlarni uch guruhga bo’lish mumkin. Bozor iqtisodiyotidagi sanoati rivojlangan mamlakatlar – bu mamlakatlar jahon xo’jaligining tayanchi hisoblanadi Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi va Okeaniyaning rivojlanayotgan mamlakatlari (yoki uchinchi dunyo mamlakatlari);o’tish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlar – bular asosan yangi xo’jalik yuritish shakllarini rivojlantirish yo’lida bo’lgan Sharqiy Evropa davlatlari, shuningdek Rossiyadan iborat bo’ladi. Biroq ushbu mamlakatlar guruhlari o’rtasida nihoyat darajada aniq chegarani belgilash imkonsizdir. Masalan, bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarning butun bir guruhini – Janubiy – sharqiy Osiyo mamlakatlari, xususan Janubiy Koreya, Gongkong va Tayvan, Braziliya va Argentina, shuningdek boshqa mamlakatlarni 2 A. V. Vaxabov, Sh. X. Xajibakiyev, Sh. I. Raxmanov, X. A. Usmanova JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR 7 bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha jahonning sanoati rivojlangan mamlakatlari qatoriga kiritish mantiqlidir. Biroq ular boshqa muhim ko’rsatkichlar darajasi bo’yicha (ijtimoiy qarama-qarshiliklarning chuqurligi, mintaqaviy rivojlanishning notekisligi va boshqalar) hali ham an’anaviy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar guruhiga kiradi. Bir paytning o’zida shubhasiz rivojlangan mamlakatlar qandaydir ma’noda milliy ishlab chiqarish kuchlarini sifat jihatidan rivojlantirish borasida kechikishayotgan bo’lib, bu ijtimoiy mehnat unumdorligining o’sishini to’xtatmoqda. Masalan, Sharqiy Yevropa mamlakatlari va Rossiyada bu ko’rsatkich G’arbiy Yevropa mamlakatlari rivojlanishing atigi 50% ini tashkil qiladi xolos.Ma’lumki, jahon iqtisodiyoti murakkab mintaqaviy tuzilmaga egaligi bilan ajralib turadi. Analitik maqsadlarda xalqaro tashkilotlar jahondagi barcha. Mamlakatlarni uchta guruhga bo’lib o’rganiladi: - bozor iqtisodiyotidagi rivojlangan mamlakatlar (advanced economies);- o’tish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlar (transition period economy) yoki shakllanayotgan bozorga ega mamlakatlar (emerging economies);- rivojlanayotgan mamlakatlar (developing economies). 3 Bozor iqtisodiyotidagi rivojlangan mamlakatlar jahon bozorida va xalqaro mehnat taqsimotida yetakchi rol o’ynaydi.Rivojlangan mamlakatlar jumlasiga G’arbiy Yevropaning deyarli barcha mamlakatlari, AQSH, Kanada, Yaponiya, Isroil, JAR, Avstraliya va Yangi Zelandiyani kabi mamlakatlar kiradi. Ushbu mamlakatarning barchasi yuqori darajadagi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga egaligi bilan xarakterlanadi. O’tish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlarga Sharqiy Yevropa, Rossiya, Albaniya, Xitoy, Vetnam, sobiq Ittifoq mamlakatlari, Mongoliya kabilar kiradi.Rivojlanayotgan mamlakatlarga Osiyo, Afrika, Okeaniya, Lotin Amerikasining ko’plab mamlakatlari, Malta va sobiq Yugoslaviya mamlakatlari 3 Moliyaviy menejment Manba muallifi: Burxanov A. U. Hamdamov O.N. 8 tegishli bo’ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar YaIM ning umumiy darajasi rivojlangan mamlakatlar YaIM ning to’rtdan bir qismini tashkil qiladi.Yuqorida keltirilgan mamlakatlar tasnifidan tashqari XVF mamlakatlarni quyidagicha guruhlaydi: mintaqaviy guruhlar bo’yicha (Afrika, Markaziy va Sharqiy Yevropa, Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari, O’rta Sharq, G’arbiy yarimshar); analitik  guruhlar, shu jumladan eksport tushumlari manbalari (yoqilg’i, noyoqilg’i, birlamchi qayta ishlov beradigan mahsulotlar) bo’yicha; tashqi moliyalashtirish  manbalari bo’yicha (netto – qarzdor mamlakatlar).Umuman olganda turli xil xalqaro tashkilotlar mamlakatlarni iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turli guruhlash usullariga ega bo’ladi.Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar-jahon iqtisdoiyotining asosiy subyektlaridan biri hisoblanadi. Ushbu guruhga 30 dan ortiq mamlakatlar kiradi va ba’zan shu mamlakatlar ―sanoati taraqqiy etgan mamlakatlar deb ataladi. ‖ Sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlar xos bo’lgan asosiy xususiyatlardan biri- daromadlarning aholi qatlamlari o’rtasida nisbatan tekis taqsimlanishi va mamlakatlar iqtisodiyoti ijtimoiy yo’naltirilganligidir. Xususan: aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlash; ilm-fanni rivojhlantirishga katta miqdorda mablag’ sarflash(YaIMning 2-3%); ilm-fan yutuqlarining ishlab chiqarishga sarflanishi; tibbiyot,ta’lim, madaniyat sohalariga sarflanishiyuqoriligi(YaIMning 3-4%).ХХ-XXI asrlar boshida jahon хo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni juda katta bo’lib, bunday guruhga kiruvchi davlatlar asosan Yevropa qit’asi va Shimoliy Amerika materigida joylashgandir. Ma’lumki, rivojlangan «katta yettilik» davlatlar (hozirgi kunda ushbu davlatlar guruhiga Rossiya Federatsiyasini qo’shilishi bilan «katta sakkizlik» davlatlar dеgan so’zlar ham jahon iqtisodiyotida ishlatilmoqda)iqtisodiyotini rivojlanishi asosan tabiiy resurslardan qanday foydalanishlik darajasiga va Shuningdek uzoq yillarga mo’ljallangan zamonaviy ilmiy-teхnikaviy taraqqiyotdagi o’zgarishlarga bog’liqdir.Jahon хo’jaligi 9 rivojlanishida yetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlar (AQSh, GFR, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada,Italiya) iqtisodiyoti muhim rol o’ynamoqda. Ushbu mamlakatlar ulushiga rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarilayotgan jami sanoat mahsulotlarning 79-80%i va dunyo mamlakatlarida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarning 59-60%i, tovarlar eksportining 60-61%i va хizmat ko’rsatish sohalarning 49- 50%i to’g’ri kelmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar. Bugun kapital oqimida ularning ulushi 30 foizni tashkil etsa, 20 yildan so’ng bu ko’rsatkich 50 foizga yetadi. 15-20 yildan so’ng dunyoda sarmoya qilingan har bir dollarning 60 senti rivojlanayotgan mamlakatlarga kiritiladi.Bu juda katta o’zgarish. XX-asrning 60-yillaridan boshlab to XXI-asr boshigacha sarmoya sifatida kiritilgan har bir dollardan atigi 20 senti rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri kelgan. 4 Kelajakda rivojlanayotgan mamlakatlar infratuzilma va xizmatlar, shu jumladan ta’lim va sog’liqni saqlash sohalariga katta mablag’ ajratishga qodir bo’ladi.Savodxonlik oshishi bilan fuqarolarning pul topish imkoniyatlari ham kengayadi, bu kambag’allikni kamaytirishga yordam beradi.Rivojlanmagan mamlakatlarga Afrikada 33, Osiyoda 10, Amerika qit’asida 1 va Okeaniyada 5 mamlakat kiradi. Misol uchun Afrikada Efiopiya va Burundi; Osiyoda Afg’oniston va Bangladesh; Okeaniyada esa, Kiribati va Samo kabilar kiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining yangi hisobotida qayd etilishicha, rivojlanmagan mamlakatlar iqtisodiyoti zamonaviylashmas ekan, qashshoqlikni yengish qiyin. 5 6 4 Stat.uz davlat rasmiy sayti statistik tahlilidan 5 Birlashgan Millatlar Tashkilotining yangi 2022-yil hisobotidan 6 Iqtisodiyot-subyektlari-moliyaviy-holatining-tahlili.-Oquv-qollanma.-2013 10 BMT hisobotida yozilishicha, jahondagi eng rivojlanmagan 49 mamlakat global iqtisodiy tanazzul girdobi ostida qolmaslik uchun qo’ldan kelgan barcha choralarni ko’rgan, lekin tushkunlikdan butunlay qutula olmayapti.Bu jamiyatlar qashshoqlikni yengish yo’lida chet eldan sarmoya oqimini oshirib, tizimni isloh qilib, serdaromad sohalarni kengaytirgan holda, xizmat ko’rsatish sektorini ham yaxshilashi zarur.Rivojlanmagan mamlakatlarda iqtisodiyot juda cheklangan bo’ladi.Bugungi kunda rivojlanmangan mamlakatlarda savdo-tijorat yomon emas, ammo eksport neft va gaz yoki arzon tovarlardan iborat. Ular faqat bularga qaram bo’lib qolmasliklari kerak ekanligi ko’plab xalqaro hisobotlarda keltirib o’tiladi.Bugungi kunda Osiyoda rivojlanmagan davlatlar iqtisodiyotda yangi sektorlar ochib, xilma-xil mahsulotlar va xizmatlar taklif etish evaziga qaddini rostlay boshlagan.Shuni ta’kidlash joizki, globalllashuv ko’plab jamiyatlarda innovatsiya va rivojlanishga olib kelgan bo’lsa, ayrim rivojlanmagan davlatlarda buning aksi sezilmoqda mazmuni Iqtisodiy integratsiya-turli korxona va tarmoqlarning, shuningdek, mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida bir- biriga yaqinlashuvi, ular o’rtasida uzviy iqtisodiy aloqalar o’rnatilishi, mamlakatlararo yagona umumiy xo’jalikning shakllanishi jarayonidir. 11 Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy xo’jaliklar darajasida, shuningdek, korxonalar, firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar darajasida ham kuzatiladi. Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish texnologik aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvida, resurslardan hamkorlikda foydalanish, kapitallarni birlashtirishda hamda iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida bir-biriga qulay sharoitlarni yaratishda, o’zaro to’siqlarni olib tashlashda namoyon bo’ladi. Buning asosida mehnat taqsimoti yotadi, albatta. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim mahsulotlar emas, balki detallar ham ixtisoslashgan korxona va tarmoqlarda ishlab chiqariladi. Shu tariqa korxona va tarmoqlar o’zaro yaqin va muntazam iqtisodiy aloqa bog’laydi. Avvalo, korxonalar o’rtasida iqtisodiy integratsiya yuz beradi va ularning birlashmasi vujudga keladi. So’ngra tarmoqlararo miqyosda yuz berib, yirik ishlab chiqarish majmualari paydo bo’ladi. Bir tarmoq doirasida gorizontal integratsiya, tarmoqlararo esa, vertikal iqtisodiy integratsiya yuz beradi. Vertikal integratsiyaga agrosanoat majmui misol bo’ladi.U qishloq xo’jaligi, oziq-ovqat, mashinasozlik, kimyo sanoati o’z ichiga oladi. Mehnat taqsimoti xalqaro miqyosda amalga oshishi bilan xo’jalik hayoti baynalmilallashadi, moddiy mahsulot yaratishda turli mamlakatlarda korxona va tarmoklar qatnasha boradi. Buningnatijasida mamlakatlar iqtisodiyotida ixtisoslashish yuz beradi va mamlakatlar bir-birlariga mahsulotlar hamda xizmatlar yetkazib beradi. Shu sababli hozirgi davrda xalqaro integratsiya eng yuqori darajadagi yuqori ko’rinish hisoblanadi.Mamlakatlar o’rtasidagi mintaqaviy xalqaro iqtisodiy integratsiya uzoq davometadigan ko’p bosqichli jarayon bo’lib, turli shakllarda yuz beradi. Birinchi bosqichda turli mamlakatlar o’rtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona to’lovlari, eksport kvotalari bekor qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi. Natijada davlatlararo tovar ayirboshlashda integratsiyalashuv yuz beradi.Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda institutegratsion aloqalar savdo-sotiq bilan cheklanmasdan sanoat, 12 bank, sug’urta ishi va texnologiya sohasida ham yuz beradi. Bu zonalar ochiq iqtisodiy xududlar hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va ko’p qirrali bo’lib, barcha iqtisodiyot sub’yektlari imtiyozlarga ega bo’ladilar. Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi.Umumiy bozorni tashkil etgan mamlakatlarning milliy bozorlari bir-biri uchun ochiq bo’ladi, amalda milliy bozorlar birlashib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi.Bu bozorda barcha tovarlar erkin, hech bir cheklovlarsiz ko’chib yuradi. Ish kuchi, kapital va tovarlar birmamlakatdan boshqasiga o’tadi.Qaysi mamlakatda resurslarni ishlatish qulay bo’lsa, u shu yerga borib joylashadi hamda o’z faoliyatini kengaytiradi.Umumiy bozorda iqtisodiy chegaralar amalda bekor qilinadi, bojxona to’lovlari, eksport kvotalari, tovar sifatiga talab minimal darajaga keltiriladi.Umumiy bozor dastlab 1957 yildan Yevropada shakllangan.To’rtinchi bosqichda iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida integratsiya yuz beradi. Bu yerda integratsion aloqalar savdo-sotiq va ishlab chiqarish bilan cheklanmay, moliya, pul muomalasi va bank tizimiga ham kirib boradi. Yevropa Ittifoqiga kirgan 15 mamlakatdan 12 tasida 2000-2001 yillarda umumiy pul-yevro muomalaga kiritildi. Milliypullar muomaladan asta-sekin chiqarildi, yagona soliq tizimi joriy etildi. Milliy byudjetlar saqlangan holda yagona, umumiy byudjet ham tuziladigan bo’ldi. 21-asrning boshlaridagi institutegratsiyaning eng yuqori shakli bo’lgan iqtisodiy va valyuta ittifoqi mamlakatlar iqtisodiyotini yuksak darajada birlashtiradi. Iqtisodiy umumiylikka ustuvorlik beradi, ammo ayrim mamlakatlar mustaqilligini ma’lum darajada cheklaydi (milliy parlamentlar va hukumatlarning bir qator vakolatlari Yevropa Ittifoqining umumiy organlariga berilgan).Hozirgi davrda jahonning boshqa mintaqalarida ham integratsiya jarayonlari jadal bormoqda. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, AQSH, Kanada va Rivojlanayotgan mamlakatlarda tarkibiy qayta qurishlarni moliyalashtirish bilan XTTB faol shug’ullanadi. XTTB va u bilan birga jahon banki tarkibiga kiruvchi Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korporastiya (XMK) har xil investistion ob’ektlarni o’rta va uzoq muddatli kreditlash bilan 13 shug’ullanadi, loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy qayta o’zgartirishga yordam beradi. 7 Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarni birlashtiruvchi IHRT muhim rol o’ynaydi. Uning doirasida ichki iqtisodiy tadbirlarning boshqa mamlakatlar milliy iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini, ularning to’lov balansi holatini o’rganish amalga oshiriladi, milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi tamoyillariga tez moslashishini ta’minlash maqsadida makroiqtisodiy tartibga solish bo’yicha tavsiyanomalar beriladi. IHRT jahon xo’jaligi doirasida ko’p omilli aloqalarni o’rganishni amalga oshiradi, valyuta va byudjet siyosati, narxlar dinamikasi, savdo va boshqa sohalar bo’yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy inqirognozlarni oldin oladi. Sharqiy Yevropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy ta’sir ko’rsatish hamda yordam tashkil qilish maqsadida 1991 yil Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) tuzildi.Shuni ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiy munosabatlarini xaqaro tartibga solish tizimida doimiy o’zgarishlar ro’y berib turadi. 80-yillarda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy sabablar taqozo qilgan dunyo siyosiy vaziyatdagi o’zgarishlar, jahon xo’jalik aloqalari tizimini ko’p tomonlama tartibga solish shakllari evolyustiyasiga olib keldi. Bular ichida sobiq sostialistik mamlakatlarda vaziyatning o’zgarishi, tashqi faoliyatida mustaqil sub’ektlarni tashkil qiluvchi davlatlar sonining keskin kopayishi hamda dunyo mamlakatlari ichida ro’y beradigan o’zgarishlar muhim o’rin tutadi.80-yillarning o’rtalarida dunyoda AQSh, G’arbiy Yevropa va Yaponiyadan iborat ancha qudratli raqobatlashuv markaz vujudga keldiki, bu ham jahon iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. 7 hozir.org 14 Albatta, har bir mamlakat haqida gap boshlanganda, avvalo ko‗z oldimizda ushbu mamlakatning O'zbekistondan qanchalik uzoqdaligi yoki yaqinligi, uning yer yuzida qaerda joylashganligi, ya’ni jahon xaritasida geografik joylanishuvi, shuningdek, xududi va aholisi ko'z oldimizda gavdalanadi. Mamlakatning qaysidir xususiyatlarini esga olish, qachondir shu mamlakat haqida o'qigan kitobni yoki ko'rgan biron bir filmni esga olamiz. Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bogiiq. Ushbu bogiiqlik asosida xalqaro iqtisodiy munosabatlar yuzaga keladi. 8 8 Ismailova N.S., Shagazatov Nashr yili: 2021 O'quv qo'llanma. JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR. 15 DUNYO MAMLAKATLARI IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI, TENDENSIYALARI VA ISTIQBOLLARI Jahon xo’jalik aloqalarini tartibga solishga xalqaro tashkilotlar a’zolar tarkibidagi o’zgarishlarning ham ta’siri bo’ldi. XVF, XTTB, TSBKga Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasidagi ozod bo’lgan mamlakatlar va keyin qator sobiq sostialistik mamlakatlar faol kira bordiki, bu ham jahon xo’jaligi aloqalarini tartibga solishda ma’lum o’zgarishlarga olib keladi.Yevropa Ittifoqi (YeI) doirasida yagona bozorni bunyod etishga harakat tufayli yagona umumevro’a fuqaroligi, iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoq ta’sis etiladi. Bu Ittifoqning Shartnomada belgilangan vazifalarini bajarish uchun bir qator Yevropa muassasalari tuzildi. Yevropa Ittifoqining ijroiya organi Yevropa hamjamiyati Komissiyasi (EHK)dir. Uning a’zolarini milliy hukumatlar tayinlaydi, lekin ular o’z faoliyatlarida mutlaqo mustaqildir.Ittifoqning qarorlar qabul qilish organi Vazirlar Kengashi hisoblanadi. Uning tarkibida ichki ishlar, moliya, ta’minot, qishloq xo’jaligi kabi Vazirlar Kengashi mavjud bo’ladi. Xo`jalik jamiyatining barcha jabhalarida intеgratsiya va globallashuv jarayonlari kuchayib borayotgan bir davrda xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti, ularning rivojlanish xususiyatlarini o`rganish, jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi asosiy rivojlanish tеndеntsiya va yo`nalishlarini aniqlab olish muhim ahamiyat kasb etadi.Hozirgi jahon xo’jaligining globallashuvi sharoitida rivojlangan yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiyoti muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki so'nggi yillarda etakchi mamlakatlar qatorida yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiy salohiyati va nufuzi jahon arenasida yildan-yilga ortib bormoqda. O'z navbatida, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirishda daromadlarni maqsadli ravishda sarflash va to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar xajmini oshirish tufayli ularning iqtisodiy taraqqiyotida ―iqtisodiy mo’jizallar vujudga kelmoqda.Biz quyida jahon xo'jaligida ―iqtisodiy mo’jiza ga erishgan‖ mamlakatlarning iqtisodiy o'sish davrlari orqali quyidagi bosqichlar orqali tahlil qilib chiqamiz: 16 Xalqaro iqtisodiy munosabatlar — bu rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi xo’jalik munosabatlaridir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ishakllari bo’yicha guruhlash mumkin. 9 An’anaviy tarzda xalqaro tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk savdosi alohida shakl sifatida ajratiladi. Ishlab chiqarish omillarining harakati xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing xalqaro kapital harakati, xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni xalqaro uzatish shakllari ko’rinishida sodir bo’ladi.Kapital, m ehnat va texnologiyadan farqli o ‘laroq m uhim iqtisodiy resurslardan biri hisoblangan tabiiy resurslar harakatchan em asligi bois, jahon xo'jalik aloqalarida qazib chiqarilgan va ularni qayta ishlash asosida tayyorlangan m ahsulotlam ing xalqaro savdosi orqali qatnashadi. Tadbirkorlik qobiliyati omili kapital, ishchi kuchi va texnologiyalar bilan birgalikda harakatlanadi, shu sababdan xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing alohida shakli sifatida qatnashmaydi. Xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing keyingi shakli xalqaro valuta-kredit va moliya m unosabatlari xalqaro savdo ham da ishlab chiqarish om illarining xalqaro harakati hosilasi hisoblansada, jahon xo’jaligida alohida ahamiyatga ega mustaqil iqtisodiy m unosabatlar sifatida tan olingan. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHTT). Ikkinchi Jahon urushidan keyin jahon mamlakatlari iqtisodiyoti va Shuningdek хalqaro iqtisodiy munosabatlarni keskin rivojlanib borishi bilan bog’liq holda bir qator birlashgan umumiqtisodiy tashkilotlar tashkil topdi. Ana shunday tashkilotlardan biri Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotidir. Bu tashkilot dunyoda eng yirik umumiqtisodiy tashkilotlardan biridir. Uning tarkibida jahonning 24 ta davlati, ya’ni, barcha rivojlangan kapitalistik (Janubiy Afrika Respublikasi va Isroildan tashqari) davlatlari birlashgan. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (a’zolari - AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Islandiya, Norvegiya, Shveysariya, Turkiya davlatlari, Shuningdek YeI mamlakatlariga kiruvchi 25 mamlakat) dan 9 Ismailova N.S., Shagazatov Nashr yili: 2021 O'quv qo'llanma. JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR. 17 tuzilgan.Osiyo-Tinch Okеani mintaqasi davlatlarining iqtisodiy hamkorlik tashkiloti. Shu hududdagi 20 dan ortiq mamlakatni (Yaponiya, Filippin, Tailand, Bruney, Yangi Zelandiya, Gonkong, Хitoy, Avstraliya) 147 birlashtirgan bo’lib, bu davlatlar hissasiga jahon mamlakatlarining yalpi milliy mahsulotini 23-24%, jahon savdosining 40-42% va dunyo aholisini 40-41%ga to’g’ri keladi. Bu hamkorlik tashkilotiga a’zo bo’lgan davlatlar 1991 yilda Osiyo zonasida erkin savdoni rivojlantirish va savdo sohasidagi samaradorlikni yanada ko’tarish maqsadida 15 yilga (2005 yilga qadar) savdo chеgaralarini va chеgara bojlarini bekor.qilish to’g’risida qaror qabul qilishgan. Hozirgikunda Osiyo-Tinch okeani mintaqas davlatlari jahonning ko’plab mintaqalarida moliyaviy ishlarni rivojlantirish, vositachilik, aхborotlashtirish va shuningdek transport хizmatlarini kengaytirish ishlariga o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar. Shimoliy Amerikaning uch yirik davlati (NAFTA davlatlari). Jahon iqtisodiyoti vaхalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida ni 1994 yilning 1yanvarida NAFTA davlatlari birlashishi muhim ahamiyatga egadir. Bu mamlakatlar (AQSh, Kanada, Meksika) hissasiga jahon mamlakatlarining yalpi mahsulotining 31-32%, dunyo aholisining 7-8% i to’g’ri keladi (NAFTA davlatlari hududida 370 mln.dan ortiq aholi yashaydi). Bu davlatlar tomonidan ishlab chiqarilgan yillik tovar vaхizmatlar hajmi 7 trln. AQSh dollarini tashkil qiladi. NAFTA davlatlari ulushiga jahon savdosi umumiy hajmining 19-20%ga to’g’ri keladi. NAFTA davlatlari tomonidan imzolangan shartnomaning asosiy huquqiy holatlarni o’z ichiga oladi. 10 Jumladan, AQSH, Kanada va Meksika davlatlari o’rtasida savdo tovarlarga nisbatan bojlarni bekor qilish kabi ayrim iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni tartibga solish.Global muammolarning mohiyati shundan iboratki, ular bu yoki u darajada har qanday mamlakatning iqtisodiyoti va aholi turmushiga ta’sir 10 B.A. Islamov, N.S. Ismailova T.A. Hasanov, I.T.Danaboyev A.S. Zikriyoev XORIJIY MAMLAKATLAR IQTISODIYOTI Darslik 4-TOM 18 ko’rsatadi, ushbu muammolarning hal etilishi bo’lsa, dunyodagi barcha mamlakatlarning hattiharakatlariga bog’liq bo’ladi.Global muammolarning vujudga kelishi birinchi navbatda, XX asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy rivojlanishning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liqdir. Birinchi bo’lib iqtisodchilar global muammolar to’g’risida XX asrning 60 – 70 yillarida fikr yurita boshladilar. Aynan, shu davrdan boshlab ilmiy muomalada globalistika atamasi ilmiy tadqiqotlarning alohida yo’nalishi sifatida kirib keldi. Mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning o’sib borish sharoitida bitta mamlakat yoki mintaqaning muammosi, agar o’z vaqtida yechimini topmasa astasekinlik bilan global darajaga o’sishi mumkin. Buning ustiga barcha zamonaviy global muammolar umumiy xususiyatlarga ega bo’ladi. Global muammolarning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:- barcha mamlakatlar (yoki ko’pchilik mamlakatlar) ning manfaatlariga ta’sir ko’rsatadi; - jahonning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini to’xtatadi;- muammoni kechiktirmadan tezlik bilan hal etilishini talab qiladi;- bir-birlari bilan o’zaro bog’liq bo’ladi;- jahondagi barcha mamlakatlarning harakatlarini o’zaro muvofiqlashtirishni talab qiladi.Shuni ta’kidlash joizki, global muammolarning ustuvorligini aniqlash masalasi murakkab hisoblanadi. Bugungi kunga kelib global muammolarning ta’siri ostida uchinchi dunyo mamlakatlaridagi millionlab kishilar uchun turmush darajasi turg’unligicha qolmoqda, ayrim mamlakatlarda bo’lsa u pasayib ketgan. Aholi o’sishi muammosi. Uzoq vaqtlardan buyon aholi o’sishi va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik iqtisodchilarning tadqiqot predmeti bo’lib kelmoqda. Tadqiqotlar natijasida aholi o’sishining iqtisodiy rivojlanishga ko’rsatadigan ta’sirini baholashga nisbatan ikkita yondashuv ishlab chiqilgan. Birinchi yondashuv bu yoki u darajada Maltus ta’limoti bilan bog’liq bo’lib, bu ta’limotga ko’ra, aholining o’sishi oziq-ovqat o’sishini ortda qoldiradi va shuning uchun ham dunyo aholisining qashshoqlashuvidan qutulib bo’lmaydi.Aholishunoslikning iqtisodiyotdagi rolini baholashga bo’lgan zamonaviy yondashuvkompleks yondashuv hisoblanadi. 19 Aholi o’sishining iqtisodiy o’sishga ko’rsatadigan ta’sirining ham ijobiy, ham salbiy omillarini aniqlab beradi. Biroq har qanday yondashuvda shu narsa ayonki, aholi o’sishining iqtisodiyotga ko’rsatadigan ta’sirini, ayniqsa zamonaviy sharoitlarda inkor etish mumkin emas.Har yili dunyo aholisi 93 mln. kishiga o’sib, 82 mln. kishidan ortig’irivojlanayotgan mamlakatlarda to’g’ri kelmoqda. Shuni qayd etish joizki, bu insoniyat tarixidagi mislsiz o’sishdir. Biroq, aholining o’sish muammosi nafaqat uning soniga ta’sir ko’rsatadi balki, inson farovonligi va taraqqiyoti muammosi ham hisoblanadi. Sanoati rivojlanganva rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko’plab mutaxassislarning fikricha, asosiy muammo aholining o’sishida emas balki,quyidagilarda o’z ifodasini topadi:Sust rivojlanganlik. Asosiy muammo rivojlanishdan orqada qolishda, rivojlanish bo’lsa so’nggi maqsad. Iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot bu yoki u darajada aholining o’sishini tartibga soladigan mexanizmlarni yaratadi. Jahon resurslarining yo’qolib borishi va atrof – muhitning buzilishi. Dunyo aholisining 25% gacha bo’lgan qismi rivojlangan mamlakatlarda yashaydi va ular jahon resurslarining 80% ini iste’mol qilishadi. 11 Ekologik muammolar. Jahon bankining 1992 yildagi jahonning rivojlanishi to’g’risidagi ma’ruzasida ta’kidlanganidek, atrof – muhitni muhofaza qilish rivojlanishning muhim qismi hisoblanadi. Uni samarali muhofaza qilmasdan bo’ladigan rivojlanish jarayoni borib – borib tanazzulga yuz tutadi.XX asrning 70-yillarida iqtisodchilar va siyosatchilar iqtisodiy rivojlanish uchun atrof – muhit muammosining muhim ahamiyatga egaligini anglab yetishdi. Atrof – muhitning degradatsiyalashuvi, ya’ni yomonlashuvi jarayonlari o’z –o’zidan replikatsiyalanish xarakteriga ega bo’lib, bu jamiyatga uning buzilishi va resurslarning nobud qilinishi bilan xavf soladi.Turli – tuman iqtisodiy faoliyat turlarida atrof – muhitni asrash uchun sarflanadigan xarajatlarning miqdori 11 Dunyo aholisining 25% gacha bo‘lgan qismi rivojlangan mamlakatlarda yashaydi va ular jahon resurslarining 80% ini iste‘mol qilishadi.-www.stat.uz saytidan 20 to’g’risida yagona fikr mavjud emas. Biroq,ko’plab mutaxassislar ularni rivojlanish siyosatini ishlab chiqishda hisobgaolish zarurligini ta’kidlashadi. Tabiiy resurslar muammosi. Global energetika resurslari muammosi kelib chiqish xarakteriga ko’ra bir – biriga o’xshash bo’lgan ikkita muammodan iborat bo’ladi: energetik va xom ashyo.70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshida birinchi bo’lib energetik va xom ashyo inqirozlari nomini olgan voqealar kuzatila boshlandi.Bu davrda ular mavjud xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimiga qattiq zarba berdi, ko’plab mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatni yomonlashtirdi. Biroq, amalda ular ishlab chiqarishda enrgiya va resurslarni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish uchun rag’batlarni yaratdi. XX asrning 70-80 yillarida ishlab chiqarishning energiya sig’imi taxminan 25% gacha pasaydi.Iqtisodiy adabiyotda globallashuvning ko’plab turli – tuman ta’riflari mavjud. Bizning fikrimizcha, ular bir – biriga qarama – qarshi bo’lmasdan, yana ham aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, ular bir – birini to’ldiradi. Har bir ta’ri muallifga yaqinroq bol’gan globallashuvning muayyan jihatlarini xarakterlaydi. Bir xillilik va aniqlikka da’vo qilmasdan, globallashuvni yagona umumjahon ishlab chiqarish, moliyaviy – iqtisodiy va axborot makonini shakllantirish jarayoni sifatida xarakterlash mumkin. Amaliyotda globallashuvga nisbatan turli – tuman munosabatlar mavjuddir. Uning tarafdorlari ham bor, unga qarshilar ham bor. Globallashuv bo’yicha umumiy fikrlar shundan iboratki, u savdo va moliyaviy oqimlar uchun chegaralarning ochiqligini ta’minlab beradi. Globallashuv tarafdorlari uning ustuvorligini global mehnat taqsimoti sharoitlarida protektsionistik va ideologik chegaralar bilan cheklanmagn unumli raqobatning kuchayishida ko’rishadi. Umuman olganda, raqobat kooperatsiyaga qarshi bo’ladi. Agar bu fikrlarni chuqur tahlil qiladigan bo’lsak, shunday xulosaga kelish mumkinki, globallashuvning manfaatlari va ularning manbalari har doim ham bir xil bo’lavermaydi. Aynan qanday ijtimoiy samara kutiladi: yoki raqobat samaradorlikka olib keladi, yoki mehnat taqsimoti sinergetik samara beradi. 21 Agar global raqobatni mamlakatlar o’rtasida emas, balki faqatgina transmilliy korporatsiyalar o’rtasida ko’rib chiqadigan bo’lsak, u holda bunday qarama –qarshilik bekor qilinishi mumkin. Chunki, ular uchun mehnat taqsimoti tamoyilidan foydalanish mumkin. Kompaniyalar o’z samaradorigini oshirish maqsadida o’z rivojlanish jarayonlarida tranzaksion xarajatlarni kamaytirishga qodir bo’lgan vositalarni topishga harakat qilishadi. Bu xarajatlar tizimning o’zini tashqi muhit bilan har qanday o’zaro munosabatida yoki o’z elementlari o’rtasidagi o’zaro munosabatda yuzaga keladigan noaniqliklardan kelb chiqadi. O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha harakatlar strategiyasi” dan kelib chiqqan holda fan oldida qo’yilgan ustuvor vazifalar O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta oldiga qo’yilgan ustuvor vazifalar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: - davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta’minoti darajasini oshirish, hamda iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokini bosqichmabosqich qisqartirish bo'yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - mamlakatni ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yichvazifalarni amalga oshirishda o’zaro manfaatli hamkorlikning samarasini oshirishga qaratilgan davlat-xususiy sheriklikning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish bo'yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - xorijiy mamlakatlarning ―Elektron hukumat tizimini takomillashtirish,‖ davlat xizmatlari ko’rsatishning samarasi, sifati va aholi hamda tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan foydalanish imkoniyatini oshirish bo’yicha tajribasini o’rganish;-xorijiy mamlakatlarning makroiqtisodiy barqarorlikni yanada 22 mustahkamlashva iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha tajribasini o’rganish; - xorijiy mamlakatlarning tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizastiya va difersifikastiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha tajribasini o’rganish bo’yicha tajribasini o’rganish; - iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulkning huquqlarini himoya qilish va uning istiqbolli rolini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xusuiy tadbirkorlik rivojlanishini rag’batlantirishga qaratilgan institustional va tarkibiy islohotlarni davom etish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish - viloyatlar, tumanlar va shaharlarning kompleks va muvozanatli ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish, ularning salohiyatidan samarali hamda optimal foydalanish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - aholining bandligi va real daromadlarini bosqichma-bosqich oshirish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish . oldiga qo’yilgan ustuvor vazifalar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: - davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta’minoti darajasini oshirish, hamda iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokini bosqichmabosqich qisqartirish bo'yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - mamlakatni ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha vazifalarni amalga oshirishda o’zaro manfaatli hamkorlikning samarasini oshirishga qaratilgan davlat-xususiy sheriklikning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish bo'yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - xorijiy mamlakatlarning ―Elektron hukumat tizimini takomillashtirish,‖ davlat xizmatlari ko’rsatishning samarasi, sifati va aholi hamda tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan foydalanish imkoniyatini oshirish bo’yicha tajribasini o’rganish; 23 - xorijiy mamlakatlarning makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlashva iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha tajribasini o’rganish; - xorijiy mamlakatlarning tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizastiya va difersifikastiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha tajribasini o’rganish bo’yicha tajribasini o’rganish; - iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulkning huquqlarini himoya qilish va uning istiqbolli rolini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xusuiy tadbirkorlik rivojlanishini rag’batlantirishga qaratilgan institustional va tarkibiy islohotlarni davom etish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - viloyatlar, tumanlar va shaharlarning kompleks va muvozanatli ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish, ularning salohiyatidan samarali hamda optimal foydalanish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish; - aholining bandligi va real daromadlarini bosqichma-bosqich oshirish bo’yicha xorijiy mamlakatlarning tajribasini o’rganish.O`zbеkiston Rеspublikasi ham jahon hamjamiyatiga kirib bormoqda. Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi hamkorliklar rivojlanmoqda. Xususan, xorijiy mamlakatlar, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini o`rganish, shuningdеk bozor iqtisodiyotining rivojlanishidagi yutuq –kamchiliklari, rivojlanish muammolarini hal etishdagi to`g`ri yondashuvlar bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tib borayotgan Rеspublikamiz iqtisodiyotini rivojlangan davlatlar darajasiga olib chiqishda tajriba sifatidagi ahamiyati kattadir. Sanoat ishlab chiqarishda yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo’lishi aholining hayoti va ijtimoiy ehtiyojini qanoatlantirish bilan birga qo’shni davlatlar bozoriga raqobatbardosh istemol talablarini qanoatlantiradigan mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatini berdi. Shu o’rinda O’zbekistonda zamonaviy ishlab chiqarishni yanada kengaytirishga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda 24 jahon andozasi talablariga javob beradigan texnologiyalarni jalb qilishgava xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlariga keng yo’l berishga qaratilgan etibor o’z ifodasini topmoqda. O’zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqada bo’lishidir. Shunga ko’ra davlatimiz valyuta-kredit munosabatlarini, yani chet-el sarmoyalarini xalq xo’jaligining ko’pgina tarmoqlariga jalb qilish, xo’jalik korxonalarini birgalikda ko’rish va savdosotiq ishlarini amalga oshirishga katta ahamiyat berilmoqda. Mustaqillik sharofati ila iqtisodiy-ijtimoiy va manaviy hayotimizda o’ziga xos milliy mazmun kasb etuvchi ajdodlarimiz asriy orzusi sifatida o’z fursatini kutib kelayotgan tub o’zgarishlar davrining guvohi bo’layapmiz. Bu o’rinda barcha o’zgarishlar asosi iqtisodiy islohotlar ayniqsa sezilarli bo’layotganligini ta’kidlab o’tish zarurdir. Respublikamizda tashqi faoliyat, avvalambor tashqi iqtisodiyaloqalarning yo’nalishlari, tovar ayirboshlash, sarmoyalar hajmini ko’paytirish hamda valyuta operatsiyalarini chuqurlashtirish yo’lida dastlabki yillardanoq muvaffaqiyatli ish olib borilayotganini guvohimiz. O’zbekistondagi iqtisodiy o’sishni va amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini jahonning rivojlangan davlatlari yuqori baholamoqda, Buning boisi, mamlakatimizdagi mavjud siyosatning tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik homiysi ekanligi, o’zining qulay geografik o’rniga, noyob va boy xom ashyo manbalarining ko’pligi, mavjud qazilmalarni o’zlashtirish imkoniyatlarining qulayligi bilan asoslanganligidir. O’zbekiston o’zining mustaqilligi yillarida jahon ham jamiyatiga qo’shilish jarayonini faol davom ettirdi. Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatining strategik manfaatlarini taminlovchi, dunyoning ko’pchilik regionlaridagi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga qaratilgani holda jahon xo’jaligining geografik Modeli va xalqaro geografik mehnat taqsimotining ko’p yillik tajribalarida sinalgan qonuniyatlari asosida o’z tashqi iqtisodiy munosabatlarini shakllantirmoqda. 25 Bugungi kunda jahon xo’jaligi aloqalari shunday darajaga yetdiki, keyingi yillarda qitalararo tovarlar eksporti va importida mamlakatlar faolligi bir necha hissaga ortib ketdi va shu o’rinda davlatlarning iqtisodiy geografik o’rni rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalarning muhim omiliga aylanib qoldi. Uning muhim jihatlari birinchidan davlatlarning geografik joylashuvi; ikkinchidan, tabiiy sharoiti va resurslari; uchinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, xo’jaligining tuzilishi, mehnat resurslari, tarixiy ananalari va boshqa xususiyatlari bilan bog’langan bo’lib alohida xududlar qirasida bir-biridan farq qiladi. Bu o’rinda mamlakatdagi mavjud tarmoqlar o’zidagi mavjud resurslar, imkoniyatlari, ishlab chiqarish xususiyatlari va jahon andozalari talablarin etiborga olgan xolda, hamkor tanlashi mamlakatlar o’rtasidagi muammolarning betaraf etish va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.Sh iqtisodiy rivojlanish tarixi 17 va 18 asrlarda aholining jamoaxo’jaliklarga tayanib ish boshlashi bilan boshlandi. Amerika mustamlakalari kichik mustaqil qishloq xo'jaligi iqtisodiyotidan voz kechib, 1776 yilda Amerika Qo'shma Shtatlari deb nomlangan ko’p tarmoqli bir butun mamlakat iqtisodiyotiga aylandi. 180 yil ichida AQSh jahon iqtisodiyotining beshdan bir qismini tashkil etuvchi ulkan, integratsiyalangan, sanoatlashgan iqtisodiyotga aylandi. Natijada, AQSh aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot shuningdek, iqtisodiy jihatdan ancha ilgarilab ketgan boshqa davlatlar bilan raqobatlashib ularni ortda qoldirdi(Buyuk Britaniya). Milliy iqtisodiyot butun dunyo bo'ylab millionlab muhojirlarni qiladigan yuqori ish haqini to’lanadigan mamlakatga aylan boshladi. Ayniqsa, dengiz portlari orqali ilk migratsiya butun dunyo bo’ylab arzon ish kuchi (Hindiston, Afrika mamlakatlari, Lotin Amerikasi va Janubi sharqiy Osiyo) tashrif buyura boshladi. XX asrning boshida sanoatda nodernizatsiyalar va mavjud innovatsiyalarni takomillashtirish amerikalik iste'molchilar o'rtasida turmush darajasini yaxshilash uchun eshiklarni ochdi. Yirik kompaniyalar mamlakatdagi 26 erkinlashtirilgan iqtisodiy siyosatdan samarali foydalangan holda shtatlar bo’ylab o’zlarinin mehnat taqsimotlari bo’yicha ixtisoslasha boshladilar. Ayniqsa, neftni qidirish, qazib olish, qayta ishlash, undan tayyor mahsulot olish, uni eksport qilish AQSh uchun eng katta tadbirkorlik manbasiga aylana boshladi. Shuningdek, elektr energiya manbalarini zamonaviy ilm-fan yutuqlari asosida takomillashtirib borish, oddiy uy xo’jaligidagi lampochkadan juda katta kuchlanishli elektr energiyasiga erishish orqali sanoatni rivojlantirish modeli ham aynan ushbu mamlakat milliy evolyutsion tajribasi hisoblanadi, 1 mln.Volt (Edison va Nikola tesla, oddiy va o’zgarubchan tok). Ushbu sohalardagi monopolistik siyosatlar mamlakatdagi boshqa tadbirkorlarni ancha sarosimaga solib qo’yar edi. Chunki, ular ham endilikda ilmiy izlanishlar orqali tajribalar o’tkazib sanoay uchun juda zarur bo’lgan innovatsiyalarni patentlab amaliyitga joriy qilishga majbur bo’la boshladilar. Milliy iqtisodiyotda qo'rquvni ko'tarilib, ishlab chiqarishning pasayishiga olib keldi. Biroq, raqobatga chiday olmagan kompaniyalarning aksariyati narxlarni pasaytirib aksariyati zarar ko’ra boshladi. Sanoatning yanada liberallashtirilishi hamda diversifikatsiya qilinishi yangi ish o’rinlarini yatailishi va dunyoning boshqa mintaqalaridan ilmiy-texnikaviy yangilik egalarini mamlakatga ko’chib o’tishi hamda hukumatning tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlovchi milliy qonunchiliklari hisobiga AQShni dunyoning eng ilg’or kapital eksport qiluvchisi aylantirdi. 1910 yil noyabr oyining oxirida Senator Nelson Uilyam Aldrich va AQSh Xazina Departamenti kotibi A. Piatt Endryu hamda mamlakatning yetakchi moliyachilaridan besh nafari (Frank Vanderlip, Genri P. Davison, Benjamin Strong va Pol Warburg) Jekill orolining klublari pul-kredit siyosati va bank tizimini muhokama qilishdi. Ular ushbu uchrashuv davomida Federal Rezerv Tizimini xufiyona yaratdilar. Atlanta Federal Rezerv Bankiga ko'ra, 1910 yilgi Jekyll orolining uchrashuvi AQSh markaziy bankini tuzish uchun qonun loyihasi bilan yakunlandi. Ushbu qoralama qismlari (Aldrich rejasi) 1913 yilgi federal zaxira 27 qonuniga kiritilgan. Bu esa AQSh tarixidagi eng katta o’g’irlik deb muhirlangan. 1913 yilgi moliaviy inqirozdan so’ng J.P. Morgan tomonidan bosti-bosti qilingan ushubu qahramonlik mamlakat tarixida oltin davrni boshlab berdi. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari davrida mamlakat asosan har ikki tomonga harbiy texnikalar uchun yonil’g’i, qurol aslaha, oziq ovqat, kiyim-kechak, transport vositalari, dori-darmon, aloqa vositalari, qimmatbaho ma’lumotlar hamda juda katta miqdorda moliyaviy mablag’lar hisobiga milliy iqtisodiyotini butunlay yangicha taraqqiy etgan mamlakatga aylantirdi. 12 Birinchi Jahon urushidan so’ng AQSh jahon xaritasi bo’ylab o’zinig yanada yangi ittifoqdoshlari va mustamlakalarini ko’paytirishni davom ettridi. (1912 yilda 1 GBP 12 USDga teng bo’lgan). Ikkinchi Jahon urushi davrida sobiq Ittifoq bilan bir tomoda bo\lgan AQSh 1945 yilda Yaponiyaga tashlangan ikkita atom bombasidan keyin jahon hamjamiyatida mamlakat uchun yangi rivojlanish va kengayish davri boshlandi. 1950 yillarda Buyuk Britaniyani quvib o’tgan AQSh endiikda Yevropa mamlakatlarida o’z kapital va texnologiyalarin joylashtira boshladi. Sovuq urush yillarida ham mamlakat iqtisodiy jihatdan ulkan kengayuvchan bozorlarga ega bo’la boshladi. Ikkinchi jahon urushidan boshlab petrodollar tizimi oriy qilindi va bir necha davlat uni rasmiy valyutasi sifatida ishlatmoqdi. Ko'pgina boshqa mamlakatlar bu de facto valyuta deb hisoblamoqda. BMTning 29.5 foiz byudjetini ta’minlab beruvchi (2017) bu gigant iqtisosdiyot endilikda o’z ilm-fan taraqqiyotini rivojlantirishni yangi darajasiga chiqdi. Suv ostida, quruqlikda, havoda hatto kosmosda dominant bo’lgan bu mamlakat strategik rejalashtirish, samarali muvofiqlashtirilgan hisob-kitoblar, ko’p variantli modellashtirishlar va uzoqni ko’ra bilish kabi murakkab xususiyatli taktikalr hisobiga muvoffaqiyatlarga erishmoqda. Hozirda AQSh dunyodagi sanoatishlab chiqarishning qariyb 18 foizini tashkil qiladi.AQSh iqtisodiyoti 2008 yilda dunyo moliyaviy bozorlarida ipoteka inqirozi va dollar qiymatining pasayishi 12 J. F. Kennediva Richard Niksonning 2017-yilgi iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha ilmiy tadqiqotining tahlil va natijalaridan. 28 boshlangan muammoga yuz tutdi (American Dream, NINA Loan, Freddy Mac, Fannie May). 2008 yilda AQSH prezidenti Barak Obama tashabbusi bilan Havoga Ehson loyihasi tadbiq etish bilan (Bailout Bubble) deb nomlanuvchi global inqirozga yechim berditashabbusi bilan Havoga Ehson loyihasi tadbiq etish bilan‖ (Bailout Bubble) deb nomlanuvchi global inqirozga yechim berdi. AQShda aynan ushbu sohada ulkan hajmli mahsulotlar qayta ishlash orqali YaIM tarkibini boyitsada, katta miqdordagi moliyaviy kapitallar doimiy ravishda sektorlarni avtomatlashtirish va robotlashtirishni takomillashtirishga qaratmoqda.Fermer xo'jaliklarining samaradorligi (mexanizatsiyadan va tijoriy fermerlikdagi tashkiliy o'zgarishlardan kelib chiqqan holda) oldingidan ko'ra kichikroq ishchi kuchini orqali yuqori darajadagi xavfli ishlarni bajarish naijasida ishlab chiqarishsamaradorligini oshirmoqda. Hosildorlikni yaxshilashda o'g'itlar, pestitsidlar va gerbitsidlarning ko'paytirilishi hamda qishloq xo'jaligi texnikaidagi o'zgarishlar natijasida rivojlanib bormoqda. Eng muhim ekinlar orasida Misr (makkajo'xori), soya, bug'doy, paxta, uzum va kartoshka mavjud. AQSh dunyoning eng yirik yog'och ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. O’rmon sanoatining beshdan to'rt qismi Douglas va janubiy qarag'ay kabi yumshoq daraxt hisoblanadi. Bular orasida eng asosiy daraxt eman daraxtidir. Yalpi ichki mahsulot AQSh qishloq xo'jaligi bo’yicha 2017 yilning uchinchi choragida 153,30 mln AQSH dollarini tashkil etgan. Shtatlardagi qishloq xo'jaligi yalpi mahsuloti o’sish hajmi 2005 yildan 2017 yil oralig’da o’rtacha 137,77 foizni tashkil etgan. 13 Milliy o'rmon xizmatining yerlari mamlakatning o'rmonzorlarining taxminan 19 foizini tashkil qiladi. Arktika, Arkanzas, Florida, Gruziya, Maine, Oregon shtatidagi va Vashington shtatidagi xususiy yog'och kompaniyalarni joylashgan, Boshqa davlatlar singari, Qo'shma Shtatlar qirg'og'idagi 200 ta dengiz mili (370 km) baliq ovlash sanoati uchun maxsus iqtisodiy hududlar (EZZ- Exclusive economic zone) tashkil etilgan. Bu yerda 11,4 million kvadrat kilometr, 13 Jahon iqtisodiyoti va halqaro iqtisodiy munosabatlari haqidagi ilmiy maqola vatadqiqotlaridan. Scopus.uz 29 bu dunyodagi eng yirik baliqchilik hududi bo'lib hisoblanadi.FAO ma'lumotlariga ko'ra, 2016 yilda Qo'shma Shtatlar 4,888,621 tonna baliq ovlashdan, qolgan 471,958 tonnasi suv mahsulotlari yetishtirishdan olingan. AQSh, Xitoy, Peru, Hindiston va Indoneziyadan so'ng dunyodagi jami 3.8 foizni tashkil etgan beshinchi yetakchi baliq sanoat markazlari hisoblanadi. AQSh EEZ mamlakatning 1,7 marta yer maydonini tashkil etuvchi dunyodagi eng katta va sakkizta yirik dengiz ekotizimini o'z ichiga oluvchi baliqchilik markazlari sanaladi. 14 XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, moliya tizimi bugungi kungacha bir- necha bosqichlardan o’tdi va takomillashib bormoqda. Buning asosiy sabablari eng avvalo tadbirkorlarni qo’llab quvvatlash va jahon standartlariga moslashish. Shuningdek moliya siyosati bo’yicha samarali natijalarga erishishdir. Albatta, moliya siyosati har bir davlatning asosiy moliyaviy manbayi hisoblanadi. Shu 14 Iqtisodiyot-subyektlari-moliyaviy-holatining-tahlili.-Oquv-qollanma.-2013 30 bilan bir qatorda moliya tizimi mamlakat o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishi uchun kerakli bo’lgan mablag’ni to’plash uchun soliq stavkalarini yil boshida oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Soliq stavkalarini belgilashda eng avvalo soliq to’lovchilarning to’lov qobilyatidan kelib chiqqan holda belgilanishi lozim. Har tomonlama qulay qilib belgilangan soliq stavkalari davlatga ham, tadbirkorga ham birdek foyda keltiradi. Davlat bilan xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar ikki tomonning o’zaro manfaatlari asosida shakllanishi, ya'ni byudjеtdan mablag’ yo’naltirish, soliq tizimi bilan o’zaro muvofiqlashishi mumkin. Davlat bilan aholi o’rtasidagi yuzaga kеluvchi moliyaviy munosabatlar, avvalo, davlatning ijtimoiy yo’naltirilgan pul mablag’lari fondlari hisobidan turli xildagi to’lovlar va boshqa ajratmalarni amal qilish bilan yuzaga kеladi. Shu boisdan, mazkur turdagi munosabatlar davlat rivojlanishining turli jarayonlarida aniq holatlarga, boshqarish uslubiyatlariga va xo’jalik yuritishning maqsadidan kеlib chiqib o’zgarib turadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning o’ziga xos bo’lgan sharoitlarida moliya tizimining taraqqiyoti tеndеnsiyalarini tahlil etish moliyaviy munosabatlarning xususiyatlarida umumiy bеlgilar borligini bildiradi. Bu esa, moliya tizimini amal qilishining obyektiv sabablari va shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning subyekti sifatida davlatning amal qilishi. Boshqa qiymat katеgoriyalaridan farqli ravishda (misol uchun pul, krеdit, mеhnatga haq to’lash fondi va boshqalar) moliya davlatning amal qilishi bilan organik bog’liqdir. Davlat o’z vazifalarini bajarishi bilan bog’liq tarzda yuzaga kеluvchi pul fondlariga bo’lgan ehtiyojlar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatidagi ehtiyojlarining turlicha ko’rinishdaligi moliyaviy munosabatlarni turli darajalarda vujudga kеlishiga olib kеladi. Bu esa, ularni alohida guruhlarga birlashtirish imkonini bеradi. Moliyaviy munosabatlarni turlicha guruhlashtirish mumkin. 31 Moliyaviy munosabatlarni, o’z navbatida, ikkita guruhga bo’lish mumkin. Bular – makro darajada takror ishlab chiqarishni rivojlanishi uchun imkoniyat bеruvchi davlat moliyasi, mikro darajada takror ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy ta'minlovchi xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi. Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlariga asoslanadi. Davlat markazlashgan pul fondlari moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ixtiyorida moliyaviy rеsurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib kеladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta'minlanadi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi. Moliya tizimining markazlashmagan holda yuzaga kеluvchi mustaqil soha sifatida vujudga kеluvchi bo’g’ini bu – xo’jalik yurituvchi subyektlar (XYuS) moliyasi hisoblanadi. Ba'zi adabiyotlarda mulkchilik nuqtai nazaridan korxona va tashkilotlarning moliyasi dеb yuritiladi. Biz mazkur darsligimizda xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi tarzida yangi yondashuvni ilgari surdik. Mamlakatda xususiylashtirish jarayonlari rivojlanishi, xususiy sеktorda oilaviy tadbirkorlik faoliyatlariga kеng imkoniyatlar yaratilayotganligi sababli oila xo’jaligining moliyaviy munosabatlarda ishtiroki yuzaga kеldi. Mazkur faoliyatni mustaqil tarzda amalga oshiruvchi oilalar hisobida markazlashmagan tarzda vujudga kеluvchi uy xo’jaliklari byudjеti hosil bo’ladi. Aksincha, biz korxona va tashkilotlar moliyasi tarkibiga uy xo’jaliklari moliyasini kirita olmaymiz. Uy xo’jaligi ham bir xo’jalik yurituvchi subyektdir. Mamlakatda raqobatbardoshlik muhitini yaratish hamda raqobatbardosh korxonalarni tashkil etish. Buning natijasida mamlakatda raqobatga chidamli korxonalar soni ortadi hamda ular jahon bozoriga chiqqanda ham raqobatga 32 chidamli bo’lib chiqadi. Bu orqali esa mamlakatda eksport hajmi oshishiga erishish mumkin. Mamlakatda ishlab chiqarish tarmoqlarini ko’paytirish va qishloq joylariga mos ishlab chiqarish, qayta ishlash sohalarini tashkil qilish. Buning natijasida mamlakatda ishsizlar sonining kamayishiga, soliq to’lovchilarning ko’payishiga, milliy bozorni tovarlar bilan yetarlicha to’ldirishga va narxlarning arzonlashishiga, yalpi ichki mahsulotning oshishiga erishish mumkin. Globallashuv bo’yicha umumiy fikrlar shundan iboratki, u savdo va moliyaviy oqimlar uchun chegaralarning ochiqligini ta’minlab beradi. Globallashuv tarafdorlari uning ustuvorligini global mehnat taqsimoti sharoitlarida protektsionistik va ideologik chegaralar bilan cheklanmagn unumli raqobatning kuchayishida ko’rishadi. Umuman olganda, raqobat kooperatsiyaga qarshi bo’ladi. Agar bu fikrlarni chuqur tahlil qiladigan bo’lsak, shunday xulosaga kelish mumkinki, globallashuvning manfaatlari va ularning manbalari har doim ham bir xil bo’lavermaydi. Aynan qanday ijtimoiy samara kutiladi, yoki raqobat samaradorlikka olib keladi, yoki mehnat taqsimoti sinergetik samara beradi. 33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir -T. 2.Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun hammamiz mas’ulmiz. T. «O’zbekiston». 3.Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadlarimiz. T. «O’zbekiston». 4.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T. “O’zbe-kiston”. 5.Karimov I.A. «Erishilgan yutuqlarni mustaxkamlab, yangi mar-ralar sari izchil harakat qilishimiz lozim». yakunlari va yvazifalariga bag’ishlangan Vazirlar mahkamasida so’zlagan nutqi. «Xalq so’zi» gazetasi 6.Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l - demokratik taraqqiyot yo’li. Tom11. T.: «O’zbekiston», 7.Karimov I.A. “Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islo-hotlar yo’lidan izchil borish - asosiy vazifamiz”. Vazirlar Ma¦-kamasining majlisida so’zlagan nut ¢i. “Xalq so’zi” gazetasi. 8.Avdokushin E.F «Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya» M.izd.dom. “Marketing”. 9.Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya M.Podred.prof. Ribalkina V.E. 10. Vahobov A., BurxonovU., Jumaev N. Chet mamlakatlar investitsiyasi T., «Yangi asr avlodi». 11.Vahobov A., Burxonov U., Jumaev N. Xalqaro moliya munosabatlari T., «Sharq». 12.Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. M. ROSSPEN. Pod red. pof. Liventseva N.N. 13. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. M. YuNITI.Pod.red. prof. Jukova E.F. 34

Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatidan guruhlanishi va ular o’rtasidagi munosabatlarning amal qilishi

Купить