• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 340.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Май 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash

28Bosqich raqami Voqea mazmuni Tahlil / Sharh mehrini ilg‘aydi 3 Jamiyat onaning holiga befarq bo‘ladi Muallif jamiyatdagi sovuqqonlik, befarqlikni tanqid qiladi 4 Muallif bolalik xotiralariga qaytadi O‘tmishni eslash orqali ichki ruhiy iztirob ifodalanadi 5 Ona hech kimdan yordam so‘ramaydi Bu holat onaning mustahkam irodasi va iymonining belgisi sifatida ko‘rsatiladi 6 Muallif onaga hayrat va hurmat bilan qaraydi Asar davomida muallifning munosabati chuqur samimiylik bilan berilgan 7 Ona har doim tinimsiz mehnat qiladi Harakatdagi fidoyilik o‘quvchi qalbiga singdiriladi 8 Jamiyat ko‘rmaydi, e’tibor bermaydi Bu befarqlik orqali ijtimoiy mas’uliyat masalasi ko‘tariladi 9 Muallif ichki xulosa qiladi Asar oxirida chuqur hayotiy saboq beriladi 10 O‘quvchi onaning siymosida ideal fazilatlarni ko‘radi Tarbiyaviy va axloqiy fazilatlar yuksaltiriladi Qahramonlarni solishtirish didaktik materiali – tushuntirish (30 qator) “Dunyoni ishlari” hikoyasida ikkita asosiy ijtimoiy obraz yaqqol ajralib turadi: bu Ona va Jamiyat. Ushbu ikki obraz bir-biriga qarama-qarshi tarzda tasvirlangan bo‘lib, ular orqali muallif o‘zining asosiy g‘oyasini – insoniylik, fidoyilik va befarqlikning oqibatlari haqida chuqur falsafiy fikrini bildiradi. Ona obrazida – sabr-toqat, kamchiliklarga chidash, mehr, halollik kabi eng yuksak insoniy fazilatlar mujassam. U har qanday og‘ir hayot sharoitida ham bolasi uchun kurashadi, yordam so‘ramaydi, shikoyat qilmaydi. Aynan shu jim va kuchli xarakter uni buyuk qahramonga aylantiradi. 21chuqurroq his etadilar. Ayniqsa, ona obrazini jonlantirish, voqealarni insonga yaqinlashtirish orqali o‘quvchi badiiy matnni quruq axborot emas, balki ichki kechinmalar to‘plami sifatida qabul qiladi. Kuzatish va refleksiya metodlari ham zamonaviy o‘qitishning ajralmas qismi hisoblanadi. Har bir darsdan so‘ng o‘quvchi “Men bugun nimani angladim?”, “Men uchun bu asar nimani bildirdi?” degan savollarga yozma yoki og‘zaki javob beradi. Bu usul orqali o‘quvchi o‘z bilimini o‘zi tahlil qiladi, darsdagi ishtirokini baholaydi va keyingi faoliyatini rejalashtirishga intiladi. Refleksiya bolaning o‘z fikrini mustahkamlash va shaxsiy o‘sishini kuzatishda muhim vosita bo‘ladi. 6 Yana bir zamonaviy yondashuv — bu integratsiyalashgan ta’limdir. “Dunyoni ishlari” asarini boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘rganish — masalan, tarix, hayotiy faoliyat asoslari, tasviriy san’at kabi yo‘nalishlar orqali — o‘quvchilarning umumiy tafakkur doirasini kengaytiradi. Masalan, onaning o‘tmishdagi ayollar timsoli sifatida tahlil qilinishi, yoki xalq maqollari asosida san’at darsida plakat chizish, hayotiy qadriyatlar asosida munozara o‘tkazish mumkin. Raqamli texnologiyalardan foydalanish ham bugungi ta’limning ajralmas qismidir. O‘quvchilar asar matnini elektron shaklda o‘qish, video tafsirlarini ko‘rish, obrazlar asosida interaktiv testlar ishlash orqali bilimlarini mustahkamlaydilar. Bu esa ularning texnologik savodxonligini oshiradi va zamonaviy axborot vositalaridan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatadi. Shuningdek, videodars, audio kitoblar, onlayn forumlar orqali o‘quvchi adabiy matnga yondashuvini yanada faol qiladi. Kreativ (ijodiy) metodlar o‘quvchilarning erkin fikrlashini rivojlantiradi. Masalan, “Asarning davomini yozing”, “Qahramonga maktub yozing”, “Agar siz ona o‘rnida bo‘lganingizda qanday yo‘l tutardingiz?” kabi topshiriqlar orqali 6 Malika Tursunova – “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish yo‘llari 3Kirish …………………………………………………………………………...4 I BOB. DUNYONI ISHLARI MAVZUSINING TA'LIMIY AHAMIYATI 1.1. “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmuni va tahlili ………………….…….6 1.2. Mavzuning 5-sinf o‘quvchilari uchun tarbiyaviy va badiiy ahamiyati ...…16 1.3.Mazkur mavzuni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik yondashuvlar …………………………………………………………………...20 II BOB. “DUNYONI ISHLARI” MAVZUSI UCHUN DIDAKTIK MATERIALLAR TAYYORLASH METODIKASI 2.1. Didaktik material tushunchasi va ularning o‘quv jarayonidagi roli ………23 2.2. “Dunyoni ishlari” mavzusiga oid mashg‘ulotlar uchun didaktik materiallar namunasi ……………………………………………………………………….26 2.3. Tayyorlangan didaktik materiallardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar va samaradorlik tahlili …………………………………………………………….32 Xulosa …………………………………………………………………………36 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………37 Kirish 4Kurs ishining dolzarbligi - Bugungi globallashuv va axborot oqimi tezlashgan davrda yosh avlodni ma’naviy tarbiyalash, ularda ijobiy hayotiy qarashlarni shakllantirish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga badiiy matnlar orqali insoniy qadriyatlarni singdirish, ular bilan tanishtirish orqali axloqiy tarbiya berish samarali usullardan biri hisoblanadi. “Dunyoni ishlari” kabi badiiy asarlar hayotiylik, soddalik va chuqur falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Bu mavzu bolalarda fikrlash, mushohada qilish, yaxshi-yomoni ajratish, sabr-toqat va kamtarlikni qadrlash tuyg‘ularini uyg‘otadi.Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek “Farzandlarimizni erkin fikrlaydigan, yuksak bilim va kasb egasi, sog‘lom va barkamol insonlar etib tarbiyalash – bizning eng muhim vazifamizdir.” 1 Mazkur mavzuga asoslangan didaktik materiallar ta’lim jarayonini jonlantiradi, o‘quvchilarni faollikka undaydi. Shu boisdan, “Dunyoni ishlari” mavzusi bugungi ta’lim jarayonida o‘ta dolzarb bo‘lib, uni chuqur o‘rganish va metodik asosda yondashish zarurati mavjud. Xususan, zamonaviy pedagogik metodlar bilan boyitilgan didaktik materiallar darsda mazmun va shakl uyg‘unligini ta’minlaydi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Adabiy matn asosida dars o‘tish, o‘quvchilarda ma’naviy fazilatlarni shakllantirish, didaktik vositalardan foydalanish yuzasidan bir qator ilmiy-uslubiy tadqiqotlar olib borilgan. Masalan, Sh. To‘raqulov, M. Axmedova, Z. Karimova, N. Hasanboyeva kabi metodist olimlarning ishlari boshlang‘ich sinflarda adabiy ta’lim jarayonini takomillashtirishga qaratilgan. Ammo bu tadqiqotlar ko‘proq umumiy yondashuv asosida olib borilgan bo‘lib, “Dunyoni ishlari” kabi maxsus mavzularni didaktik vositalar asosida o‘rganishga doir izlanishlar kam. Ushbu mavzu yuzasidan mavjud adabiyotlarda dars ishlanmalari yoki testlar cheklangan holatda, standart shaklda keltirilgan. Hozirgi kunda individual 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 26-avgustdagi Xalq ta’limi tizimini isloh qilishga bag‘ishlangan yig‘ilish nutqidan 22bolalar o‘z tasavvurlari asosida badiiy ijod mahsulini yaratadilar. Bu usul orqali o‘quvchilarning fikrni ifodalash, yozma nutqni rivojlantirish va matnni hayot bilan bog‘lash malakasi ortadi. “Dunyoni ishlari” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanish — bu nafaqat o‘quvchi bilimini chuqurlashtirish, balki uning shaxsiy shakllanishiga, axloqiy va estetik tarbiyasiga, tanqidiy va ijodiy tafakkuriga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. O‘qituvchining asosiy vazifasi — turli metodlarni to‘g‘ri, maqsadli va tizimli qo‘llab, o‘quvchini faollikka chorlash, u bilan birga fikr yuritish, bahslashish va tahlil qilishdir. Shu bois bu kabi zamonaviy yondashuvlar orqali dars jarayoni o‘z samarasini beradi, o‘quvchi esa o‘rganayotgan asardan nafaqat bilim, balki hayotiy saboq oladi. II BOB. “DUNYONI ISHLARI” MAVZUSI UCHUN DIDAKTIK MATERIALLAR TAYYORLASH METODIKASI 2.1. Didaktik material tushunchasi va ularning o‘quv jarayonidagi roli Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchini mustaqil fikrlovchi, faol, ijodiy shaxs sifatida shakllantiruvchi murabbiy sifatida maydonga chiqmoqda. Bu jarayonda o‘qituvchining eng muhim yordamchilaridan biri bu — didaktik materiallardir. Didaktik materiallar 36estetik didini, fikrlash qobiliyatini, nutq madaniyatini va shaxsiy munosabat bildirish layoqatini shakllantirish mumkinligi isbotlandi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, bu kabi didaktik materiallar o‘quvchilarni faqat bilim olishga emas, balki o‘z hayoti bilan bog‘liq tarzda fikr yuritishga, hayotiy saboqlar chiqarishga undaydi. O‘quvchi matnni anglash emas, uni “his qilish”, unga munosabat bildirish darajasiga ko‘tariladi. Xulosa qilib aytganda, “Dunyoni ishlari” mavzusi yuzasidan tayyorlangan didaktik materiallar 5-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda o‘quv jarayonining samaradorligini oshiradi, zamonaviy ta’lim talablariga mos metodik yondashuvlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarning har tomonlama yetuk, ma’naviy barkamol shaxs bo‘lib shakllanishiga zamin yaratadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5050- sonli Qarori “Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy dars metodlarini joriy etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-apreldagi PF–5417- sonli Farmoni “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida” 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60- sonli Farmoni “2022–2026-yillarda yangi O‘zbekistonni barpo etish bo‘yicha Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 13-martdagi PQ–96-sonli Qarori “O‘zbek tili va adabiyoti ta’limining samaradorligini oshirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar” 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Yayra Umarova Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ MUNDARIJA 8ahamiyati anglash 13 Mos sinf 5-sinf (adabiyot darslarida tavsiya etiladi) 14 O‘quvchi kompetensiyasi Axloqiy, muloqot, estetik, tanqidiy fikrlash, ijtimoiy faoliyat 15 Asarning xulosasi Halollik, mehr, sabr har doim insonni yuksaklikka olib chiqadi Asar muallifning onasiga bag‘ishlangan xotiralar asosida rivojlanadi. Voqealar ketma-ketligida muallif o‘z bolalik dunyosini tasvirlar ekan, uni katta ehtiyotkorlik va mehr bilan ifodalaydi. Bu jihat o‘quvchini dardkash holatga keltiradi, uni mushohadaga undaydi. Asarda tasvirlangan ona obrazi sharqona sabr-toqat, fidoyilik, kuchli irodaning timsoli sifatida talqin etiladi. Muallifning ona haqidagi munosabatida chuqur mehr, minnatdorlik va hayotiy haqiqatlar mujassam. Asarning syujeti soddaligi bilan bolalarga mos bo‘lib, unda murakkab badiiy vositalar haddan tashqari ishlatilmagan. Bu esa 5-sinf o‘quvchilari uchun mazmunni tushunishni osonlashtiradi. Matndagi asosiy voqealar muallifning onasi bilan bog‘liq kundalik hayot epizodlari atrofida shakllanadi. Har bir epizod esa o‘ziga xos saboq bilan tugallanadi. Syujet chizig‘ida konfliktlar kuchli bo‘lmasa-da, unda ichki ruhiy keskinlik sezilib turadi. Aynan shu ruhiy qatlam o‘quvchini chuqur o‘yga tortadi. 3 Asar voqealari hayotiy, obrazlari esa xalqona va tanish. Masalan, onaning sadoqatli mehnati, oddiy hayotdagi donoligi, xotirjamligi va murosasiga qarama-qarshi bo‘lgan shoshqaloq, befarosat, yuzaki fikrlaydigan odamlar ham aks ettirilgan. Bu obrazlar orqali O‘tkir Hoshimov o‘quvchiga kimdan o‘rnak olish, kimning yo‘lidan borish, qanday yashash haqida tanlov imkonini beradi. O‘quvchi o‘zining hayotidagi vaziyatlarni matn voqealari bilan qiyoslaydi. 3 Malika Tursunova – “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish yo‘llari” 29Jamiyat obrazi esa — befarq, loqayd, mas’uliyatsiz kuch sifatida gavdalanadi. U onaning og‘ir hayotiga ko‘r sifatida munosabat bildiradi. Muallif jamiyatni tanqid qiladi: insonlar o‘z atroflarida bo‘layotgan og‘riqli holatlarga ko‘r va kar bo‘lib qolishgan. Shu tarzda Ona – ijobiy obraz, Jamiyat – salbiy fon sifatida ifodalanadi. Ularni o‘zaro taqqoslash o‘quvchiga adabiy qahramonlarning xarakterlarini ajratish, ularning ahamiyatini anglash va o‘z munosabatini shakllantirish imkonini beradi. Quyidagi jadval esa bu taqqoslashni vizual tarzda ko‘rsatadi. Taqqoslash mezoni Ona obrazining xususiyati Jamiyat obrazining xususiyati 1. Fe’l-atvori Tinch, sabrli, halol, og‘ir-bosiq Sovuqqon, befarq, loqayd 2. Hayotga munosabati Harakat, mehnat bilan murosa qiladi Muammodan yuz o‘giradi, aralashmaydi 3. Ijtimoiy roli Tirikchilik ustuni, fidoyi ona Passiv tomoshabin, tomoshabinga aylangan jamiyat 4. Muallif munosabati Hurmat, mehr, afsus va ta’sir bilan yozilgan Tanqidiy va achchiq ohangda yozilgan 5. O‘quvchiga ta’siri Hayrat uyg‘otadi, qadrlash, o‘rnak olish istagi paydo qiladi Norozilik, tanqidiy fikr shakllanadi 6. Voqealardagi roli Asosiy harakatlantiruvchi kuch Bevosita aralashmaydi, biroq muhim fon sifatida mavjud 7. Axloqiy xulosa Ona – hayot saboqlarining manbai Jamiyat – muammoning chuqurlashuviga sabab 8. Emotsional ta’sir Yurakka yaqin, samimiy, ko‘zga yosh olib keluvchi Sovuq, mas’uliyatdan qochgan, beparvo INSERT jadvali ( + – ?) bilan faol o'qish✓ 33Birinchidan, vaqt chizig‘i asosidagi materiallar voqealarni izchillik bilan tushunishga, har bir bosqichni ajratib, tahlil qilishga yordam beradi. Ushbu usul o‘quvchining syujet ustida ishlash, sabab-oqibat munosabatini anglash, dramatik rivojlanishni tushunish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ikkinchidan, qahramonlarni solishtirish jadvali orqali o‘quvchilar obrazlar orasidagi farqlarni va o‘xshashliklarni aniqlashni, xarakterga oid xulosalar chiqarishni o‘rganadilar. Bu metod o‘quvchida tahliliy tafakkurni shakllantiradi. Uchinchidan, “INSERT” jadvali orqali o‘quvchi o‘z fikrini yozma ravishda ifodalaydi, yangi bilim va shubhali nuqtalarni belgilaydi. Bu esa o‘qituvchiga o‘quvchining darsni qanday qabul qilayotganini tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, individual yondashuvni yo‘lga qo‘yish osonlashadi. To‘rtinchidan, klaster usuli – ya’ni markaziy tushunchani asosiy fikrlar bilan bog‘lash orqali vizual tarzda muhim xulosalarni chiqarishga xizmat qiladi. Bu usul ayniqsa eslab qolish, guruhda ishlash, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda muhim ahamiyatga ega. Beshinchidan, rolli o‘yinlar orqali o‘quvchilar obrazlarga kiradi, hissiy ifodani jonli ko‘rsatadi, bu esa badiiy matnga hissiy bog‘lanishni kuchaytiradi. Darsda jonlilik, qiziqish va ijodiy fikrlar uyg‘onadi. Oltinchidan, yozma ijodiy ishlar – xususan, ona obraziga maktub yozish topshirig‘i orqali o‘quvchi matn bilan ruhiy bog‘lanadi, o‘z hayotiy tajribasini matn mazmuni bilan bog‘laydi. Bu esa matnni nafaqat bilim darajasida, balki his darajasida anglashga olib keladi. Yettinchidan, rasm asosida hikoya tuzish usuli orqali o‘quvchi tasviriy fikrni, ifoda kuchini, nutqiy kompetensiyani rivojlantiradi. Bu metod darsga san’at elementlarini olib kirib, o‘quvchining estetik didini rivojlantirishga xizmat qiladi. Sakkizinchidan, “To‘g‘ri – noto‘g‘ri” savollar vositasi dars yakunida tezkor bilim tekshiruvi, refleksiya va mustahkamlash vazifasini bajaradi. O‘quvchilar o‘z javoblarini baholaydi, xatolar ustida ishlaydi. 31Qanday amalga oshiriladi: Dars boshida doskaga yoki varaqga markaziy so‘z – ONA yoziladi. O‘quvchilar guruhlarda yoki yakka holda onaga xos fazilatlarni yozadilar. Har bir fazilatga izoh va matndan misol beriladi. Yakunida guruhlar bir-birining klasterini tahlil qiladi. Klaster namunasi: FIDOYILIK | KAMTARLIK — ONA — MEHRIBONLIK | MEHNATSEVARLIK | SABR-TOQAT Interfaol rolli o'yin Izoh: Bu usul o'quvchilarning matnni emotsional va amaliy tarzda anglashiga yordam beradi. “Dunyoni ishlari” asarida qahramonlar – ona, muallif, jamiyat kabi obrazlar asosida rollar taqsimlanadi. Amaliy qarab: Guruhlarga bo'linib, rollar taqsimlanadi: “Ona”, “Muallif”, “Jamiyat”, “Bola”. Har bir guruh matndan mos epizodni tanlab, sahna ko'rinishi tayyorlaydi. O'quvchilar o'z obraziga mos til, emotsiya va harakat bilan chiqadi. boshqa hujjatni kuzatib borish, nazorat qilish Rolli o'yin namunasi: Ona: jim turadi, ish qiladi, faqat harakati bilan gapiradi. Muallif: ichki monolog tarzida ona haqida afsus bilan so'z yuritadi Jamiyat: befarqlik bilan atrofga qaraydi, hech kimga yordam bermaydi. Bola: onasining holatiga qarab hayratlanadi, mehr bilan qaraydi. Foydasi: 30INSERT – o'quvchilarning matnga faollik bilan yondashishini ta'minlaydigan, o'qish yordamida boshqarishni talab qilish usuli didaktik texnikadir. Bu usulda ishtirokchilar matndan o'zlari uchun muhim deb hisoblagan joylarni o'zgartirish bilan bog'liq: tanish – tanish bilganim, fikr;✓ – yangi o'rganganim, xavfsiz ma'lumot; – – e'tiroz bildiraman, o'zgacha fikrdaman; ? – tushunmadim, izohga kerakman. qanday harakat O'quvchilar matnni mustaqil o'qib chiqadi. Belgilar asosida har bir satr yoki bolimni belgilab chiqadi. Belgilangan asosida kichik yordamda yordam. Har bir guruh o'z belgilaridan namunaviy misollar qiladi. “O'qituvchi?” yoki “–” bo'lgan joylar ustida boshqa ishlari olib boradi. Belgilar Ma’nosi Matndan misol O‘quvchi fikri / izohi ✓ Bilganim Ona sabrli inson bo‘lishi kerak Onam ham shunday, bu menga tanish holat + Yangi o‘rganganim Ona hech qachon yordam so‘ramaydi Juda ta’sirli, men bu fikrga endi e’tibor berdim – Qarshi fikrdaman Jamiyat uni ko‘rmaydi Nega odamlar bu darajada befarq? ? Tushunmadim “Og‘riqning sukunati bor” Buni to‘liq anglay olmadim, izoh kerak Klaster (fikrlar xaritasi) Klaster – o‘quvchilarning fikrini markaziy tushuncha atrofida jamlashga yordam beruvchi grafik metod. “Dunyoni ishlari” asarida “Ona” obrazini markaziy tushuncha sifatida olib, uning barcha fazilatlarini tarmoqli tarzda yozish mumkin. 25topshiriq varaqalari esa bilimni mustahkamlashda foydali. Ayniqsa, krossvord, test, rasm asosida hikoya tuzish kabi topshiriqlar darsni jonlantiradi. Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilishda, tasavvurini boyitishda, eslab qolish jarayonini yengillashtirishda yordam beradi. Ular orqali mavzuning murakkab jihatlari soddalashtirib tushuntiriladi. Elektron didaktik vositalar esa ayniqsa zamonaviy maktablarda katta imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, “Dunyoni ishlari” hikoyasini dramatizatsiya qilish uchun o‘quvchilar sahna ko‘rinishini audio bilan eshitib, tasvirli tarzda tasavvur qilishadi. Bu esa tinglab anglash, ifodalash va teatr nutqi ko‘nikmalarini oshiradi. Demak, o‘qituvchining har bir darsga tayyorlanishida didaktik vositalarni ongli tanlash, ularni o‘quv maqsadiga yo‘naltirish zarur. Bu vositalar yordamida o‘quvchilar bilim olishni zavqli, samarali va mazmunli tarzda amalga oshiradilar. 5-sinfda didaktik materiallarning o‘quvchi faoliyatiga ta’siri Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida bilishga qiziqish baland, ammo diqqatning uzoq vaqt bir nuqtaga jamlanishi qiyin. Shu sababli bu bosqichda didaktik materiallardan foydalanish o‘quvchining faoliyatini uyg‘otuvchi asosiy vosita hisoblanadi. Avvalo, didaktik materiallar o‘quvchilarning darsga nisbatan qiziqishini oshiradi. Ular oddiy matn o‘qishdan ko‘ra topshiriq bajarish, jadval to‘ldirish, o‘yin o‘ynash, qahramonlarni taqqoslash orqali bilishni afzal ko‘radilar. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari o‘z fikrini mustaqil ifodalashga intilishadi, bu jarayonda ular uchun didaktik materiallar juda zarur. Ikkinchidan, didaktik materiallar o‘quvchining aqlan faol bo‘lishiga xizmat qiladi. Har bir topshiriq ularni o‘ylashga, tahlil qilishga, sabab-oqibat munosabatini tushunishga undaydi. Masalan, ona obrazidagi xatti-harakatni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deb baholashga oid topshiriq o‘quvchining tanqidiy fikrini uyg‘otadi. 35 Xulosa “Dunyoni ishlari” mavzusi 5-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek adabiyoti darslarida badiiy-estetik tarbiya, axloqiy fazilatlarni shakllantirish va mustaqil fikrlashni rivojlantirishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub ushbu asarda jamiyatdagi befarqlik, onaning fidoyiligi, insoniy qadriyatlar kabi dolzarb mavzular yoritilgan bo‘lib, o‘quvchilarning ruhiy olamiga ta’sir ko‘rsatadigan kuchli g‘oya va obrazlar mujassam. Kurs ishida ushbu asarni o‘rganishda o‘quvchilar faoliyatini faollashtiruvchi didaktik materiallarning o‘rni, mazmuni va samaradorligi atroflicha tahlil qilindi. Jumladan, vaqt chizig‘i, INSERT jadvali, qahramonlarni solishtirish jadvali, klaster, rolli o‘yin, yozma ijod, vizual infografika kabi metodik vositalar tavsiya etilib, ular orqali dars jarayonini jonlantirish, o‘quvchilarning 3821) Shahnoza Nazarova. Metodik qo‘llanma: O‘qituvchi uchun. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. 22) Mehriniso Bobojonova. Badiiy asarlar bilan ishlashda vizual metodlar. – Toshkent: Innovatsiya, 2022. 375) O‘tkir Hoshimov. Dunyoning ishlari. – Toshkent: Yozuvchi nashriyoti, 2019. 6) Islom Abdug‘aniyevich Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 7) Dilbar Yusupova. Boshlang‘ich sinflarda adabiy o‘qish metodikasi. – Toshkent: Fan, 2021. 8) Shukrullo To‘raqulov. Adabiy ta’lim metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. 9) Anvar Jo‘rayev. Didaktika asoslari. – Toshkent: TDPU, 2022. 10) Nasiba Hasanboyeva. Boshlang‘ich ta’limda interfaol metodlar. – Samarqand: SamDU, 2021. 11) Zuhra G‘ofurova. Adabiy asarlarni tahlil qilish metodikasi. – Toshkent: NMIU, 2019. 12) Dildora Xo‘jaqulova. Boshlang‘ich ta’limda axloqiy tarbiya. – Buxoro, 2022 13) Malika Axmedova. O‘quvchilarda nutqiy kompetensiyani rivojlantirish. – Toshkent: Fan, 2020. 14) Sayyora Qayumova. Badiiy o‘qish darslari metodikasi. – Nukus: Bilim, 2021. 15) Zulfiya Karimova. Ta’limda zamonaviy texnologiyalar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. 16) Nuriddin Mahmudov. O‘zbek adabiyoti nazariyasi. – Toshkent: Fan, 2018. 17) Maftuna Xoliqova. Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023. 18) Gulnora Rasulova. Boshlang‘ich ta’limda adabiy-estetik tarbiya. – Farg‘ona, 2022. 19) Hamid Normurodov. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: TDPU, 2021. 20) Rano To‘xtayeva. Adabiy obrazlar ustida ishlash texnologiyasi. – Termiz: Surxondaryo nashriyoti, 2020. 13ishlari’ deb nom bergan?”, “Asardagi onaning sabr-toqati nimada namoyon bo‘ladi?” kabi savollar orqali o‘quvchi e’tibori asosiy masalaga qaratiladi. Bu usul orqali o‘quvchilar matnni passiv qabul qiluvchilar emas, balki faol tahlilchilar sifatida ishtirok etadi. Klaster metodi matn asosidagi asosiy g‘oya va tafsilotlarni grafik tarzda ajratish imkonini beradi. O‘qituvchi doskada “Asardagi asosiy g‘oya” degan markaziy tushunchani yozadi va uning atrofida “sabr”, “halollik”, “ona mehr- muhabbati”, “kamdillik”, “hayot sinovlari” kabi tarmoqlarni chizadi. Bu usul orqali o‘quvchi matnni vizual tarzda tuzadi, asosiy va ikkilamchi g‘oyalarni farqlashni o‘rganadi. Rolda o‘qish — eng samarali usullardan biridir. O‘quvchilar asardagi dialoglarni rollarga bo‘linib o‘qish orqali obrazlar ruhiyatini chuqurroq his qiladilar. Ayniqsa, ona obrazini yoritishda, uning sabrli, mehribon, dono so‘zlarini jonli ijro etish orqali o‘quvchilar matnga yanada yaqinlashadilar. Bu usul, bir tomondan, dramatik ifodani o‘stirsa, boshqa tomondan, o‘quvchining tafakkur va nutq madaniyatini shakllantiradi. Matnni tahlil qilishda “Venn diagrammasi” ham qo‘llaniladi. Ushbu usulda o‘quvchilar ikki obraz — masalan, “Ona” va “jamiyatdagi boshqa odamlar”ni taqqoslaydi. Ularning o‘xshash va farqli jihatlarini ajratish orqali o‘quvchi obrazlar ustida fikr yuritishni, tahlil qilishni o‘rganadi. Bu esa tanqidiy va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ona O‘xshash jihatlar Jamiyat (atrofdagilar) 1. Fe’l-atvori Sabrli, mehnatkash, kamtarin, chidamli Ikkalasi ham bir xil ijtimoiy muhitda yashaydi Beparvo, yuzaki fikrlovchi, ba’zan shafqatsiz 2. Qadriyati Halollik, oilaparvarlik, farzand tarbiyasi muhim Hayotdagi qiyinchiliklar bilan yuzma-yuz Pulparastlik, manfaatgo‘ylik ustun 5yondashuv, differensial ta’lim, o‘quvchini markazga qo‘ygan metodikalar tobora ommalashib borayotganini hisobga olsak, mazkur mavzu bo‘yicha chuqurlashtirilgan, innovatsion yondashuvga asoslangan tadqiqotlar talab etiladi. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishi orqali 5-sinf o‘quvchilari uchun “Dunyoni ishlari” mavzusi asosida yangi va samarali didaktik materiallar ishlab chiqiladi. Ushbu materiallar o‘qituvchilar uchun darsni boyituvchi, o‘quvchilar uchun esa darsni tushunarli va qiziqarli qiluvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishida taklif etilayotgan metodik yondashuvlar darsni samarali tashkil etish, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish va o‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishida ilgari surilgan didaktik vositalar o‘quvchilarning sinfdagi faolligini oshiradi, ularda o‘z fikrini erkin bayon etish, muammoni yechishga qaratilgan fikrlashni rivojlantiradi. Bu esa zamonaviy ta’lim talablariga to‘la mos keladi. Kurs ishining maqsadi — “Dunyoni ishlari” mavzusi asosida 5-sinf o‘quvchilari uchun samarali didaktik materiallar tayyorlash va ularni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari : “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmunini tahlil qilish; Mavzuning tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini aniqlash; 5-sinf o‘quvchilari uchun mos didaktik materiallar yaratish; Tayyorlangan materiallarni dars jarayonida qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun adabiy ta’lim jarayoni. Kurs ishining predmeti: “Dunyoni ishlari” mavzusi asosida ishlab chiqilgan didaktik materiallardan foydalanish metodikasi. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 32– Matn ruhiy jihatdan tushuniladi – Emotsional fikrlash kuchayadi – Tarbiyaviy fikrlash orqali amalda ko‘rinadi – O‘quvchilar nutqi, sahna madaniyati, muloqot ko‘ rivojlanishini rivojlantiradi Bu kabi didaktik materiallar nafaqat bilim olishni, balki tarbiyaviy, axloqiy, estetik tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar fikr bildiradi, muhokama qiladi, bahslashadi, yozadi va rasm chizadi. Bu esa har tomonlama rivojlanishga xizmat qiladi. “Dunyoni ishlari” mavzusiga mos ravishda ishlab chiqilgan didaktik materiallar darsni samarali tashkil etishga, o‘quvchini markazga qo‘ygan ta’limni amalga oshirishga, ayniqsa, badiiy-estetik tarbiyani kuchaytirishga xizmat qiladi. Ushbu materiallar har bir o‘qituvchining shaxsiy ijodkorligi, o‘quvchining ehtiyoji va darsning maqsadidan kelib chiqib tuziladi. 7 2.3. Tayyorlangan didaktik materiallardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar va samaradorlik tahlili Didaktik materiallar ta’lim jarayonida o‘quvchining bilim olishi, o‘rganilayotgan mavzuni to‘g‘ri anglash va uni amalda qo‘llash darajasini oshirishda asosiy vositalardan biridir. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda, ularning psixologik, yosh va tafakkur darajasiga mos didaktik materiallarni tanlash va ulardan to‘g‘ri foydalanish dars samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. “Dunyoni ishlari” mavzusi murakkab hayotiy muammolarni yoritib bergani uchun, dars jarayonida o‘quvchilarda hissiy qamrov, obrazlarni tushunish va shaxsiy munosabat bildirish kabi jarayonlar yuz beradi. Shu boisdan ushbu mavzuga mos holda tayyorlangan didaktik materiallar o‘quvchilarni chuqur tahlilga, mustaqil fikrlashga va mulohaza yuritishga yo‘naltiradi. 7 Malika Axmedova. O‘quvchilarda nutqiy kompetensiyani rivojlantirish. – Toshkent: Fan, 2020. 14Ona O‘xshash jihatlar Jamiyat (atrofdagilar) kelishgan 3. Harakati Qiyinchiliklardan qo‘rqmaydi, bolalari uchun fidoyilik qiladi Har ikki tomon hayotiy kurashda ishtirok etadi Muammodan qochishga, boshqalarni ayblashga moyil 4. Jamiyatdagi o‘rni Mehr va sabr timsoli, ijobiy obraz O‘z muhitlarining ta’sirida yashaydi Tanqidiy, noshud, mas’uliyatsiz obrazlar 5. Muallif munosabati Hurmat, ehtirom, mehr bilan yondashadi Ikkala obraz hayot haqiqatini ko‘rsatishda muhim Tanqidiy, achinish bilan yoritilgan Savol-javob metodi didaktik tahlilning ajralmas qismidir. O‘qituvchi matn ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarga ochiq va yopiq turdagi savollar beradi. Masalan, “Siz bu joyda nima deb o‘ylaysiz?”, “Agar siz shu holatda bo‘lganingizda qanday yo‘l tutardingiz?” kabi savollar orqali o‘quvchi muammoni faqat matn doirasida emas, balki hayotiy kontekstda tahlil qiladi. Bahs va munozara usuli ham o‘quvchilarni faollikka undaydi. Darsda “Ona bu holatda to‘g‘ri yo‘l tutdimi?” kabi savol asosida guruhlarga bo‘lingan o‘quvchilar o‘z pozitsiyalarini himoya qiladilar. Bu jarayonda o‘quvchi faktlarni keltirish, asosli fikr aytish, boshqalarning fikrini eshitish va hurmat qilishni o‘rganadi. Bunday usul o‘quvchining ijtimoiy faolligini oshiradi.Shuningdek, grafik organayzerlar (jadval, chizma, sabab-oqibat diagrammalari) ham matnni didaktik jihatdan chuqur tahlil qilishga yordam beradi. Masalan, voqealarning sabab va natijasi jadval shaklida tuziladi. Bu orqali o‘quvchi har bir hodisaning sababini anglab, xulosa chiqarishni o‘rganadi. Shu bilan birga, matndagi vaqt ketma-ketligi, syujetdagi burilish nuqtalari ham aniqlanadi. 20metodik yondashuvlardan foydalanish nihoyatda muhimdir. Bu mavzuni o‘qitish davomida o‘quvchilarni faollashtirish, o‘ylashga, mulohaza qilishga undash, ularning shaxsiy dunyoqarashi va qadriyatlarini shakllantirish uchun an’anaviy usullar bilan bir qatorda zamonaviy, interfaol metodlar samarali bo‘ladi. Birinchi navbatda, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim yondashuvi muhim o‘rinda turadi. Bu yondashuvda o‘quvchi faqat bilim oluvchi emas, balki o‘rganish jarayonining faol ishtirokchisi, o‘z fikrini aytadigan, mustaqil tahlil qiladigan shaxs sifatida qaraladi. “Dunyoni ishlari” asarini o‘rganishda o‘quvchi obrazlarni tahlil qilish, voqealar ustida fikr yuritish orqali o‘z dunyoqarashini kengaytiradi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv o‘quvchini mustaqil fikrga, tanqidiy baholashga va ijodiy tafakkurga olib keladi. Ikkinchi muhim metod — bu muammoli ta’lim yondashuvidir. Bu usulda o‘qituvchi o‘quvchining tafakkurini ishga soluvchi savollar orqali ularni matn mohiyatini chuqurroq anglashga chorlaydi. Masalan, “Nega ona hech qachon shikoyat qilmaydi?”, “Asarda qanday adolatsizliklar aks ettirilgan va ularni bartaraf etish mumkinmi?” kabi savollar bolalarda hayotga nisbatan munosabat shakllanishiga yordam beradi. Bu usul, ayniqsa, badiiy matnni tahlil qilishda o‘quvchilarning hissiy-intellektual faolligini kuchaytiradi. Zamonaviy ta’limda keng qo‘llanilayotgan interfaol usullar ham “Dunyoni ishlari” mavzusini o‘rganishda juda samarali hisoblanadi. Jumladan, “Fikrlar kartasi”, “Klaster”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Blits so‘rov” kabi usullar o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlash, asosiy fikrlarni ajratish, farqlash, umumlashtirish kabi ko‘nikmalarini shakllantiradi. Masalan, klaster usuli orqali “ona obraziga xos fazilatlar” tarmoqli tarzda tahlil qilinadi, bu esa o‘quvchining xotirasini va tanqidiy fikrlashini rivojlantiradi. Shuningdek, ko‘rgazmali- uslubiy yondashuvlar ham bu mavzuni o‘qitishda muhim ahamiyatga ega. Asardagi voqealar asosida suratlar, infografika, rol o‘ynash, sahnalashtirish kabilar qo‘llanilishi mumkin. Bu orqali o‘quvchilar obrazlar ruhiyatini yanada 15Refleksiya usuli darsning yakuniy bosqichida qo‘llanadi. O‘quvchilar “Bugun nimani o‘rgandim?”, “Asardan qanday saboq oldim?”, “Qanday savollar tug‘ildi?” kabi yozma yoki og‘zaki shakldagi o‘z fikrini bildiradi. Bu usul o‘quvchining o‘z ustida ishlashiga, darsni anglab yetishiga va o‘z nuqtai nazarini ifodalashiga yordam beradi. Yana bir samarali metod — matnni ssenariy asosida tahlil qilishdir. O‘quvchilarga matn voqealarini sahnalashtirish taklif qilinadi. Ular rollarni tanlaydi, matndagi voqealarni dramatizatsiya qiladi, bu esa voqealarning mazmunini chuqurroq anglashga yordam beradi. O‘quvchi obrazga kirgan holda, muallifning g‘oyasini chuqur his qiladi. Topshiriqlar asosidagi tahlil — ya’ni matn asosida kreativ yozuvlar (esse, fikr bayoni, davom ettirish) yozish ham o‘quvchilarning mustaqil tafakkurini rivojlantiradi. Masalan: “Agar siz onaning o‘rnida bo‘lganingizda nima qilgan bo‘lardingiz?”, “Asarga boshqa nom bergan bo‘lsangiz, nima deb atardingiz?” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar o‘z qarashlarini bildiradilar. Didaktik yondashuvda integratsiya — ya’ni boshqa fanlar bilan bog‘lash ham muhim. “Dunyoni ishlari” asari orqali o‘quvchilar atrof-muhit, ijtimoiy hayot, tarixiy kontekstlar bilan bog‘laydi. Masalan, tarixiy davrdagi ijtimoiy munosabatlar bilan hozirgi kunni taqqoslab ko‘rish orqali ularning dunyoqarashi kengayadi. Dars jarayonida interfaol testlar, “bo‘sh joyni to‘ldir”, “to‘g‘ri noto‘g‘ri” kabi texnikalar o‘quvchilarning e’tiborini matnga qaratadi, ularni nazorat qiladi va rag‘batlantiradi. Testlar orqali ham o‘quvchilarning tahliliy fikrlash darajasi aniqlanadi, bilimlar mustahkamlanadi. “Dunyoni ishlari” asarini didaktik jihatdan tahlil qilish usullari turli metodik yondashuvlarga asoslanadi. Har bir usul o‘z-o‘zidan muhim bo‘lib, o‘quvchining o‘zlashtirishi, fikrlashi, nutqi, ruhiy va ijtimoiy tarbiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Eng asosiysi — bu usullar orqali o‘quvchi hayotga, adabiyotga va insoniy qadriyatlarga ongli munosabat bilan qarashga odatlanadi. 23ta’lim jarayonida bilimlarni tushuntirish, mustahkamlash, amaliyotga tatbiq etish, nazorat qilish, o‘quvchini faollashtirish, fikrlash va ijod qilishga undash kabi vazifalarni bajaradigan o‘quv-metodik vositalar majmuasidir. Didaktik material tushunchasi zamonaviy pedagogikada keng talqin qilinadi. Ular faqatgina ko‘rgazmali materiallar yoki tarqatmalar emas, balki o‘quvchining bilish faoliyatini yo‘naltiruvchi, unga savollar orqali fikr yuritishga, tahlil qilishga, umumlashtirishga yordam beradigan har qanday metodik qo‘llanma sifatida ham qaraladi. Bular jumlasiga testlar, savol-javob kartochkalari, ko‘rgazmalar, sxemalar, jadval va grafiklar, klasterlar, Venn diagrammalari, infografikalar, elektron resurslar va boshqalar kiradi. Didaktik materiallar asosan 3 yo‘nalishda xizmat qiladi: O‘quv materialini tushuntirish – mavzuni osonroq anglashga ko‘maklashadi. Bilimlarni mustahkamlash – mashqlar, testlar, tahliliy jadval va chizmalar orqali. Fikr yuritishga yo‘naltirish – muammoli savollar, yozma topshiriqlar, ijodiy ishlanmalar orqali. Ta’lim samaradorligini oshirish uchun darsda qo‘llaniladigan har bir didaktik material o‘quvchining yoshi, rivojlanish darajasi, bilim saviyasiga mos holda tayyorlanishi kerak. Ayniqsa, 5-sinf bosqichidagi o‘quvchilarda abstrakt fikrlash hali to‘liq shakllanmaganligi bois, ko‘rgazmali va grafik shakldagi materiallar ularning anglash jarayonini ancha yengillashtiradi. Didaktik materiallar o‘quvchining darsdagi faolligini oshiradi. Odatda, faqat og‘zaki tushuntirish bilan o‘tgan mavzu unchalik esda qolmasligi mumkin. Biroq, agar o‘quvchi dars davomida jadval to‘ldirsa, qahramonlar xaritasini tuzsa yoki voqeani sahnalashtirsa, bu bilim mustahkamlanadi. Shu jihatdan qaraganda, didaktik materiallar o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi aloqa vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Shuningdek, didaktik materiallar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, muammoni hal qilish, o‘z qarashini asoslash, yozma va og‘zaki nutqini shakllantirish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Ayniqsa, badiiy 10yaqin bo‘lib, o‘zini qahramon o‘rniga qo‘yib ko‘rishga undaydi. “Dunyoni ishlari” asari 5-sinf o‘quvchilari uchun didaktik va estetik jihatdan eng samarali matnlardan biridir. Bu asar o‘quvchiga nafaqat til va adabiyot bilimlarini beradi, balki uning ruhiy-ma’naviy olamini boyitadi, hayotga, insonlarga, oilaga nisbatan mulohazali munosabat shakllantiradi. Shuningdek, asar ustida ishlash o‘quvchi-yoshlar ongida qadriyatga sodiqlik, sabr-toqat, mehr va vijdonli bo‘lish kabi insoniy fazilatlarni mustahkamlaydi. Shu sababli mazkur mavzu asosida yaratilgan didaktik materiallar o‘quv jarayonini yanada samaraliroq va maqsadli qiladi. 4 Boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘quvchilar yoshi, psixologik rivojlanishi va tafakkur darajasiga qarab darsliklardagi matnlar sinchkovlik bilan tanlanadi. Xususan, 5-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan matnlar ularning hayotiy tajribasiga yaqin, tili sodda, voqealari tushunarli va tarbiyaviy yuki aniq bo‘lishi lozim. “Dunyoni ishlari” hikoyasi ushbu talablarning barchasiga javob beradi. Bu asarda bolaga xos ruhiy holatlar, oiladagi holatlar, ona va bola o‘rtasidagi samimiy munosabat, hayotdagi adolatsizliklar, mehnatga munosabat kabi mavzular o‘quvchining tafakkur doirasiga yaqin tarzda yoritilgan. Matnning ilk satrlaridan boshlab o‘quvchi voqealarga jalb etiladi, sabr- toqat, halollik va hayotiy sinovlar haqida o‘ylashga undaladi. Hikoya syujeti murakkab emas, oddiy voqealardan iborat. Asosiy urg‘u muallifning onasi bilan bog‘liq xotiralariga qaratilgan. Voqealar ketma-ketligi ravon va tushunarli, shuning uchun 5-sinf o‘quvchisi bu voqealarni mantiqan bog‘lab, o‘z hayoti bilan qiyoslab tushuna oladi. Bu jihat o‘quvchining tanqidiy fikrlashini va hayotiy qarorlar chiqarish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Shuningdek, hikoya voqealari kundalik hayotdan olinganligi bois, o‘quvchiga begona tuyulmaydi. Matndagi obrazlar o‘quvchiga tanish: ona, bola, qo‘shnilar, maktab muhitidagi odamlarga o‘xshash. Bunday yaqinlik o‘quvchining matnga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘quvchi hikoyani shunchaki 4 Dilorom Xolmirzayeva – “O‘zbek adabiyotini o‘qitishda badiiy tahlil va texnologik yondashuv” 12dunyosi bilan his etadi. Har bir epizod bolalarga tanish hayotiy vaziyatlarga asoslangan. Shu bois matn bolalarda qiziqish uyg‘otadi. Ular voqealar rivojini kutadi, qahramon taqdiriga befarq bo‘lmaydi, aksincha, unga ta’sirchanlik bilan munosabat bildiradi. Didaktik yondashuv nuqtai nazaridan, ushbu asarni tahlil qilish o‘quvchilarda tahliliy, ifodaviy, muammoli fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ular voqealarni vaqt va sabab bo‘yicha tahlil qiladi, muallif pozitsiyasini anglashga intiladi, qahramonlar xatti-harakatlarini baholaydi. Bu esa o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish darajasini oshiradi. Shuningdek, asarni tahlil qilish jarayonida o‘quvchi o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri, lo‘nda, mantiqiy asoslangan tarzda ifoda qilishga odatlanadi. Bu dars davomida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish uchun keng imkoniyat yaratadi. O‘qituvchi uchun esa bu matn orqali o‘quvchilarning til kompetensiyasini baholash qulaylashadi. “Dunyoni ishlari” asari o‘zining mazmuni, tili, obrazlari, tarbiyaviy g‘oyalari jihatidan 5-sinf o‘quvchilari uchun mutlaqo mosdir. Ularning yoshiga, fikrlash darajasiga, hissiy qabul qilishiga to‘liq mos keladigan bu asar bolalarda axloqiy va ma’naviy dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois ushbu matndan foydalanish zamonaviy didaktikaning eng to‘g‘ri yondashuvlaridan biridir. Boshlang‘ich ta’limda adabiy matnlarni o‘qitishda ularni didaktik jihatdan tahlil qilish usullari o‘quvchilarning bilim darajasi, fikrlash qobiliyati va dunyoqarashini shakllantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari uchun tanlangan badiiy matnlar, xususan “Dunyoni ishlari” asari, mazmunan boy, lekin shaklan sodda bo‘lgani sababli uni turli didaktik usullar orqali samarali tahlil qilish imkonini beradi. Didaktik tahlil nafaqat matn mazmunini anglash, balki o‘quvchilarning axloqiy va estetik tarbiyasini yo‘naltirishda ham muhim o‘rin egallaydi.Avvalo, matnni tahlil qilishda muammo asosli yondashuv qo‘llaniladi. Dars boshlanishida o‘quvchilarga muammoni ilgari suruvchi savol beriladi: “Nega muallif asarga ‘Dunyoni 161.2. Mavzuning 5-sinf o‘quvchilari uchun tarbiyaviy va badiiy ahamiyati “Dunyoni ishlari” hikoyasi 5-sinf o‘quvchilari uchun tanlangan eng samarali va o‘rinli badiiy matnlardan biridir. Bu asarning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, u o‘quvchining ongiga insoniy fazilatlarni — halollik, sabr-toqat, fidoyilik, mehr-oqibat, kamtarlik kabi qadriyatlarni chuqur singdiradi. Asarda muallif bolalik xotiralari orqali onaning mehnatkashligi, oila uchun qilgan fidokorligi, hayotdagi og‘irliklarga bardoshli bo‘lganini samimiy va real tasvirlagan. Aynan shuning uchun ushbu asar 5-sinf o‘quvchilari uchun juda mosdir — ularni hayot haqidagi chuqur fikrlar sari yetaklaydi. Birinchidan, bu matn o‘quvchida yaxshilik qilish hissini uyg‘otadi. Asarda onaning hech qanday evazsiz, faqat mehr bilan qilgan xizmatlari o‘quvchini to‘lqinlantiradi. Yaxshilik qilish uchun boy bo‘lish, mansabdor bo‘lish shart emas, balki yurakda ezgulik bo‘lishi yetarli ekanini anglatadi. O‘quvchilar onaning boshqalarga yordam berishidagi tabiiy samimiyligini ko‘rib, o‘zlarida ham xuddi shunday odatlarni shakllantirishni istaydilar. Shu tarzda, ular odob- axloq, insoniylik, mehr-muruvvat kabi ijtimoiy jihatdan muhim xulqiy tamoyillarni o‘zlashtira boshlaydilar. Ikkinchidan, asarda sabr-toqat g‘oyasi asosiy o‘rinni egallaydi. O‘qituvchi dars jarayonida bu g‘oyani yoritishda o‘quvchilar bilan muhokama, tahlil, bahs olib borishi mumkin. Nega ona hech qachon shikoyat qilmaydi? Nega u hayot og‘irliklariga qarshi turishga harakat qiladi? O‘quvchi bu savollarga javob izlaydi va sabrning hayotda qanday katta kuch ekani haqida o‘z xulosasini chiqaradi. Asarda ona obrazining sabrli, bardoshli, lekin kamgap bo‘lishi — bu xislatlar zamirida kuchli iroda, vijdon va mehr borligini ko‘rsatadi. Bu esa o‘quvchilarda ruhiy mustahkamlikni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Uchinchidan, hikoyada kamdillik va halollik g‘oyalari chuqur ifodalangan. Ona o‘z qilgan yaxshiliklarini hech kimga ko‘z-ko‘z qilmaydi. U yuragida 27voqealarni boshlanish, rivojlanish, cho‘qqi va yakun bosqichlarida ketma-ket joylashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari uchun bu usul syujetni to‘liq anglashga, voqealar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rishga, sabab- oqibat munosabatini tushunishga xizmat qiladi. Asarning boshlanishida muallif bolalik esdaliklari haqida so‘z yuritadi. U onasining hayoti, mehnati, sabr-toqati, sukutli kurashlari orqali bola ongida chuqur iz qoldirgan. Vaqt chizig‘ining birinchi bosqichida — “Ona mehnatsevar hayot kechirmoqda”, ikkinchisida esa — “Jamiyat onaning holiga befarq”, so‘ng — “Muallif voqealarni eslab yuragini og‘ritadi”, nihoyat “Hayotiy xulosa chiqariladi” degan bosqichlar belgilanadi. Bu chiziq ustida o‘quvchi har bir voqeani eslaydi, unga munosabat bildiradi. Darsda bu jarayon vizual shaklda (masalan, doskada yoki A3 formatda) ko‘rsatilsa, o‘quvchilar diqqatini bir nuqtaga jamlaydi. Har bir voqea ustida alohida to‘xtalib o‘tish mumkin: qanday holat, qahramon kim, nima sabab bo‘ldi, natijasi qanday bo‘ldi? Bu metodning eng katta foydasi — o‘quvchida tartibli fikr yuritish, voqealar tahlili va umumlashtirish ko‘nikmasini shakllantirishidir. Ayniqsa, bu vosita yozma ishlar uchun tayyorgarlikda ham xizmat qiladi. O‘quvchilar shu chizma asosida insho yozsa, ancha tartibli va asosli fikr yurita oladi. Bundan tashqari, vaqt chizig‘i orqali o‘qituvchi har bir bosqichda o‘quvchining qanday hissiyotga tushganini so‘rashi, shaxsiy munosabatini aniqlashi mumkin. Masalan, “Ona tinmay ishlaydi” bosqichida o‘quvchi “Men onamni esladim” deb yurakdan fikr bildiradi. Bu esa tarbiyaviy ahamiyatni kuchaytiradi. Bosqich raqami Voqea mazmuni Tahlil / Sharh 1 Ona og‘ir hayot sharoitida mehnat qiladi Asar boshlanishida ona har doimgidek sukut bilan mehnat qilmoqda 2 Bola onaning sukutli fidoyiligini ko‘radi Bola onaning ichki dunyosini, vijdoni va 19nafaqat adabiyot, balki san’at, kino, teatr va hayotga nisbatan ham go‘zallik mezonlari asosida qarashga o‘rgatadi. Asarda o‘zbek xalqining estetik merosi — tili, iboralari, qadriyatlari go‘zal badiiy shaklda yoritilgan. Bu esa milliy estetik didning shakllanishiga xizmat qiladi. Axloqiy fazilatlar asosida shaxs tarbiyasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchisining shaxs sifatida shakllanishida axloqiy tarbiya eng muhim omillardan biridir. “Dunyoni ishlari” hikoyasi aynan shunday tarbiyani hayotiy va ta’sirchan misollar orqali beradi. Asarda tasvirlangan ona — bu axloqiy fazilatlarning timsoli: halollik, sabr, fidoyilik, kamtarlik, mehr-muruvvat. Bu obraz o‘quvchi ongida ideal insoniylik namunasi sifatida saqlanadi. O‘quvchilar onaning og‘ir sharoitda oilasini boqishi, shikoyat qilmasligi, har qanday muammoga sabr bilan yondashishi orqali insoniy buyuklik nimada ekanini tushunadilar. Bu ularni hayotda qat’iyatli, vijdonli bo‘lishga undaydi. Matnda ona qilgan ishlar “ko‘z-ko‘z” qilinmaydi, lekin har bir harakati orqasida yuksak axloqiy pozitsiya turadi. Bu holat bolalarda ham chin yurakdan yaxshilik qilish odatini shakllantiradi. Hikoyadagi real hayotiy holatlar — masalan, befarqlik, e’tiborsizlik, adolatsizliklar tasviri orqali o‘quvchi hayotda qanday munosabat to‘g‘ri, qanday yo‘l adashish bo‘lishini anglab oladi. Axloqiy qadriyatlar — rostgo‘ylik, mehnatsevarlik, sabr-toqat, murosasozlik, mehr-oqibat — o‘quvchi hayotining tabiiy qismiga aylanadi. Asar orqali berilgan axloqiy saboqlar darsda emas, o‘quvchining kundalik hayotida namoyon bo‘ladi — bu esa tarbiyaning eng yuqori shaklidir. 1.3. Mazkur mavzuni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik yondashuvlar Bugungi kunda ta’lim jarayoni tezkorlik, zamonaviylik, o‘quvchiga yo‘naltirilganlik tamoyillari asosida tashkil etilishi talab etilmoqda. Ayniqsa, badiiy matnlar, xususan “Dunyoni ishlari” kabi ma’naviy-estetik tarbiyani kuchli ifodalovchi asarlarni o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar va 17ezgulikni yashaydi. Bu jihat ayniqsa yosh o‘quvchilarga ta’sir qiladi, chunki ular ko‘pincha tashqi ko‘rinishga e’tibor qaratadilar. Asar orqali ular kamtarlik — bu zaiflik emas, balki ichki kuch, hayotdagi eng yuksak fazilat ekanini anglaydilar. Bu fazilat ularni maktab jamoasida, oilada, jamiyatda sog‘lom ijtimoiy munosabat o‘rnatishlariga yordam beradi. Badiiy nuqtai nazardan qaralganda, “Dunyoni ishlari” hikoyasi estetik ta’sir kuchi yuqori bo‘lgan matndir. Hikoya o‘zbek xalqining og‘zaki ijodi bilan badiiy adabiyot o‘rtasida turgandek — unda xalqona iboralar, maqollar, tasviriy vositalar ustalik bilan ishlatilgan. Bu matnni o‘qiyotgan o‘quvchi o‘zini muallifning qahramoni sifatida tasavvur qiladi, u bilan fikran hamnafas bo‘ladi. Aynan bunday ruhiy yaqinlik o‘quvchining tafakkurini o‘stiradi, estetik didini shakllantiradi. 5 Asar tilining soddaligi, obrazlarning yaqinligi, tasvirlarning hayotiyligi 5-sinf o‘quvchilari uchun alohida qulaylik yaratadi. Bu yosh davrida o‘quvchilar badiiy obrazlarni anglash, tahlil qilish va ular asosida xulosa chiqarishni endi- endi o‘rganayotgan bo‘ladilar. “Dunyoni ishlari” hikoyasi bu jihatdan ayni muddao — har bir voqea, har bir xarakter o‘quvchiga hayotiy saboq beradi, badiiy zavq uyg‘otadi. Bundan tashqari, asarda ona obrazining kuchli ijobiy energiyasi mavjud. 5- sinf o‘quvchisi hali o‘z onasining qadriyatini to‘liq anglab yetmagan bo‘lishi mumkin. Ushbu asarni o‘qish orqali u oiladagi mehr-muhabbat, onaning fidoyiligi, hayotdagi o‘rni haqida chuqur o‘ylaydi. Matn orqali o‘quvchi ona siymosida nafaqat o‘z yaqinlarini, balki jamiyatdagi barcha mehrli, fidoyi ayollar timsolini ko‘radi. Bu esa o‘quvchida ayollarga nisbatan hurmat, qadrlash hissini kuchaytiradi. Tarbiyaviy jihatdan, “Dunyoni ishlari” hikoyasi orqali o‘quvchilarda quyidagi xulqiy fazilatlar shakllantiriladi: murosasozlik, mehr-oqibat, hayotda bardoshli bo‘lish, atrofdagilarning holatini tushunish, kamtarinlik, vafo va sabr. Bu fazilatlar aynan yoshlikda, ayniqsa 5-sinf 5 Ravshanbek Jo‘rayev – “Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish metodikasi” 26Uchinchidan, didaktik materiallar orqali o‘quvchilar nutqiy faoliyatini rivojlantiradi. Asar asosida yozilgan maktub, reja tuzish, kichik hikoya yozish kabi topshiriqlar ularning yozma nutqini mustahkamlaydi. Interfaol topshiriqlar esa og‘zaki fikr bildirishni rivojlantiradi. To‘rtinchidan, bu materiallar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi. Guruhli ishlarda birgalikda klaster tuzish, rolli o‘yin o‘ynash, “fikr ayting” usulida qatnashish orqali ular tinglash, fikrni hurmat qilish, muloqot madaniyatiga o‘rganadilar. Bundan tashqari, 5-sinf o‘quvchisi hali mustaqil o‘qish, eslab qolish, umumlashtirish ko‘nikmalariga to‘liq ega emas. Shu bois tuzilgan jadval, tahlil varaqasi, chizma kabi materiallar unga mavzuni strukturalash, xotirada saqlash va keyinchalik qayta esga olishda yordam beradi. didaktik materiallar 5-sinf o‘quvchilari uchun nafaqat bilim vositasi, balki fikrlashni o‘rgatuvchi, axloqiy tarbiyani shakllantiruvchi va eng muhimi — darsga mehr uyg‘otuvchi vositadir. Bu vositalar yordamida har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatlariga qarab ishtirok etadi va ta’limga faol kirishadi. 2.2. “Dunyoni ishlari” mavzusiga oid mashg‘ulotlar uchun didaktik materiallar namunasi “Dunyoni ishlari” mavzusi 5-sinf o‘quvchilari uchun dolzarb, tarbiyaviy va badiiy jihatdan chuqur asar bo‘lgani sababli, uni o‘qitishda samarali ta’sir ko‘rsatadigan didaktik materiallar bilan boyitilgan mashg‘ulotlar tashkil etish muhimdir. Dars davomida o‘quvchilarning faolligini oshirish, badiiy tahlilga jalb qilish, nutq va fikrlash faoliyatini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan materiallar o‘quvchilar yoshi va qiziqishlariga mos bo‘lishi kerak. Shu jihatdan quyidagi didaktik material namunalarini ishlab chiqish o‘quv jarayonining sifatini oshiradi. Syujet tahlili uchun vaqt chizig‘i “Dunyoni ishlari” asari syujetining ketma-ket rivojlanishini o‘quvchilarga tushuntirishda vaqt chizig‘i didaktik vositasi juda samarali hisoblanadi. Bu vosita hikoyada sodir bo‘layotgan asosiy 7adabiy obrazlar tahlilini, syujet chizig‘ini, badiiy vositalarni aniqlash kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. “Dunyoni ishlari” — mashhur o‘zbek yozuvchisi O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub bo‘lib, muallifning hayotiy kuzatuvlari, ichki kechinmalari va bolalik xotiralari asosida yozilgan chuqur falsafiy-psixologik asardir. Bu asarda hayotning oddiy, biroq chuqur saboqqa ega voqealari orqali insoniylik, sabr, halollik, kamtarlik, ona mehrining buyukligi kabi umuminsoniy qadriyatlar yoritiladi. “Dunyoni ishlari” nafaqat adabiy jihatdan, balki pedagogik va tarbiyaviy nuqtai nazardan ham nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari uchun u hayotiy saboq, axloqiy mezonlar manbai bo‘lib xizmat qiladi. “Dunyoni ishlari” asarining mazmuni, obrazlar va g‘oyalar tahlili jadvali № Tahlil mezonlari Tavsif 1 Asar nomi Dunyoni ishlari 2 Muallif O‘tkir Hoshimov 3 Asar janri Nasriy hikoya (xotiraga asoslangan realistik hikoya) 4 Asosiy syujet Muallifning bolalik davri, onasining fidoyiligi, hayotiy sinovlar 5 Asosiy g‘oya Sabr-toqat, halollik, mehr-oqibat, onalik buyukligi 6 Bosh qahramonlar Muallif (bola), onasi, qo‘ni-qo‘shnilar, maktabdagi odamlar 7 Ijobiy obrazlar Ona – sabrli, dono, mehnatkash 8 Salbiy obrazlar Odamlarning befarqligi, shoshqaloqligi, tanqidchilar 9 Til uslubi Soddaligi, xalqona iboralar, samimiy uslub 10 Badiiy vositalar Dialog, monolog, ramz, kinoya, xalq maqollari, ichki kechinmalar 11 Estetik ta’siri O‘quvchida ruhiy hissiyot uyg‘otadi, fikrlashga undaydi 12 Didaktik Axloqiy tarbiya, saboq chiqarish, hayotiy qadriyatlarni 24matnlar asosida tayyorlangan topshiriqlarda bu juda muhim. “Dunyoni ishlari” asariga oid didaktik materiallar bolalarni tarbiyalash, axloqiy fazilatlarni singdirish, hayotiy saboqlarni anglashga xizmat qiladi. Didaktik materiallar yordamida o‘quvchida vazifani mustaqil bajarish, o‘z faoliyatini baholash, tahlil qilish, izohlash kabi refleksiv ko‘nikmalar ham shakllanadi. Masalan, dars yakunida beriladigan "Bugun nima bildim?" yoki "Eng ko‘p ta’sir qilgan nuqta" kabi savollar o‘quvchini o‘z-o‘zini baholashga undaydi. Shunday qilib, didaktik materiallar faqatgina darsni bezab turuvchi vosita emas, balki o‘quvchini chuqur o‘ylashga, fikrini asoslashga, tahlilga undovchi, ta’limning asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari rivojlanib borar ekan, foydalaniladigan didaktik vositalar ham kengayib bormoqda. Ular orasida eng ko‘p ishlatiladigan va samarali natija beradiganlar quyidagilar: Ko‘rgazmali materiallar – rasmlar, maketlar, darslikdagi tasvirlar, ko‘rgazma plakatlari. Grafik organayzerlar – klaster, Venn diagrammasi, vaqt chizig‘i, sabab-oqibat diagrammalari. Topshiriq varaqalari – savollar, testlar, insert jadvali, bo‘sh joyni to‘ldir. Yozma ijodga oid materiallar – esse yozish, dramatizatsiya, qahramonga maktub yozish. Elektron taqdimotlar – PowerPoint slaydlar, video-darslar, onlayn testlar (Kahoot, Quizizz). O‘yin shaklidagi topshiriqlar – rolli o‘yin, krossvord, “kim topadi?”, “fikr ayting” usullari. Baholash vositalari – reyting jadvallari, o‘z-o‘zini baholash varaqasi, guruhli tahlil jadvali. Bu vositalarning har biri muayyan maqsadga xizmat qiladi. Masalan, Venn diagrammasi obrazlarni solishtirishda, klaster asosiy g‘oyalarni ajratishda, 34To‘qqizinchidan, Venn diagrammasi orqali o‘quvchilar o‘z hayotiy tajribasi bilan matnni taqqoslaydi. Bu shaxsiylashtirilgan o‘qish orqali adabiy matnga shaxsiy munosabatni shakllantiradi. O‘quvchi uchun matn “yashash”ga boshlaydi. O‘ninchidan, infografik materiallar orqali asarning syujeti, qahramon xaritasi, muallif g‘oyasi va asosiy xulosalari vizual tarzda umumlashtiriladi. Bu esa o‘quvchilar uchun yakuniy ko‘rinish, nazorat va eslab qolish imkonini oshiradi. Yuqoridagi barcha didaktik materiallardan foydalanishda o‘qituvchi ularni faqat tayyor ko‘rinishda emas, balki o‘quvchi ishtirokida yaratish, to‘ldirish, tahlil qilish kabi jarayonlarga jalb etishi maqsadga muvofiqdir. Bu o‘quvchining faolligini, darsga bo‘lgan qiziqishini va bilimni ongli o‘zlashtirishini ta’minlaydi. Samaradorlik tahlili shuni ko‘rsatadiki, didaktik materiallardan foydalangan sinflarda o‘quvchilarning: o‘z fikrini aniq ifodalashi, obrazlar tahlilini bajara olishi, mustaqil yozma ishlarda qatnashish darajasi, matn asosida muhokama qilish layoqati yuqori bo‘lgan. Bu materiallar o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki axloqiy tarbiya, estetik did, muloqot madaniyati va ijodiy yondashuvni rivojlantirishga xizmat qilgan. Shu bois, didaktik materiallar darsda yordamchi vosita sifatida emas, balki o‘quvchi faoliyatining markaziga aylanishi lozim. Faqat shunda dars mazmunli, samarali va ta’sirchan bo‘ladi. 18bosqichida ongli ravishda shakllanishi kerak. Chunki bu yoshda o‘quvchi hayotga bo‘lgan munosabatini endi qurmoqda, uning ruhiy va axloqiy poydevori endi yaratilmoqda. Matndagi badiiy obrazlar orqali o‘quvchi tasviriy vositalarni o‘rganadi: kinoya, ramz, xalq iboralari, badiiy detallarning o‘rni haqida fikr yuritadi. Bu esa ularning estetik tarbiyasiga xizmat qiladi. Shuningdek, asardagi monologlar, ichki kechinmalar orqali o‘quvchilar o‘z his- tuyg‘ularini ifodalash, anglashni mashq qilishadi. Ular o‘zlarining kechinmalarini adabiy til orqali bayon qilishni o‘rganishadi. Bu esa ularning nutqiy va ijodiy faoliyatini rivojlantiradi. Shu bois, “Dunyoni ishlari” hikoyasini o‘qish nafaqat bilim olish, balki hayotni tushunishga xizmat qiladi. Bu matn orqali o‘quvchi o‘z fikrini mustahkamlaydi, voqealarga munosabat bildiradi, yaxshilik va yomonlikni ajratish, saboq chiqarish kabi ruhiy-amaliy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bunday matnlar hayot uchun asos bo‘ladi, axloqiy komillikka yo‘l ochadi. “Dunyoni ishlari” hikoyasi orqali o‘quvchilarda adabiy-estetik didni shakllantirish imkoniyati juda yuqori. Avvalo, asarning badiiy ifoda vositalari — ramziy ma’nolar, xalqona iboralar, ruhiy tasvirlar, samimiy tilda yozilgan monologlar bolalarning ichki his-tuyg‘ulariga bevosita ta’sir qiladi. Ular har bir badiiy obraz ortida yashiringan hayotiy haqiqatni anglashga harakat qiladilar. Bu esa o‘z navbatida bolalarning estetik qabul qilish darajasini oshiradi. Badiiy matn orqali o‘quvchi faqat ma’lumot olmaydi — u voqealarni “ko‘radi”, his qiladi, o‘ziga xos munosabat bildiradi. Ayniqsa, hikoyadagi ona obrazining go‘zalligi — tashqi emas, ichki go‘zallik, ya’ni sabr, mehnat, vijdon va fidoyilik orqali berilishi o‘quvchining estetik tushunchasini chuqurlashtiradi. Matnda ta’sirli tazodlar — masalan, ona va jamiyatdagi befarq insonlar o‘rtasidagi ruhiy tafovut — o‘quvchining nozik estetik farqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Shuningdek, hikoyani ifodali o‘qish, rollarda ijro qilish, voqealarni jonlantirish orqali o‘quvchilarda obrazlarni estetik anglash, go‘zallikni ko‘rish va ifodalash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Bu did o‘quvchini 11o‘qimaydi, balki o‘zini qahramonlar o‘rniga qo‘yib ko‘radi. Bu esa o‘quvchida empatiya — ya’ni boshqaning holatini tushunish va sezish ko‘nikmasini shakllantiradi. “Dunyoni ishlari” asarida ishlatilgan til o‘ta soddaligi bilan ajralib turadi. Til xalqona, samimiy, bolalar tushunadigan iboralarga boy. Bu asarning o‘quvchi tomonidan bemalol o‘zlashtirilishiga xizmat qiladi. Undagi tasvirlar hayotiy, iboralari chuqur fikr uyg‘otuvchi, ammo sun’iy bezaklarsiz ifodalangan. Shu sababli, o‘quvchi matnda murakkab tushunchalarga duch kelmaydi, aksincha, o‘zini erkin his qiladi va o‘z fikrini bemalol bayon eta oladi. Matnda ko‘tarilgan muammolar ham o‘quvchilarga yaqin va dolzarb. O‘quvchilar ko‘pincha o‘z oilasidagi muammolar, maktabdagi holatlar, jamiyatdagi adolatsizliklarga befarq emas. Hikoyadagi onaning sabr-toqati, mehnatsevarligi, mehr-oqibati o‘quvchi ongida ideal obraz sifatida paydo bo‘ladi. O‘quvchilar bu obraz orqali hayotiy qarorlar chiqarishni, sabrli bo‘lishni, boshqalarga hurmat bilan qarashni anglab yetadi. Bundan tashqari, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashiga xizmat qiladigan tahliliy voqealar ham matnda mavjud. Masalan, onaning og‘ir sharoitda oilasini asrab qolishi, jamiyatdagi turli muammolarga munosabati orqali bolalar sabab- oqibat munosabatlarini tushunishni o‘rganadilar. Bu esa ularning tafakkurini rivojlantiradi. O‘quvchi o‘z holatida ushbu xatti-harakatlarni tasavvur qilishga va ularning oqibatini o‘ylashga harakat qiladi. Asar orqali o‘quvchilar ko‘plab axloqiy mezonlarni anglab yetadilar. Halollik, sabr, fidoyilik, kamtarlik, mehr-oqibat kabi fazilatlarning hayotdagi o‘rni haqida real tasavvur hosil qiladilar. Ushbu fazilatlar aynan bolalikda shakllanadi. Shuning uchun, 5-sinf o‘quvchisi uchun bunday matnlar ruhiy- axloqiy tarbiyada o‘ta muhim o‘rin egallaydi. “Dunyoni ishlari” hikoyasi o‘quvchi ongiga og‘irlik qilmaydigan, balki unga qulay shaklda yetkaziladi. O‘quvchi uni nafaqat tushunadi, balki ichki 9Asarda dialog va ichki monologlar o‘ta tabiiy va samimiy yozilgan. Ayniqsa, onaning hikmatli gaplari, muallifning bolalikdagi savollari va ular atrofidagi javob izlash jarayonlari o‘quvchida fikrlash, tahlil qilish, hissiy munosabat bildirishni shakllantiradi. Bu uslub o‘quvchini passiv qabul qiluvchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Har bir kichik voqea o‘ziga xos ibrat bilan yakunlanadi va o‘quvchining ongida iz qoldiradi. Asarda xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan maqollar, iboralar, ramziy ifodalar keng ishlatilgan. Bu esa o‘quvchining til boyligini oshiradi, o‘zbek xalqining donishmandligini anglashga yordam beradi. Masalan, “Sabr qil, hammasi o‘tadi, faqat haqiqat qoladi”, “Onangdan boshqa do‘st topa olmaysan” kabi jumlalar o‘quvchining ongida uzoq saqlanadigan ta’sirli iboralardir. Ular orqali bolada qadriyatga hurmat shakllanadi. Matnda ishlatilgan badiiy vositalar — tasvir, tazod, ramz, parallelizm va ruhiy qarama-qarshiliklar o‘z o‘rnida, me’yorda qo‘llangan. Bu vositalar orqali muallif matnga hayot bag‘ishlaydi, uni didaktik emas, balki badiiy ta’sirchanlik bilan yondiradi. O‘quvchi matnni o‘qibgina qolmay, uni “his qiladi”, chuqur anglaydi. Shuning uchun ham asar didaktik yuklamalardan yiroq, ammo tarbiyaviy kuchi juda yuqori. Didaktik jihatdan tahlil qilganda, bu asar orqali o‘quvchilarda turli kompetensiyalar shakllantiriladi. Xususan, axloqiy, ma’naviy, kommunikativ, estetik va ijtimoiy kompetensiyalar rivojlanadi. Darsda ushbu matndan foydalanish o‘quvchilarda muloqot qilish, fikr bildirish, savollarga javob berish, o‘zini tutish, muammoli vaziyatda to‘g‘ri yo‘l tanlash kabi ko‘nikmalarni hosil qiladi. Bu esa matnning amaliy ta’limdagi rolini kuchaytiradi. O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, bu asarni o‘rganish ular uchun ijobiy ruhiy muhit yaratadi. Matn sodda, ammo chuqur ma’no kasb etadi. O‘quvchilar matn orqali hayotga bo‘lgan qarashlarini boyitadi, o‘z oilasi, onasi, atrofdagilarga bo‘lgan munosabatini qayta ko‘rib chiqadi. Asarda tasvirlangan voqealar va obrazlar ularga tushunarli, hayotiy 6I BOB. DUNYONI ISHLARI MAVZUSINING TA'LIMIY AHAMIYATI 1.1. “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmuni va tah lili O‘tkir Hoshimov — O‘zbekiston xalq yozuvchisi, XX asr oxiri va XXI asr boshlarida o‘zbek adabiyotining yetuk namoyandalaridan biri. U 1941-yil 5- avgustda Toshkentda tug‘ilgan va 2013-yil 24-mayda vafot etgan. O‘tkir Hoshimov o‘zining teran hayotiy va insoniylik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan asarlari orqali keng kitobxonlar e’tiborini qozongan. “Dunyoning ishlari”, “Ikki eshik orasi”, “Bahor qaytmaydi”, “Qalbingga quloq sol” kabi asarlari xalq orasida keng tarqalgan “Dunyoning ishlari” asarining mazmuni va asosiy g‘oyasi Bu asar aslida bir nechta novellalar yig‘indisidir. Har bir hikoyaning asosiy o‘qi muallifning onasiga, yaqinlariga, bolaligiga bo‘lgan chuqur mehr va insoniy qadriyatlarga tayanadi. Asarda ona obrazining ruhiy va ma’naviy buyukligi, hayot sinovlari, sabr, vijdon, sadoqat, mehr-oqibat, insoniylik, halollik kabi g‘oyalar asos qilib olingan. Asarning bosh syujet liniyasi oddiy hayotiy voqealar atrofida shakllanadi, biroq bu voqealarning badiiy kuchi ularning sodda, lekin chuqur ma’nolarga boyligidadir. 2 Asar syujeti va badiiy vositalari ko‘proq muallifning real hayotida ko‘rgan odamlar, onasiga oid xotiralari, bolalikdagi voqealar va ularning ichki ma’nosi asosida qurilgan. Hikoyalar orqali har bir o‘quvchi o‘z hayotidagi holatlar bilan qiyoslab ko‘rishi mumkin bo‘lgan turfa xarakterlar yaratilgan. Asarda ramziy ma’nolar, kinoya, ruhiy holat tasvirlari, ichki monologlar, xalqona til vositalari, maqollar, og‘zaki xalq ijodi elementlari keng qo‘llanilgan. Bular o‘quvchining matnga chuqurroq kirib borishiga yordam beradi va estetik ta’sirni oshiradi. Bu asar o‘quvchilarga ma’naviyat, insoniylik, mehr-oqibat, onaga hurmat, sabr-toqat kabi umuminsoniy qadriyatlarni anglatadi. Maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun asar tilining soddaligi, obrazlarning yaqinligi, syujetning ravonligi o‘zlashtirishni yengillashtiradi. Asar ustida ishlash orqali o‘quvchilar 2 O‘tkir Hoshimov. Dunyoning ishlari . – Toshkent: Yozuvchi nashriyoti, 2019. 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Tursunboyeva Gulshoda Minhojiddin qizining Ona tili o qitish metodikasi ʻ fanidan “ Dunyoni ishlari’ mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar:Umarova Y . Bajaruvchi: Tursunboyeva G. ANDIJON -2025

Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash

Купить