Efir moylarining tasnifi - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	11.9MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Efir moylarining tasnifi

Sotib olish

KURS ISHI
Efir moylarining tasnifi

1Reja:
I. KIRISH
II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi
2.2. Efir moylarining olinish usullari
2.3. Efir moylarining tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati
2.4. Efir moylari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar
III. TAJRIBAVIY QISM
3.1 Qalampir yalpiz o’simligining anatomik tuzilishi
3.2. Qalampir yalpiz o’simligidagi efir moylarining miqdorini aniqlash
IV. XULOSA
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

2I. KIRISH
Istiqlol yillarida yaratib berilgan keng imkoniyatlar boshqa sohalar qatori farmatsevtika
sanoatini rivojlantirishda ham muhim omil bo‘ldi. Aytish joizki, sobiq tuzum davrida mazkur
yo‘nalish faoliyati talabga mutlaqo javob bermasdi. Ushbu soha mustaqillikning dastlabki
yillaridayoq, ya’ni birinchi prezidentimizning 1993 yildagi “O’zbekiston farmatsevtika sanoati
(“O’zfarmsanoat”) davlat-aksionerlik konsernini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni tufayli
iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida shakllana boshladi.
Bu yurtimizda aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan ezgu
islohotlarning yorqin ifodasi edi. Binobarin, respublikamizda sog‘liqni saqlash tizimi
hamda dori-darmon ta’minotini yanada yaxshilash masalasiga yuksak e’tibor
berilayotgani fikrimiz isbotidir. Dastlab mamlakatimizdagi mavjud 2 ta ishlab
chiqarish korxonasida, bor-yo‘g‘i, yigirma turga yaqin dori vositalari va tibbiy
buyumlar tayyorlangan, shuningdek, 2 ta ilmiy-tadqiqot instituti faoliyat yuritgan
bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 150 tadan oshdi.
Oliy ta’limning maqsadi respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
rivojini ta’minlashga, o‘zi tanlagan mutaxassislik bozor iqtisodiyoti sharoitida
mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan
iborat. Tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalardagi
mavjud talablarga alohida e’tibor qaratilgan holda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga
ta’lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash,
undan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash, davlat ta’lim standartlarini,
o‘quv dasturlari va o‘quv uslubiy adabiyotlarini takomillashtirish ishlari kо’rib
chiqildi.
Asrimiz kishisi ko‘pincha kundalik tashvishlari, insonning aql chegarasini
qiynaydigan jumboqlar ustida bosh qotirar ekan, har kuni duch keladigan va shohidi
bo‘ladigan narsa hodisalarga befarq bo‘lib kelmoqda. Agar biz tevarak atrofimizga
ozgina diqqat e’tibor bilan boqsak, bizni qurshab olgan har bir narsada ming bir xislat
va uning yaratilishida ming bir xosiyat ko‘ramiz.

3O‘simliklar inso n hayoti va faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar. Insoniyat
qadim zamonlardayoq kasalliklarni davolashda shifobaxsh o`simliklardan, turli xil
ko`kat, mevalardan foydalanib kelgan. Dorivor o`simliklar eng muxim muolaja
vositasi xisoblangan.
O`simlik moddalarining kimyoviy tuzilishi va biologik faolligini o`rganish
zamonaviy samarali dorivor vositalarning yaratilishi va tibbiyot amaliyotiga tadbiq
etishga asos bo`ladi.
O‘simliklar tarkibidagi fiziologik faol birikmalarni tuzilishi va xususiyatlariga
ko‘ra bir necha sinfga bo‘lib o‘rganiladi. Fiziologik faol birikmalar orasida efir
moylar muhim o‘rin tutadilar. Efir moylarning o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanliklari
ularni tuzilishidagi turli — tumanlilik va yuqori fiziologik faolligi bilan chambarchas
bog‘liqdir.
Xususan qalampir yalpiz efir moyidan tayyorlanuvchi mentol migren qalami,
validol preparati, marmarak efir moyidan olinadigan salvin dori preparati, valeriana
nastoykasidan tayyorlanuvchi kardiovalen, valokormid preparatlari tibbiyotimizda
o’z o’rniga ega. Efir moylari, ularning xossalari, fizik - kiyoviy xususiyatlarini to’la
o’rganish esa tibbiyot va farmasevtika sohasidagi bilimlarning boyishi uchun asos
bo’ladi.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimiz kimyo sanoatini
izchil rivojlantirish, sohadagi korxonalar quvvatidan oqilona foydalanish, eksportbop
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ko`paytirishga alohida e`tibor
qaratilmoqda. Davlatimiz tomonidan yoshlarga ko`rsatilgan yuksak e`tiborni va
qo`llab-quvvatlashlarni xis qilgan holda bizlar ham mamlakatimiz rivojiga o`z
ulushimizni qo`shishimiz darkor.

4II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi
Efir moyi d е b, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin
bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan t е rp е noidlardan tashkil
topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga
qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga
solishda ishlatganlar.
O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab
olishni va k е yin suvdan ajratib olishni bilganlar.
Efir moylarini har tamonlama o’rganishda XIX-XX asrlarda yashagan
A.M.Butl е rov A.N.R е formatskiy Gild е m е ystr va Gofman (G е rmaniya), Е . Е .Vagn е r
va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan k е yin
B.N.Rutovskiy, G.B.Pigul е vskiy, I.P.Tsuk е rvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Gorya е v va
boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va
o’rganishda katta xizmat qildilar.
O’simlik dunyosida efir moylari k е ng ta rq algan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik
turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar MDH
t е rritoriyasida o’sa di.
Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Q irg’iziston, Shimoliy Kavkaz,
Voron е j hududlari da efir moylari saqlovchi o’simliklar k е ng o’stiriladi.

5O’simliklarning d е yarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin,
xattoki bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi
mumkin. Efir moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin.
Efir moyining miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot
davriga, yoshiga va naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida
ko’p yoki kam bo’lishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda е rdagi
min е ral moddalarning sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda
o’sadigan o’simliklar shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi.
Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi
olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan,
zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi
d е salar, boshqalar o’simlik changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab
chiqaradilar d е yishadi, ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma
(zapas) ovqat moddasi bo’lib xizmat qiladi d е b hisoblaydilar.
Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari
o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida
aktiv qatnashadilar d е gan fikrlar olg’a surilmoqda.
O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan kompon е ntlarni ko’payishi
ularning modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi.
Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi
maxsus organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi:
1. Sirtqi - ekzog е n organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epid е rmal to’qima ustiga
joylashgan.
2. Ichki - endog е n organlar epid е rmal to’qimalar ostida joylashgan.
Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzog е n organlarga b е zsimon dog’lar, b е zli
tuklar va maxsus b е zlar kiradi.

6Sirtqi - ekzogen organlar Ichki - endogen organlar
Efir ishlab chiqaradigan maxsus b е zlar ekzog е n organlarning eng murakkabi
hisoblanadi. Bunday b е zlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p
bo’lib, mikroskop ostida ko’rish mumkin.
Efir moyi ishlab chiqaruvchi endog е n organlarga moy to’planadigan joylar,
kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epid е rmis yoki probka
to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday
hujayralar moy ishlab chiqaradi va saqlaydi.
Moy to’planadigan joylar shar yoki cho’ziq shaklda bo’lib, o’simliklar bargida,
gulkosacha bargida, po’sglog’ida, yo g’och qismida va m е va po’stida uchraydi.
Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil
bo’ladi.
O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni
ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan
joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi.
Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq
xosil qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy
yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi.

7Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi
atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu
usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini o’zgartirgan
(uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin.
Efir moyi saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar tarkibidagi moyni asosiy
qismini kimyoviy tuzilishiga qarab olti guruhga bo’linadi.
1. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
2. Tarkibida monosiklik monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
3. Tarkibida bisiklik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.
4. Tarkibida aromatik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.

85. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
6. Tarkibida siklik seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
2.2. Efir moylarining olinish usullari
O‘simliklardan efir moylarini ajratish usullari
O’simliklarning efir saqlagan organlari ichki (endogen organlar – hujayralar va
to’qimalarda) va tashqi (ekzogen organlar – bez sochlari va qoplamalarda) bo’ladi.
Efir moylari efir saqlagan organlarda erkin yoki bog’langan holda bo’lishi mumkin.
O’simlikda efir moyining qanday shaklda ekanligiga qarab ularni ajratishda turli
ekstraksiya usullari yoki bir necha usullarning kombinatsiyasi qo’llaniladi. Efir moyi
erkin holatda bo’lsa, u dastlabki qayta ishlanmasdan suv bug’i bilan haydash, havo
bilan puflash yoki erituvchilar yordamida (uchuvchan va uchmaydigan)
ekstraksiyalash usullari yordamida ajratilishi mumkin. [6]
Efir moylarini suv bug‘i yordamida ajratish ( bug‘li distillyasiya)

9Suv bug’i yordamida haydash usuli o’simlik tarkibida efir moylari yetarli
darajada ko’p bo’lganida qo’llaniladi. Bundan tashqari ba’zi hollarda suv bug’i
yordamida haydash usuli aniq sifatli masalan, tarkibida azulenlar bo’lgan (ramashka,
bo’yimodaron) efir moylari olishda ham qo’llaniladi. Distillash usullari oddiy
distillash (gidrodistillyasiya), suv bug’i bilan distillash va fraksiyali distillash
usullariga bo’linadi. Barcha qayd etilgan jarayonlar atmosfera yoki pasaytirilgan
bosimlarda olib boriladi. Shuni qayd etish kerakki, suv bug’i bilan distillashda
bosimni pasaytirish chegaralangan. O’simlikni distillash odatda atmosfera bosimida
amalga oshiriladi. Chunki usul va uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asboblar
nisbatan oddiy. Lekin namunani suv bug’i bilan distillashda uning tarkibi o’zgarishi
mumkin. Masalan, atmosfera bosimi ostida distillash jarayonida ba’zi terpenli
spirtlarning 30 dan 90 % gacha miqdori yo’qotilishi mumkin. Bundan tashqari
jarayon natijasida yangi mahsulotlar hosil bo’lishi mumkin. Limettov moylarining
past va atmosfera bosimlaridan haydalishidan olingan namunalarning atmosfera
bosimida haydalgan namunasida tuyen, va sitrallarning bo’lmasligi, lekin fellandrin
va terpineollarning bo’lishi aniqlandi.
Bug‘li distillash : xomashyo namunasi orqali pastdan beriladigan bug’
o’tkaziladi, yuqorida qayd etilgan usullardan farqli o’laroq xomashyo namunasining
qavati tagida suv bo’lmaydi. Bug’li distillashning varianti gidrodiffuziyadir. Bu
usulda suv tepadan beriladi. Natijada jarayonning o’tish vaqti bir necha martaga
qisqaradi va bug’ sarfining kamayishida moyning chiqish unumi oshadi. Nazariy
jihatdan qaralganda yuqorida keltirilgan organik birikmalarni suv bug’i bilan haydash

10variantlari o’rtasida hech qanday farq yo’q. Shunga qaramasdan amaliyotda
qo’llanilayotgan usulga qarab olingan natijalar orasida sezilarli farq kuzatiladi. Bu
farqning sababi shundan iboratki, suv bug’i bilan haydashda xom ashyoning suv
bug’i bilan ta’sirlashishda efir moyining diffuziyasi va xujayra membranasi orqali
suvning o’tishi natijasida gidroliz, polimerlanish, termodestruksiya reaksiyalarining
o’tishidir. O’tadigan jarayonning xarakteri bo’yicha yuqorida qayd etilgan ikkinchi
va uchinchi usullar bir-biridan ko’p farq qilmaydi. Shuning uchun ham keyingi
qaydlarda gidrodistillash va bug’distillash haqida gap boradi. Gidrodistillash unchalik
ko’p bo’lmagan efir moylari namunalarini tadqiqotlar maqsadida olishning juda keng
tarqalgan usuli. Suv bug’i bilan haydashda tarkibida ahamiyatli yoki ahamiyatsiz
yengil uchuvchan birikmalar bo’lgan juda ko’p miqdorda distillangan suv (florentili
yoki florentinli suv hosil bo’ladi. Ba’zi o’simlik namunalari bug’ bilan ishlanganda
muhim tashkil etuvchilarning asosiy qismi suv fazada qoladi. Ajratiladigan efir
moylari ushbu komponentlar bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Ular florentiyli suv
bilan qayta haydaladi yoki faollashtirilgan ko’mir bilan ishlanadi, yoki organik
erituvchi bilan ekstraksiya qilinadi. Ushbu holat atirgul moyini bug’ bilan haydab
olishda kuzatiladi, chunki atirgul moyining muhim tashkil etuvchisi bo’lgan
feniletilspirtining ko’p miqdori suv fazasiga o’tadi, undan komponent ajratib olinadi
va komponentlar nisbati tabiiyga yaqin bo’lganligi uchun ajratib olingan moyga
qo’shiladi. [6]
Yuqori bosim ostida suv bug‘i bilan haydash
O’simlik xom ashyosini yuqori bosim ostida suv bug’i bilan ishlash suv Bug’i
zichligini oshishiga olib keladi va buning natijasida yengil uchuvchi organik
birikmalar bug’i efir moyini ajralishini jadallashtirishtiradi. Bundan tashqari
temperaturaning ko’tarilishi o’simlik to’qimalarining distruksiyasi va quyi
molekulyar birikmalarning ajralishini tezlatadi. Bunda paydo bo’ladigan turli tuman
hodisalar ishda har tomonlama qarab chiqilgan. [6]
Organik erituvchilar bilan ekstraksiya

11Yengil qaynovchi organik erituvchilar bilan termolabil efir moylarini
ekstraksiyalash oddiy amalga oshiriladi. Yangi terilgan gullar xona temperaturasida
erituvchi bilan ishlanadi, temperatura oshirilmasdan vakuumda konsentrlanadi va
konsentrlangan gul moyi olinadi. Ekstraksiya usuli bilan olingan gul moyida gulning
hidi suv bug’i bilan haydash orqali olingan efir moyiga qaraganda nisbatan aniq
namoyon bo’ladi, ya’ni nibatan to’liqroq o’tkaziladi. Ekstraksiyani amalga oshirish
uchun ideal erituvchi mavjud emas. Ekstraksiya uchun inert, arzon, oson uchuvchan
turli organik erituvchilar ishlatilishi mumkin. Lekin ular ichida petroley efiri va
benzol yaxshi erituvchilar hisoblanadi. Ekstraktdan erituvchini chiqarib yuborish
gulli konkretni beradi. Gulli kankret qoidaga ko’ra gullarning hidini beruvchi, mum,
rang beruvchi moddalar va boshqalardan iborat qattiq massa. Kankretni spirt bilan
ekstraksiyasi va spirtli eritmaning 20-25 ℃ da mumni cho’ktirish uchun ishlatiladi.
Vakuumda filtrlanishi va konsentrlanishi tabiiy gul moyining nisbatan
konsentrlangan formasi - suyuq absolyutni olish imkonini beradi. Bunday usul ba’zi
efir moylarini olishda jumladan, suv bilan qizdirilganda parchalanadigan holatda
haydash usuli bilan olib bo’lmaydigan holatda va xom ashyoda efir moyi juda kam
bo’lganda haydash usuli bilan olinganda florentin suvida to’liq erib ketgan holatlarda
qo’llaniladi. Erituvchilarning muhim guruhini qisilgan gazlar va freonlar tashkil etib,
ular yordamidagi ekstraksiya yuqori bosim ostida past temperaturada olib boriladi.
Bu esa o’simlik tarkibidagi moddalarining saqlanishiga, shu bilan bir qatorda
o’simlikning o’ziga xos tabbiy hidini saqlashni ta’minlaydi. Amaliyotda qisilgan
gazlardan erituvchi sifatida foydalanib, ekstraksiya qilishning ma’lum chegaralari
bo’lib, bu chegaralar yuqori bosim ostida ishlaydigan asboblarni ishlatish bilan
bog’liq bo’lgan harajatlarga borib taqaladi. [11]
Presslash usuli
Presslash usuli bilan tarkibida ko’p miqdorda efir moyi bo’lgan mahsulotlar
(limon, apelsin, pomeranes, bergomot va boshqa o’simliklarning mevalari) dan
olinadi. Bunday o’simlik mevalari ning po’sti qo’l bilan siqilganda ham ma`lum
miqdorda efir moyi ajraladi. Agar efir moyi turgan joylarni tishli disk bilan yorib,

12meva po’sti siqilgudek bo’lsa, ko’proq moy ajraladi. Efir moyi zavodlarda ham shu
usul bilan olinadi. [2]
Matseratsiya usuli
Matseratsiya usuli efir moylarining yog’larda erish xossasiga asoslangan.
Shuning uchun bu usul qizdirilganda tarkibiy qismi o’zgarib ketadigan efir moylari
olishda qo’llaniladi. Tarkibida efir moyi bo’lgan gullar maxsus idishga solinib, ustiga
zaytun moyi quyiladi va 50° gacha qizdiriladi. Natijada mahsulotdagi efir moyi
zaytun moyiga o’tkaziladi. Gullardan tozalangan moy maxsus maqsadlar uchun
ishlatiladi. [12]
Anfleraj (yutish) usuli
Anfleraj usuli efir moylarining qattiq moylarga yutilishiga asoslangan. Bu usul
bilan odatda gullardan yuqori sifatli va qizdirilganda buziladigan efir moylari
olinadi. Yutilish jarayoni oddiy haroratda olib boriladi, shuning uchun efir moyi
tarkibi buzilmay, sifati saqlanib qoladi. Bir necha kun davom etadigan yutilish
jarayonida gullar o’zidan efir moyi ajratib chiqarishni davom ettirishi mumkin.
Bu usul bilan efir moylari olish uchun bo’yi va eni 50x50 sm bo’lgan qalin oyna
5 sm qalinlikdagi maxsus ramkaga o’rnatiladi va ikki tomoniga yuqori sifatli yog’
aralashmasi (3 qism cho’chqa yog’i va 2 qism mol yog’i) yupqa qilib surtiladi. Yog’
ustiga gullar yoki tojbarglar qo’yiladi. Keyin ramkalar maxsus taxtalarga o’rnatiladi
va ustidagi gullar har kuni yangilanib turiladi. Plantatsiyadagi o’simliklarning gullash
davri 1-2 haftadan ortiq davom etadigan bo’lsa, oyna ustidagi yog’ ham yangilanadi.
Shunday qilib, hushbo’y yog’ tayyorlanadi. Bu yog’lar esa maxsus maqsadlar uchun
ishlatiladi. [6]
Efir moylarini faollashtirilgan ko’mirga yuttirib olish usuli ham ishlab
chiqilgan.

132.3. Efir moylarining tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati
Efir moylari tibbiyot da har xil kasalliklarda qo’lani ladi, badanga surtiladi,
in' е ktsiya qilinadi, bundan tashqari bazi dorilar aralashmasi tarkibiga kiradi. Efir
moylaridan tayyorlangan dorilar tibbiyotda keng ishlatiladi. Efir moylari
farmasevtikada ba'zi dorilarni mazasi va hidini yaxshilashda qo’llaniladi . [6]
Ko’pgina efir moylari bakt е ritsid xossasiga ega bo’lgani uchun tish
kasallilklarida davolashda va nafas yo’llarini d е zinf е ktsiya - ingalyatsiya qilishda
qo’llaniladi. Kasalxonalar havosini yaxshilash uchun ham qo’llaniladi.Abu Ali ibn
Sino yalpiz turlarini ovqat hazm qilishni yaxshilovchi, gijja haydovchi, qon
to’xtatuvchi va qusishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida ishlatgan
Xalq tibbiyotida yalpiz turlaridan tayyorlangan qaynatma yoki quritilgan
bargdan olingan shira istisqo, qo’tir, bod, me’da, sariq, ko’krak og’riq, shirincha,
yo’talni va boshqa kasalliklarni davolashda hamda chanqov bosuvchi, balg’am
ko’chiruvchi dori sifatida qo’llanadi. [7]
Efir moylari parfyum е riyada, kosm е tikada, t е xnikada, oziq-ovqat sanoatida
ishlatiladi

17III. TAJRIBAVIY QISM
3.1 Qalampir yalpiz o’simligining anatomik tuzilishi
Qalampir yalpiz o’simligining bargi va moyi - Folia et oleum Menthae piperitae
O’simlikning nomi. Qalampir yalpiz - Mentha piperita L.
Oilasi . Yasnotkadoshlar - Lamia cе a е (labguldoshlar - Labiatae) oilasiga
kiradi.
Qalampir yalpiz ko’p yillik, bo’yi 30 - 100 sm ga е tadigan o’t o’simlik bo’lib,
poyasi bir n е chta, tik o’suvchi, 4 qirrali. Bargi oddiy, cho’ziq - tuxumsimon yoki
lants е tsimon, o’tkir uchli, qirrasi o’tkir arrasimon, poyada qisqa bandi bilan qarama-
karshi joylashgan.
Gullari mayda, qizil - binafsha rangda, poya va shoxlar uchida g’uj joylashgan
boshoqchasimon gul to’plami hosil qiladi. Gulkosachasi naychasimon, b е sh tishli
bo’lib, m е va bilan birga qoladi. Gul tojisi bir oz qiyshiq, voronkasimon, to’rt bo’lakli
(boshqa labguldoshlardan farqi), otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo’lakli, yuqoriga
joylashgan.
M е vasi kosacha bargi bilan birlashgan 4 ta yong’oqcha.

18Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot cho’zik tuxumsimon yoki
lants е tsimon, qisqa bandli, o’tkir uchli, arrasimon not е kis qirrali bargdan iborat.
Uzunligi 8 sm, eni 3 sm bo’lib, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa och yashil
rangda. Ikkinchi tomirlarini uchlari birlashib, barg ch е tida parall е l chiziq xosnl qiladi,
o’tkir hidli, mazasi tilni achitib, uzoq vaqtgacha muzd е k qilib turadi.

Mahsulotni mikroskopik tuzilishi.
Ishqor eritmasida qaynatib yoritilgan va suvda yuvilgan bargning tashqi tuzilishi
mikroskop ostida xloralgidrat eritmasida ko‘rildi.
Epidermis hujayralari egri-bugridevorli, ustitsalar bargning har ikkala tomonida
uchradi, ular ikkita epidermiya hujayrasi bilan o‘ralgan (labguldoshlar oilasiga xos).
Bargning epidermisi ustida ikki-to‘rt hujayrali, qalin devorli, uzun, so‘galli tuklar
hamda oval yoki teskari tuxumsimon shaklli bir hujayrali bezli boshchali va bir
hujayrali kalta oyoqchali tuklar borligini ko’rdim. Uzun tuklar kam bo‘lib, faqat barg
chetida va tomirlar ustida, bezli boshchali tuklar esa barg plastinkasining ustida
tarqoq holda uchrashini guvohi bo’ldim. Bundan tashqari, bargning har ikkala
tomondagi epidermisida kalta oyoqchasi bilan birikkan efir moyili bezlar bo’lib, bu
bezlar 8 ta, radius bo‘yicha joylashgan efir moyi ishlab chiqaruvchi hujayralardan
tuzilgan. Efir moyi ishlab chiqaradigan bezlarda yig‘ilgan moy kutikula qavati ostiga
to‘planib natijada ba’zan mentol kutikula qavati ostida kristallga aylanib qolganini
ko’rdim. Bargda kalsiy oksolatning kristallari bo’lmasligini aniqladim.

191) Ustida - og‘izchalar.
2) Bezlar.
3) Bezli boshchali va bir hujayrali kalta oyoqchali tuklar bo‘ladi.
4) Uzun tuklar.
3.2. Qalampir yalpiz o’simligidagi efir moylarining miqdorini aniqlash
(XI DF b o’ yicha)
Buning uchun 700 - 800 ml xajmdagi dumaloq kolbaga 10 - 20 g mahsulot
solib, ustiga 300 ml suv quyilib, ustiga sovutgich (xolodilnik) o’rnatildi. Sovutgichini
pastki kolbaga kirib turgan qismiga Ginzb е rg asbobchasini o’rnatildi va kolba
qizdirildi Ginzb е rg asbobchasi U shaklda bo’ladi. Suv qaynaganda o’zi bilan birga
efir moyini uchirib chiqardi va sovutgichda sovugandan so’ng suyuqlikka aylanib
Ginzb е rg asbobchasiga oqib tusha boshla di.

20A – keng og‘izli tubi dumaloq kolba; B – rezinali tiqin;
V – sharikli qaytar sovutkich; G – darajalangan qabul qilgich.
O’simlikning texnik torozida tortib olingan va maydalangan namunasi sig’imi
1000 ml bo’lgan tubi yumaloq bo’lgan keng og’izli kolbaga ( A ) joylashtirildi.
Kolbadagi namunaning ustiga 300 ml suv solinib, sharikli qaytar sovutkich ( V ) bilan
rezinali tiqin ( B ) yordamida yopildi. Tiqinga pastdan metall ilgaklar mahkamlandi va
ularga nozik sim yordamida darajalangan qabul qilgich ( G ) osib qo’yildi. Bunda
darajalangan qabul qilgichning voronkasimon kengaytirilgan ustki qismi
sovutkichning tugashiga unga tegmagan holda mos kelishi lozim. Qabul qilgich
kolbaning og’zida uning devorlariga tegmagan holda erkin va suv sathidan 50 mm
dan kam bo’lmagan masofada joylashgan bo’lishi kerak. Qabul qilgich darajalangan
qismi bo’lagining qiymati 0,025 ml. Kolba uning ichidagi namuna bilan qizdirildi va
dorivor o’simlik xomashyolarining me’yoriy-texnik hujjatlarida ko’rsatilganga mos
holdagi vaqt davomida (1 soat) qaynatildi. Namunadan efir moyini aniqlash 5 marta
takrorlandi. Oxirgi 10-20 minut ichida efir moyi miqdori oshmasa d е mak efir moyini
hammasi mahsulotdan ajratib olingan hisoblanadi . Efir moyining hajmiy-og’irlik
miqdori mutlaq quruq xom-ashyoga nisbatan quyidagi formula yordamida hisoblandi:

21х= a⋅d⋅100
p; yoki
x= a⋅d⋅100 ⋅100
p(100 −n)
x - E.M. % miqdori;
a - E.M. Ginzb е rg asbobchasidagi ml xajmi;
d - E.M. zichligi;
p - analiz uchun olingan o’simlik organining miqdori.
Ajratib olingan efir moyi undagi turli qo’shimchalar va suvdan ajratildi va
quritiladi.
X=
V∗100 ∗100
m∗(100 −a)
X- efir moyining hajm og’irligidagi foiz miqdori
V- ginzberg asbobchasidagi efir moyining ml hajmi
m- tahlil uchun olingan o’simlik organining miqdori
a- mahsulot namligi
X=
0.2∗100 ∗100
10 ∗(100 −14 ) =2,44 ％
Tekshirish uchun berilgan qalampir yalpiz o’simligining tarkibida 2,44 ％ efir
moyi borligi aniqlandi, XI DF talabiga javob berdi.

22IV. XULOSA
Muxtasar qilib aytganda efir moylari o’simlik organizmidagi faoliyati hali to’la
o’rganilmagan bo’lsada ularning inson hayotidagi ahamiyati benihoya ulkan.
Xususan ulardan farmasevtika va tibbiyot sohasida foydalanish bizga yangilik emas.
Men o’rgangan mavzu efir moylarining tasnifi ularning kimyoviy va fizik
xususiyatlariga, ularni o’simlik to’qimalaridan ajratib olish usullariga hamda ularning
farmasevtika tarmog’idagi o’rniga bag’ishlanadi. Tajriba jarayonida men qalampir
yalpiz o’simligining anatomik tuzilishi hamda kimyoviy tarkibini o’rganib o’zida
hushbo’y efir moy mentol saqlashini aniqladim (mentol hidi va tilni muzlatuvchi
mazasi orqali). Miqdoriy tahlilni ham aynan shu o’simlik mahsuloti “Folia menta
piperitae” asosida olib borib o’zida boshqa o’simliklarga nisbatan ancha ko’p
miqdorda efir moyi (2,44 ％ ) saqlashini aniqladim. Tabiiy sharoitda bu o’simlik tez
ko’payib, agarda qulay sharoit yaratib berilsa o’zida ko’p miqdorda efir moyi sintez
qilishi mumkin. Bu esa sanoat miqyosida mentol olish uchun zarur homashyoni
yetkazib berishda qulaylik yaratadi.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga
qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga
solishda ishlatganlar. O’rta asrlarga kelib moyni suv bug’i vositasida haydash usuli
kashf qilingandan keyin hozirgi kunda ushbu usul yanada takomillashtirilmoqda. Efir
moylarini sintez usullari ham kashf etildiki bu dorishunoslik sohasi ravnaqini belgilab
bemoqda.

23V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I.A.Karimov “2013-yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2014-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
vazifalari to’g’risida”. Xalq so’zi, 2014 yil, 21-yanvar № 14.
2. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы анализа.
Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. – 398 с.
3. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii рослин .-
Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
4. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. – Т. 1,2.
5. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино,
2002. – 360 б.
6. Х olmatov H . X ., Ahmedov O ’. A . Farmakognoziya . – 1, 2 qism . - Toshkent . Fan ,
2007.
7. Ибрагимов А.Я. Доривор ва зиравор y симликлар. - Т.: ХФ “ Nisim ”
босмахонаси, 2005.
8. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
9. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
10. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T. «ToshDAU»
2002
11. Elektron darslik, ilmiy monografiya, maqolalar, doktorlik, nomzodlik va
magistrlik dissertatsiyalari, ilmiy - amaliy anjumanlar, ma‘ruzalar to‘plamlari,
gazeta va jurnallar, statistik ma‘lumotlar to‘plamlari, ma‘ruza matnlarining
elektron versiyasi.

25MUNDARIJA
I. KIRISH………………………………………………………………………….…2
II. ADABIYOTLAR SHARXI………………………………………………….…..4
2.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi………………………4
2.2. Efir moylarining olinish usullari………………………………………………….8
2.3. Efir moylarining tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati……………………....13
2.4. Efir moylari saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar………………….…….14
III. TAJRIBAVIY QISM……………………………………………………….….17
3.1 Qalampir yalpiz o’simligining anatomik tuzilishi……………………………….17
3.2. Qalampir yalpiz o’simligidagi efir moylarining miqdorini aniqlash……………19
IV. XULOSA………………………………………………………………………..22
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..23

Efir moylarining tasnifi

Sotib olish