Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 293.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Ega va uning o‘zbek tilshunosligida tadqiqi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI HOZIRGI O‘ZBEK TILI FANIDAN KURS ISH MAVZU: Ega va uning o‘zbek tilshunosligida tadqiqi BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 Mundarija: Kirish.......................................................................................................3 I Bob. Ega va uning gap qurilishidagi o‘rni ..........................................5 1.1.Ega....................................................................................................10 1.2.So‘z turkumini o‘qitish metodikasi.....................................................20 II Bob. Otni o‘rganishda izchillik.......................................................... 21 2.1.Otlarda son bilan tanishtirish..............................................................22 2.2 .Otlarda egalik qo‘shimchalari............................................................30 Хulоsа...................................................................................................38 Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr.......................................................................... 40 2 KIRISH Dunyodagi fanlarning eng qadimiylaridan biri - tilshunoslik necha o‘n asrlardirki, til deyiladigan tilsimning tabiatini, tub mohiyatini tushunish va tushuntirish yo‘lida tinimsiz izlanadi. Ayni izlanishlarning hosilasi o‘laroq bu fanda xilma-xil yo‘nalishlar, ilmiy qarashlar nuqtayi nazarlarning yuzaga kelganligidan bugun bexabar bo‘lgan tilshunos yo‘q. Shu bois keyingi yillarda lisoniy qurilishning umumiy qonuniyatlarini o‘zbek tili materiallari asosida yangicha tadqiq etish va tahlil qilishga qaratilgan izlanishlar silsilasi yuzaga keldi. Bu izlanishlarning salmog‘i kundan kunga oshib bormoqda. MAVZUNING DOLZARBLIGI. O‘zbеkistоn yuksаk dаrаjаdа tаrаqqiy etgаn iqtisоdi bilаnginа emаs, bаlki bilimdоn, mа’nаviy jihаtdаn yеtuk fаrzаndlаri bilаn hаm jаhоnni qоyil qilishi lоzim Bu yuksаk vа ulug‘vоr vаzifаni muvаffаqiyatli hаl etishdа хаlqning milliy mаdаniyati vа o‘zigа хоsligini ifоdа etuvchi vоsitа bo‘lmish o‘zbеk tilini rivоjlаntirish bu tilning dаvlаt mаqоmini izchil vа to‘lа ro‘yobgа chiqаrishning eng zаrur chоrаlаridаn biri sаnаlаdi. 1 KURS ISHINING MAQSADI . Mаktаb оnа tili tа’limining mаqsаdi o‘quvchilаrning nutqiy fаоliyatini rivоjlаntirishgа qаrаtildi. Оnа tili mаshg‘ulоtlаridа nutqning аsоsiy хоm аshyosi so‘z ustidа ishlаsh, o‘quvchilаrning lug‘аt bоyligini оshirish, so‘zdаn to‘g‘ri vа o‘rinli fоydаlаnish mаlаkаlаrini tаkоmillаshtirish–tа’limimiz оldidа turgаn muhim vаzifаdir. KURS ISHINING VAZIFASI: Ot so‘z turkumini o‘rgatish orqali bolalarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish. Ko‘p hоllаrdа оnа tili o‘qituvchilаri o‘quvchilаr nutqidаn nоliydilаr-u, аmmо uning sаbаblаri хususidа puхtа o‘ylаb ko‘rmаydilаr. Buning ildizlаri o‘quvchilаrdа so‘z zахirаsining yеtаrli emаsligidа dеb bilmаydilаr.O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun o‘quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so‘z narsani bildiryapti, ko‘plikda qo‘llanadi – gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lyapti, narsaning 1 4.Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti. Toshkent.2005 yil. 3 belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi – gullamadi, bu – fe’l. 2 2 1.Barkamol-avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi II sessiyasida so‘zlagan nutqi, 1997 y 29 avgust) T, 1998 y, 63-b. 4 I Bob. Ega va uning gap qurilishidagi o’rni Ega. Ega gap kesimini shakllantiruvchi [Pm] - kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (SH) ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisidir: 1.Elchibek asta o‘rnidan turdi. (A.M). 2.Biri - sensan, biri men. (O) 3. Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin. (H,O) 4. (Sen) Aytar so‘zni ayt, (sen) aytmas so‘zdan qayt (Maqol). Birinchi gapda Elchibek so‘zi kesimdagi uchinchi shaxs birlik (nol) kesimlik qo‘shimchasining, ikkinchi gapdagi biri so‘zlari sen-san kesimining ikkinchi shaxs birlik (- san) va men so‘zidagi birinchi shaxs birlik (-man), uchinchi gapdagi o‘lka so‘zi bor bo‘lsin kesimidagi uchinchi shaxs (-sin), to‘rtinchi gapdagi ifodalanmagan (sen, sen) ayt, qayt so‘zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi shaxs birlik (nol) kesimlik ma’nolarining muayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisidir. Ega gapdagi fikr o‘zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan ko‘rsatilayotgan bo‘lakdir. Kesimdan axborot (kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir. Ega bevosita kesimlik shakli - [Pm] ga bog‘lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo‘laklari qatoriga kiradi. Gapning lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki ifodalanmaganligiga ko‘ra ikki ko‘rinishi bo‘ladi: 1.Egali gaplar. 2.Egasiz gaplar. Egali va egasiz gaplarni gaplarning lisoniy sintaktik qolipi bilan 5 emas, balki gap kesimining lug‘aviy (W) va kesimlik qo‘shimchalari (Pm) qismlarining ba’zi bir ifodalanish xususiyatlari bilan bog‘liq. Egasiz gaplar . Bunday gaplarda kesim tarkibidagi Pm ning shaxs- son ma’nosi o‘ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing mutlaqo bo‘lmasligini keltirib chiqaradi. Egasiz gaplarning mavjudligiga olib keluvchi omillar kesimdagi [W] va [Pm] ga bog‘liq ikki guruhga bo‘linadi. I.[W]ga bog‘liq ravishda egasiz gaplarning vujudga kelishi. 1.O‘timsiz fe’llar (masalan, bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq, erishmoq, minmoq) vositasiz to‘ldiruvchiga ega bo‘lganligi tufayli majhul nisbat shaklini olganda, gap egasiz qo‘llanadi. 3 1.Bugun stadionga boriladi. 2.O‘n minut qadar yo‘l yurildi.(O) 3.Institutning o‘ttiz yili davomida ulkan yutuqlarga erishildi. 4.Katta trassaga chiqish uchun o‘ng tomonga yuriladi. 5.Jizzaxga borish uchun Samarqanddan o‘tiladi. Bu gaplardan bittasining lisoniy qolipini kuzatamiz: Ma’lum bo‘ladiki, gapning maksimal lisoniy qolipidagi eganing o‘rni bo‘shdir. Buning boisi, aytilganidek, o‘timsiz fe’l (erishmoq) majhul nisbatga o‘tganda ega o‘z-o‘zidan tushib qoladi. Agar fe’l o‘timli bo‘lganda edi (masalan, o‘qimoq), uning vositasiz to‘ldiruvchisi ega mavqeyini egallar edi: Nilufar kitobni o‘qidi -Kitob Nilufar tomonidan o‘qildi tarzida. 3 Sayfullayeva R,Mengliyev B,v.b.Hozirgi o‘zbek tili.Sintaksis 3-T,.2006 6 2. To‘g‘ri kelmoq qo‘shma fe’li o‘zining izohli lug‘atdagi 8- ma’nosida jo‘nalish kelishigidagi harakat nomi bilan zich aloqaga kirishib, egasiz gaplar hosil bo‘lishiga olib keladi: 1.Nargizaga og‘ir bo‘ldi, ko‘p qiyinchiliklarni yengishga to‘g‘ri keladi. 2.Buning uchun Toshkentga o‘z vakillarimizni yuborib, korxonadan zarur yordamni surashimizga to‘g‘ri keladi. II . Egasiz gaplarning ikkinchi turi kesimdagi [ Pm ] ning xususiyatlari bilan bo g‘ li q. 1. kerak , lozim, mumkin, zarur, darkor, muhim, shart, joiz, farz kabi kesimlik so‘zlari harakat nomlari bilan kesim mavqeyida kelganda, egasiz gaplar vujudga keladi. Bunda [Pm) tarkibidagi uchta - mayl, zamon, inkor, tasdiq turli shakl va ma’nolarda bo‘lib, ularning shaxs-son shakli III shaxs birlikda bo‘ladi. 1.Bu haqda boshqarmada tashkil etilgan «ishonch telefonlari» orqali batafsil javob olish mumkin. 2.Bu topshiriqni bajarish shart. 3.Ustozlar ishini har doim davom ettirmoq va rivojlantirmoq kerak. Bu gaplar kesimidagi mumkin, shart, kerak kesimlik so‘zlari Pm dagi mayl ma’no ifodalovchilari bo‘lib, ulardan keyin zamon va tasdiq, inkor ma’nolarini ifodalovchi vositalar keladi. 2.Kesimi «fe’lning III shaxs shart mayli+bo‘ladi» qurilmasi asosida ifodalangan gaplar ham o‘zbek tilida egasiz gaplarni hosil qiladi. 1.Hosilni o‘n-o‘n besh kunda yig‘ib olsa bo‘ladi.3.Bu ig‘voning sabablarini tahlil qilsa bo‘ladi. 7 Bunda kesimlarning yig‘ib ol, tahlil qil qismlari W (lugaviy birlik) va -sa bo‘ladi qismlari esa Pm voqelanishlaridir. 3.Kesim ravishdoshning -(i)b shakli va bo‘lmoq fe’lining turli ko‘rinishlari bilan ifodalanganda ham egasiz gaplar vujudga keladi. 1.Bu xatning mazmunini birovga aytib bo‘lmaydi.(A.Q) 2.Falakka qo‘l uzatib, shamsi anvarni olib bo‘lmas. (Mashrab). Bu kesimlarda aytib bo‘l, olib bo‘l qismlari W va -maydi, -mas qismlari Pm takomilidadir. 4 III. O‘zbek tilidagi atov gaplar egasiz gaplarning o‘ziga xos turini namoyon qiladi.1.Keng sahro. Quruq cho‘l. Suv manbalaridan darak yo‘q. 2.Yoqimli ohang. Zavqli qo‘shiqlar. Anorxon yo‘llaridan to‘xtab tinglaydi.(I.R) Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur uyg‘otadi. Biro q gaplarni zamonlar b o‘ yicha paradigmaga solsak, q uyidagi k o‘ rinish h osil b o‘ ladi: Keng sahro - Keng sahro edi. Tun - tun edi. Demak, atov gaplar h ozirgi zamon k o‘ rinishidagi kesimlardan iborat egasiz gaplardir. Qiyoslang: 1.Navbahor, ochildi gullar,sabza o‘ldi bog‘lar. (Muqimiy) 2.Hamon yodimdadir, gul chog‘i erdi. 3 .Ko‘rishgan maskanim, gul bog‘i erdi. (I.Sulton) IV.Semantik-funktsional shakllangan gaplar ham egasiz gaplarning alohida ko‘rinishidir. 1. -Bugun bormoqchimisan? -Ha. 2.-U ham bormoqchimi? –Yo‘q. 3.-Kitobni olasanmi? – Bo‘lmasamchi! 4.Nasriddin xaltani uloqtirib yubordi: Ma! Sen to‘y! (Afandi latifalaridan). 5. Salom, - dedi ko‘rish bilan hamma birdan. Qo‘llar o‘tdi 4 13.Sayfullayeva R,Mengliyev B,v.b.Hozirgi o‘zbek tili.Sintaksis 3-T,.2006 8 biqinlarining orasidan. (G‘afur G‘ulom.) Egali gaplar . Egasiz gaplar tilimizda chegaralangan bo‘lib, ular egali gaplarga nisbatan juda kam miqdorni tashkil etadi. Egali gaplar esa tilimizning me’yoriy xossasidan biridir. Chunki gap markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi Pm (kesimlik kategoriyasi)ning qismlaridan biri shaxs-son ma’nosi bo‘lib, u hamisha o‘zining to‘ldirilishini, muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali bo‘lishini taqoza qiladi. Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilidagi gaplarning lisoniy strukturasi uch uzv (ega, hol, kesim) dan iborat bo‘lib, egali gaplarda ega pozitsiyasi bo‘sh bo‘lmaydi, to‘ldirilgan bo‘ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol, yuzaga chiqqan kesim bo‘lishi mumkin. Quyidagi ikki gapni qiyoslang: 1.Men kitobni o‘qidim. 2.Kitobni o‘qidim. Har ikkala gap ham [Ye-N-Pm] qolipi hosilasi bo‘lib, ularning kesimidagi Pmga xos shaxs-son qo‘shimchalari ega, uning tabiati (qaysi shaxs, son) haqida to‘liq axborot berib turibdi. Har ikkala gap uchun ham ega I-shaxs birlikdagi kishilik olmoshidir. Biroq, ulardan birinchisida bu lisoniy to‘liqlik (ega pozitsiyasining bo‘sh emasligi) nutqda namoyon bo‘lgan, ikkinchisida esa nutqiy ehtiyoj bo‘lganligi tufayli namoyon bo‘lmagan. Ko‘rinadiki, har ikkala gap ham lisoniy egali, ega pozitsiyasi to‘ldirilgan gap qismining hosilasidir. Egasi ifodalangan (nutqda namoyon bo‘lgan) gaplar. Egasi ifodalanmagan (nutqda namoyon bo‘lmagan) gaplar. Egasi ifodalanishi ixtiyoriy bo‘lgan gaplar. 9 Egasi ifodalangan gaplar. Kesimdagi W, Pm xususiyatlari va ularning o‘zaro munosabati tufayli nutqda eganing tushirib qoldirilishi mumkin bo‘lmaydi. Bunda ham eganing nutqiy voqelanishini zarur qilib qo‘yadigan: W ga bog‘liq omillar. Pm ga bog‘liq omillar mavjud. I. Kesimdagi [W] ga bog‘liq holda ega ifodalanishining zarurligi. 1.Kesimning [W] qismi vazifasida frazema (ibora) kelganda, egani tushirib qoldirishning iloji yo‘q.1.Bu voqeadan Jamshidning kapalagi uchib ketdi.(Gazetadan.) 2.Markazga kelib, bo‘lib o‘tgan voqealarning butun tafsilotini eshitgan Qalandarovning fig‘oni falakka chiqdi. Bunda ega ifodalanishining zarurligi, ko‘rinib turibdiki, gapning qolipiga emas, balki iboralarda ega bilan kesim aloqasining o‘ta zichligi, iboralarning barqaror hodisa ekanligi bilan bog‘liqdir. 2.Ma’lumki, ayrim xollarda o‘timli fe’llarning semantikasi ularning vositasiz to‘ldiruvchi bilan kompletiv (o‘ta zich) aloqa bo‘lishini taqozo qila (masalan, kuzatmoq, ko‘rmoq, aytmoq). Bu so‘zlarning ob‘ekt valentligi (tushum kelishigidagi kengaytiruvchisi) zaruriydir. Shu boisdan fe’l majhul nisbatga o‘tgach, ularning vositasiz to‘ldiruvchisi egaga aylanadi, shuningdek, mazkur kompletiv aloqa ham saqlanib qoladi, avval to‘ldiruvchi, endi esa eganing ifodalanishi zarur bo‘lib qoladi. 1.Oqibat, hozirgacha ham ayrim fuqoralar, ayniqsa, yoshlar orasida ikkilanishlar, hatto muxolifat tomoniga og‘ib ketish kabi achinarli hollar kuzatilmoqda. (Gazetadan) 2.Natijada ko‘plab fuqoralar uchun buzg‘unchi muxolifatning asl basharasi, uning maqsad va vazifalari mohiyati, kirdikorlari to‘laqonli bayon etib berilmadi. 10 (Gazetadan.) 3.Yig‘inda fermer xo‘jaliklari taraqqiyoti uchun mahalliy fermerlar tomonidan qo‘yilayotgan sun’iy g‘ovlarning sabablari ham aytildi. (Gazetadan.) 3.Kesimning [W] qismi taqlid so‘zlardan yasalgan fe’llar ham eganing ifodalanishini taqozo etadi. 1.Eshik taq-taq qildi. 2.Yuragim shuvillab ketdi. 3.Qarg‘a qag‘illaydi. Tabiat hodisalarini ifodalovchi ayrim fe’llar ham eganing mazmuni bilan o‘ta zichlashib ketganligi bois nutqda eganing tushib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi: Tong otdi. Kun botdi. Chaqmoq chaqdi. Qorong‘i tushdi. Gap tarkibidagi o‘zaro tobe bog‘lanishda bo‘lgan so‘zlardan bittasi tobe bo‘lak, ikkinchisi hokim bo‘lak vazifasini bajaradi.Tobe bo‘lak hokim bo‘lakka bog‘lanib, hokim bo‘lak talab etgan sintaktik vazifada keladi.Ana shu vazifa gap bo‘lagi nomi bilan yuritiladi. Gap tarkibida tobe bog‘lanib ma’lum so‘roqqa javob bo‘luvchi so‘z yoki so‘z birikmasiga gap bo‘lagi deyiladi gap bo‘lagi tobe bog‘lanish doirasida, tobe qism vazifasida kelgan bo‘laklar hisoblanadi.Uning qaysi bo‘lak vazifasida kelayotganligi hokim bo‘lakka nisbatan aniqlanadi.gapdagi barcha bo‘laklar kesimga qarab aniqlanadi.Gap bo‘laklari gap tuzilishidagi vazifasiga ko‘ra ikki guruhga, ikki darajaga bo‘linadi: 1. Bosh bo‘lak: kesim, ega 2. Ikkinchi darajali bo‘laklar: to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol Gapda kesim bilan bog‘lanib, shu kesimdagi qo‘shimcha ifodalagan shaxs-sonni bildiruvchi va kim? nima? qayer? so‘roqlariga javob bo‘ladigan bosh bo‘lak ega deb ataladi. Odam (kim?) ko‘p , ish (nima?) kam. Atrof (qayer?) jimjit. Ega bosh kelishikda bo‘lib , odatda, quyidagicha ifodalanadi: 11 1.Ot bilan : Shamol gullar hidini atrofga taratdi. 2.Olmosh bilan :Ular to‘garak mashg‘ulotlariga muntazam qatnashadilar. 3.Harakat nomi bilan: O‘qish tugadi. 4.Otlashgan so‘zlar bilan : a) sifat bilan: Oqlar yurishni boshladi. b) son bilan : Uchovimiz dala aylandik. d) sifatdosh bilan : Qimirlagan qir oshar. e) ravish bilan: Ko‘plar qatnashdi. f)taqlid so‘z bilan: To‘plarning gumbur-gumburi eshitilardi. g) modal so‘zlar bilan: Bor boricha , yo‘q holicha. 5. Ibora bilan : Hafsalasi pir bo‘lgani sezilib turardi. 6.Sintaktik birliklar (so‘z birikmasi) bilan: Otlarning otxonaga olib o‘tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi. Ayrim paytlarda teng aloqadagi bir necha so‘z ham butunicha yoki bo‘lak – bo‘lak ravishda ega bo‘lib kelishi mumkin: Otam bilan akam bozorga ketishdi. Ba’zan ega chiqish kelishigidagi so‘zlar bilan ham ifodalanishi mumkin. Bunday paytlarda haqiqiy ega tushirilgan bo‘lib, undan oldin kelayotgan chiqish kelishigidagi so‘z ega vazifasinin ifodalaydigan bo‘lib qoladi: Unda ham bu kitoblardan bor. Bu gapdagi haqiqiy egani tiklash mumkin: Unda ham bu kitoblardan biri bor. Gapning bosh bo‘laklari (ega va kesim) gapning asosini tashkil qiladi. Kesim orqali izohlanadigan fikr predmetni anglatadigan, gapning boshqa bo‘laklariga tobe bo‘lmagan bosh bo‘lakka ega deyiladi. Ega keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan 12 anglashilgan predikativ belgining kimga yoki nimaga qarashliligini ko‘rsatadi. Ega ikki bosh bo‘lakli gapning asosiy bo‘lagi bo‘lib, bosh kelishikdagi ot va olmoshlar bilan ifodalanadi. Ega doim kesimni o‘ziga qaratib, kesim tomonidan izohlanadi, aniqlanadi. Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan ifodalanib, kim? nima? qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Ega, odatda, yakka so‘z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so‘z (sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravishdosh, ravish, taqlid so‘z, undov so‘z, modal so‘z) bilan ifodalanadi. Eganing ot bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi atoqli yoki turdosh ot ko‘pincha ega vazifasini bajaradi: Sirdaryo hammasini yig‘ib olib, rosa kuchga to‘ladi-da.(P.Q.). Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to‘ldi. (O‘.H.). Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishik shaklidagi ot o‘rnida qo‘llanuvchi olmoshlar bilan ifodalanadi: Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi (P.Q.) Kimdir unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi. (O‘.Usmonov). O‘zingiz juda aqlli, uzoqni ko‘radigan odamsiz. (S.Soliyev). Olmoshning sifat vazifasini bajaradigan (shu, bu, o‘sha, qanday kabi) turi bilan: O‘shalar bizga yordamga kelishdi. Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Ega harakat nomi bilan ifodalana oladi: ... ariqdan yana suvning shildirashi eshitila boshladi... (P.Q.). Boshliq bo‘lish oson, boshlamoq qiyin. (Maqol). Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. Sifatlar otlashib, gapda ega bo‘lib kelishi mumkin: Botir topsa, barcha er, baxil topsa, bosib er. 13 (Maqol). Yaxshi yaxshining qadriga etar. (Maqol). Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. Sonlar ham otlashib, ega vazifasida keladi: Ikkovi ham bir-biriga juda o‘xshash... (P.Q.). Tarbiya axloq va oqillikka tayanmog‘i lozim. Birinchisi yaxshi fazilatni o‘stirsa, ikkinchisi ba’zilarning illatidan himoya qiladi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Eganing otlashgan olmosh bilan ifodalanishi. Ega vazifasida sifat, son o‘rnida qo‘llanuvchi otlashgan olmosh bilan ham ifodalanadi: Bu, ehtimol, ona suti bilan kirgan g‘ayrishuuriy bir tuyg‘udir. (P.Q.). Odamlar uchun xuddi mana shunisi kerak edi. (Sh.Aytmatov). Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi otlashgan sifatdosh ega vazifasini bajaradi: Ishlagan xor bo‘lmas (Maqol). Qimirlagan qir oshar (Maqol). Birlashgan daryo bo‘lar, tarqalgan irmoq bo‘lar (Maqol). Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. Ravish otlashganda, gapda ega bo‘lib kelishi mumkin: Ko‘p so‘zning ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi (Maqol). O‘qishning erta-kechi bo‘lmas (Maqol). Eganing otlashgan taqlid so‘z bilan ifodalanishi. Taqlid so‘zlar otlashib ega vazifasini bajaradi: Otning dukura-dukuri relslarning tutashgan joyiga urilayotgan g‘ildirak tovushi bilan uyg‘unlashib ketardi. (Ch.Aytmatov). Bu shovqinlarni karnayning vat-vati bosib ketadi. (S.A.) Eganing otlashgan undov so‘z bilan ifodalanishi. Ega vazifasida otlashgan undov so‘z kelishi mumkin: Yer kurrasida qadim-qadim zamonlardan yangragan musiqiy «qur-ey!» bunday keyin ham tinmaydi. (S.Nurov). 14 Eganing otlashgan modal so‘z bilan ifodalanishi. Otlashgan modal so‘z esa vazifasini bajarishi mumkin: Bor so‘ylaydi, yo‘q o‘ylaydi. (Maqol). Ega ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanishi mumkin: Birovning ko‘nglini ko‘tarish qiyin, ko‘nglini cho‘ktirish esa oson. Fe’lning infinitiv va harakat nomi shakllari ham ega vazifasida keladi: Ishlamoq ishtaha ochar. (Maqol.) O‘qish ulg‘ayishdir. Egalar bir so‘z yoki butun bir birikma holida qo‘llanishi mumkin: Do‘stimning mingi ham kam, dushmanning biri ham ko‘p. Bundan tashqari, ega so‘z birikmasi yoki gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanadi. Eganing so‘z birikmasi bilan ifodalanishi. Ega vazifasida so‘z birikmasi kela oladi: Haqiqat va to‘g‘rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat qiladi. (‘‘Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur’’). Eganing gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanishi. ‘‘Ega- kesim’’ munosabati aks etgan predikativ birlik ega vazifasida kela oladi: Bilagi zo‘r birni yiqitadi, bilimi zo‘r – mingni (Maqol). Ba’zan ega qo‘llanmasligi, “Yashirinishi” mumkin. Bunday vaqtda ega gapning mazmunidan va kesimdagi shaxs qo‘shimchasi orqali aniqlanadi: Hamma ishlarni tezda bitirib qaytdim. (Men qaytdim.) Ayrim adabiyotlarda quyidagi ma‘lumotlar bor: Kesimning subyekt (agens) valentligini to‘ldiruvchi va u bilan moslashuv munosabatida bo‘luvchi bosh kelishikdagi sintaktik shakl ega hisoblanadi. Ega vaziyati kesimga qarab belgilanadi. Shuning uchun ham hap tarkibida har qanday bosh kelishikdagi sintaktik shakl ega 15 sanalavermaydi. Faqaqt kesim bilan tobe munosabatda bo‘lgan bosh kelishikdagi sintaktik shaklgina ega vaziyatida kela oladi. Ega haqidagi axborot kesim shakl orqali oldindan bilinib turadi. Shuning uchun ham ko‘pincha uning bevosita ifodalanishi shart bo‘lmaydi. Bu esa eganing ikkinchi darajali bo‘lakdan yuqoriroq, kesimdan esa keyin turuvchi ikkinchi bosh bo‘lak ekanligini ko‘rsatadi. Bosh bo‘lak sanalishiga sabab shuki, kesim bilan aloqaga kirishib, gapning qurilishi va axborot berish asosini tashkil etadi. Ega ham til tizimidagi birlik sifatida shakl va mazmun qarama- qarshiligi hamda birligidan tashkil topgan bir butunlikdir. 4.Eganing shakliy tuzilishi va paradigmasi: Ega shakliy tomondan ham ikki unsurning- morfologik shakl va sintaktik shalning qarama-qarshiligi hamda birligidan tashkil topgan. Sintaktik shakl umumlashgan namuna sifatida bir necha morfologik shakllarda namoyon bo‘ladi. 1. Bosh kelishikdagi ot shakli: Sayfi Soqiyevich do‘mboq qo‘lini siltadi. (O‘.Hoshimov.) 2. Bosh kelishikdagi ot o‘rnida almashinib kelgan olmosh shakli: U xayoliga kelgan be’mani fikrdan o‘zi kuldi. (O‘.Hoshimov). 3. Harakat nomi shakli: Ertalab yugurish-foydali. 4.Birikmali so‘z shakli: Bolasiz o‘tish-jafo. (Maqol.) 5. Otlashgan so‘zlar: a) otlashgan sifat shakli: Yaxshilar ko‘paysin, yomon qolmasin; b) otlashgan son shakli: Aslida ikkovlaring ham adashdinglar. (O‘.Hoshimov.); d) otlashgan sifatdosh shakli: Qimirlagan qir oshar. (Maqol.); 16 e) otlashgan taqlid so‘z shakli: Tog‘dan oqib tushayotgan tiniq suvlarning shildir-shildiri dillarga orom beradi.(O.Yoqubov); f) otlashgan undov so‘z shakli: Qo‘shinlarning urasi olamni tutib ketdi. Shuni ta‘kidlash kerakki, har qanday bosh kelishikdagi morfologik shakl ega bo‘lib kela bermaydi. Bosh kelishikdagi morfologik shakl ega vaziyatida kelsagina, ega hisoblanadi. Chunki bosh kelishikdagi morfologik shakl boshqa sintaktik vaziyatda kelib, Boshqa sintaktik birlik bo‘lishi ham mumkin. Masalan: Opa, urma qalbimga tikan. (H.O.) Shuning uchun ham morfologik shakllarni ega vaziyati cheklab turadi. Eganing yuqoridagi morfologik shakllari uning shakliy paradigmasini tashkil qiladi. Shakliy paradigma a’zolaridan birinchi, ikkinchi va uchinchi shakllar ega uchun xoslangan, boshqalarining ega vaziyatida kelishi ikkilamchi vazifasidir. 5.Eganing mazmuniy tuzilishi va paradigmasi: Ega mazmun tomonidan morfologik ma’no sintaktik ma’nolar qarama-qarshiligi hamda birligidan tashkil topgan. Eganing sintaktik ma’nosi subyektdir. Lekin subyek umumlashgan ma’no sifatida bir necha ma’nolar orqali namoyon bo‘ladi: 1. Harakatni yuzaga chiqaruvchi subyekt (agens): Usta keldi. 2. Holat subyekti: Bola uxlayapti. 3. Belgi tashuvchi subyekt: Otam saxiy. 4. Miqdor subyekti: Bolalar to‘rtta. 5. Egalik qiluvchi subyekt: Unda orden. 6. Mavjudlik subyekti: Kitoblar bor. 17 7. Qiyoslanuvchi subyekt: Akasi ukasidan esliroq va boshqalar. Subyektning bu paradigma a‘zolaridan uning mazmuniy mundarijasini belgilash mumkin. Ega vaziyatidagi sintaktik shakl subyekt ma’nosidan tashqari obyekt ma’nosini ham ifodalashi mumkin. Masalan: Uy quruvchi tomonidan qurildi. 6.Eganing shakl va mazmuni o‘rtasidagi munosabat: Ega shakl va mazmun qarshiligi hamda birligidan iborat butunlik ekan, uning bu ikki tomoni o‘zaro munosabatdadir. Ega sintaktik shakli ko‘pincha subyekt sintaktik ma’nosini ifodalaydi. Lekin bu ikki hodisa bir-biriga aynan teng emas. Ko‘p hollarda ular o‘rtasida nomuvofiqlik mavjud bo`ladi. Birinchidan, subyekt faqat ega orqali ifodalanmaydi. U boshqa bo‘laklar, ko‘proq to‘ldiruvchi orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Unga maza. Ikkinchidan, ega subyekt ifodalash uchun ko‘proq xoslangan bo‘lsa ham, lekin u subyektdan boshqa sintaktik ma’noni ifodalashi ham mumkin. Masalan: Paxta yordamchilar tomonidan terildi. Ega sintatik shakl orqali ifodalangan sintaktik ma’noning kesim sintaktik shakli orqali ifodalangan sintaktik ma’no bilan munosabati mazmuniy sintagmatik munosabat hisoblanadi. Boshqacha aytganda subyekt+predikat ega bilan kesimning mazmuniy sintagmatik munosaatidir. Subyekt predikat bilan dialektik bog‘langan. Chunki u predikat ifodalagan belgining egasi, predikat esa subyekt belgisini bildiradi. Biroq predikat markaziy unsur bo‘lib, subyektni ham ko‘rsatib 18 turadi. Subyekt+predikat munosabat ega+kesim shakliy munosabati orqali ifodalanishga ko‘proq xoslangan. Lekin predikat shakliy jihatdan faqat kesim vaziyatida kelmaganidek, subyekt ham doimo ega vaziyatida kelmaydi. Demak, subyekt+predikat munosabati ega va kesim munosabatidan boshqa shakli sintagmatik munosabatlar orqali ham ifodalanishi mumkin. Bu esa ega+kesimning shakliy munosabati bilan mazmuniy sintagmatik munosabati o‘rtasida nomutanosiblik mavjud ekanligini ko‘rsatadi. 7. Sodda va tarkibli ega Ega tuzilishiga ko‘ra sodda va tarkibli egalarga bo‘linadi. Faqat birgina morfologik shakldan tashkil topgan sintaktik shakl sodda ega, ikki va undan ortiq morfologik shakldan, ularning sintagmatik munosabatidan tashkil topgan sintaktik shakl tarkibli ega hisoblanadi. Masalan: Vatanimiz qudrati-do‘stlikda. Erta turish foydali. 8. Eganing sintagmatik munosabati Ega gap qurilishida boshqa birliklar bilan ham sintagmatik munosabatda bo‘ladi. Ega shakl va mazmun birligidan iborat bo‘lgan butunlik ekan, uning sintagmatik munosabati ham ikki tomonlama bo‘ladi. a) shakliy sintagmatik munosabat; b) mazmuniy sintagmatik munosabat. Eganing kesim sintaktik shakli bilan bo‘lgan munosabati shakliy sintagmatik munosabat hisoblanadi. Bu eganing birinchi darajali munosabatidir. Shu bilan birga, ega o‘z ichida boshqa sintaktik shakllar bilan munosabatga kirishib, kesim sintaktik shakl bilan munosabatiga nisbatan bir butunlikni hosil qilishi mumkin. Masalan: Uyga oq xalat 19 kiygan kishilar kirib keldi. (O‘.Hoshimov). Maqolani Sherzoddan bir yil ilgari universitetni bitirgan, hozir til va adabiyot institutida ishlaydigan fan nomzodi yozgandi. (O‘.Hoshimov) Demak, eganing sintagmatik munosabati ikki darajali bo‘lishi mumkin: a) eganing kesim bilan munosabati; b) eganing ichki munosabati (aniqlovchi-aniqlanmish). Anglashiladiki, ega o‘ziga oid aniqlovchilar bilan kengayib, deskripsiyani hosil qiladi va bu dekskripsiya bir butun holda ega vaziyatida kesim bilan sintagmatik munosabatda bo‘ladi. Ma’nolardan tashkil topgan? 1.2.So‘z turkumini o‘qitish metodikasi So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda 20 ularning nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. “Ot” mavzusini o‘rganish tizimi maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, bunda shu so‘z turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o‘rganish vazifalari, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o‘rganish izchilligi belgilangan. 1) “ot” haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish; 2) kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? So‘rog‘iga javob bo‘lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash ko‘nikmasini hosil qilish; 3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlar va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakllantirish; 4) otlarda son (otning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi) bilan tanishtirish; 5) otlarni egalik qo’shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish; 6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish; 7) o‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish; 8) so‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish. 21 Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq holda hal etiladi. Shu bilan birga, “Ot” mavzusini o‘rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo‘lgan bir vazifani hal qilishga ko‘proq ahamiyat beriladi. O‘quvchilarning nutqi va tafakkurini o‘stirish vazifasi esa mavzuni o‘rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o‘quvchilar lug‘atini boyitishga, bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga qaratiladi. O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o‘quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so‘z narsani bildiryapti, ko‘plikda qo‘llanadi – gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? So‘rog‘iga javob bo‘lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga O‘quvchilar nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya, chuqurlasha boradi. Dasturga ko‘ra, 1-2-sinflarda so‘zlar javob bo‘ladigan morfologik so‘roqlarga qarab tasnif qilinadi. 3-sinfda “so‘z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi. O‘quvchilar har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar (so‘z turkumlarining umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanilishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi) bilan tanishtiriladi. Quyidagi jadvalda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z turkumlari yuzasidan bilimlarning hajmi ko‘rsatilgan (1-jadval) O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning 22 belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, guladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun: nima? –gul, bu so‘z predmet bildirayapti, ko‘plikda qo‘llanadi – gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, predmet belgisini bildirayapti, bu sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, predmet holatini bildirayapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llaniladi – gullamadi, bu fe’l. O‘quvchilarni so‘z turkumlari mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi bilan maxsuslashtirishni ko‘zda tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o‘quvchilar ot, sifat, son, olmosh, fe’l gap bo‘lagi vazifasida kelishini, bog‘lovchi gap bo‘lagi bo‘lmasligini biladilar. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllanitrish, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish vazifasini ham amalga oshiriladi. Ot so‘z turkumini o‘qitish metodikasi So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi 23 shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog‘), o‘simliklar (paxta, beda, gul), voqealar (yig‘in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo‘ron, yomg‘ir, momaqaldiroq), belgi- xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), o‘rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning grammatik belgilari: otlar birlik va ko‘plikda qo‘llanadi, egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko‘proq ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o‘quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi. Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga e’tibor ko‘proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko‘nikmasi shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? So‘rog‘iga javob bo‘lishi, 24 shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi). O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarni nima? So‘rog‘iga javob bo‘lgan otlardan farqlashga o‘rganadilar. Bu bosqichda ular so‘zlarni so‘roq berish bilan farqlashni o‘rganadilar, o‘quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o‘sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasi shakllana boradi. “Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo‘lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so‘zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o‘simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so‘zlar guruhlarga ajratiladi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar aniqlanadi: bu so‘zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? So‘rog‘iga javob bo‘ladi. Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, go‘zallik, ishonch, sevinch, o‘kinch, qo‘rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otning bolalar o‘rgangan belgilari asosida (nima? So‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs yoki narsa nomini bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish uchun o‘qituvchi o‘qish kitobidan matn tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni topishni, so‘ngra matnni shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o‘qiganda, matn 25 mazmunini tushunib bo‘lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan shaxs va narsalarning nomi, bu so‘zlarsiz bir- birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz . 26 II Bob. Otni o‘rganishda izchillik 2.1 Otlarda son bilan tanishtirish. “Otlarda son”, ya’ni otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarda: 1) birlik va ko‘plikda qo‘llangan otlarning ma’nosi va qo‘shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi otdan ko‘plik shaklidagi va, aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so‘zlarning bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar – daftarlar, qalam – qalamlar, nok – noklar kabi. Suhbat asosida daftar so’zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar so‘zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo‘llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko‘plikda qo‘llanadi. Ko‘plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga –lar qo‘shimchasi qo‘shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? So‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? So‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘quvchilariga faqat birlikda qo‘llanadigan otlar, birlik shaklida qo‘llangan armiya, qo‘shin, xalq kabi otlar ko‘plik ma’nosini bildirishi, bunday otlarga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda anglatadigan ma’nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar o‘quvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishini kuzatish aslida so‘z shakli 27 ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik qo‘shimchasi bilan o‘zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo‘shimcha qo‘shish bilan so‘zning leksik ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Bu mavzu o‘quvchilar uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o‘rganilgunga qadar, o‘quvchilar “shaxs” tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o‘rganmagan bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi shaxs, narsa birlik va ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o‘quvchilarni otlarda egalik qo‘shimchalari bilan tanishtirishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi “egalik” so’zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: “egalik” ega bo‘lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik qo‘shimchasi deganda biror narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan qo‘shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. Otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi va o‘quvchilar kitob – o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qituvchi kitob va kitobim so‘zlarini taqqoslashni –im qo‘shimchasining ma’nosi haqida o‘ylab ko‘rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o‘quvchilar qo‘shimchaning ma’nosi haqida fikr yuritadilar, ammo kitobim so‘zining ma’nosiga (mening kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O‘qituvchi qisqa tushuntiradi: – Tilda uchta shaxs mavjud: I shaxs – so‘zlovchi II shaxs – tinglovchi 28 III shaxs – o‘zga Hozir men sizga so‘zlayapman, tushuntiryapman, demak, men – so‘zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) – o‘zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so‘ziga qo‘shilgan -im qo‘shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobniig egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so‘zidagi -imiz qo‘shimchasi kitob so‘zlovchi shaxsga, shu bilan birga, ko‘p shaxsga (ko‘p so‘zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo‘- shilgan mana shunday qo‘shimchalar egalik qo‘shimchalari deyiladi. Egalik qo‘shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi. Egalik qo‘shimchalari otlarga ikki variantda qo‘shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi, qo‘shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, - si, -miz, -ngiz, -si egalik qo‘shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, - ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo‘shimchalari qo‘shiladi. Shundan so‘ng o‘quvchilar “Ona tili” darsligidagi qoidani o‘rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar. 29 2.2 Otlarda egalik qo’shimchalari O‘quvchilarga egalik qo‘shimchalari haqidagi ko‘nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan otni topish, uni tarkibiga ko‘ra tahlil qilib, egalik qo‘shimchasining shaxs- sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo shimchasini qo‘shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik qo‘shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida esa egalik qo‘shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog‘lanib, so‘z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so‘zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o‘rgatishda o‘quvchilarning gapda so‘zlarning bog‘lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o‘quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini) ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o‘quvchi ot gapda qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so‘zlar bilan bog‘langanda qo‘shimchalar bilan o‘zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o’quvchilar so’z shakllarining o’zgarishi bilan amaliy tanishadilar. O‘quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi qo‘shimchalar 30 bilan tanishadilar, bu qo‘shimchalar gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishini tushunadilar. Ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozishga o‘rgatish hisoblanadi. Ot quyidagi izchillikda o‘rganiladi: 9) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish; 10) ko‘plikdagi otlarning turlanishini o‘rgatish; 11) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o‘rganish va u bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida ko‘nikma hosil qilish. Otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi – turlanish haqida tushuncha berish bilan o‘quvchilarga kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishi, o‘zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so‘roqlari, qo‘shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi. O‘quvchilar turlanish bilan, kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so‘z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so‘zlar bilan shakl yasovchi qo‘shimalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog‘lanishini kuzatadilar, bu qo‘shimchalar kelishik qo‘shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning joylashish tartibi, so‘roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq qo‘shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida 31 tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. O‘quvchilar o‘zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o‘zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi: o‘quvchilar avval gapda ot bog‘langan so‘zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so‘roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. Masalan, o‘qidi (nimani?) – kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi o‘zlashtirganlaridan so‘ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi. Ko‘plikdagi otlarning turlanishini o‘rganishda nutqda ko‘plikdagi otlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini takomillashtirish maqsadi ko‘zda tutiladi. O‘quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so‘rog‘ini va bitta shaxs, narsani bildirishni aytadilar, (nima? – kitob, kim? – o‘quvchi); o‘qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so‘roqqa javob bo‘lishini, qaysi kelishikni bildirishini so‘raydi, ular qinalmay javob beradilar (nimalar? – kitoblar, kimlar? – o‘quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko‘plikdagi otlar bosh kelishikda nimalar? yoki kimlar? So‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko‘plikda turlaydilar va ko‘plik qo‘shimchasi doim kelishik qo‘shimchasidan oldin qo‘shilishini, so‘roqlarini bilib oladilar. Har bir kelishikni alohida o‘rganishnipg vazifasi kelishikni o’rganish bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o‘quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. 32 Kelishiklarni bilib olish maqsadida so‘roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o‘quvchilar, birinchidan, so‘roqni otning yakka o‘ziga emas, balki gapda ot ma’no tomondan bog‘langan so‘zdan shu otga berishni o‘rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning so‘roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o‘zlashtirishda gapning asosini aniqlagach, gapda o‘zaro bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini) belgilash, ot bog‘langan so‘zni topish, so‘roq berib, qaysi kelishik bilan turlanganini, birlik yoki ko‘plikda qo‘llanganini aniqlash izchilligida ishni uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni kinoga taklif qildi. Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher – ega (bosh kelishikda, birlik); Alisher (nima qildi?) – taklif qildi – kesim; taklif qildi (kimni?) – Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki qaerga?) – kinoga (ot, jo‘nalish kelishigida, birlik). Kelishiklarning xususiyatlarini o‘rganishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o‘rganish maqsadga muvofiq: 1. Kelishikning grammatik ma’nosi. 2. So‘roqlari. 3. Qo‘shimchasi. 4. Gapdagi vazifasi. Kelishiklarni shu tarzda o‘rganish ularni o‘zaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bir kelishik o‘zining muhim belgilari (ma’nosi, so‘rog‘i, qo‘shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelshiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish uchun o‘quvchilar kelishiklarning 33 muhim belgilarini puxta o‘zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o‘zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko‘nikmasini shakllantirishga katta o‘rin beriladi. Bosh kelishikning xususnyatlarini o‘rganish bilan otning kelishik qo‘shimchasi yo‘q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so‘zni o‘ziga tobe qilishi, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? So‘roqlariga javob bo‘lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilinadi; lug‘atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba’zan egalik qo‘shimchasi olib qo‘llanishi bilan tanishtiriladi. O‘quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir qo‘shimcha o‘rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini o‘rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o‘quvchilarda kelishiklardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini hosil qilish maqsadi ko‘zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun bu ikki kelishikning ma’nosi, so‘roqlari, qo‘shimchasi va gapdagi vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi. Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma’nosini bildirib, gapda boshqa otga bog‘lanadi, u bog‘langan ot egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi (o‘quvchining daftari, gulning bargi kabi); 2) kim(lar)ning?, nima(lar)ning?, ba’zan qayerning? so‘roqlariga javob bo’ladi; 3) -ning qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keladi. Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o‘ziga olgan shaxs, narsa ma’nosini bildiradi, gapda doim fe’lga bog‘lanadi (vazifani 34 bajardim, kitobni o‘qidi kabi); 2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba’zan qayerni? So‘roqlariga javob bo‘ladi; 3) -ni qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasini bajaradi. O‘quvchilarning bu ikki kelishik qo‘shimchasidan nutqda to‘g‘ri foydalanish va ularni to‘g‘ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniqlash, so‘roqlar o‘rniga gapning mazmuniga mos so‘zni kelishik bilan turlab qo‘yish, tushirib qoldirilgan kelishik qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib ko‘chirish, tanlab ko‘chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish diktantlaridan ko‘proq foydalaniladi. O‘quvchilarni qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz qo‘llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. O‘quvchilar jo‘nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh tovush bilan tugagan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga qo‘shilganda talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, Shavkatga kabi so‘zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o‘quvchilar “Mehnat yetkazar har tilakka” kabi gapni o‘qib, tilak so‘zining o‘zgarishini kuzatadilar; gapdagi tilakka bog‘langan so‘zni topadilar va shu so‘zdan otga so‘roq beradilar (etkazar (nimaga?) tilakka); bu jo‘nalish kelishigining so‘rog‘i ekanini aytadilar; tilakka so‘zi so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi va tilak – o‘zak, -ka qo‘shimcha ekani aniqlanadi; so‘ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, o‘zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo‘shimcha ham k undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa 35 chiqariladi: jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo‘shiladi. “Baliq qarmoqqa ilindi” gapidagi qarmoqqa so‘zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi. Xulosani o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari chiqaradilar: oxiri q undoshi bilan tugagan otlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -qa shaklida qo‘shiladi. O’quvchilar o‘rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik qo‘shimchasi -da ning -ta bo‘lib eshitilsa ham - da shaklida yozilishi tushuntiriladi. Ba’zi o‘quvchilar o‘rin-payt kelishigi o‘rniga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasini ishlatib, xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o‘quvchilar bilan fe’ldan jo‘nalish va o‘rin-payt kelishigida qo‘llangan otga so‘roq berib, so‘z birikmasini topishni ko‘proq mashq qilish va kelishiklarning so‘rog‘i va ma’nosiga qarab farqlashga o‘rgatiladi. Masalan, bordi (qayerga?) – maktabga, bo‘ldi (qayerda?) – maktabda; oldim (kimga?) – ukamga, ko‘rdim (kimda?) – ukamda. O‘quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi. Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini ta’minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq, tanlash, mashq materialini asta murakkablashtirib borish bilan o‘quvchilarning mustaqilligini oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib borish va o‘quvchilarning nutqini o‘stirish bilan bog‘lab o‘rgatishdir. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ot yaxlit holda o‘rganiladi va 36 uni o‘rganish o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini, vazifasini o‘zlashtirishiga, shuningdek, ularda kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratiladi. OT SO‘Z TURKUMINI O‘RGANISH DARSLARI O‘qituvchi dastlab talabalarga ot so‘z turkumini o‘rganishdagi izchillik haqida ma’lumot beradi. I sinfda shaxs va narsani bildirgan so‘zlar mavzusi bilan o‘quvchlarni tanishtiradi. Shaxs va narsani bildirgan so‘zlar kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi so‘roqlar yordamida aniqlanadi.O‘qituvchilar nutqini shaxs va narsani bildirgan so‘zlar bilan boyitish aytib o‘tiladi. Darsning turi yangi bilim beruvchi tipida bo‘ladi. Darsning jihozi gullar, daraxtlar, turli kasb egalari tasvirlangan rasmlar bo‘lishi mumkinligi haqida talabalarga tushuncha beriladi.Dars davomida saylanma diktant o‘tkazish mumkin. Bundan o‘quvchilarga so‘zlar ichidan o‘quv qurollari nomi yozish, boshqa so‘zlarni tashlab ketish tushuntiriladi. Uy, kitob, olma, daftar, chizg‘ich, qalam, darslik bilan ishlash orqali o‘quvchilar tushunchasi mustahkamlanadi. 37 Xulosa U'zbekiston Respublikasining ‘‘Ta'lim to'g'risida»gi hamda ‘‘Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida’’gi Qonunlarida shuningdek, Prezidentimizning ‘‘Ta'lim – tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish to‘g‘risida’’ gi bir qator farmonlarida ta’lim tizimida o‘quvchilarni erkin fikrlay olishga o‘rgatish vazifalari qo‘yiladi. Bir qator farmonlar, shuningdek ‘‘Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi’’ talablarini bajarish maqsadida, zamon talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash uchun avvaldan bor ta’lim mazmuni va ta’lim berish usulini o‘zgartirish, yangiliklar kiritish davr taqozosidir. 5 О‘quvchilar bilimining mavjud holatini kuzatish va qiyoslash shunday xulosaga olib keldiki, ona tilini o‘qitishning mazmunan va mohiyatan o‘zgartirish, boshlang‘ich sinfda o‘quvchiga nimani o‘qitish? Va qanday o‘qitish lozim? Degan har bir savolarga tajribali va izlanuvchan o ‘qituvchilar javob topib borsalargina dars samaradorligi ta’minlangan hamda ko‘zlangan maqsadga erishilgan bo‘lardi. Ona tilidan ta’lim berishda o‘qituvchi va o‘quvchilar orasidagi munosabatlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, ya’ni o‘quvchi ta’lim jarayonining faol ishlovchisiga aylantirilsa, o‘qituvchi esa bu jarayonning boshqaruvchisiga aylantirib borilsa ona tili ta’lmining samaradorligini ta'minlangan bo‘lardi. Ona tili ta’limi umumiy ta'limning ajralmas bir tarkibiy qismi sifatida o‘quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr maxsulini nutq 5 2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy ta`limini tashkil etish to`g`risida”gi 203-qarori, “Ma‘rifat” ro‘znomasi, 1998, 13 may 38 sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri ravon ifodalash kunikma va malakalarini shakllantirish xamda rivojlantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Ana shu talab va ehtiyojlar bajarish uchun ona tili ta’limini yangi pedagogik texnologiya asosida tashkil etilsa, ya’ni ona tili ta’limi maqsadiga muvofiq keladigan mazmun va usuli ishlab chiqilsa va amaliyotga tadbiq etilsa ta'lim sifati oshishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi ayni haqiqatdir. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ot yaxlit holda o‘rganiladi va uni o‘rganish o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini, vazifasini o‘zlashtirishiga, shuningdek, ularda kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini shakllantirishga qaratiladi. 39 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol-avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Prezident I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi II sessiyasida so‘zlagan nutqi, 1997 y 29 avgust) T, 1998 y, 63-b . 2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy ta`limini tashkil etish to`g`risida”gi 203-qarori, “Ma‘rifat” ro‘znomasi, 1998, 13 may 3.Ta’lim taraqqiyoti.Umumiy o‘rta ta’lim. Davlat ta’lim standarti.Sharq.1999 yil. 4.Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti. Toshkent.2005 yil. 5.To‘xliyev B. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2006. 232-b. 6. To‘xliyev B., Oxunjonova O., Jumashev D. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi (Amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari). - T.: “O‘zbekiston” 2011. - 145 bet. 7. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 324-b. 8. Sapayev Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 243 9.Tadjibayeva D.Sh. Ona tili o‘qitishda zamonaviy ta’lim metodlari // The journal of academic researcg in educational sciences. 2021. maxsus son. 486-488 betlar. 10. Tadjibayeva D.Sh. “5-sinf ona tili darslarining adabiyot fani bilan o‘zaro integratsiyasi”. // Tilshunoslikdagi zamonaviy yo‘nalishlar: Muammo va yechimlar. Xalqaro amaliy konfrensiya. Andijon, 2020. 136-139-bet 11. Omonturdiyev J. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklari tipologiyasi. T.: O‘qituvchi, 1988. – 212 b. 12.Qurbonova M.Hozirgi zamon o‘zbek tili(sodda gaplar sintaksisi uchun materiallar) - T.,2002 127b 13.Sayfullayeva R,Mengliyev B,v.b.Hozirgi o‘zbek tili.Sintaksis 3- T,.2006. 14.O‘zbek tili grammatikasi.sintaksis – T.: FAN, 1976 15.G‘ulomov A,Asqarova M.Hozirgi o‘zbek tili.Sintaksis.-T.,1987 16.http:/www.pedagog.uz/ Pedagogika muassasalari portali. 40 Internet manbalar: 17.uz.m.wikipedia.org (Abdullaxonov Jonrid) 18. Arxiv.uz 19. Fayllar.org 20. Kitob.uz 21.www.ziyonet.uz kutubxona 41

Mundarija:

Kirish.......................................................................................................3

I Bob. Ega va uning gap qurilishidagi o‘rni..........................................5

1.1.Ega....................................................................................................10

1.2.So‘z turkuminio‘qitish metodikasi.....................................................20

II Bob. Otni o‘rganishda izchillik..........................................................21

2.1.Otlarda son bilan tanishtirish..............................................................22

2.2 .Otlarda egalikqo‘shimchalari............................................................30

Хulоsа...................................................................................................38

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr..........................................................................40


 

Sotib olish