• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 50.4KB
Покупки 12
Дата загрузки 18 Август 2024
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

(qanday?) sifatlovchi aniqlovchidir. Aniqlovchi ikki xil bo’ladi. Sifatlovchi aniqlovchi. Qaratqich (ko’rsatuvchi) aniqlovchilar. Sifatlovchi aniqlovchilar. Predmetni belgisini, vaqtga va o’ringa munosabatini, miqdor,tartibini bildiradigan aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar deyiladi. Sifatlovchi bog’lanib kelgan so’z sifatlanmish deyiladi. Masalan: Soyning tagida kom kok suv oqib o’tadi. Bunda kom-kok sifatlovchi, suv esa ifatlanmishdir. Sifatlovchi quyidagi so’z tur quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1. Sifat bilan: Ufq qizil atlaslarga o’ralib, oltin sochning yo’llariga boqadi. (U). 2. Son bilan: O’n ikki gektar er kaftdek tekkis qilib qo’yilgan. Nilufar bu yil meditsina bilim yurtining ikkinchi kursini tugatdi. 3. Olmosh bilan: Qandaydir bolalar yugurib chiqdi. (O). 4. Allaqanday xatni o’qigan edim. (U.X). 5. Ot bilan: Asfalt ko’chaning y er-bu erida suv xalqob bolib yotardi. Sifatdosh bilan: Gurillagan shaboda ularning yuzlarini silay boshladi. (P.T). 6. Ravish bilan: Tog’ning uzoq-yaqin yon bag’irlarida yanada balandroq va daxshatliroq aks-sado eshitildi. (S.A). 7. Taqlid soz bilan: G’uj-G’uj qushlar daraxtlarda sayray boshladi. Sifatlovchi aniqlovchi aniqlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi ba’zan yopiq holda, ya’nibirikma holda kelishi ham mumkin: Daladan guvirlab esgan shamol yalang koylakli qizlarni junjitdi. (O Yoki: Katta, gavdali, oppoq soqoli ko’kragiga tushib turgan chol Berdiqulovga qaradi. (C.N). Qaratqich aniqlovchilar: Bir predmet yoki shaxsning boshqa bir predmet yoki shaxsga qarashli ekanini bildirgan aniqlovchi qaratqich aniqlovchi deuiladi. Masalan: Bu yilgi bahorning kech kelishi ko’plarninig tinkasini quritdi. (S.Karomatov) Yoki: Yomonning yaxshisi bo’lguncha, yaxshining yomoni bo’l. (maqol). Birinchi gapda bahorning ko’plarninig so’zlari, ikkinchi gapda esa yaxshining va yomonning so’zlari qaratqich aniqlovchidir. Qaratqich aniqlovchilar quyidagicha ifodalanadi: 1. Ot yoki uni o’rnida qo’llanuvchi olmosh bilan: Kishining muxim burchlaridan biri– ota va onanig hurmatidir (Navoiy). 15 Talabaning F.I.SH. Yoqubova Maftuna Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 405- guruh Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi : “Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi” Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva A’zolar: _________________ __________ _________________ __________ _________________ __________ 2 IBOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Gapda biror so’roqqa javob bo’lgan va o’zaro tob е bog’langan so’z yoki so’z birikmasi gapbo’lagi d е b ataladi. Gap bo’laklarini b е lgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir. So’zlarga so’roq b е rish, ularning qaysi turkumga mansubligi, gap ichida joylashish tartibi, qanday qo’shimchalar olishi tom ma'noda gap bo’laklarining turlarini b е lgilashda asos bo’la olmaydi. Gap bo’laklarining turi odatda bir-biriga nisbatan aniqlanadi: ega k е simga nisbatan, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan, hol hollanmishga nisbatan, to’ldiruvchi to’ldirilmishga nisbatan aniqlanadi. Nisbat b е riluvchi bo’lak bo’lmas ekan, u yoki bu gap bo’lagi haqida gapirish mumkin emas. Gap bo’laklarining gap tarkibidagi mavqei bir xil emas. Ba’zi gap bo’laklari gap qurilishida markaziy o’rinni egallaydi, bunday bo’laklarsiz fikr anglashilmaydi. Ayrim bo’laklar esa gap qurilishida asosiy rol o’ynamaydi, ularning ishtirokisiz ham bosh bo’laklar orqali fikr anglashilaveradi. Shunga ko’ra gap bo’laklari ikki turga ajratiladi: 1) bosh bo’laklar; 2) ikkinchi darajali bo’laklar. Bosh bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi. Fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi. Ikkinchi darajali bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qilmasdan, uni hajm jihatdan kengaytiradi yoki so’z birikmasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar bilan yoki o’zaro tobe aloqada bo’lib, ularni izohlash, aniqlash, to’ldirish uchun xizmat qiladi. Bosh bo’laklar ega va kesimdan iborat. Ikkinchi darajali bo’laklar aniqlovchi, to’ldiruvchi va holdir. Sodda gaplar grammatik asosiga(ega va kesim ishtirokiga) ko’ra ikki xil bo’ladi; ikki bosh bo’lakli gap va bir bosh bo’lakli gap. Ikki bosh bo’lakli gap. Gapning grammatik asosida ikki xil bosh bo’lak, ya’ni ega va kesim ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh bo’lakli hisoblanadi. Gapbo’laklari gapdagi vazifasi, o’rniga qarab bosh bo’laklar (ega va kesim) va ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ) ga ajratiladi. Ega va kesim ikki bosh bo’lakli gapning grammatik asosini tashkil etadi. Gapbo’laklari tartibi ikki xil bo’ladi: odatdagi tartib, o’zgargan tartib. Odatdagi tartibda gap bo’laklari tartibi quyidagicha bo’ladi: 6 holi ish– harakatning qanday bajarilishini bildirib kelganda, qanday? Qanday qilib? So’roqlarining biriga javob bo’ladi. O’rin holi harakat bo’lishidagi eng so’nggi chegarani ifoda qilib,-gacha,-ga,- qadar,-ga dovur kabi formada kelishi mumkin: Sayohatchilar Hamzaobodga qadar mashina bilan borishdi. Harakatning boshlanish o’rnini ifoda qilib, qaerdan so’rog’iga javob bo’ladi. Bu hol chiqish kelishigidagi so’z bilan shuingdek, ko’makchili ishlatilgan so’z bilan ifodalanadi: qirdan g’ir- g’ir shabada esadi. Payt holi. Ish-harakatning bajarilish payitini, uning chegarasini bildirib, qachon? Qachongacha?, qachondan beri?, kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Payt holi payt ravishi bilan, o’rin, chiqish, jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, ko’makchi ishlatilgan so’z bilan, birikma bilan ifodalanadi. Masalan: Qizlar kechasi bilan dars tayorladilar. (S.N.). Bir necha kundan so’ng Botir uyiga qaytdi. 1. Harakatning bajarilishidagi paytni bildiradi. Kechqurun xayat a’zolari yana klubga to’plandilar. 2. Harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi. Bunda hol “payt bildiruvchi so’z + ga dovur”, “payt bildiruvchi so’z + ga qadar”, shaklida bo’ladi. Masalan: Yaxyoxon kechqurunga dovur mehmonlar yonida boldi. Yo’lchi shu vaqtga qadar dala bilan ovora edi. (O) Shuningdek, payt holi ish harakatning bajarilishpaytidagi dastlabki chegarani bildiradi. Bu xil hol “payt bildiruvchi so’z + dan beri” , “payt bildiruvchi so’z + dan buyon” shklida bo’ladi. Masalan: O’zbek ahli necha yillardan beri mustaqillikni orzu qilib kelganlar. Sabab holi. Ish harakatning bajarilish sababini bildirib, nimaga? Nima sababli?, so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Sabab holi vazifasidagi so’z ko’pincha uchun, sababli, tufayli kabi ko’makchilar bilan keladi. Masalan: Komiljon nazariy jihatdan kuchli bo’lganligi uchun ko’pincha Zunonov bilan baxlashib turdi. (I.R). Sabab holi chiqish kelishigidagi so’z bilan ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod xursandchiligidan tez-tez qadam bosib ilgari yurib ketdi. (P.T). Maqsad holi. Ish harakatning bajarilishidagi maqsadni bildirib, nima uchun?, nimaga? Nima maqsadda?, kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Masalan: 18 1.Oqibat, hozirgacha ham ayrim fuqoralar, ayniqsa, yoshlar orasida ikkilanishlar, hatto muxolifat tomoniga og’ib ketish kabi achinarli hollar kuzatilmoqda. (Gazetadan) 2.Natijada ko’plab fuqoralar uchun buzg’unchi muxolifatning asl basharasi, uning maqsad va vazifalari mohiyati, kirdikorlari to’laqonli bayon etib berilmadi. (Gazetadan.) 3.Yig’inda fermer xo’jaliklari taraqqiyoti uchun mahalliy fermerlar tomonidan qo’yilayotgan sun’iy g’ovlarning sabablari ham aytildi. (G azetadan.) Kesimning qismi taqlid so’zlardan yasalgan fe’llar ham eganing ifodalanishini taqozo etadi. 1.Eshik taq-taq qildi. 2.Yuragim shuvillab ketdi. 3.Qarg’a qag’illaydi. Tabiat hodisalarini ifodalovchi ayrim fe’llar ham eganing mazmuni bilan o’ta zichlashib ketganligi bois nutqda eganing tushib qolishiga yo’l qo’ymaydi: Tong otdi. Kun botdi. Chaqmoq chaqdi. Qorong’u tushdi 22 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. I.BOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT…………… 1.1. Bosh bo’laklar haqida………………………………………….……...…….. 1.2. Ikkinchi darajali bo’laklar haqida ma’lumot…………………....................... II.BOB. EGA VA UNING GAP QURILISHIDAG IO’RNI ……………….… 2.1. Ega va uning ifodalanishi………………………...……………………..…… 2.2. Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi………………………………….. XULOSA…………………………………………………………………………. FOYDALANILGANADABIYOTLAR…………………………………………. 3 oshar (Maqol). Birlashgan daryo bo’lar, tarqalgan irmoq bo’lar (Maqol). Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. Ravish otlashganda, gapda ega bo’lib kelishi mumkin: Ko’p so’zning ozi yaxshi, oz so’zning o’zi yaxshi (Maqol). O’qishning erta-kechi bo’lmas (Maqol). Eganing otlashgan taqlid so’z bilan ifodalanishi. otlashib ega vazifasini bajaradi: Otning dukura Taqlid so’zlar-dukuri relslarning tutashgan joyiga urilayotgan g’ildirak tovushi bilan uyg’unlashib ketardi. (Ch.Aytmatov). Bu shovqinlarni karnayning vat-vati bosib ketadi. (S.A.) Eganing otlashgan undov so’z bilan ifodalanishi. Ega vazifasida otlashgan undov so’z kelishi mumkin: Yer kurrasida qadim-qadim zamonlardan yangragan musiqiy «qur-ey!» bunday keyin ham tinmaydi. (S.Nurov). Eganing otlashgan modal so’zbilan ifodalanishi. Otlashgan modal so’z ega vazifasini bajarishi mumkin: Bor so’ylaydi, yo’q o’ylaydi. (Maqol). Ega ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanishi mumkin: Birovning ko’nglini ko’tarish qiyin, ko’nglini cho’ktirish esa oson. Bundan tashqari, ega so’z birikmasi yoki gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanadi. Eganing so’z birikmasi bilan ifodalanishi. Ega vazifasida so’z birikmasi kela oladi: Haqiqat va to’g’rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat qiladi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Eganing gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanishi. Ega-kesim munosabati aks etgan predikativ birlik ega vazifasida kela oladi: Bilagi zo’r birni yiqitadi, bili mi zo’r–mingni (Maqol). 25 biriga javob beradi. Hol ravish, ravishdosh, jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigidagi ot yoki ko’makchili ishlatilgan ot bilan, shuningdek, taqlid so’z, son bilan ifodalanadi. Ravish asosan, hol vazifasida keluvchi so’z turkumidir. Gapda asosan hol vazifasida qo’llanish ravishdosh uchun ham xosdir. Masalan: G’ulomjon qishloqda bo’lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so’zlab berdi. (M.I). Zanjirlanmagan eshik sekingina shirq etib ochildi. (P.T.) . Ot jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigida kelib yoki ko’makchi bilan ishlatilib, gapda hol bo’lib keladi. Bunda o’rin, payt, sabab, maqsad, miqdor kabi ma’nolar ifodalanadi. Masalan: Mashina kichik kocha bilan adir tomonga jo’nadi. (I.R). Botir endi ikki quloq bo’lgan g’o’zalar orasidan borar edi. (S.N). Harakat nomi hol bo’lib kelganda, u ham ot kabi shakillanadi. Masalan: Jamoa boshqaruvi raisi brigadalarga yana besh sentiner oshirmoq uchun shart qo’ydi. Hol taqlid so’z bilan ham ifodalanishi mumkin: Xayot piq-piq yig’lar, elkalari dir-dir titrar edi. (M.I). Son hol vazifasida kelganda, kopincha, marta, karra so’zlari bilan ishlatiladi. Masalan: Tepalik bir necha soat moboynida besh marta qo’ldan qo’lga o’tdi. (O). Ayri hollarda hol birikma tarzida ifodalanishi mumkin. Masalan: Poezd Xovosga erta bilav soat sakkizda etib keldi. (G.G). Hol hamma vaqt ham kesimga bog’lanavermaydi, u gapning boshqa bo’lagiga bog’lanishi ham mumkin. Masalan: Uzoqda qop-qorayib turgan tog’ning usti ko’rindi. (A.K). Tashqirida o’tirgan ayollarni ham qotib-qotib kulgani ichkariga eshitildi. Birinchi gapda hol (uzoqda) aniqlovchiga (qop-qorayib turgan) ikkinchi gapda esa hol (qotib-qotib) egaga (kulgani) bog’lanib kelgan. Hollar ma’nolarga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: Ravish holi. O’rin holi. Payt holi. Sabab holi. Maqsad holi. Miqdor daraja holi. Ravish holi Ish– harakatning qay tarzda bajarilishini yoki qanday bo’lishini bildiradi. Ravish 17 Nozimbek qishloq ahli turmash-tarzini tekshirish uchun yo’lga chiqdi. Maqsad holi jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, maqsad ravishdoshi bilan ham ifodalanadi. Paxtakorlar Qurultoy ishtirokchilarini qarshi olgani shoshildilar. Miqdor– daraja holi. Ish Harakatning bajarilishini miqdor va daraja jihatidan aniqlab qancha? Qanchalik? Nech marta? Qanchalab? kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Miqdor– daraja holi ko’pincha miqdor– daraja ravishlari bilan ifodalanadi. Masalan: Ko’p bilgan oz so’zlar. (maqol). ~21~ Sonlar ayrim hollarda marta so’zi bilan kelib, gapda miqdor– daraja holi bo’lib keladi. Masalan: Notanish yo’lovchi Manzuraning yuziga bir-ikki marta erostidan qarab qo’ydi. Yoki: Bugun qurilishda odam kundagidan ikki-uch marta ko’p edi. Miqdor daraja holi birikma bilan ham ifodalanadi. Hokimiyatdan kelgan mutaxassisliklar birigada yumushini uch kun tekshirdi. 19 6. Namozi bomdoddin keyin volidangni ziyorat qil va xizmatida bo’l. (MuhammadSiddiq Rushdiy) 7. Jannat onalar oyog’i ostidadir. (Hadis) 8. Otalarning do’stligi bolalarni yaqinlashtiradi. («Otalar so’zi») 9. Ota-ona behad bo’ladi xursand, farzand bo’la olsa munosib farzand. (Muhammad Javhar Zamindor) Topshiriq.Yuqoridagi gaplarni jadvalga mos ravishda joylashtiring. Gap bo’laklarining me’yoriy tartibi gap bo’laklarining o’zgargan tartibi uyga vazifa sifatida quyidagi topshiriqni berish maqsadga muvofiqdir: She’rni ifodali o’qing. Uni nasriy bayon qiling. Undagi gap bo’laklarining odatdagi va o’zgargan tartibiga diqqat qiling. Fikrimizcha, amaldagi darsliklarning qayta nashrlariga yuqoridagi kabi topshiriqli nutqiy mashqlar kiritilsa, fikrni mustaqil ravishda matn tarzida ifodalash ko’nikma va malakalarini shakllantirish osonlashadi. Aynan mana shunday qiziqarli mashg’ulotlar o’quvchilarni darsga bo’lgan munosabatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va ularning darsga bo’lgan qiziqishini oshirishga yordam berishiga ishonaman. Hammasi dars jarayoniga bog’liqdir. 10 o tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi (Hamid G ulom). Ega gapda har doim birorʻ ʻ so z yoki so zlar birikmasi bilan ifodalanishi shart emas. Ba zi gaplarda ega tushib ʻ ʻ ʼ qolishi, yashirin bo lishi mumkin. Eganing gapda qo llanishi yoki qo llanmasligi ʻ ʻ ʻ gapning mantiqiy mundarijasi, grammatik shakli va nutq uslubi bilan bevosita bog liq. ʻ O’rganilganlikdarajasi. Ega gap bo’laklari sirasiga kirib, gapning qurilishida asos hisoblanadi. Ko’p gaplarda egali va egasiz kelgan holatlarni ham uchratamiz. Aynan kurs ishi davomida egali egasiz gaplarni farqlay olishingiz mumkin. Kurs ishi maqsadi. O’zbek tilida eganing gapda qo’llanilishi haqida umumiy ma’lumotlar berish va xulosalar chiqarish. Kurs ishining hajmi . Kirish, 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 5 strukturasi uch uzv (ega, hol, kesim) dan iborat bo’lib, egali gaplarda ega pozitsiyasi bo’sh bo’lmaydi, to’ldirilgan bo’ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol, yuzaga chiqqan kesim bo’lishi mumkin. Quyidagi ikki gapni qiyoslang: 1.Men kitobni o’qidim. 2.Kitobni o’qidim. Har ikkala gap qolipi ularning kesimiga xos shaxs-son qo’shimchalari ega, uning tabiati (qaysi shaxs, son) haqida to’liq axborot berib turibdi. Har ikkala gap uchun ham ega I-shaxs birlikdagi kishilik olmoshidir. Biroq, ulardan birinchisida bu lisoniy to’liqlik (ega pozitsiyasining bo’sh emasligi) nutqda namoyon bo’lgan, ikkinchisida esa nutqiy ehtiyoj bo’lganligi tufayli namoyon bo’lmagan. Ko’rinadiki, har ikkala gap ham lisoniy egali, ega pozitsiyasi to’ldirilgan gap qismining hosilasidir. Egasi ifodalangan (nutqda namoyon bo’lgan) gaplar. Egasi ifodalanmagan (nutqda namoyon bo’lmagan) gaplar. Egasi ifodalanishi ixtiyoriy bo’lgan gaplar. Egasi ifodalangan gaplar. Kesimdagi xususiyatlari va ularning o’zaro munosabati tufayli nutqda eganing tushirib qoldirilishi mumkin bo’lmaydi. Bunda ham eganing nutqiy voqelanishini zarur qilib qo’yadigan: I. Kesimdagiga bog’liq holda ega ifodalanishining zarurligi. Kesimning qismi vazifasida frazema (ibora) kelganda, egani tushirib qoldirishning iloji yo’q. 1. Bu voqeadan Jamshidning kapalagi uchib ketdi.(Gazetadan.) 2.Markazga kelib, bo’lib o’tgan voqealarning butun tafsilotini eshitgan Qalandarovning fig’oni falakka chiqdi. Bunda ega ifodalanishining zarurligi, ko’rinib turibdiki, gapning qolipiga emas, balki iboralarda ega bilan kesim aloqasining o’ta zichligi, iboralarning barqaror hodisa ekanligi bilan bog’liqdir. Ma’lumki, ayrim xollarda o’timli fe’llarning semantikasi ularning vositasiz to’ldiruvchi bilan kompletiv (o’ta zich) aloqa bo’lishini taqozo qila (masalan, kuzatmoq, ko’rmoq, aytmoq). Bu so’zlarning ob’ekt valentligi (tushum kelishigidagi kengaytiruvchisi) zaruriydir. Shu boisdan fe’l majhul nisbatga o’tgach, ularning vositasiz to’ldiruvchisi egaga aylanadi, shuningdek, mazkur kompletiv aloqa ham saqlanib qoladi, avval to’ldiruvchi, endi esa eganing ifodalanishi zarur bo’lib qoladi. 21 tepalikka, demak, bu bo’lak–to’ldiruvchi, egaga bog’langan; qaysi tepalikka chiqish?–bu, demak, u aniqlovchi: qaysi? qanday? qanaqa? qancha? kabi so’roqlari aniqlovchiga, aniqrog’i, sifatlovchi aniqlovchiga beriladi. Shunday qilib, gap bo’laklarining turi odatda bir-biriga nisbat berib aniqlanadi. Chunonchi,ega kesimga, kesim egaga nisbatan, to’ldiruvchi to’ldirmishga, hol hollanmishga, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan tayinlanadi. Nisbat beriluvchi unsur bo’lmas ekan, u yoki bu bo’lak haqida gapirish mumkin emas. Masalan, aniqlanmish bo’lmas ekan, aniqlovchi haqida, kesim bo’lmas ekan, ega haqida gapirib bo’lmaydi. Shu tariqa gap bo’laklarining turini belgilashda sintaktik aloqaga kirishuvchi qismlarning turi, shakli, bir-biriga nisbati, leksik-semantik xususiyati vaularning sintaktik aloqaga kirituvchi vositalar asosga olinadi. To’g’ri, gapning bo’laklariga so’roqlar berish usuli bilan ularni aniqlash ba’zi jihatlaridan o’zini oqlay olmaydi. Masalan, Biz ketdik bo’lmasa, xola (A.Q.) gapida biz ham, xola ham bir xil so’roqqa (kim?) javob bo’ladi, lekin ularning birinchisi (biz) gapning bo’lagiega, ikkinchisi esa (xola) gapning bo’lagi hisoblanmaydigan qism–undalmadir. Masalan, berilgan gaplardagi gapbo’laklarini odatdagi tartib bo’yicha joylashtiring. 1. Hammadan balanddir ona mansabi. (Abdurahmon Jomiy) 2. Boshni fido ayla ato boshig’a, jismni qil sadqa ano qoshig’a. (Alisher Navoiy) 3. Odamning mevasi farzand emish derlar bu dunyoda. (Sayyodiy) 4. Farzand mehriaritar g’am zangini ko’nguldin. (Nodira) Yana misol tariqasida keltirishimiz mumkin: Quyidagi gaplardan qaysilarida gap bo’laklarining odatdagi tartibi o’zgargan. 1. Gar bu gulshanda ano bo’lsa gul-u sarv ato, sen kabi tug’mag’usi sarvi gulandom o’g’ul. (Ogahiy) 2. Har birdaraxtning mevasi bor, ko’ngilning mevasi esa farzanddir. («Otalar so’zi») 3. O’shal farzand birla shod bo’lg’ay, bori qayg’usidin ozod bo’lg’ay. (Sayyodiy) 4. O’zing ham, moling ham otangnikidir. (Hadis) 5. Atoga kim buyanglig’qilsa xizmat, o’z o’g’lindin aningdek topg’ay izzat. (Qutb) 9 2.2. Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi Kesim orqali izohlanadigan fikr predmetni anglatadigan, gapning boshqa bo’laklariga tobe bo’lmagan bosh bo’lakka ega deyiladi. Ega keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan predikativ belgining kimga yoki nimaga qarashliligini ko’rsatadi. Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan ifodalanib, kim? nima? qayer? so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Ega, odatda, yakka so’z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so’z (sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravishdosh, ravish, taqlid so’z, undov so’z, modal so’z) bilan ifodalanadi. Eganing ot bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi atoqli yoki turdosh ot ko’pincha ega vazifasini bajaradi: Sirdaryo hammasini yig’ib olib, rosa kuchga to’ladi-da.(P.Q.). Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to’ldi. (O’.H.). Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishik shaklidagi ot o’rnida qo’llanuvchi olmoshlar bilan ifodalanadi: Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi (P.Q.) Ki mdir unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi. (O’.Usmonov). O’zingiz juda aqlli, uzoqni ko’radigan odamsiz. (S.Soliyev). Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Ega harakat nomi bilan ifodalana oladi: ... ariqdan oqqan suvning shildirashi eshitila boshladi... (P.Q.). Boshliq bo’lish oson, boshlamoq qiyin. (Maqol). Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. Sifatlar otlashib, gapda ega bo’lib kelishi mumkin: Botir topsa, barcha yer, baxil topsa, bosib yer. (Maqol). Yaxshi yaxshining qadriga yetar. (Maqol). Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. Sonlar ham otlashib, ega ~26~ vazifasida keladi: Ikkovi ham bir-biriga juda o’xshash... (P.Q.). Tarbiya axloq va oqillikka tayanmog’i lozim. Birinchisi yaxshi fazilatni o’stirsa, ikkinchisi ba’zilarning illatidan himoya qiladi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Eganing otlashgan olmosh bilan ifodalanishi. Ega vazifasida sifat, son o’rnida qo’llanuvchi otlashgan olmosh bilan ham ifodalanadi: Bu, ehtimol, ona suti bilan kirgan g’ayrishuuriy bir tuyg’udir. (P.Q.). Odamlar uchun xuddi mana shunisi kerak edi. (CH.Aytmatov). Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi otlashgan sifatdosh ega vazifasini bajaradi: Ishlagan xor bo’lmas (Maqol). Qimirlagan qir 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 1. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. 2. T.,1992. 3. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya 4. Rahmatullayev Sh. «O’zbek tilida tobe bog’lanishning turlari. T.,1993. 5. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish 6. Gap qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son 7. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., 8. Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980. 9. Ne’matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi.-T.: Universitet, 2000. 10. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi–Qarshi., 2003. 11. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis.-T.: 1989. 12. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis.- T.: Fan, 1975.- 548 b. 13. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining izohli lug’ati.– Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b. 14. Abdurahmonov Sh.A. O„zbek badiiy nutqida kulgi qo„zg„atuvchi lisoniy vositalar, filol.fanlari nom… diss.– Toshken:t, 1997.– 24 b. 15. www.ziyonet. 27 2. Otlashgan sifat bilan: Botirning mushti ham yarog’. (maqol). 3. Otlashgan son bilan: Uning yarmi-besh. 4. Otlashgan sifatdosh bilan: O’qiganning tili ko’p uzun bo’ladi. (Pulkan). 5. Bir qaratqich aniqlovchi bir necha qaralmish bilan bog’lanib kelishi yoki, aksincha, bir qaralmish bir necha qaratqich bilan bog’lanib kelishi mumkin. Masalan: Mehmonlar orasida Xirotning olimlari, xofizlari ham ko’pgina edi. (O). Ayvonlarning shiftlariga ilingan osma chiroqlardan taralgan nurdan kechki olma va bexi gullari qorong’ida yanada oqarib ko’rinadi. (S.A.). qaratqich aniqlovchi belgili yoki belgisiz bo’ladi. Belgili bo’lganda kelishik affikasi saqlanadi, belgisiz bo’lganda esa bu affks saqlanmaydi: Maktabimiz bog’I yildan-yilga yashnamoqda. Izlar bo’ldim Qoraxonnig qizini, Ot ko’targan Zulfiqorning o’zini. (Folklor) Izohlovchi . Predmetni boshqa bir nom berish bilan aniqlaydigan bo’lak izohlovchi deyilabi. Masalan: Professor Nazarov kirib keldi. (A). Izohlovchi bog’langan bo’lak izohlanmish deyiladi. Izohlovchi aniqlovchi izohlanmish xilma- xil belgilarini bildiradi. Izohlovchilar, asosan ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1. Unvonni: General Sobir Rahimov misilsiz qahramonlik ko’rsatdi. 2. Mashg’ulot, kasb, mutaxasislikni: Oshpaz kampir choy damlab keltirdi. (S.N). 3. Amalni: Yig’ilishni shahar hokimi Qobilon ochdi Jinsni: Og’il bolalar ham, qiz bolalar ham sportga faol qatnashdilar. 4. Qarindoshlik yoki shunga o’hshatilgan munosabatni: Xadicha hola ertalab biznikiga kirib keldi. 5. Laqabni: Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo’l qovushtirib turdi. 6. Taxallusni: Kechada Toxir Usmon she’rlaridan o’qildi. 7. O’xshashlikni: Vatan– ona so’zi naqadar laziz. Rahmatulla Otaqo’ziev Uyg’un, Vatan-ona tipidagi izohlovchi va izohlanmish orasiga yozuvda tire qo’yiladi. Hol va uning ifodalanishi. Ish-harakatning qaytarzda bajarilishini, sabab yoki maqsadini, uning bajariishi bilan bog’liq bolgan o’rin va paytni bildiruvchi gap bo’lagi hol deyiladi. Hollar qanday?, qanday qilib?. Qaytarzda? Qachon?, qachongacha?, qaerda?, qayerdan?, qancha?, nima maqsadda? Kabi so’roqlaridan 16 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Mustaqillik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy muhit o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti uchun ham yetarli sharoit yaratdi. Ushbu fan ijtimoiy va madaniy hayotning turli sohalarini rivojlantirishga tadbiq etiladigan o’ziga xos amaliy ko’rsatmalar yaratish mas’uliyatini oladi. Sintaksisda o’rganiladigan asosiy sintaktik birlik gap hisoblanadi. Gap kishilar nutqining kichik birligi bo’lib, u grammatik jihatdan tashkil qilingan, mazmunvaintonatsiya jihatdan nisbiy tugallikka ega bo’lgan so’zlar bog'lamasi yoki yakka so’zdir. Aloqa birligi bo’lmish gap fikmi ifodalash va shakllantirish birligi hamdir. Shunga ko’ra gap kommunikativ (aloqa qilish) va kognitiv (fikr ifodalash) vazifalarni bajaradigan nutq birligi sanaladi. Bugungi kunda mamlakatimzda erishilgan milliy istiqlol va jamiyatda yuz bergan ma naviy– mafkuraviy o’zgarishlar fanlar,‟ xususan, o zbek tilshunosligi kabi fanlar oldiga muayyan talablarni qo ydi. ‟ ‟ Ma lumki, tilda, chunonchi, uning grammatik qurilishida ham, millat ruhiyati aks ‟ etadi. Prezidentimiz “Ona tili– millatning ruhidir” iborasini bejiz ta’kidlamagan edilar. Shunday ekan, bugungi kurs ishimiz orqali ham o’zimizning ona tilimiz, uning grammatik qurilishi, ya ni yordamchi so zlar haqida fikr mulohazalarimiz ‟ ‟ bilan yondashishni niyat qildik. gapning bosh bo laklaridan biri; gapni tashkil ʻ etishda muhim rol o ynaydi. Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini ʻ anglatadi, shu jihatdan kesim bilan o zaro yaqin bog langan. Ega, odatda, kesim ʻ ʻ orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik jihatdan ega boshqa bo laklarga nisbatan hokim vazifasida keladi (ba zi ilmiy ʻ ʼ adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida gapning kesimi ko rsatiladi). Ega vazifasida ʻ kelgan so z egalik va ko plik qo shimchalarini qabul qila oladi va bosh kelishlik ʻ ʻ ʻ shaklida qo llanadi. U ko pincha ot, olmosh, otlashgan so z va so z birikmasi bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ifodalanadi. Ega, asosan, kesimdan avval keladi; bunday so z tartibi eganing ʻ grammatik belgilaridan biridir. Ba zan kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin; ʼ bu hodisa inversiya deyiladi. Ega ba zan birgina so zdan, ba zan esa bir necha ʼ ʻ ʼ so zdan, ya ni sintaktik birlikdan iborat bo ladi. Masalan: Tinchlik urushni ʻ ʼ ʻ yengadi. Ishlagan tishlar, ishlamagan kishnar (Maqol). Otlarning otxonaga olib 4 2. To’ldiruvchining aniqlovchiga bo’lanib kelishi Betga aytganni zaxri yo’q. 3. To’ldiruvchining to’ldiruvchiga bo’lanib kelishi Direktorimiz musobaqaga qatnashganlarni qzg’in tabrikladi. To’ldiruvchilar odatda, ot, olmosh, harakat nomi, son, sifat, sifatdosh bilan ifodalanadi: Otbilan: ifodalanishi. Qarsak ikki qo’ldan chiqadi. (maqol) Ochiq gapir, so’zingni anglat. Olmoshbilan: ifodalanishi. Supa ustida o’tirib choy ichayotgan Saodat opa voqeani undan surishtira boshladi. (S.N.). Qiz kim bilandir so’zlashib borardi. (O). Harakatnomibilanifodalanish. Yo’lchi chindan ham nay chalishni bilar edi. (O). Sonbilanifodalanishi. Yigirmani ikkiga bo’lsak, o’n bo’ladi. Sifatbilanifodalanishi. Mardni mehnat engolmas. (maqol). Qocjoqqa shavqat yo’q, qo’rqoqqa hurmat. (maqol). Sifatdoshbilanifodalanishi. Qo’rqqanga qo’sh ko’rinibdi. (maqol). Ayrilganni bo’ri er. (maqol). To’ldoruvchilar birikma holiday ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod tabora kunlarni qanday o’tayotganini sezmay qoldi. (P.T). Vositasiz va vositali to’ldiruvchilar. To’ldiruvchi o’zi tobelanib kelgan gap bo’lagi bilan bog’lanib kelishiga ko’ra ikki xil bo’ladi. a)Vositasiz to’ldiruvchi. b)Vositali to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi harakatni o’ziga bevosita qabul qilgan predmetni ifodalab, kimni? Nimani? Qayerni? degan so’roqlarni biriga javob bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi. Masalan: Bolalar paraxod modelini yasadilar. Opa, menga o’sha Omonimni kuy, menga o’sha o’sha yomonimni kuy. (X.O). Uyqu arslonni ham yiqitar. (maqol). Vositasiz to’ldiruvchi ba’zan chiqish kelishigi so’z bilan ham ifodalanishi mumkin. Bunday hollarda harakat predmetning bir qismiga o’tganligi ifoda qilinadi: Elmurod odatdagiday, brigadaga gazeta yangiliklaridan o’qib berdi. (P.T) Vositasiz to’ldiruvchi bo’lib kelgan soz tushum kelishik affikasini hamma vaqt ham olavermaydi, ayrim hollarda tushum kelishigi qo’shimchasiz kelishi ham mumkin. Albatta bu holat ma’no va grammatik talabga ko’radir. So’zlovchi va tinglovchi avvaldan ma’lum bo’lgan predmet, voqea xodisa yoki belgi ifoda qilinganda, 12 1.1 Bosh bo’laklar haqida umumiy ma’lumot Ma’lumki, gap bo’laklari bo’yicha tahlil kesimni aniqlashdan boshlanadi. К esim aniqlangandan so’ng ularga bog’langan bo’laklarega va ikkinchi darajali bo’laklar belgilanadi. Masalan: Butepalikka chiqish orqada qolgan yo’lning azobidan ham ortiqroq bo’ldi gapida kesim ortiqroq bo’ldi, kesimga kim? nima? so’roqlarini berib, shu so’roqqa javob bo’luvchi bo’lak aniqlanadi: bu chiqish so’zidir. Demak, chiqish bo’lagi ega vazifasidadir, chunki, kim? nima? so’roqlari faqat egaga taalluqlidir. Shundan so’ng kesimga savollar berib, kesim sostavi, egaga savollar berib, ega sostavi aniqlanadi: nimadan ham ortiqroq bo’ldi? azobidanham, demak, to’ldiruvchi vazifasida, nimaning azobidan ham ortiqroq bo’ldi? orqada qolgan yo’lning, demak, bu bo’lak aniqlovchi. Bu gapda kesimga bog’lanuvchi bo’lak boshqa yo’q, qolgan ikkinchi darajali bo’laklar egaga bog’langan bo’lib chiqadi. Bu tepalikka chiqish orqadaAnnotatsiya: Ushbu maqolada maktab ta’limida gap bo’laklarining aniqlash doir metod hamda pedogogik texnologiyalar o’rganilgan. Maktabda o’quvchilarga oson usullar bilan gap bo’laklarini o’rgatish haqida fikr yuritilgan. Kalit so’zlar: gap bo’laklari, bosh bo’laklar, ikkinchi darajali, bo’laklar, ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol, logik grammatik bo’lak, inversiya, odatdagi tartib, o’zgargan tartib, gap bo’laklari tahlili. Ma’lumki, gap bo’laklari bo’yicha tahlilkesimni aniqlashdan boshlanadi. Kesim aniqlangandan so’ng ularga bog’langan bo’laklarega va ikkinchi darajali bo’laklar belgilanadi. Masalan: Bu tepalikka chiqish orqada qolgan yo’lning azobidan ham ortiqroq bo’ldi gapida kesim ortiqroq bo’ldi, kesimga kim? nima? so’roqlarini berib, shu so’roqqa javob bo’luvchi bo’lak aniqlanadi: bu chiqish so’zidir. Demak, chiqish bo’lagi ega vazifasidadir, chunki, kim? nima? so’roqlari faqat egaga taalluqlidir. Shundan so’ng kesimga savollar berib, kesim sostavi, egaga savollar berib, ega sostavi aniqlanadi: nimadan ham ortiqroq bo’ldi? azobidan ham, demak, to’ldiruvchi vazifasida, nimaning azobidan ham ortiqroq bo’ldi? orqada qolgan yo’lning, demak, bu bo’lak aniqlovchi. Bu gapda kesimga bog’lanuvchi bo’lak boshqa yo’q, qolgan ikkinchi darajali bo’laklar egaga bog’langan bo’lib chiqadi. Bu tepalikka chiqish orqadaqolgan yo’lning azobidan ham ortiqroq bo’ldi. Nimaga chiqish? 8 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Masofaviy ta’lim fakultet dekani ________ N.Chiniqulov “____” ____________ MAVZU: “ Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi ” mavzusida KURS ISHI Talaba: 405 -guruh talabasi Yoqubova Maftuna Masofaviy ta’lim kafedrasi o’qituvchisi ______ __________________ Himoyaga tavsiya etildi. Masofaviy ta’lim kafedrasi Mudiri R. Abdullayeva ____________ TOSHKENT – 2024 1 v) to’da va bo’lakdan ajratib ko’rsatish ma’nosini: Axmedov gapni Komandir qishlog’ining tarixidan boshladi. (A.K). g) predmetning nimadan tayyorlanganligini: O’quv xonasi betondan qilingan. d) Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni: Komandir avtomatdan osmonga o’q uzdi. O’rin kelishigidagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar kimda? Nimada? so’roqlarining biriga javob bo’lib, harakatning yuz berish o’rnini ifodalaydi. Bunda: harakatning yuz berish o’rni ifodalanadi: Dilshodda yoshlikdan ilmga havas bor edi. (M.I). Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni ifodalaydi: Mehmonlar belgilangan manzilga mashinada etib bordilar. Ko’makchi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar: 1) To’g’risida , ustida , haqida kabi ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi harakatni kim yoki nima haqida ekanligini ifoda qilib, kim to’g’risida? nima haqida? so’roqlarining biriga javob bo’ladi. Institutda Alisher Navoiy haqida baxs- munozara bo’lib o’tdi. 2) Uchun ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi ko’pincha atash ma’nosini ifodalab nima uchun? Kim uchun? So’roqlarining biriga javob bo’ladi: O’zbekiston mustaqilikka erishgach, oddiy xalq uchun, etim-esirlar uchun talaygina tadbirlar o’tkazildi. 3) Bilan ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi kim bilan? nima bilan? so’roqlarining biriga javob bo’lib, haraktatni yuzaga kelishida birgalikda ifoda qiladi: Osh egasi bilan shirin. (maqol). Adirlar maysalar bilan qoplangan. 4) Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Predmetning belgisini bildirgan ikkinchi darajali bo’lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi predmetning sifatini, rang-tusini, xususiyatini, mazasini, shklini, hajmini, miqdor-darajasini yoki qarashliligini bildiradi. Shu bois aniqlovchining so’roqlari turlichadir: qanday? Qancha?, qanaqa?, qaysi?, nechanchi?, kimning?, nimaning?, qaerning? va boshqalar. Aniqlovchi doim aniqlanmishga bog’liq holda qo’llanib, undan oldin keladi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish birgalikda aniqlovchili birikmani tashkil qiladi. O’zbekistnning joshqin, sho’h bahori cho’lga gul va ko’kat sepini yoydi. (O). Mazkur misolda O’zbekistnning (qaerning?) qaratqichli aniqlovchi, joshqin, sho’h 14 2.1.Ega va uning ifodalanishi Ega — gapning bosh bo laklaridan biri; gapni tashkil etishda muhim rol o ynaydi.ʻ ʻ Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatadi, shu jihatdan kesim bilan o zaro yaqin bog langan. Ega, odatda, kesim orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga ʻ ʻ nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik jihatdan ega boshqa bo laklarga ʻ nisbatan hokim vazifasida keladi (ba zi ʼ ilmiy adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida gapning kesimi ko rsatiladi). Ega vazifasida kelgan ʻ so z ʻ egalik va ko plik ʻ qo shimchalarini ʻ qabul qila oladi va bosh kelishlik shaklida qo llanadi. ʻ Uko pincha ʻ ot, olmosh, otlashgan so z va ʻ so z birikmasi ʻ bilan ifodalanadi. Ega, asosan, kesimdan avval keladi; bunday so z tartibi ʻ eganing grammatik belgilaridan biridir. Ba zan kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin; ʼ bu hodisa inversiya deyiladi. Ega ba zan birgina so zdan, ba zan esa bir necha ʼ ʻ ʼ so zdan, ya ni ʻ ʼ sintaktik birlikdan iborat bo ladi. Masalan: Tinchlik urushni ʻ yengadi. Ishlagan tishlar, ishlamagan kishnar (Maqol). Otlarning otxonaga olib o tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi (Hamid G ulom). Ega gapda har doim biror ʻ ʻ so z yoki so zlar birikmasi bilan ifodalanishi shart emas. Ba zi gaplarda ega tushib ʻ ʻ ʼ qolishi, yashirin bo lishi mumkin. Eganing gapda qo llanishi yoki qo llanmasligi ʻ ʻ ʻ gapning mantiqiy mundarijasi, grammatik shakli va nutq uslubi bilan bevosita bog liq. ʻ 23 1. Ega (aniqlovchisi bilan) avval, kesim gap oxirida keladi; Ilg’or yoshlar to’plandilar. 2. Payt holi egadan oldin keladi: Kecha yosh havaskorlar to’plandilar. To’ldiruvchilar (aniqlovchisi bilan) egadan keyin keladi. Jamoa a’zolari xorijiy mehmonlarga bayram chiqishlarini namoyish etdi. 3. Vaziyat holi kesimdan avval keladi: Uzoqdan daryo mavjlanib ko’rinar edi. Gap bo’laklari tartibining o’zgarishi inversiya deyiladi. Inversiya ma’lum maqsadlarda amalga oshiriladi: O’zgargan tartib- inversiya asosan she’riyatda uchraydi: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon, o’zbegim. Ma’no urg’usi gap bo’laklari tartibining o’zgarishi orqali namoyon bo’ladi. Biz konsertga kecha bordik. Ma’no urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin joylashadi. Ikki bosh bo’lakli gaplar ikkinchi darajali bo’laklar ishtirokiga ko’ra yig’iq va yoyiq gaplarga ajratiladi. Faqat bosh bo’laklar (ega va kesim)dan iborat gap yig’iq gap deyiladi. Talabalar qatnashdilar. Ikkinchi darajali bo’laklar hamishtirok etgan gaplar yoyiq sodda gap deyiladi 7 tushum kelishigi affiksi saqlanadi, predmet, voqea-hodisa, belgilar yoki predmetlarning biror turi umuman ifoda qilinganda, tushum kelishigiaffiksi tushiriladi. Qiyoslang: Zulfiya bobosidan eshitgan hikoyalarni so’zlab berdi. (Gaz). Botir anchagacha elektr yorug’ida kitob o’qidi. (S.N). Vositasiz to’ldiruvchi quyidagi hollarda tushum kelishigi affiksini saqlaydi: 1. Atoqli ot, kelishik olmoshlari bilan ifodalanganda. Lolani barcha gullar kutib olishdi. (Sh.R). Meni hamma qarsaklar bilan kutib oldi. 2. Ko’rsatish olmoshi, sifat va sifatdosh bilan ifodalangan aniqlovchisiga ega bo’lsa: Egilgan boshni qilich kesmas. (maqol). 3. Men bu kitobni ilgari o’qigan edim. Kesim bilan vositasiz to’ldiruvchi orasida boshqa so’z kelganda: Tog’-u toshni suv buzar, el orasini so’z buzar. (maqol). 4. Otlashgan so’zlar bilan ifodalanganda: O’qiganni hamma hurmat qiladi. 5. Egali affiksini olib kelganda: Saodat qizining shirin uyquda engil nafas oloshini anchagina tomosha qildi. (I.R). 6. Vositasiz toldiruvchiga alohida diqqat qilinganda: Behuda harakat belni sindirar. (maqol). Vositali to’ldiruvchi . Vositali to’ldiruvchi bosh, qaratqich, tushum kelishiklaridan boshqa kelishikdagi so’zlar bilan hamda ko’makchili ishlatilgan so’zlar bilan ifodalanadi. Ularning ma’nolari, ifodalanishi, so’roqlari ham turlichadir. 1. Kelishik affikslari bilan lfodalangan vositali to’ldiruvchilar: 2. Jo’nalish kelishikdagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar harakatning kimga yoki nimaga qaratilganligini ifoda qilib, kimga? Nimaga? So’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Sevgi pulga sotilmas, ko’ngil pulga topilmas. (maqol). Vositali to’ldiruvchining bu turli atash ma’nosini ham ifodalaydi. Menbusovg’ani ukamga oldim. 2) Chiqish kelishigidagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar kimdan? Nimadan? So’roqlarining biriga javob bo’lib, quyidagi ma’nolarni ifodalaydi. a) predmetning chiqish o’rnini. Odam odamdan baxra oladi. (A.K.) b) Qiyoslash ma’nosi. Otaning mehridan ustozning jabri abzal. (S.Z). 13 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, grammatika bizga so’z va gapning formal grammatik tomoni-so’z o’zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli ko’rinishi,strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan grammatik ma’nosini o’rgatadi. Gap bo’laklari , ega va kesim mavzulari bir qarashdan jo’n ko’rinadi ammo, ko’ringanchalik oson ish emas. Uni chuqurroq o’rganish uchun ancha adabiyotlardan foydalanish kerak. Gap bo’laklariga ega kesim kirgani sabab, Ikkinchi darajali bo’laklarni ham kiritib o’tdim, sababi, Ikkinchi darajali bo’lak va bosh bo’laklarni bir biriga taqqoslab o’rganadigan bo’lsak yodda qolarli va muzokaralarga sabab bo’lishi tayin. Shu sababli ushbu kurs ishimda ancha kerakli ma’lumotlarni adabiyotlardan va ziyo.net saytidan izlangan holda to’ldirdim. Gap shaxs va sonda moslashmaydi. Shuning uchun hamgapbo’laklarini o’z o’rnida qo’llash zarur. Agar grammatika o’z o’rnida qo’llanmasa ma’no jihatdan g’alizlik paydo bo’ladi. Shunday ekan tilshunoslikning eng katta qismi bo’lgan grammatikani o’rganish biz uchun hamma sohalarda zarurdir. 26 II.BOB. EGA VA UNING GAP QURILISHIDAGI O’RNI Ega. Ega gap kesimini shakllantiruvchi- kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisidir: 1.Elchibek asta o’rnidan turdi. (A.M). 2.Biri- sensan, biri men. (O) 3. Shunday o’lka doim bor bo’lsin. (H,O) 4. (Sen) Aytar so’zni ayt, (sen) aytmas so’zdan qayt (Maqol). Birinchi gapda Elchibek so’zi kesimdagi uchinchi shaxs birlik kesimlik qo’shimchasining, ikkinchi gapdagi biri so’zlari sen-san kesimining ikkinchi shaxs birlik (-san) va men so’zidagi birinchi shaxs birlik (-man), uchinchi gapdagi o’lka so’zi bor bo’lsin kesimidagi uchinchi shaxs (-sin), to’rtinchi gapdagi ifodalanmagan (sen, sen) ayt, qayt so’zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi shaxs birlik (nol) kesimlik ma’nolarining muayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisidir. Ega gapdagi fikr o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan ko’rsatilayotgan bo’lakdir. Kesimdan axborot (kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir. Ega bevosita kesimlik shakliga bog’lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo’laklari qatoriga kiradi. Lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki Gapning ifodalanmaganligiga ko’ra ikki ko’rinishi bo’ladi: 1.Egali gaplar. 2.Egasiz gaplar. Egali va egasiz gaplarni gaplarning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, balki gap kesimining lug’aviy va kesimlik qo’shimchalari qismlarining ba’zi bir ifodalanish xususiyatlari bilan bog’liq. Egali gaplar . Egasiz gaplar tilimizda chegaralangan bo’lib, ular egali gaplarga nisbatan juda kam miqdorni tashkil etadi. Egali gaplar esa tilimizning me’yoriy xossasidan biridir. Chunki gap markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi Pm (kesimlik kategoriyasi)ning qismlaridan biri shaxs-son ma’nosi bo’lib, u hamisha o’zining to’dirilishini, muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali bo’lishini taqoza qiladi. Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilidagi gaplarning lisoniy 20 1.2.Ikkinchi darajali bo’laklar haqida ma’lumot Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar orqali ifoda qilingan gapning asosiy mazmunini aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi. Masalan: Qahraton qishning achchiq sovug’i badanni achitardi. (R.F). Yoki Opa-singil uyda onalarining majlisdan kelish kutar edilar (A.Mux). Yuqoridagi misollarda sovuq achitardi, opa-singil kutar edilar bo’laklari gapning bosh bo’laklari bo’lib, gapning asosiy mazmunini ifodalaydi. Qolgan b’alaklar ularga bo’g’lanib, gap mazmunini kengaytiradi. Ikkinchi darajali bo’laklar, odatda, yo egaligi yoki kesimga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir-biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir- biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Masalan: Kuchli shamol eng katta daraxtlarni tebratmoqda edi. Bu gapda shamol tebratmoqda edi bosh bo’lagiga kuchli, eng katta daraxtlarni so’zlari ergashib, tobe bo’lib kelmoqda. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari uchga bo’linadi: 1. To’ldiruvchi 2. Aniqlovchi 3. Hol To’ldiruvchi va uning ifodalanishi . Gapning biror bir bo’lagiga boshqaruv yo’li bilan bog’lanib, uning ma’nosini to’ldirib keluvchi gap bo’lagi to’ldiruvchi deb ataladi. Boshqaruvchi sozning talabiga ko’ra to’ldiruvchi biror kelishikda (qaratqichdan tashqari) bo’ladi yoki ko’makchi bilan keladi. Masalan: U olim va fozil odamlar bilan suhbatlashishdan zavqlanar edi. (M.Osim). Bilim manbai- kitobni seving. Birinchi misolda to’ldiruvchi (odamlar bilan) ko’makchi bilan, ikkinchisida (suhbatlashishdan) chiqish kelishigi bilan kelib, kesimga boshqaruv yo’li bilan bog’langan. Ikkinchi gapda esa to’ldiruvchi (kitobni) tushum kelishigi bilan ifodalangan. To’ldiruvchi egaga, aniqlovchiga, boshqa bir to’ldiruvchiga ham bo’lanib kelishi mumkin. Bunday hol ko’pincha ega aniqlovchi, to’ldiruvchining sifatdosh va harakat nomi bilan ifodalanganida ro’y beradi. Masalan: 1. To’diruvchining egaga bog’lanib kelishi Gulni sevgan tikanni ham sevadi. 11

Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Купить