Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	50.4KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 405 -guruh talabasi
Yoqubova Maftuna
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
______ __________________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________

TOSHKENT – 2024
1

Talabaning F.I.SH. Yoqubova Maftuna
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 405- guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : “Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva
A’zolar:
_________________ __________
_________________ __________
_________________ __________

2

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….
I.BOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT……………
1.1. Bosh bo’laklar haqida………………………………………….……...……..
1.2. Ikkinchi darajali bo’laklar haqida ma’lumot………………….......................
II.BOB. EGA VA UNING GAP QURILISHIDAG IO’RNI ……………….…
2.1. Ega va uning ifodalanishi………………………...……………………..……
2.2. Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi…………………………………..
XULOSA………………………………………………………………………….
FOYDALANILGANADABIYOTLAR………………………………………….

3

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Mustaqillik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy muhit
o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti uchun ham yetarli sharoit yaratdi. Ushbu fan
ijtimoiy va madaniy hayotning turli sohalarini rivojlantirishga tadbiq etiladigan
o’ziga xos amaliy ko’rsatmalar yaratish mas’uliyatini oladi. Sintaksisda
o’rganiladigan asosiy sintaktik birlik gap hisoblanadi. Gap kishilar nutqining
kichik birligi bo’lib, u grammatik jihatdan tashkil qilingan, mazmunvaintonatsiya
jihatdan nisbiy tugallikka ega bo’lgan so’zlar bog'lamasi yoki yakka so’zdir. Aloqa
birligi bo’lmish gap fikmi ifodalash va shakllantirish birligi hamdir. Shunga ko’ra
gap kommunikativ (aloqa qilish) va kognitiv (fikr ifodalash) vazifalarni
bajaradigan nutq birligi sanaladi. Bugungi kunda mamlakatimzda erishilgan milliy
istiqlol va jamiyatda yuz bergan ma naviy– mafkuraviy o’zgarishlar fanlar,‟
xususan, o zbek tilshunosligi kabi fanlar oldiga muayyan talablarni qo ydi.
‟ ‟
Ma lumki, tilda, chunonchi, uning grammatik qurilishida ham, millat ruhiyati aks
‟
etadi. Prezidentimiz “Ona tili– millatning ruhidir” iborasini bejiz ta’kidlamagan
edilar. Shunday ekan, bugungi kurs ishimiz orqali ham o’zimizning ona tilimiz,
uning grammatik qurilishi, ya ni yordamchi so zlar haqida fikr mulohazalarimiz
‟ ‟
bilan yondashishni niyat qildik. gapning bosh bo laklaridan biri; gapni tashkil
ʻ
etishda muhim rol o ynaydi. Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini
ʻ
anglatadi, shu jihatdan kesim bilan o zaro yaqin bog langan. Ega, odatda, kesim
ʻ ʻ
orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik
jihatdan ega boshqa bo laklarga nisbatan hokim vazifasida keladi (ba zi ilmiy
ʻ ʼ
adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida gapning kesimi ko rsatiladi). Ega vazifasida
ʻ
kelgan so z egalik va ko plik qo shimchalarini qabul qila oladi va bosh kelishlik
ʻ ʻ ʻ
shaklida qo llanadi. U ko pincha ot, olmosh, otlashgan so z va so z birikmasi bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ifodalanadi. Ega, asosan, kesimdan avval keladi; bunday so z tartibi eganing
ʻ
grammatik belgilaridan biridir. Ba zan kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin;
ʼ
bu hodisa inversiya deyiladi. Ega ba zan birgina so zdan, ba zan esa bir necha
ʼ ʻ ʼ
so zdan, ya ni sintaktik birlikdan iborat bo ladi. Masalan: Tinchlik urushni
ʻ ʼ ʻ
yengadi. Ishlagan tishlar, ishlamagan kishnar (Maqol). Otlarning otxonaga olib
4

o tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi (Hamid G ulom). Ega gapda har doim birorʻ ʻ
so z yoki so zlar birikmasi bilan ifodalanishi shart emas. Ba zi gaplarda ega tushib
ʻ ʻ ʼ
qolishi, yashirin bo lishi mumkin. Eganing gapda qo llanishi yoki qo llanmasligi
ʻ ʻ ʻ
gapning mantiqiy mundarijasi, grammatik shakli va nutq uslubi bilan bevosita
bog liq.
ʻ
O’rganilganlikdarajasi. Ega gap bo’laklari sirasiga kirib, gapning qurilishida asos
hisoblanadi. Ko’p gaplarda egali va egasiz kelgan holatlarni ham uchratamiz.
Aynan kurs ishi davomida egali egasiz gaplarni farqlay olishingiz mumkin.
Kurs ishi maqsadi. O’zbek tilida eganing gapda qo’llanilishi haqida umumiy
ma’lumotlar berish va xulosalar chiqarish.
Kurs ishining hajmi . Kirish, 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat
5

IBOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Gapda biror so’roqqa javob bo’lgan va o’zaro tob е bog’langan so’z yoki so’z
birikmasi gapbo’lagi d е b ataladi. Gap bo’laklarini b е lgilashda asosiy xususiyat ular
orasidagi sintaktik aloqadir. So’zlarga so’roq b е rish, ularning qaysi turkumga
mansubligi, gap ichida joylashish tartibi, qanday qo’shimchalar olishi tom
ma'noda gap bo’laklarining turlarini b е lgilashda asos bo’la olmaydi. Gap
bo’laklarining turi odatda bir-biriga nisbatan aniqlanadi: ega k е simga nisbatan,
aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan, hol hollanmishga nisbatan, to’ldiruvchi
to’ldirilmishga nisbatan aniqlanadi. Nisbat b е riluvchi bo’lak bo’lmas ekan, u yoki
bu gap bo’lagi haqida gapirish mumkin emas. Gap bo’laklarining gap tarkibidagi
mavqei bir xil emas. Ba’zi gap bo’laklari gap qurilishida markaziy o’rinni
egallaydi, bunday bo’laklarsiz fikr anglashilmaydi. Ayrim bo’laklar esa gap
qurilishida asosiy rol o’ynamaydi, ularning ishtirokisiz ham bosh bo’laklar orqali
fikr anglashilaveradi. Shunga ko’ra gap bo’laklari ikki turga ajratiladi: 1) bosh
bo’laklar; 2) ikkinchi darajali bo’laklar. Bosh bo’laklar gapning grammatik asosini
tashkil qiladi. Fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi. Ikkinchi
darajali bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qilmasdan, uni hajm jihatdan
kengaytiradi yoki so’z birikmasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ikkinchi
darajali bo’laklar bosh bo’laklar bilan yoki o’zaro tobe aloqada bo’lib, ularni
izohlash, aniqlash, to’ldirish uchun xizmat qiladi. Bosh
bo’laklar ega va kesimdan iborat. Ikkinchi darajali bo’laklar aniqlovchi,
to’ldiruvchi va holdir. Sodda gaplar grammatik asosiga(ega va kesim ishtirokiga)
ko’ra ikki xil bo’ladi; ikki bosh bo’lakli gap va bir bosh bo’lakli gap. Ikki bosh
bo’lakli gap. Gapning grammatik asosida ikki xil bosh bo’lak, ya’ni ega va kesim
ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh bo’lakli hisoblanadi. Gapbo’laklari
gapdagi vazifasi, o’rniga qarab bosh bo’laklar (ega va kesim) va ikkinchi darajali
bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ) ga ajratiladi. Ega va kesim ikki bosh
bo’lakli gapning grammatik asosini tashkil etadi. Gapbo’laklari tartibi ikki xil
bo’ladi: odatdagi tartib, o’zgargan tartib. Odatdagi tartibda gap bo’laklari tartibi
quyidagicha bo’ladi:
6

1. Ega (aniqlovchisi bilan) avval, kesim gap oxirida keladi; Ilg’or yoshlar
to’plandilar.
2. Payt holi egadan oldin keladi: Kecha yosh havaskorlar to’plandilar.
To’ldiruvchilar (aniqlovchisi bilan) egadan keyin keladi. Jamoa a’zolari
xorijiy mehmonlarga bayram chiqishlarini namoyish etdi.
3. Vaziyat holi kesimdan avval keladi: Uzoqdan daryo mavjlanib ko’rinar edi.
Gap bo’laklari tartibining o’zgarishi inversiya deyiladi.
Inversiya ma’lum maqsadlarda amalga oshiriladi: O’zgargan tartib-
inversiya asosan she’riyatda uchraydi: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon,
o’zbegim. Ma’no urg’usi gap bo’laklari tartibining o’zgarishi orqali
namoyon bo’ladi. Biz konsertga kecha bordik. Ma’no urg’usini olgan bo’lak
kesimdan oldin joylashadi. Ikki bosh bo’lakli gaplar ikkinchi darajali
bo’laklar ishtirokiga ko’ra yig’iq va yoyiq gaplarga ajratiladi. Faqat bosh
bo’laklar (ega va kesim)dan iborat gap yig’iq gap deyiladi. Talabalar
qatnashdilar. Ikkinchi darajali bo’laklar hamishtirok etgan gaplar yoyiq
sodda gap deyiladi
7

1.1 Bosh bo’laklar haqida umumiy ma’lumot
Ma’lumki, gap bo’laklari bo’yicha tahlil kesimni aniqlashdan boshlanadi. К esim
aniqlangandan so’ng ularga bog’langan bo’laklarega va ikkinchi darajali bo’laklar
belgilanadi. Masalan: Butepalikka chiqish orqada qolgan yo’lning azobidan ham
ortiqroq bo’ldi gapida kesim ortiqroq bo’ldi, kesimga kim? nima? so’roqlarini
berib, shu so’roqqa javob bo’luvchi bo’lak aniqlanadi: bu chiqish so’zidir. Demak,
chiqish bo’lagi ega vazifasidadir, chunki, kim? nima? so’roqlari faqat egaga
taalluqlidir. Shundan so’ng kesimga savollar berib, kesim sostavi, egaga savollar
berib, ega sostavi aniqlanadi: nimadan ham ortiqroq bo’ldi? azobidanham, demak,
to’ldiruvchi vazifasida, nimaning azobidan ham ortiqroq bo’ldi? orqada qolgan
yo’lning, demak, bu bo’lak aniqlovchi. Bu gapda kesimga bog’lanuvchi bo’lak
boshqa yo’q, qolgan ikkinchi darajali bo’laklar egaga bog’langan bo’lib chiqadi.
Bu tepalikka chiqish orqadaAnnotatsiya: Ushbu maqolada maktab ta’limida gap
bo’laklarining aniqlash doir metod hamda pedogogik texnologiyalar o’rganilgan.
Maktabda o’quvchilarga oson usullar bilan gap bo’laklarini o’rgatish haqida fikr
yuritilgan. Kalit so’zlar: gap bo’laklari, bosh bo’laklar, ikkinchi darajali, bo’laklar,
ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol, logik grammatik bo’lak, inversiya,
odatdagi tartib, o’zgargan tartib, gap bo’laklari tahlili. Ma’lumki, gap bo’laklari
bo’yicha tahlilkesimni aniqlashdan boshlanadi. Kesim aniqlangandan so’ng ularga
bog’langan bo’laklarega va ikkinchi darajali bo’laklar belgilanadi. Masalan: Bu
tepalikka chiqish orqada qolgan yo’lning azobidan ham ortiqroq bo’ldi gapida
kesim ortiqroq bo’ldi, kesimga kim? nima? so’roqlarini berib, shu so’roqqa javob
bo’luvchi bo’lak aniqlanadi: bu chiqish so’zidir. Demak, chiqish bo’lagi ega
vazifasidadir, chunki, kim? nima? so’roqlari faqat egaga taalluqlidir. Shundan
so’ng kesimga savollar berib, kesim sostavi, egaga savollar berib, ega sostavi
aniqlanadi: nimadan ham ortiqroq bo’ldi? azobidan ham, demak, to’ldiruvchi
vazifasida, nimaning azobidan ham ortiqroq bo’ldi? orqada qolgan yo’lning,
demak, bu bo’lak aniqlovchi. Bu gapda kesimga bog’lanuvchi bo’lak boshqa yo’q,
qolgan ikkinchi darajali bo’laklar egaga bog’langan bo’lib chiqadi. Bu tepalikka
chiqish orqadaqolgan yo’lning azobidan ham ortiqroq bo’ldi. Nimaga chiqish?
8

tepalikka, demak, bu bo’lak–to’ldiruvchi, egaga bog’langan; qaysi tepalikka
chiqish?–bu, demak, u aniqlovchi: qaysi? qanday? qanaqa? qancha? kabi so’roqlari
aniqlovchiga, aniqrog’i, sifatlovchi aniqlovchiga beriladi. Shunday qilib, gap
bo’laklarining turi odatda bir-biriga nisbat berib aniqlanadi. Chunonchi,ega
kesimga, kesim egaga nisbatan, to’ldiruvchi to’ldirmishga, hol hollanmishga,
aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan tayinlanadi. Nisbat beriluvchi unsur bo’lmas
ekan, u yoki bu bo’lak haqida gapirish mumkin emas. Masalan, aniqlanmish
bo’lmas ekan, aniqlovchi haqida, kesim bo’lmas ekan, ega haqida gapirib
bo’lmaydi. Shu tariqa gap bo’laklarining turini belgilashda sintaktik aloqaga
kirishuvchi qismlarning turi, shakli, bir-biriga nisbati, leksik-semantik xususiyati
vaularning sintaktik aloqaga kirituvchi vositalar asosga olinadi.
To’g’ri, gapning bo’laklariga so’roqlar berish usuli bilan ularni aniqlash ba’zi
jihatlaridan o’zini oqlay olmaydi. Masalan, Biz ketdik bo’lmasa, xola (A.Q.)
gapida biz ham, xola ham bir xil so’roqqa (kim?) javob bo’ladi, lekin ularning
birinchisi (biz) gapning bo’lagiega, ikkinchisi esa (xola) gapning bo’lagi
hisoblanmaydigan qism–undalmadir. Masalan, berilgan gaplardagi gapbo’laklarini
odatdagi tartib bo’yicha joylashtiring.
1. Hammadan balanddir ona mansabi. (Abdurahmon Jomiy)
2. Boshni fido ayla ato boshig’a, jismni qil sadqa ano qoshig’a. (Alisher Navoiy)
3. Odamning mevasi farzand emish derlar bu dunyoda. (Sayyodiy)
4. Farzand mehriaritar g’am zangini ko’nguldin. (Nodira) Yana misol tariqasida
keltirishimiz mumkin: Quyidagi gaplardan qaysilarida gap bo’laklarining odatdagi
tartibi o’zgargan.
1. Gar bu gulshanda ano bo’lsa gul-u sarv ato, sen kabi tug’mag’usi sarvi
gulandom o’g’ul. (Ogahiy)
2. Har birdaraxtning mevasi bor, ko’ngilning mevasi esa farzanddir. («Otalar
so’zi»)
3. O’shal farzand birla shod bo’lg’ay, bori qayg’usidin ozod bo’lg’ay. (Sayyodiy)
4. O’zing ham, moling ham otangnikidir. (Hadis)
5. Atoga kim buyanglig’qilsa xizmat, o’z o’g’lindin aningdek topg’ay izzat. (Qutb)
9

6. Namozi bomdoddin keyin volidangni ziyorat qil va xizmatida bo’l.
(MuhammadSiddiq Rushdiy)
7. Jannat onalar oyog’i ostidadir. (Hadis)
8. Otalarning do’stligi bolalarni yaqinlashtiradi. («Otalar so’zi»)
9. Ota-ona behad bo’ladi xursand, farzand bo’la olsa munosib farzand.
(Muhammad Javhar Zamindor) Topshiriq.Yuqoridagi gaplarni jadvalga mos
ravishda joylashtiring.
Gap bo’laklarining me’yoriy tartibi gap bo’laklarining o’zgargan tartibi uyga
vazifa sifatida quyidagi topshiriqni berish maqsadga muvofiqdir: She’rni ifodali
o’qing. Uni nasriy bayon qiling. Undagi gap bo’laklarining odatdagi va o’zgargan
tartibiga diqqat qiling. Fikrimizcha, amaldagi darsliklarning qayta nashrlariga
yuqoridagi kabi topshiriqli nutqiy mashqlar kiritilsa, fikrni mustaqil ravishda matn
tarzida ifodalash ko’nikma va malakalarini shakllantirish osonlashadi. Aynan mana
shunday qiziqarli mashg’ulotlar o’quvchilarni darsga bo’lgan munosabatiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi va ularning darsga bo’lgan qiziqishini oshirishga yordam berishiga
ishonaman. Hammasi dars jarayoniga bog’liqdir.

10

1.2.Ikkinchi darajali bo’laklar haqida ma’lumot
Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar orqali ifoda qilingan gapning asosiy
mazmunini aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi. Masalan: Qahraton qishning achchiq
sovug’i badanni achitardi. (R.F). Yoki Opa-singil uyda onalarining majlisdan
kelish kutar edilar (A.Mux). Yuqoridagi misollarda sovuq achitardi, opa-singil
kutar edilar bo’laklari gapning bosh bo’laklari bo’lib, gapning asosiy mazmunini
ifodalaydi. Qolgan b’alaklar ularga bo’g’lanib, gap mazmunini kengaytiradi.
Ikkinchi darajali bo’laklar, odatda, yo egaligi yoki kesimga tobe bo’ladi. Ayrim
hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir-biriga ergashib, gapning bosh
bo’laklariga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir-
biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi.
Masalan: Kuchli shamol eng katta daraxtlarni tebratmoqda edi. Bu gapda shamol
tebratmoqda edi bosh bo’lagiga kuchli, eng katta daraxtlarni so’zlari ergashib, tobe
bo’lib kelmoqda. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari uchga bo’linadi:
1. To’ldiruvchi
2. Aniqlovchi
3. Hol
To’ldiruvchi va uning ifodalanishi . Gapning biror bir bo’lagiga boshqaruv yo’li
bilan bog’lanib, uning ma’nosini to’ldirib keluvchi gap bo’lagi to’ldiruvchi deb
ataladi. Boshqaruvchi sozning talabiga ko’ra to’ldiruvchi biror kelishikda
(qaratqichdan tashqari) bo’ladi yoki ko’makchi bilan keladi. Masalan: U olim va
fozil odamlar bilan suhbatlashishdan zavqlanar edi. (M.Osim). Bilim manbai-
kitobni seving. Birinchi misolda to’ldiruvchi (odamlar bilan) ko’makchi bilan,
ikkinchisida (suhbatlashishdan) chiqish kelishigi bilan kelib, kesimga boshqaruv
yo’li bilan bog’langan. Ikkinchi gapda esa to’ldiruvchi (kitobni) tushum kelishigi
bilan ifodalangan. To’ldiruvchi egaga, aniqlovchiga, boshqa bir to’ldiruvchiga ham
bo’lanib kelishi mumkin. Bunday hol ko’pincha ega aniqlovchi, to’ldiruvchining
sifatdosh va harakat nomi bilan ifodalanganida ro’y beradi.
Masalan: 1. To’diruvchining egaga bog’lanib kelishi Gulni sevgan tikanni ham
sevadi.
11

2. To’ldiruvchining aniqlovchiga bo’lanib kelishi Betga aytganni zaxri yo’q.
3. To’ldiruvchining to’ldiruvchiga bo’lanib kelishi Direktorimiz musobaqaga
qatnashganlarni qzg’in tabrikladi.
To’ldiruvchilar odatda, ot, olmosh, harakat nomi, son, sifat, sifatdosh bilan
ifodalanadi: Otbilan: ifodalanishi. Qarsak ikki qo’ldan chiqadi. (maqol) Ochiq
gapir, so’zingni anglat. Olmoshbilan: ifodalanishi. Supa ustida o’tirib choy
ichayotgan Saodat opa voqeani undan surishtira boshladi. (S.N.). Qiz kim bilandir
so’zlashib borardi. (O). Harakatnomibilanifodalanish. Yo’lchi chindan ham nay
chalishni bilar edi. (O). Sonbilanifodalanishi. Yigirmani ikkiga bo’lsak, o’n
bo’ladi. Sifatbilanifodalanishi. Mardni mehnat engolmas. (maqol). Qocjoqqa
shavqat yo’q, qo’rqoqqa hurmat. (maqol). Sifatdoshbilanifodalanishi. Qo’rqqanga
qo’sh ko’rinibdi. (maqol). Ayrilganni bo’ri er. (maqol). To’ldoruvchilar birikma
holiday ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod tabora kunlarni qanday o’tayotganini
sezmay qoldi. (P.T). Vositasiz va vositali to’ldiruvchilar.
To’ldiruvchi o’zi tobelanib kelgan gap bo’lagi bilan bog’lanib kelishiga ko’ra ikki
xil bo’ladi.
a)Vositasiz to’ldiruvchi.
b)Vositali to’ldiruvchi.
Vositasiz to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi harakatni o’ziga bevosita qabul
qilgan predmetni ifodalab, kimni? Nimani? Qayerni? degan so’roqlarni biriga
javob bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi.
Masalan: Bolalar paraxod modelini yasadilar. Opa, menga o’sha Omonimni kuy,
menga o’sha o’sha yomonimni kuy. (X.O). Uyqu arslonni ham yiqitar. (maqol).
Vositasiz to’ldiruvchi ba’zan chiqish kelishigi so’z bilan ham ifodalanishi mumkin.
Bunday hollarda harakat predmetning bir qismiga o’tganligi ifoda qilinadi:
Elmurod odatdagiday, brigadaga gazeta yangiliklaridan o’qib berdi. (P.T) Vositasiz
to’ldiruvchi bo’lib kelgan soz tushum kelishik affikasini hamma vaqt ham
olavermaydi, ayrim hollarda tushum kelishigi qo’shimchasiz kelishi ham mumkin.
Albatta bu holat ma’no va grammatik talabga ko’radir. So’zlovchi va tinglovchi
avvaldan ma’lum bo’lgan predmet, voqea xodisa yoki belgi ifoda qilinganda,
12

tushum kelishigi affiksi saqlanadi, predmet, voqea-hodisa, belgilar yoki
predmetlarning biror turi umuman ifoda qilinganda, tushum kelishigiaffiksi
tushiriladi. Qiyoslang: Zulfiya bobosidan eshitgan hikoyalarni so’zlab berdi. (Gaz).
Botir anchagacha elektr yorug’ida kitob o’qidi. (S.N). Vositasiz to’ldiruvchi
quyidagi hollarda tushum kelishigi affiksini saqlaydi:
1. Atoqli ot, kelishik olmoshlari bilan ifodalanganda. Lolani barcha gullar kutib
olishdi. (Sh.R). Meni hamma qarsaklar bilan kutib oldi.
2. Ko’rsatish olmoshi, sifat va sifatdosh bilan ifodalangan aniqlovchisiga ega
bo’lsa: Egilgan boshni qilich kesmas. (maqol).
3. Men bu kitobni ilgari o’qigan edim.
Kesim bilan vositasiz to’ldiruvchi orasida boshqa so’z kelganda: Tog’-u toshni
suv buzar, el orasini so’z buzar. (maqol).
4. Otlashgan so’zlar bilan ifodalanganda: O’qiganni hamma hurmat qiladi.
5. Egali affiksini olib kelganda: Saodat qizining shirin uyquda engil nafas oloshini
anchagina tomosha qildi. (I.R).
6. Vositasiz toldiruvchiga alohida diqqat qilinganda: Behuda harakat belni sindirar.
(maqol).
Vositali to’ldiruvchi . Vositali to’ldiruvchi bosh, qaratqich, tushum
kelishiklaridan boshqa kelishikdagi so’zlar bilan hamda ko’makchili ishlatilgan
so’zlar bilan ifodalanadi. Ularning ma’nolari, ifodalanishi, so’roqlari ham
turlichadir.
1. Kelishik affikslari bilan lfodalangan vositali to’ldiruvchilar:
2. Jo’nalish kelishikdagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar harakatning kimga
yoki nimaga qaratilganligini ifoda qilib, kimga? Nimaga? So’roqlaridan biriga
javob bo’ladi. Sevgi pulga sotilmas, ko’ngil pulga topilmas. (maqol). Vositali
to’ldiruvchining bu turli atash ma’nosini ham ifodalaydi. Menbusovg’ani ukamga
oldim. 2) Chiqish kelishigidagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar kimdan?
Nimadan? So’roqlarining biriga javob bo’lib, quyidagi ma’nolarni ifodalaydi.
a) predmetning chiqish o’rnini. Odam odamdan baxra oladi. (A.K.)
b) Qiyoslash ma’nosi. Otaning mehridan ustozning jabri abzal. (S.Z).
13

v) to’da va bo’lakdan ajratib ko’rsatish ma’nosini: Axmedov gapni Komandir
qishlog’ining tarixidan boshladi. (A.K).
g) predmetning nimadan tayyorlanganligini: O’quv xonasi betondan qilingan.
d) Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni: Komandir avtomatdan
osmonga o’q uzdi. O’rin kelishigidagi so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar
kimda? Nimada? so’roqlarining biriga javob bo’lib, harakatning yuz berish o’rnini
ifodalaydi. Bunda: harakatning yuz berish o’rni ifodalanadi: Dilshodda yoshlikdan
ilmga havas bor edi. (M.I). Harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni
ifodalaydi: Mehmonlar belgilangan manzilga mashinada etib bordilar. Ko’makchi
so’z bilan ifodalangan to’ldiruvchilar:
1) To’g’risida , ustida , haqida kabi ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi harakatni
kim yoki nima haqida ekanligini ifoda qilib, kim to’g’risida? nima haqida?
so’roqlarining biriga javob bo’ladi. Institutda Alisher Navoiy haqida baxs-
munozara bo’lib o’tdi.
2) Uchun ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi ko’pincha atash ma’nosini ifodalab
nima uchun? Kim uchun? So’roqlarining biriga javob bo’ladi: O’zbekiston
mustaqilikka erishgach, oddiy xalq uchun, etim-esirlar uchun talaygina tadbirlar
o’tkazildi.
3) Bilan ko’makchi ishlatilsa, to’ldiruvchi kim bilan? nima bilan? so’roqlarining
biriga javob bo’lib, haraktatni yuzaga kelishida birgalikda ifoda qiladi: Osh egasi
bilan shirin. (maqol). Adirlar maysalar bilan qoplangan.
4) Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Predmetning belgisini bildirgan ikkinchi
darajali bo’lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi predmetning sifatini, rang-tusini,
xususiyatini, mazasini, shklini, hajmini, miqdor-darajasini yoki qarashliligini
bildiradi. Shu bois aniqlovchining so’roqlari turlichadir: qanday? Qancha?,
qanaqa?, qaysi?, nechanchi?, kimning?, nimaning?, qaerning? va boshqalar.
Aniqlovchi doim aniqlanmishga bog’liq holda qo’llanib, undan oldin keladi.
Aniqlovchi bilan aniqlanmish birgalikda aniqlovchili birikmani tashkil qiladi.
O’zbekistnning joshqin, sho’h bahori cho’lga gul va ko’kat sepini yoydi. (O).
Mazkur misolda O’zbekistnning (qaerning?) qaratqichli aniqlovchi, joshqin, sho’h
14

(qanday?) sifatlovchi aniqlovchidir. Aniqlovchi ikki xil bo’ladi. Sifatlovchi
aniqlovchi. Qaratqich (ko’rsatuvchi) aniqlovchilar. Sifatlovchi aniqlovchilar.
Predmetni belgisini, vaqtga va o’ringa munosabatini, miqdor,tartibini bildiradigan
aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar deyiladi. Sifatlovchi bog’lanib kelgan so’z
sifatlanmish deyiladi. Masalan: Soyning tagida kom kok suv oqib o’tadi. Bunda
kom-kok sifatlovchi, suv esa ifatlanmishdir. Sifatlovchi quyidagi so’z tur quyidagi
so’z turkumlari bilan ifodalanadi:
1. Sifat bilan: Ufq qizil atlaslarga o’ralib, oltin sochning yo’llariga boqadi. (U).
2. Son bilan: O’n ikki gektar er kaftdek tekkis qilib qo’yilgan. Nilufar bu yil
meditsina bilim yurtining ikkinchi kursini tugatdi.
3. Olmosh bilan: Qandaydir bolalar yugurib chiqdi. (O).
4. Allaqanday xatni o’qigan edim. (U.X).
5. Ot bilan: Asfalt ko’chaning y er-bu erida suv xalqob bolib yotardi. Sifatdosh
bilan: Gurillagan shaboda ularning yuzlarini silay boshladi. (P.T).
6. Ravish bilan: Tog’ning uzoq-yaqin yon bag’irlarida yanada balandroq va
daxshatliroq aks-sado eshitildi. (S.A).
7. Taqlid soz bilan: G’uj-G’uj qushlar daraxtlarda sayray boshladi. Sifatlovchi
aniqlovchi aniqlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi ba’zan yopiq
holda, ya’nibirikma holda kelishi ham mumkin: Daladan guvirlab esgan shamol
yalang koylakli qizlarni junjitdi. (O
Yoki: Katta, gavdali, oppoq soqoli ko’kragiga tushib turgan chol Berdiqulovga
qaradi. (C.N). Qaratqich aniqlovchilar: Bir predmet yoki shaxsning boshqa bir
predmet yoki shaxsga qarashli ekanini bildirgan aniqlovchi qaratqich aniqlovchi
deuiladi. Masalan: Bu yilgi bahorning kech kelishi ko’plarninig tinkasini quritdi.
(S.Karomatov) Yoki: Yomonning yaxshisi bo’lguncha, yaxshining yomoni bo’l.
(maqol). Birinchi gapda bahorning ko’plarninig so’zlari, ikkinchi gapda esa
yaxshining va yomonning so’zlari qaratqich aniqlovchidir. Qaratqich aniqlovchilar
quyidagicha ifodalanadi:
1. Ot yoki uni o’rnida qo’llanuvchi olmosh bilan: Kishining muxim
burchlaridan biri– ota va onanig hurmatidir (Navoiy).
15

2. Otlashgan sifat bilan: Botirning mushti ham yarog’. (maqol).
3. Otlashgan son bilan: Uning yarmi-besh.
4. Otlashgan sifatdosh bilan: O’qiganning tili ko’p uzun bo’ladi. (Pulkan).
5. Bir qaratqich aniqlovchi bir necha qaralmish bilan bog’lanib kelishi yoki,
aksincha, bir qaralmish bir necha qaratqich bilan bog’lanib kelishi mumkin.
Masalan: Mehmonlar orasida Xirotning olimlari, xofizlari ham ko’pgina edi. (O).
Ayvonlarning shiftlariga ilingan osma chiroqlardan taralgan nurdan kechki olma va
bexi gullari qorong’ida yanada oqarib ko’rinadi. (S.A.). qaratqich aniqlovchi
belgili yoki belgisiz bo’ladi. Belgili bo’lganda kelishik affikasi saqlanadi, belgisiz
bo’lganda esa bu affks saqlanmaydi: Maktabimiz bog’I yildan-yilga yashnamoqda.
Izlar bo’ldim Qoraxonnig qizini, Ot ko’targan Zulfiqorning o’zini. (Folklor)
Izohlovchi . Predmetni boshqa bir nom berish bilan aniqlaydigan bo’lak izohlovchi
deyilabi. Masalan: Professor Nazarov kirib keldi. (A). Izohlovchi bog’langan
bo’lak izohlanmish deyiladi. Izohlovchi aniqlovchi izohlanmish xilma-
xil belgilarini bildiradi. Izohlovchilar, asosan ot bilan ifodalanib, quyidagi
ma’nolarni bildiradi:
1. Unvonni: General Sobir Rahimov misilsiz qahramonlik ko’rsatdi.
2. Mashg’ulot, kasb, mutaxasislikni: Oshpaz kampir choy damlab keltirdi. (S.N).
3. Amalni: Yig’ilishni shahar hokimi Qobilon ochdi Jinsni: Og’il bolalar ham, qiz
bolalar ham sportga faol qatnashdilar.
4. Qarindoshlik yoki shunga o’hshatilgan munosabatni: Xadicha hola ertalab
biznikiga kirib keldi.
5. Laqabni: Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo’l qovushtirib turdi.
6. Taxallusni: Kechada Toxir Usmon she’rlaridan o’qildi.
7. O’xshashlikni: Vatan– ona so’zi naqadar laziz. Rahmatulla Otaqo’ziev Uyg’un,
Vatan-ona tipidagi izohlovchi va izohlanmish orasiga yozuvda tire qo’yiladi.
Hol va uning ifodalanishi. Ish-harakatning qaytarzda bajarilishini, sabab yoki
maqsadini, uning bajariishi bilan bog’liq bolgan o’rin va paytni bildiruvchi gap
bo’lagi hol deyiladi. Hollar qanday?, qanday qilib?. Qaytarzda? Qachon?,
qachongacha?, qaerda?, qayerdan?, qancha?, nima maqsadda? Kabi so’roqlaridan
16

biriga javob beradi. Hol ravish, ravishdosh, jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigidagi ot
yoki ko’makchili ishlatilgan ot bilan, shuningdek, taqlid so’z, son bilan
ifodalanadi. Ravish asosan, hol vazifasida keluvchi so’z turkumidir. Gapda asosan
hol vazifasida qo’llanish ravishdosh uchun ham xosdir. Masalan: G’ulomjon
qishloqda bo’lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so’zlab berdi. (M.I).
Zanjirlanmagan eshik sekingina shirq etib ochildi. (P.T.) . Ot jo’nalish, chiqish,
o’rin kelishigida kelib yoki ko’makchi bilan ishlatilib, gapda hol bo’lib keladi.
Bunda o’rin, payt, sabab, maqsad, miqdor kabi ma’nolar ifodalanadi. Masalan:
Mashina kichik kocha bilan adir tomonga jo’nadi. (I.R). Botir endi ikki quloq
bo’lgan g’o’zalar orasidan borar edi. (S.N). Harakat nomi hol bo’lib kelganda, u
ham ot kabi shakillanadi. Masalan: Jamoa boshqaruvi raisi brigadalarga yana besh
sentiner oshirmoq uchun shart qo’ydi. Hol taqlid so’z bilan ham ifodalanishi
mumkin: Xayot piq-piq yig’lar, elkalari dir-dir titrar edi. (M.I). Son hol vazifasida
kelganda, kopincha, marta, karra so’zlari bilan ishlatiladi. Masalan: Tepalik bir
necha soat moboynida besh marta qo’ldan qo’lga o’tdi. (O). Ayri hollarda hol
birikma tarzida ifodalanishi mumkin. Masalan: Poezd Xovosga erta bilav soat
sakkizda etib keldi. (G.G). Hol hamma vaqt ham kesimga bog’lanavermaydi, u
gapning boshqa bo’lagiga bog’lanishi ham mumkin. Masalan: Uzoqda qop-qorayib
turgan tog’ning usti ko’rindi. (A.K). Tashqirida o’tirgan ayollarni ham qotib-qotib
kulgani ichkariga eshitildi. Birinchi gapda hol (uzoqda) aniqlovchiga (qop-qorayib
turgan) ikkinchi gapda esa hol (qotib-qotib) egaga (kulgani) bog’lanib kelgan.
Hollar ma’nolarga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi:
Ravish holi.
O’rin holi.
Payt holi.
Sabab holi.
Maqsad holi.
Miqdor daraja holi.
Ravish holi
Ish– harakatning qay tarzda bajarilishini yoki qanday bo’lishini bildiradi. Ravish
17

holi ish– harakatning qanday bajarilishini bildirib kelganda, qanday? Qanday qilib?
So’roqlarining biriga javob bo’ladi.
O’rin holi harakat bo’lishidagi eng so’nggi chegarani ifoda qilib,-gacha,-ga,-
qadar,-ga dovur kabi formada kelishi mumkin: Sayohatchilar Hamzaobodga qadar
mashina bilan borishdi. Harakatning boshlanish o’rnini ifoda qilib, qaerdan
so’rog’iga javob bo’ladi. Bu hol chiqish kelishigidagi so’z bilan shuingdek,
ko’makchili ishlatilgan so’z bilan ifodalanadi: qirdan g’ir- g’ir shabada esadi.
Payt holi. Ish-harakatning bajarilish payitini, uning chegarasini bildirib, qachon?
Qachongacha?, qachondan beri?, kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Payt holi
payt ravishi bilan, o’rin, chiqish, jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, ko’makchi
ishlatilgan so’z bilan, birikma bilan ifodalanadi. Masalan: Qizlar kechasi bilan dars
tayorladilar. (S.N.). Bir necha kundan so’ng Botir uyiga qaytdi.
1. Harakatning bajarilishidagi paytni bildiradi. Kechqurun xayat a’zolari yana
klubga to’plandilar.
2. Harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi. Bunda hol “payt bildiruvchi
so’z + ga dovur”, “payt bildiruvchi so’z + ga qadar”, shaklida bo’ladi. Masalan:
Yaxyoxon kechqurunga dovur mehmonlar yonida boldi. Yo’lchi shu vaqtga qadar
dala bilan ovora edi. (O) Shuningdek, payt holi ish harakatning bajarilishpaytidagi
dastlabki chegarani bildiradi. Bu xil hol “payt bildiruvchi so’z + dan beri” , “payt
bildiruvchi so’z + dan buyon” shklida bo’ladi. Masalan: O’zbek ahli necha
yillardan beri mustaqillikni orzu qilib kelganlar. Sabab holi. Ish harakatning
bajarilish sababini bildirib, nimaga? Nima sababli?, so’roqlaridan biriga javob
bo’ladi.
Sabab holi vazifasidagi so’z ko’pincha uchun, sababli, tufayli kabi ko’makchilar
bilan keladi. Masalan: Komiljon nazariy jihatdan kuchli bo’lganligi uchun
ko’pincha Zunonov bilan baxlashib turdi. (I.R). Sabab holi chiqish kelishigidagi
so’z bilan ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod xursandchiligidan tez-tez qadam
bosib ilgari yurib ketdi. (P.T).
Maqsad holi. Ish harakatning bajarilishidagi maqsadni bildirib, nima uchun?,
nimaga? Nima maqsadda?, kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Masalan:
18

Nozimbek qishloq ahli turmash-tarzini tekshirish uchun yo’lga chiqdi. Maqsad holi
jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, maqsad ravishdoshi bilan ham ifodalanadi.
Paxtakorlar Qurultoy ishtirokchilarini qarshi olgani shoshildilar.
Miqdor– daraja holi. Ish Harakatning bajarilishini miqdor va daraja jihatidan
aniqlab qancha? Qanchalik? Nech marta? Qanchalab? kabi so’roqlarning biriga
javob bo’ladi. Miqdor– daraja holi ko’pincha miqdor– daraja ravishlari bilan
ifodalanadi. Masalan: Ko’p bilgan oz so’zlar. (maqol). ~21~ Sonlar ayrim hollarda
marta so’zi bilan kelib, gapda miqdor– daraja holi bo’lib keladi. Masalan: Notanish
yo’lovchi Manzuraning yuziga bir-ikki marta erostidan qarab qo’ydi. Yoki: Bugun
qurilishda odam kundagidan ikki-uch marta ko’p edi. Miqdor daraja holi birikma
bilan ham ifodalanadi. Hokimiyatdan kelgan mutaxassisliklar birigada yumushini
uch kun tekshirdi.
19

II.BOB. EGA VA UNING GAP QURILISHIDAGI O’RNI
Ega. Ega gap kesimini shakllantiruvchi- kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan
shaxs-son ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisidir:
1.Elchibek asta o’rnidan turdi. (A.M).
2.Biri- sensan, biri men. (O)
3. Shunday o’lka doim bor bo’lsin. (H,O)
4. (Sen) Aytar so’zni ayt, (sen) aytmas so’zdan qayt (Maqol).
Birinchi gapda Elchibek so’zi kesimdagi uchinchi shaxs birlik kesimlik
qo’shimchasining, ikkinchi gapdagi biri so’zlari sen-san kesimining ikkinchi shaxs
birlik (-san) va men so’zidagi birinchi shaxs birlik (-man), uchinchi gapdagi o’lka
so’zi bor bo’lsin kesimidagi uchinchi shaxs (-sin), to’rtinchi gapdagi
ifodalanmagan (sen, sen) ayt, qayt so’zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi
shaxs birlik (nol) kesimlik ma’nolarining muayyanlashtiruvchisi,
kengaytiruvchisidir. Ega gapdagi fikr o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim
tomonidan ko’rsatilayotgan bo’lakdir. Kesimdan axborot (kommunikatsiya)
anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir. Ega bevosita kesimlik
shakliga bog’lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning
konstruktiv bo’laklari qatoriga kiradi. Lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki
Gapning ifodalanmaganligiga ko’ra ikki ko’rinishi bo’ladi:
1.Egali gaplar.
2.Egasiz gaplar.
Egali va egasiz gaplarni gaplarning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, balki gap
kesimining lug’aviy va kesimlik qo’shimchalari qismlarining ba’zi bir ifodalanish
xususiyatlari bilan bog’liq.
Egali gaplar . Egasiz gaplar tilimizda chegaralangan bo’lib, ular egali gaplarga
nisbatan juda kam miqdorni tashkil etadi. Egali gaplar esa tilimizning me’yoriy
xossasidan biridir. Chunki gap markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi Pm
(kesimlik kategoriyasi)ning qismlaridan biri shaxs-son ma’nosi bo’lib, u hamisha
o’zining to’dirilishini, muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali
bo’lishini taqoza qiladi. Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilidagi gaplarning lisoniy
20

strukturasi uch uzv (ega, hol, kesim) dan iborat bo’lib, egali gaplarda ega
pozitsiyasi bo’sh bo’lmaydi, to’ldirilgan bo’ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol,
yuzaga chiqqan kesim bo’lishi mumkin. Quyidagi ikki gapni qiyoslang:
1.Men kitobni o’qidim.
2.Kitobni o’qidim.
Har ikkala gap qolipi ularning kesimiga xos shaxs-son qo’shimchalari ega, uning
tabiati (qaysi shaxs, son) haqida to’liq axborot berib turibdi. Har ikkala gap uchun
ham ega I-shaxs birlikdagi kishilik olmoshidir. Biroq, ulardan birinchisida bu
lisoniy to’liqlik (ega pozitsiyasining bo’sh emasligi) nutqda namoyon bo’lgan,
ikkinchisida esa nutqiy ehtiyoj bo’lganligi tufayli namoyon bo’lmagan.
Ko’rinadiki, har ikkala gap ham lisoniy egali, ega pozitsiyasi to’ldirilgan gap
qismining hosilasidir. Egasi ifodalangan (nutqda namoyon bo’lgan) gaplar. Egasi
ifodalanmagan (nutqda namoyon bo’lmagan) gaplar. Egasi ifodalanishi ixtiyoriy
bo’lgan gaplar. Egasi ifodalangan gaplar. Kesimdagi xususiyatlari va ularning
o’zaro munosabati tufayli nutqda eganing tushirib qoldirilishi mumkin bo’lmaydi.
Bunda ham eganing nutqiy voqelanishini zarur qilib qo’yadigan: I. Kesimdagiga
bog’liq holda ega ifodalanishining zarurligi. Kesimning qismi vazifasida frazema
(ibora) kelganda, egani tushirib qoldirishning iloji yo’q.
1. Bu voqeadan Jamshidning kapalagi uchib ketdi.(Gazetadan.)
2.Markazga kelib, bo’lib o’tgan voqealarning butun tafsilotini eshitgan
Qalandarovning fig’oni falakka chiqdi. Bunda ega ifodalanishining zarurligi,
ko’rinib turibdiki, gapning qolipiga emas, balki iboralarda ega bilan kesim
aloqasining o’ta zichligi, iboralarning barqaror hodisa ekanligi bilan bog’liqdir.
Ma’lumki, ayrim xollarda o’timli fe’llarning semantikasi ularning vositasiz
to’ldiruvchi bilan kompletiv (o’ta zich) aloqa bo’lishini taqozo qila (masalan,
kuzatmoq, ko’rmoq, aytmoq). Bu so’zlarning ob’ekt valentligi (tushum
kelishigidagi kengaytiruvchisi) zaruriydir. Shu boisdan fe’l majhul nisbatga
o’tgach, ularning vositasiz to’ldiruvchisi egaga aylanadi, shuningdek, mazkur
kompletiv aloqa ham saqlanib qoladi, avval to’ldiruvchi, endi esa eganing
ifodalanishi zarur bo’lib qoladi.
21

1.Oqibat, hozirgacha ham ayrim fuqoralar, ayniqsa, yoshlar orasida ikkilanishlar,
hatto muxolifat tomoniga og’ib ketish kabi achinarli hollar kuzatilmoqda.
(Gazetadan)
2.Natijada ko’plab fuqoralar uchun buzg’unchi muxolifatning asl basharasi, uning
maqsad va vazifalari mohiyati, kirdikorlari to’laqonli bayon etib berilmadi.
(Gazetadan.)
3.Yig’inda fermer xo’jaliklari taraqqiyoti uchun mahalliy fermerlar tomonidan
qo’yilayotgan sun’iy g’ovlarning sabablari ham aytildi. (G azetadan.)
Kesimning qismi taqlid so’zlardan yasalgan fe’llar ham eganing ifodalanishini
taqozo etadi.
1.Eshik taq-taq qildi.
2.Yuragim shuvillab ketdi.
3.Qarg’a qag’illaydi.
Tabiat hodisalarini ifodalovchi ayrim fe’llar ham eganing mazmuni bilan o’ta
zichlashib ketganligi bois nutqda eganing tushib qolishiga yo’l qo’ymaydi: Tong
otdi. Kun botdi. Chaqmoq chaqdi. Qorong’u tushdi
22

2.1.Ega va uning ifodalanishi
Ega — gapning bosh bo laklaridan biri; gapni tashkil etishda muhim rol o ynaydi.ʻ ʻ
Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatadi, shu jihatdan kesim bilan
o zaro yaqin bog langan. Ega, odatda, kesim orqali, kesim esa ega orqali, bir-biriga
ʻ ʻ
nisbat berish bilan belgilanadi. Grammatik jihatdan ega boshqa bo laklarga
ʻ
nisbatan hokim vazifasida keladi (ba zi
ʼ ilmiy adabiyotlarda mutlaq hokim sifatida
gapning kesimi ko rsatiladi). Ega vazifasida kelgan
ʻ so z ʻ egalik va
ko plik
ʻ qo shimchalarini ʻ qabul qila oladi va bosh kelishlik shaklida qo llanadi. ʻ
Uko pincha
ʻ ot, olmosh, otlashgan so z va ʻ so z birikmasi ʻ bilan ifodalanadi. Ega,
asosan, kesimdan avval keladi; bunday so z tartibi
ʻ eganing
grammatik belgilaridan biridir. Ba zan kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin;
ʼ
bu hodisa inversiya deyiladi. Ega ba zan birgina so zdan, ba zan esa bir necha
ʼ ʻ ʼ
so zdan, ya ni
ʻ ʼ sintaktik birlikdan iborat bo ladi. Masalan: Tinchlik urushni ʻ
yengadi. Ishlagan tishlar, ishlamagan kishnar (Maqol). Otlarning otxonaga olib
o tilmagani Ziyodillani taajjublantirdi (Hamid G ulom). Ega gapda har doim biror
ʻ ʻ
so z yoki so zlar birikmasi bilan ifodalanishi shart emas. Ba zi gaplarda ega tushib
ʻ ʻ ʼ
qolishi, yashirin bo lishi mumkin. Eganing gapda qo llanishi yoki qo llanmasligi
ʻ ʻ ʻ
gapning mantiqiy mundarijasi, grammatik shakli va nutq uslubi bilan bevosita
bog liq.
ʻ
23

2.2. Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi
Kesim orqali izohlanadigan fikr predmetni anglatadigan, gapning boshqa
bo’laklariga tobe bo’lmagan bosh bo’lakka ega deyiladi. Ega keng ma’noda
predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan predikativ belgining kimga
yoki nimaga qarashliligini ko’rsatadi. Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan
ifodalanib, kim? nima? qayer? so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Ega, odatda,
yakka so’z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so’z (sifat, son, olmosh, sifatdosh,
ravishdosh, ravish, taqlid so’z, undov so’z, modal so’z) bilan ifodalanadi.
Eganing ot bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi atoqli yoki turdosh ot
ko’pincha ega vazifasini bajaradi: Sirdaryo hammasini yig’ib olib, rosa kuchga
to’ladi-da.(P.Q.). Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to’ldi. (O’.H.).
Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishik shaklidagi ot o’rnida
qo’llanuvchi olmoshlar bilan ifodalanadi: Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi
(P.Q.) Ki mdir unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi.
(O’.Usmonov). O’zingiz juda aqlli, uzoqni ko’radigan odamsiz. (S.Soliyev).
Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Ega harakat nomi bilan ifodalana
oladi: ... ariqdan oqqan suvning shildirashi eshitila boshladi... (P.Q.). Boshliq
bo’lish oson, boshlamoq qiyin. (Maqol). Eganing otlashgan sifat bilan
ifodalanishi. Sifatlar otlashib, gapda ega bo’lib kelishi mumkin: Botir topsa, barcha
yer, baxil topsa, bosib yer. (Maqol). Yaxshi yaxshining qadriga yetar. (Maqol).
Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. Sonlar ham otlashib, ega ~26~
vazifasida keladi: Ikkovi ham bir-biriga juda o’xshash... (P.Q.). Tarbiya axloq va
oqillikka tayanmog’i lozim. Birinchisi yaxshi fazilatni o’stirsa, ikkinchisi
ba’zilarning illatidan himoya qiladi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»).
Eganing otlashgan olmosh bilan ifodalanishi. Ega vazifasida sifat, son o’rnida
qo’llanuvchi otlashgan olmosh bilan ham ifodalanadi: Bu, ehtimol, ona suti bilan
kirgan g’ayrishuuriy bir tuyg’udir. (P.Q.). Odamlar uchun xuddi mana
shunisi kerak edi. (CH.Aytmatov).
Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi otlashgan
sifatdosh ega vazifasini bajaradi: Ishlagan xor bo’lmas (Maqol). Qimirlagan qir
24

oshar (Maqol). Birlashgan daryo bo’lar, tarqalgan irmoq bo’lar (Maqol).
Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. Ravish otlashganda, gapda ega bo’lib
kelishi mumkin: Ko’p so’zning ozi yaxshi, oz so’zning o’zi yaxshi (Maqol).
O’qishning erta-kechi bo’lmas (Maqol).
Eganing otlashgan taqlid so’z bilan ifodalanishi. otlashib ega vazifasini
bajaradi: Otning dukura Taqlid so’zlar-dukuri relslarning tutashgan joyiga
urilayotgan g’ildirak tovushi bilan uyg’unlashib ketardi. (Ch.Aytmatov). Bu
shovqinlarni karnayning vat-vati bosib ketadi. (S.A.)
Eganing otlashgan undov so’z bilan ifodalanishi. Ega vazifasida otlashgan
undov so’z kelishi mumkin: Yer kurrasida qadim-qadim zamonlardan yangragan
musiqiy «qur-ey!» bunday keyin ham tinmaydi. (S.Nurov).
Eganing otlashgan modal so’zbilan ifodalanishi. Otlashgan modal so’z ega
vazifasini bajarishi mumkin: Bor so’ylaydi, yo’q o’ylaydi. (Maqol). Ega ba’zan
frazeologik ibora bilan ham ifodalanishi mumkin: Birovning ko’nglini ko’tarish
qiyin, ko’nglini cho’ktirish esa oson. Bundan tashqari, ega so’z birikmasi yoki
gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanadi.
Eganing so’z birikmasi bilan ifodalanishi. Ega vazifasida so’z birikmasi kela
oladi: Haqiqat va to’g’rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat qiladi.
(«Oz-oz o’rganib dono bo’lur»).
Eganing gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanishi. Ega-kesim munosabati
aks etgan predikativ birlik ega vazifasida kela oladi: Bilagi zo’r birni yiqitadi, bili
mi zo’r–mingni (Maqol).
25

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, grammatika bizga so’z va gapning formal
grammatik tomoni-so’z o’zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli
ko’rinishi,strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan
grammatik ma’nosini o’rgatadi. Gap bo’laklari , ega va kesim mavzulari bir
qarashdan jo’n ko’rinadi ammo, ko’ringanchalik oson ish emas. Uni chuqurroq
o’rganish uchun ancha adabiyotlardan foydalanish kerak. Gap bo’laklariga ega
kesim kirgani sabab, Ikkinchi darajali bo’laklarni ham kiritib o’tdim, sababi,
Ikkinchi darajali bo’lak va bosh bo’laklarni bir biriga taqqoslab o’rganadigan
bo’lsak yodda qolarli va muzokaralarga sabab bo’lishi tayin. Shu sababli ushbu
kurs ishimda ancha kerakli ma’lumotlarni adabiyotlardan va ziyo.net saytidan
izlangan holda to’ldirdim. Gap shaxs va sonda moslashmaydi. Shuning uchun
hamgapbo’laklarini o’z o’rnida qo’llash zarur. Agar grammatika o’z o’rnida
qo’llanmasa ma’no jihatdan g’alizlik paydo bo’ladi. Shunday ekan tilshunoslikning
eng katta qismi bo’lgan grammatikani o’rganish biz uchun hamma sohalarda
zarurdir.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008.
1. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi.
2. T.,1992.
3. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya
4. Rahmatullayev Sh. «O’zbek tilida tobe bog’lanishning turlari. T.,1993.
5. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish
6. Gap qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son
7. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I.,
8. Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980.
9. Ne’matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi.-T.: Universitet, 2000.
10. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi–Qarshi., 2003.
11. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis.-T.: 1989.
12. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis.- T.: Fan, 1975.- 548 b.
13. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining
izohli lug’ati.– Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b.
14. Abdurahmonov Sh.A. O„zbek badiiy nutqida kulgi qo„zg„atuvchi lisoniy
vositalar, filol.fanlari nom… diss.– Toshken:t, 1997.– 24 b.
15. www.ziyonet.
27

Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Sotib olish