Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 91.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экология

Продавец

Oybek Umirzaqov

Дата регистрации 13 Январь 2025

0 Продаж

Ekologik ekspertizani obyektlarining atrof tabiiy muhitga tasiri va uni baxolash

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “Himoyaga ruxsat etilsin” “Ekologiya va geografiya” kafedrasi mudirasi, g.f.n., dots. L. K. Karshiba y eva __________________ «____» _________ 2024 Ekologiya va Atrof-muhit muhofazasi ta’lim yo’nalishi 14-22-guruh talabasi Sadirov Fazliddinning “Ekomonitoring va ekoekspertiza” fanidan yozgan “ Ekologik ekspertiza obyektlarining atrof- tabiiy muhitga ta’siri va uni baholash ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: “Ekologiya va geografiya” kafedrasi o’qituvchisi __________ D.Toymbayeva GULISTON– 2024 MUNDARIJA: 1 Kirish……………………………………………………………….. . 3 I BOB EKOLOGIK EKSPERTIZA OBYEKTLARI ATROF-MUHITGA TA'SIRNI BAHOLASH NING ILMIY – NAZARIY ASOSLARI … 5 1.1 Ekspert guruhi ishini tashkil qilish ………………………………….. 5 1.2 Ekologik ekspertiza obyektlari ………………………………...….. 7 1.3 Atrof-muhitga ta'sirni baholash tushunchalari ……………………... 11 II BOB EKOLOGIK EKSPERTIZA OBYEKTLARINING ATROF - MUHIT GA TA'SIRNI BAHOLASH PRINSIPLARI ………………. 19 2.1 Atrof-muhitga ta'sirni baholash bosqichlari ……………………….. 19 2.2 Atrof-muhitga bo'lgan ta'sirni baholash va ekologik oqibatlar to'g'risida bildirish hujjatlari ……………………………………….. 24 2.3 Atrof-muhitga ta'sirni baholashda chet-el tajribasi ………………… 26 Xulosa va takliflar………………………………………………….. 29 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………........................ 30 KIRISH 2 Mavzuning dolzarbligi. 25-may 2000-yil O'zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertizasi to'g'risidagi qonuni» va 31-dekabr 2001-yil Vazirlar Mahkamasining 491-sonli «Atrof-muhitga ta'sirini baholash» to'g'risidagi qarorining qabul qilinishi atrof-muhitga ta'sirni baholash AMTB hujjatini qonuniy yuridik jihatdan qabul qilinib, yangi va rekonstruksiya qilinayotgan xo'jalik yurutuvchi obyektlarining loyihalarini davlat ekologik ekspertizasini o'tkzishda asosiy tadbirlardan biri ekanligi belgilab qo'yildi. AMTB loyihalarni ekologik ekspertizasini o'tkazish mobaynida uning asosiy va shart bo'lgan tarkibiy qismlaridan bo'lishi bilan birga O'zbekistonda asosan XX asrning 80-yillari oxiri va 90-yillar bosh ida obyektlarning atrof- muhitga bo'lgan ta'sirini aniqlashda keng miqiyosda amaliyotda qo'llanila boshlandi. 1995-yildan boshlab AMTB yangi va qaytadan ishlab chiqilgan «Qurilish me'yorlari va qoidalari» (QMQ) me'yoriy hujjatlariga kiritildi. AMTB - bu shunday jarayonki, mo'ljallanayotgan xo'jalik va boshqa faoliyat olib boruvchi obyektlarni atrof-muhitga noqulayliklar tug'dirib va ta'sir etib, yomon ekologik oqibatlarga olib kelishi, jamoat fikrini hisobga olgan holda, bu ta'sirni kamaytirish va oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish hamda ekologik orientirlangan boshqaruvni amalga oshirish mumkin bo'lgan qarorlarni qabul qilish imkonini yaratadigan tadbirdir. M aqsadi : Loyihalash jarayonida optimal bo'lgan loyihaviy qarorlarni izlashga qaratilgan bo'lib, atrof-muhit degradatsiyasiga yo'l qo'ymaslik, xo'jalik rivojini ekologik-iqtisodiy va ijtimoiy balansini ta'minlamoq, insonlarni yashash sharoitini yaxshilash hamda atrof-muhitga bo'lgan noqulay ta'sirlarni uncha katta bo'lmagan yoki qabul qilingan (muvofiq) darajaga kamaytirish maqsadida samarali choralarni ishlab chiqishdir. Vazifalari: Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olingan:  Atrof-muhit degradatsiyasiga yo’l qo’ymaslik ;  xo'jalik rivojini ekologik-iqtisodiy balansini ta’minlamoq ; 3  xo'jalik rivojini ijtimoiy balansini ta’minlamoq ;  insonlarni yashash sharoitini yaxshilash ;  atrof-muhitga bo'lgan noqulay ta'sirlarni kamaytirish va samarali choralar ishlab chiqish. Ahamiyati. 25-may 2000-yil O'zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertizasi to'g'risidagi qonuni» va 31-dekabr 2001-yil Vazirlar Mahkamasining 491-sonli «Atrof-muhitga ta'sirini baholash» to'g'risidagi qarorining qabul qilinishi atrof-muhitga ta'sirni baholash AMTB hujjatini qonuniy yuridik jihatdan qabul qilinib, yangi va rekonstruksiya qilinayotgan xo'jalik yurutuvchi obyektlarining loyihalarini davlat ekologik ekspertizasini o'tkzishda asosiy tadbirlardan biri ekanligi belgilab qo'yildi . Obyekti: Ekologik ekspertiza obyektlarini atrof-muhitga ta’sirini baholash. Predmeti: Ekspertiza obyektlari va atrof-muhit ifloslanishi. Kurs ishining tarkibiy qismi: Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va takliflar, ilovalar va foydalanilgan adabiyotlar iborat. Kurs ishida 2 ta rasm ilova qilingan. Asosiy matn 31 sahifadan iborat. 4 I BOB. EKOLOGIK EKSPERTIZA OBYEKTLARI ATROF- MUHITGA TA'SIRNI BAHOLASH NING ILMIY – NAZARIY ASOSLARI 1.1 Ekspert guruhi ishini tashkil qilish. Ekspertiza komissiyasi ish boshlagunga qadar, barcha shtatsiz ekspertlar DEE ni o'tkazishning asosiy prinsiplari bilan va DEE ni tashkil qilish va o'tkazish bo'yicha amaldagi yo'riqnoma - uslubiy huliatlar bilan tanishgan bo'lishlari shart. Ekspert komissiyasining majlisi bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bayonnomada kun tartibiga kiritilgan masalalarning ma'nosi va bildirilgan fikrlar ifodalanishi kerak. Yakuniy ·xulosa loyihasi muhokamasiga ekspert komissiyasi (guruhi)dan tashqari buyurtmachi va loyihani ishlab chiquvchi, shuningdek, loyihaning realizatsiya qilinishidan manfaatdorlar taklif qilinadilar. Ekspert o'tkazilish jarayonida ekspert bo'limi rahbariyati: - umumiy axborot vositalari tomonidan DEE borishining bir tomonlama va tendensiyali yoritilishiga; - qiziquvchi tomonlar tomonidan ekspertlar ta'qib etilishiga; - DEE o'tkazishning asosiy prinsiplarini buzishga olib keluvchi boshqa harakatlarga yo'l qo'ymasligi zarur. Ayrim fikr yoki takliflari bo'lgan ekspertlar ularni yozma ravishda, yakuniy xulosa ekspert komissiyasi tomonidan imzolanguncha yoki imzolanayotgan paytda, imzo oldiga maxsus belgi qo'yib, topshirishlari kerak. Ekspert komissiyasi (guruhi) - bu konkret xo'jalik faoliyatini DEE o'tkazish uchun vaqtincha tuzilgan mutaxassislar jamoasidir (shtatsiz ekspertlar). Ekspert guruhini tuzish va uning ishini tashkil qilishni hamda shtatsiz ekspertlarning mehnatiga haq to'lashni DEE o'tkazish vazifasi yuklangan Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasining ekspert bo'limi amaIga oshiradi. Ekspert guruhining soni va shaxsiy tarkibi D EEga topshirilgan hujjatlarning xususiyati va murakkabligi bilan aniqlanadi. Ekspert komissiyasini tuzishda va uning 5 faoliyatini tashkil qilishda quyidagilarni ta'minIovchi barcha shart-sharoitlar yaratilishi lozim:  ekspert komissiyasining malaka saviyasi yetarli va ko'p pozitsiyali bo'lishini;  DEEning yuqori sifatini;  ekspert bahosining va ekspert komissiyasi (guruhi) xulosalarining sifatini;  DEEni o'tkazish va uning natijalarining oshkoraligini e'tiborda tutadi. Ekspert komissiyasi (guruhi)ni tuzish prinsipi va tarkibi shtatsiz ekspertlardan iborat bo'ladi, uning ishiga respublika ilmiy-tekshirish institutlarining, vazirIiklar, muassasalar, tarmoq iImiy-tekshirish va (loyihalash tashkilotlarining olimlari va mutaxassislari jaib qilinishi mumkin. Ekspert komissiyasi (guruhi)ning shaxsiy tarkibi Bosh davlat ekspertiza boshlig'i yoki uning o'rinbosari tomonidan tasdiqlanadi. Ekspert komissiyasi shaxsiy tarkibiga quyidagi mutaxassislarni jalb qilish taqiqlanadi:  ularning shaxsiy roziligi bo'lmasa;  ekspertizaga topshiriladigan hujjatlarni tayyorlashda qatnashganlar;  ko'rilayotgan loyiha bo'yicha oidin matbuotda o'z fikrini bosib chiqarganlar ekspert komissiyasi tarkibiga kiritilmaydi. Ekspert komissiyasi (guruhi)ning ishini tashkil qilish mas'uliyati DEE o'tkazuvchi ekspert bo'limi boshlig'iga va ekspert komissiyasi vakiliga yuklanadi. Ekspert komissiyasi ishini uning vakili boshqaradi. Ekspert komissiyasi vakili: - DEEni o'tkazish grafigini va dasturini muvofiqlashtiradi; - ekspertiza jarayonida qo'shimcha ekspertlar yoki maslahatchilar jalb qilishga ehtiyojni aniqlaydi; - ekspert komissiyasi (guruhi) majlisini o'tkazadi; - D EEni o'tkazish jarayonida vujudga kelgan kelishmovchiIiklarni ko'rib chiqadi; - ehtiyoj tug'ilganda ekspert bo'limi rahbariyatiga ekspertizani o'tkazish muddatlarini, uning yo'nalishini o'zgartirish yoki ekspertizani muddatidan ilgari to'xtatish haqida takliflar kiritadi; 6 - ekspert komissiyasi (guruhi)ning yakuniy xulosasini tayyorlashda bevosita qatnashadi; - ekspert komissiyasi (guruhi)ning ish natijalari haqida Bosh davlat ekspertiza rahbariyatiga, kollegiyaga, DEE kengashiga axborot beradi. 1.2.Ekologik ekspertiza obyektlari O'zbekiston Respublikasi «Ekologik ekspertizasi to'g'risida»gi qonunning ll-moddasida belgilab qo'yilganidek, davlat ekologik ekspertizasi obyektlari quyidagilardan iborat:  davlat dasturlarining, konsepsiyalarining, ishlab chiqarish kuchlarini, iqtisodiy va ijtimoiy soh a tarmoqlarini joylashtirish hamda rivojlantirish sxemalarini loyihalari;  barcha turdagi qurilishlar uchun yer uchastkalarini ajratish materiallari;  loyiha oldi va loyiha hujjatlari;  tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog'liq xo'jalik va boshqa xil faoliyatni tartibga soluvchi normativ-texnik va yo'riqnoma-uslubiy hujjatlarning loyihalari;  texnik, texnologiya, materiallar, moddalar, mahsulotlarning yangi turlarini yaratishga doir hujjatlar;  atrof tabiiy muhit holatiga va fuqarolar sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi ishlab turgan korxonalar va boshqa obyektlar:  keyinchalik ularni alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, favqulodda ekologik vaziyat va ekologik ofa t zonalari maqomini berish maqsadida o'tkazilgan hududlarni kompleks tekshirish materiallari;  shaharsozlik hujjatlarining barcha turlari;  maxsus huquqiy rejimli obyektlar; O'zbekiston Respublikasi «Ekologik ekspertiza to'g'risida»gi qonunida davlat ekologik ekspertizasidan o'tishi kerak bo'lgan obyektlar keltirilgan va bu qonunda belgilab qo'yilgan. 7 Moskva davlat universitetining professori K.N. Dyakonovning fikricha K. N. Dyakonov ( K.H. ДЕ HKOHOB A. B . D О H '-ЧЕ Ba . Экологическое проектирования и экспертиза : « A спект npecc » M . 2005 г.) bir qator spetsifik obyektlar borki, ular ham, albatta, davlat ekologik ekspertizasidan o'tishlari lozim. Ularga, masalan, davlatga tegishli bo'lgan huquqiy aktlar loyihasi, yani normativ yoki normativ bo'lmagan xarakterdagi obyektlar, agar ular kuchga kirsa yoki amalga oshirilsa atrof-muhitga ta'siri salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin;  xalqaro miqiyosidagi davlatlararo investitsiya dasturlari loyihalari;  xalqaro shartnomalar loyihalari;  chet eldan sotib olinadigan texnika, texnologiyalar, materiallar, moddalar va hokazo. Demak, «Ekologik ekspertiza to'g'risida»gi qonunda belgilab qo'yilgan obyektlar uchun davlat ekologik espertizasi majburiy hisoblanadi va mulkchilik shakli hamda ma'muriy bo'ysunishdan qat'i nazar hech bir obyektga bu borada imtiyoz berilmaydi. Davlat ekologik ekspertizasining subyektlari bo’lib, odatda, buyurtmachi, pudratchi, iste'molchi hisoblanadi. Buyurtmachi -ekspertizani tayinlash, tashkil etish huquqiga ega bo'lgan maxsus vakolatli organdir. Pudratchi muayyan obyektni ekspertiza qiladigan tashkilot, bular qatorida ilmiy-tadqiqot institutlari, korxona yoki maxsus komissiya, ekspertlar guruhi bo'lishi mumkin. Iste'molchi bo'lib, ekologiya ekspertizasi hisoblangan korxona, tashkilot, muassasa hisoblanadi. 25-may 2000-yil O'zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertizasi to'g'risidagi qonuni» va 31-dekabr 2001-yil Vazirlar Mahkamasining 491-sonli «Atrof-muhitga ta'sirini baholash» to'g'risidagi qarorining qabul qilinishi atrof- muhitga ta'sirni baholash AMTB hujjatini qonuniy yuridik jihatdan qabul qilinib, yangi va rekonstruksiya qilinayotgan xo'jalik yurutuvchi obyektlarining 8 loyihalarini davlat ekologik ekspertizasini o'tkzishda asosiy tadbirlardan biri ekanligi belgilab qo'yildi. AMTB loyihalarni ekologik ekspertizasini o'tkazish mobaynida uning asosiy va shart bo'lgan tarkibiy qismlaridan bo'lishi bilan birga O'zbekistonda asosan XX asrning 80-yillari oxiri va 90-yiJlar bosh ida obyektlarning atrof- muhitga bo'lgan ta'sirini aniqlashda keng miqiyosda amaliyotda qo'llanila boshlandi. 1995-yildan boshlab AMTB yangi va qaytadan ishlab chiqilgan «Qurilish me'yorlari va qoidalari» (QMK) me'yoriy hujjatlariga kiritildi. AMTB - bu shunday jarayonki, mo'ljaUanayotgan xo'jalik va boshqa faoliyat olib boruvchi obyektlarni atrof-muhitga noqulayliklar tug'dirib va ta'sir etib, yomon ekologik oqibatlarga olib kelishi, jamoat fikrini hisobga olgan holda, bu ta'sirni kamaytirish va oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish hamda ekologik orientirlangan boshqaruvni amalga oshirish mumkin bo'lgan qarorlarni qabul qilish imkonini yaratadigan tadbirdir. Uning asosiy maqsadi loyihalash jarayonida optimal bo'lgan loyihaviy qarorlarni izlashga qaratilgan bo'lib, atrof-muhit degradatsiyasiga yo'l qo'ymaslik, xo'jalik rivojini ekologik-iqtisodiy va ijtimoiy balansini ta'minlamoq, insonlarni yashash sharoitini yaxshilash hamda atrof-muhitga bo'lgan noqulay ta'sirlarni uncha katta bo'lmagan yoki qabul qilingan (muvofiq) darajaga kamaytirish maqsadida samarali choralarni ishlab chiqishdir.1 va 2-rasmlarda atrof-muhitni ifloslovchi va unga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi obyektlarning tabiiy muhit bilan bo'lgan aloqalari keltirilgan. 9 1-rasm. To'liq sikldagi quvvati yiliga 1 mln t bo'lgan (o'rtacha sutkalik ko'rsatkichlari) qora metallurgiya zavodining funksional sxemasi va tabiiy muhit bilan bo'lgan aloqa kanallari. 10 2-rasm. Zamonaviy issiqlik elektr stansiyasining funksional sxemasi va uning tabiiy muhit bilan aloqasi. 1.3 Atrof-muhitga ta'sirni baholash bosqichlari O'zbekiston Respublikasining ekologik siyosati, mustaqillik davrida qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida»gi (9-dekabr 1992-y.) qonuni «Ekologik ekspertiza to'g'risida»gi (25-may 2000-y.) qonunida o'z aksini topgan, chunki atrof-muhitni ta'sirini baholash tartiblari va bosqichlari ushbu qonun]arda aniq ifoda etilgan. Bundan tashqari, yuqorida qayd qilganimizdek O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31-dekabr 2001-yildagi qarorining qabul qilinishi yurtimizda AMTB tartib va qoidalarini o'z mentalitetimizga mos holda O'zbekiston Respublikasi tabiatni uhofaza qilish 11 komiteti tomonidan 2002-yilda ishlab chiqilgan Qo'llanma (Qurilish me'yorlari va qoidalariga ilova qilingan «Inshootlar, binolar, korxonalar qurilishi loyiha-smeta huliatlarining tarkibi, tartibini ishlab chiqish, kelishish yoki muvofiqlashtirish va tasdiqlash yo'riqnomasi» 1. 03. 01-96) asosida olib borish belgilab qo'yilgan. AMTB boshqa ana'naviy bo'lib qolgan ekologik me'yorlash usullaridan prinsip jihatdan farq qilib, tabiatdan foydalanish muammolariga, ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy antropogen faoliyat oqibatlarni hisobga olgan holda kompleks va sistemali tarzda yondoshishni talab etadi. Shu jihatlari bilan AMTBda asoslangan to'g'ri qarorlarni qabul qilish kelajakda tabiatdan foydalanish sharoitlarini rivojlanishiga fundament yaratadi. Ayniqsa, respublikamizning rivojlanayotgan sanoat va energetika potensiali hamda xomashyo bazasiga ega ekanligini hisobga olsak, bunday yondoshish dolzarbligi bilan ajralib turadi va muhim ahamiyat kasb etadi. AMTBni o'tkazmay turib qabul qilingan qarorlar atrof-muhit holatiga baho berishda ko'pincha noto'g'ri xulosalar chiqarishga olib keladi. Bu holatni oxirgi yillarda olimlar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlar misolida ko'rish mumkin. Toshkent metropoliteni qurilishida «Chkalov» stansiyasini loyihalash davrida bo'lishi mumkin bo'igan oqibatlarni baholamasdan amalga oshirilishi, yer osti suvlarida va tuproqda zaharli moddalaming yig'ilib qolishi natijasida stansiya xizmat ko'rsatish personalining sog'lig'iga ziyon yetganligi va qurilish konstruksiyalarining korroziyaga uchrashiga olib keldi. Xuddi shunga o'xshash holat Farg'ona furan birikmalari kimyo zavodida ham yuz berdi. Ishlab chiqarish binolari fundamenti yer osti sizot suvlarining yig'ilib turib qolishiga sababchi bo'lib, zaharli gazlaming atrof-muhitga ta'siri natijasida salbiy oqibatlar yuzaga kelishga olib keldi. Yuqorida keltirilgan faktlardan ko'rinib turibdiki, ikkala misolda ham atrof-muhitga bo'lgan salbiy ta'sir ishlab chiqarishdan hosil bo'layotgan zaharli chiqindilardan emas, balki atrof- muhitdan olib kirilgan kimyoviy moddalaming o'zaro ta'siri natijasida yuz berayapti. 12 Shuning uchun atrof-muhitga ta'sirini asl manbalarini aniqlashda kompleks yondoshish muhim ahamiyatga egadir. Ayniqsa, energetika obyektlarining atrof-muhitga ta'sirini baholash juda murakkabdir. Chunki ulaming baland quvurlaridan (trubalaridan) atmosferaga chiqarib tashlanayotgan zaharli gaz chiqindilari juda katta territoriyani qamrab oladi. Masalan, ko'mir yoqilg'isida ishlaydigan yangi Angren GRESining yillar davomida Ohangaron vodiysini ko'mir changi, zaharli gazlar, ko'p miqdorda qurum moddasi bilan ifloslanishi oqibatida atrof-muhitga va insonlar sog'lig'iga yomon ta'sir ko'rsatayotgani ma'lumdir. Umuman bu hudud sanoat ishlab chiqarish korxonalarining ko'pligi bilan ajralib turadi va o'tkazilgan tadqiqotlar natijalariga ko'ra, atrof-muhitga tashlanayotgan zaharli chiqindilar (ko'mir, sement, ruda changlari) tarkibida toksikologik xarakterga ega bo'lgan qo'rg'oshin, mishyak, simob va radionuklidlar borligi aniqlandi. Bu zaharli moddalaming atmosfera havosidagi migratsiyasi oqibatida atrof-muhitdagi o'simlik va hayvonot dunyosi hamda ochiq suv havzalarining ifloslanishiga olib kelayapti. Shuning uchun atrof-muhitga ta'simi baholashda shu sanoat hududida ko'p yillardan beri mavjud bo'igan fauna va flora, suv obyektlari, tuproq-yer tarkibida bo'ladigan o'zgarishlarini hisobga olish kerak, chunki o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki sement ishlab chiqarishda xomashyoga qo'shiladigan qo'shimchalar, toksikologik metall birikmalarining tarqalishi va ularning atmosferaga tashlanishi oqibatida bu zaharli moddalar yerga, o'simliklarga, hayvonot dunyosiga atmosferadan cho'kishi natijasida singib, salbiy oqibatlar tug'dirayotgani ma'lumdir. Bu oqibatlarning sababchisi «Ohongaronsement» ishlab chiqarish biriashmasidir. Shunga o'xshash jarayonlar oltin qazib chiqarish konlarida, va ko'mir ochiq kon razrezlarida hamda energetika obyektlarida ham yuz berayapti. Bu oqibatlarni oldini olish, atrof-muhitni muhofaza qilish, albatta, mutaxassislardan atrof-muhitga ta'sirini baholashda va asosiy ko'rsatkichlarini aniqlashda ekologik kriteriy va standartlardan hamda me'yorlardan foydalanishni talab etadi. 13 Ekologik kriteriylar - bu shunday belgi yoki alomatlarki, ular asosida ekologik sistemalarni, jarayon va hodisalarni aniqlash hamda ularni baholash ishlari amalga oshiriladi. Baholashning mantiqidan kelib chiqqan holda ekologik kriteriylar quyidagilardan iboratdir: - atmosfera holatini moddaning xavf1ili koeffitsienti orqali ifodalanadigan, atmosferaning ifloslanish potensiali, moddaning kritik ifloslanish darajasi; - ichimlik suvi va ichimlik suvi manbalari holatini xavfliligi I va II klass bo'lgan moddalarning ruxsat etilgan konsentratsiyasidan qaytarilib turuvchi tarzda oshib ketishi ko'rsatkichi orqali ifodalanib, patogen va inson organizmida parazitar kasalliklarni qo'zg'atuvchi bakteriyalar miqdoridir: - suv ustki holatini kimyoviy va biologik xarakteristikalari orqali ifodalangan kimyoviy ifloslanishlar yig'indisi kO'rsatkichlaridir; - yer osti suvlarining holatini ifloslovchi moddalar konsentratsiyasi va ifloslangan maydon hududining o'lchamlari bilan xarakterlanuvchi kriteriyadir; - tuproq holatini kimyoviy va biologik ifloslanishini, fizikaviy degradatsiyaini, fototoksikligini, senozlarning biologik mahsuldorligini xarakterlovchi kriteriyadir; - geologik muhit o'zgarishlari holatini anomal, texnogen (yerning o'pirilishlari, cho'kishi) hodisalar orqali xarakterlovchi kriteriyadir; - o'simlik va hayvonot dunyosi holatini, uning populyatsiyalar zichligi, bioxilmaxillikning kamayishi, yashil maydon o'simlik dunyosining mahsuldorligi orqali xarakterlovchi kriteriyadir; - aholining sihat-salomatligi holatini tibbiy-demografik ko'rsatkichlar, atrof- muhitni ifloslanishi munosabati bilan spetsifik kasalliklaming paydo bo'lishi va h. k. bilan xarakterlovchi kriteriyadir. - radiologik xavfsizlik darajasi holatini o'rtacha yillik samara dozasi ahamiyati orqali xarakterlovchi kriteriyadir; - yer usti ekosistemalarini deogradatsiya holatini ekosistemalari strukturasida va funksiyasida negativ o'zgarishlar orqali xarakterlovchi kriteriyadir; - territoriyani biokimyoviy baholash holatini, muhitda turli komponentiar tarkibidagi mikroelementlaming nisbati o'zgarishi, o'simliklarda toksikologik va 14 biologik faol mikroelementlar miqdori darajasi orqali xarakterlovchi kriteriyadir; Shunday qilib atrof-muhit holatiga baho berishda, kompleks nuqtai nazardan yondoshib, ekologik oqibatlami sababini aniqlash va uni oldini olish chora tadbirlarini ish lab chiqish maqsadga muvofiqdir. Ekologik standartlar - tabiiy obyektlar yoki tabiiy jarayonlar holatining miqdor va sifat ko'rsatkichlari. Ekologik standartlar tabiiy resurslardan foydalanish rejimi uchun o'matilgan huquqiy sistemalar aktlari majmuasiga kiritilgandir. Atrof-muhit sifati standartlari tabiiy komponentlar holati bo'yicha ilmiy asoslangan ruxsat etilgan normativlar bo'lib, ulaming me'yordan oshib ketishi Iandshaft biotasiga, landshaftga va insonga xavftug'dirishi mumkin. Davlat standartlari - terminlami tushuntirib beruvchi va aniqlovchi, hamda Loyihalash va rejalashtirish masalalari bilan bog'Iiq bo'igan turH xii xo'jalik faoliyatini reglamentlovchi davIat tor funksional boshqaruv hujjat va yo'riqnomalaridir. Umuman olganda atrof-muhit muhofazasi bo'yicha standartlash XX asming 80- yillarida boshlanib, hozirda standartlami ishlab chiqish bilan tugallanadi. O'zbekiston Respublikasi davlat standartlari Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi huzuridagi Davlat ekologik sertifikatlashtirish, standartlashtirish va me 'yorlashtirish Bosh boshqarmasi (Boshdavekosertifikat) tomonidan ishlab chiqiladi. Bu standartlar obyektlami loyihalashda AMTBda va ekologik ekspertizasini o'tkazishda muhim ahamiyatga egadir. Atrof-muhit muhofazasi bo'yicha ishlab chiqilgan (davlatlararo standartlar) standartlarga quyidagilar kiradi: - Oz Ost 11.2:2005. Chiqindilarni ekologik sertifikatlashtirish qoidalari. - (Dan - Rh - RHI7. 1.1. 01. -77/ST SEV 3544-821) Tabiatni muhofaza qilish. Gidrosfera. Suv havzalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish. Asosiy atamalar va izohlar. - Dan 17. 2. I. 03. 84. Tabiatni muhofaza qilish. Atmosfera. Ifloslanishni nazorat qilishga oid atamalar va izohlar. - Dan 17. 2. I. 04. -77. Tabiatni muhofaza qilish. Atmosfera. 15 Ifloslanishning manbalari va meterologik omillar, sanoat chiqarilmalari. Atamalar va izohlar. - Dan 17. 4. 3. 01. -83. Tabiatni muhofaza qilish. Tuproq namunalarini olishdagi umumiy talablar. - Dan 17. 5. 1. 01. -83 (ST SEV 3848-82). Tabiatni muhofaza qilish. Yerni qayta tiklash. Atamalar va izohlar. - Dan 17. 6. I. 01. -83. Tabiatni muhofaza qilish. O'rmonlarni muhofaza va himoya qilish. Atamalar va izohlar. - Dan 17.8.3.01. -86 (ST SEV 53-03-85). Tabiatni muhofaza qilish. Manzara (landshaft)lar. Atamalar va izohlar. - Dan 16504-81. Mahsulotning davlat sinov tizimi. Mahsulotning sinovi va sifatining nazorati. Asosiy atamalar va izohlar. - Dan 19179-73. QuruqIik gidrologiyasi. Atamalar va izohlar. - Dan 19185-73. Gidrotexnika. Asosiy tushuncha. Atamalar va izohlar. - Dan 27593-88. Tabiatni muhofaza qiIish. Tuproq. Atamalar va izohlar Shuni ta'kidlash lozimki, ekologik me'yorlar va standartlar sistemasiga: atrof-muhit sifati, tabiiy resurslardan foydalanish, atrof-muhitga ruxsat etilgan ta'sir, sanitar va himoya zonasi me'yorlari (normativlari va ekologik standartlar) kiradi. Birinchi guruhga sanitar-gigienik me'yorlar kiradi. Ular zararli moddalarning havoda, suvda va tuproqdagi ruxsat etilgan konsentratsiyasi me'yorlaridir - REK (POK); Keyingi guruhga zararli ta'sir etuvchi manbalar uchun o'rnatiladigan talab me'yorlari kiradi. Bular atmosfera havosi uchun - RETM (POB), suv obyektlari uchun - RETOM (PDS) hamda zararli fizikaviy ta'sirlari uchun (shovqin, nurlanish, radiatsiya ta'sirlari va boshqalar) ishlab chiqiladi. So'nggi guruhga turli turdagi faoliyatni, yani resurslardan foydalanishni va tabiatni himoya qilishni reglamentlovchi me'yor va qoidalar kiradi: - atrof-tabiiy muhitga ruxsat etilgan nagruzka - REN (PDN); 16 - reglamentga solingan tabiiy resurslardan samarali foydalanish; - yerdan va o'rmon resurslaridan foydalanishga ruxsat berish; - baliq va yowoyi hayvonlar ovlashga kvota o'rnatish; - qurilish va shahar-qurilishi yoki shaharsozlik qoidalari; - texnika, texnologiya va mahsulotga ekologik talablar; - xo'jalik faoliyatini asoslash ekologik talablari; - ekologik faoliyatni litsenziyalash. Xo'jalik faoliyati obyekti bo'yicha ishlab chiqiladigan va qabul qilinadigan qaror AMTB bosqichlarini birin-ketin tartib bilan bajarishni talab etadi. AMTB bosqichlari quyidagilardan iborat: - birinchi bosqich. Atrof-muhitga bo'lgan ta'siri to'g'risida bildirish Loyihasi; - ikkinchi bosqich. Atrof-muhitga bo'lgan ta'sir to'g'risida bildirish. (AMBTB); - uchinchi bosqich. Ekologik oqibatlar to'g'risida bildirish. (EOTB); I va II toifa obyektlari uchun AMTBning barcha uchta bosqichi amalga oshirilishi yoki bajarilishi shart, bunda AMTBTBni ishlab chiqish zaruriyatini yoki kerakligini tabiatni muhofaza qilish komiteti aniqlaydi. III toifadagi obyektlarga AMTBTB bajarilmaydi, EOTB esa xo'jalik faoliyati obyektida atrof-muhitga tashlanadigan tashlanmalar va chiqindilar bo'lgan taqdirda qilinadi. IV toifadagi obyektlar uchun faqatgina AMTBTB loyihasi bajariladi. I bosqich AMTBTB loyihasini ishlab chiqish AMTBning birinchi bosqichi bo'lib, uni tayyorIash bosqichida mo'ljallanayotgan yoki prognoz qilinayotgan xo'jalik faoliyati obyektini mablag' bilan ta'minlash davrigacha bo'Igan vaqtda amalga oshiriladi. Uni ishlab chiqish iloji boricha oldinroq, ya'ni qurilish obyekti maydonini tanlashgacha bo'lgan davrda boshlanishi kerak. AMTB birinchi bosqichini o'tkazishdan asosiy maqsad, mo'ljallanayotgan faoliyatni optimal variantini va real alternativ imkoniyatlardan kelib chiqqan holda uni amalga oshirish uchun maydon tanlashdir. Bundan kelib chiqqan holda, AMTBTB Loyihasini tayyorlashda asosiy vazifalarga quyidagilar kiradi: o mo'ljallanayotgan faoliyatni real alternativini ko'rib chiqish va uni amalga 17 oshirish uchun taklif etilayotgan alternativni potensial riskni hisobga olgan holda mumkin bo'lgan maydonni tanlash bunda atrof-muhit holatiga baho berish texnologik qarorining alternativ variantlarini hisobga olgan holda buyurtmachi taklif etayotgan barcha maydonlarda o'tkazlishi kerak. o atrof-muhitga potensial ta'sirni aniqlash, agarda obyekt bo'yicha qabul qilingan qarorni realizatsiya qilish zarurati tug'ilsa; o obyekt bo'yicha qarorni amalga oshirishda (realizatsiya qilishda) uning ekologik oqibatlarini aniqlash; o ekologik ekspertiza nizomida ko'rsatilgandek, mo'ljallanayotgan obyektni uning toifasiga mos kelishida, faktorlar riskini yoki xavf-xatar omillarini yoki faktorlarini aniqlash; o mo'ljallanayotgan faoliyatni mumkin bo'lgan realizatsiyasini baholash va shunday sharoit ishlab chiqilsinki, u bo'ladigan negativ oqibatlarning minimalligini ta'minlab bersin; o mo'ljallanayotgan yoki kutilayotgan faoliyatni mumkin bo'lgan maydonda amalga oshirishda izlanishlar dasturini va tadqiqotlar loyihasini ishlab chiqish (kerak bo'lsa). II BOB. EKOLOGIK EKSPERTIZA OBYEKTLARINING ATROF - MUHIT GA TA'SIRNI BAHOLASH PRINSIPLARI 18 2.1 Atrof-muhit ta'sirni baholash prinsiplari Atrof-muhitga ta'sirini baholash prinsiplariga quyidagilar kiradi: - texnoiogik, texnik, ijtimoiy, tabiatni qo'riqiash, iqtisodiy va boshqa loyiha qarorJarini birgalikda yoki bir-biriga bog'liq ravishda ko'rib chiqish; - Loyiha qarorlarini aiternativIigi, yangi variantiarni shakIIantirish; - loyihani boshlanish bosqichida qabuI qilingan qarorni (loyiha oldi qarori) shakllantirishda AMTBni qo'llanma sifatida qo'llash (ishlatish) ; - loyihani boshlanish davrida ko'rib chiqilayotganda loyiha qarori to'g'risidagi axborotdan jamoatchilikning foydalanish mumkinligi va bunga to'liq yo'l ochiqligi; - loyiha qarorlarini realizatsiya qilinganda kelib chiqadigan yoki yuzaga keladigan oqibatlar yuzasidan buyurtmachining javobgarligi. M. V. Lomonosov nomli Moskva Davlat universiteti professori, geografiya fanlari doktori K. N . Dyakonov ( K . H . ДЕ HKOHOB A . B . D О H '- ЧЕ Ba . Экологическое проектирования и экспертиза : « A спект npecc » M . 2005 г.) ma ' lum turdagi xo ' jalik faoliyatining atrof - muhitga ta ' sirini baholash , bu aniq bir zanjirsimon tizimga ( ta ' sir - o ' zgarishlar - oqibatlar ) va ketma - ketlikka asoslangan holda atrof - muhit o ' zgarishlari ustidan izlanishlar olib borish degan fikirni aytib o ' tadi va AMTB prinsiplariga birmuncha o ' zgacha yondoshib , quyidagi prinsiplarga qat ' i rioya qilishlikni tavsiya etadi :  - AMTB va ekologik ekspertiza uchun umumiy bo ' lgan asosiy prinsip - har qanday xo ' jalik faoliyatining potensial ekologik xavfining prezumiyasi , ya ' ni ehtimollikka yoki taxminga asoslangan farazi , faktning aksi tasdiqlanmaguncha shu fikrni yuridik to ' g ' ri deb topish . Haqiqatda ham har qanday xo ' jalik faoliyati o ' zida , taxminlarga ko ' ra u yoki bu ekologik xavf darajasini yashiradi . Uni am alga oshishi shunday oqibatlarga olib keladiki, bunday oqibatlarni baholash zarurdir. Bu holatda tashabbuskor bo'lgan xo'jalik faoliyati shunday ishonchli (asosli, jiddiy) dalil-isbotlarni keltirishi kerakki yoki ko'rsatishi kerakki, mo'ljallanayotgan faoliyatning ekologik xavfsizligi ta'minlangan bo'lishi shart;  ogohlantiruvchi yoki oldini olish choralari prinsipiga asosan 19 mo'ljallanayotgan yoki rejalashtirilayotgan faoliyatni realizatsiya yoki amalga oshirish uchun asosiy qarorni qabul qilgunga qadar bo'lgan davr mobaynida ta'sirni baholashni o'tkazishni ko'zda tutiladi. Bu prinsipning asl mohiyati shundan iboratki, loyiha realizatsiya qilinganda atrof-muhitga bo'ladigan noqulay ta'sirlar va ijtimoiy u bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni kelib chiqishiga yo'l qo'ymaslikdir;  alternativlik prinsipi asosan rejalashtirilayotgan faoliyat bo'yicha maqsadga erishish uchun bir qat or alternativ variantlarni aniqlash va taxlil qilishdir. Hattoki <<flol varianti»ni (faoliyatdan yoki faoliyatni amalga oshirishdan voz kechish) ham hisobga olgan holda. Natijada, loyiha oldiga qo'yilgan maqsadga erishish uchun ekologik xavfsiz yoki ekologik xavfi kam bo'lgan usul tanlab olinadi;  oshkoralik prinsipi - bunga asosan albatta birinchi navbatda jamoatchilik fikri inobatga olinadi, bu tadbirga qiziqishi uyg'ongan tomonlar AMTB bosqichlarining barchasida ishtirok etishlari mumkin;  komplekslilik (uyg'un birlik) prinsipi. AMTBda integratsiya, alternativlik, ustuvorIik, ishonchlilik, saqlab qolmoqIik, bir-biriga moslilik va egiluvchan (kerak tomonga o'zgara oladigan)lik kabi prinsiplar yig'indisini o'z ichiga oladi. I - III toifa obyektlari uchun AMTBTB loyihasi tarkibiga kirgan quyidagi tadbirlarni o'tkaziladi: 1. Xo'jalik faoliyati rcalizatsiya (yoki amalga oshirisb) qilinayotgan rayonda atrof-muhit holatini baholash . Atrof-muhit holatiga xo'jalik faoliyati obyektining ta'sirini baholashda aynan atrof-muhitning qaysi komponentlarga bo'layotgan ta'siri o'rganiladi. Agarda loyiha qarori bo'yicha u amalga oshiriladigan bo'lsa, territoriya tabiiy sharoitining xarakteri to'g'risidagi ma'lumotlarning detallashgan darajasi uning o'rganilganligiga, antropogen ta'siriga sezgirligi bilan aniqlanadi. Masalan, energetika kimyo sanoati, metaIlurgiya ishlab chiqarish obyektlari asosan atmosfera havosiga, suv havzalari va yer osti suvlariga, yer va tuproqqa hamda o'simlik va hayvonot dunyosiga ta'sir etishi bilan ajralib turadi. Yani 20 obyektning ba'zi bir atrof-muhit komponentlariga ta'siri kuchli bo'lsa, bazilariga kuchsizroq bo'ladi, bu albatta obyektning atrof-muhitga nisbatan olganda uning xarakteriga bog'liqdir. Bundan tashqari, obyektning atrof-muhit holatiga ta'sirini baholashda obyekt joylashgan territoriyaning resurslari, klimati, atrof-I muhit holati, geologik, gidrogeologik, gidrologik sharoiti, tuproq holati, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda aholini sog'-salomatligi holatlari to'liq tahlil qilinib, o'rganib chiqiJadi. Shuningdek, territoriyaning arxeologik, tarixiy va madaniy xarakteristikasi ham o'rganiladi. Tadqiqotlaning natijasi atrof-muhitning zamonaviy holatiga baho berish biIan yakunlanadi (ya'ni atmosfera havosining holati, territoriya releft holati, tuproq, suv havzalari, o'simlik qoplamasi holatlari). 2. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning tahlili. Territoriyaning ijtimoiy- iqtisodiy xarakteristikasiga, uning ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlarini va infrastrkutura holati ko'rsatkichlarini aniqlash kiradi. 3. Mo'ljallanayotgan faoliyat bo'yicha ko'rilayotgan qarorni ekologik tahlili va unga ta'sir ko'rsatadigan manbalarni aniqlash. Mo'ljallanayotgan faoliyatni loiha qarorini ekologik tahliliga asosan ko'zlanayotgan yoki taxmin qilinayotgan asosiy va yordamchi obyektlar, ishlatiladigan texnika, texnologiyalar, tabiiy resurslar, materiallar, xom-ashyo, yoqilg'i ishlab chiqarilishi kerak bo'igan mahsulotning ekologik xavfliligi xarakteristikalari kiradi. 4. Atrof-muhitga bo'igan ta'sir xarakterining va turining tahlili. Barcha turdagi ta'sirlar turini aniqlashda har bir manbaning ta'siri o'rganib chiqiladi. Bu ta'sirlar atrof-muhitga olib kirilgan: ifloslovchi moddalar, shovqin va titrash, issiqIik, elektromagnit nurlanishlar, radioaktiv moddalar va nurlanishlardan va atrof-muhitdan chiqarib tashlangan yoki olingan yer va suv resurslar va h. k. lardan iboratdir. Bundan tashqari, mexanik ta'sirlar (tuproqni yoki yerni zichlash, yumshatib qo'yish va uning tabiiy qiyalik burchagini o'zgartirish)ni ham ajratish mumkin. Shuningdek, tashlanmalarni ta'sir darajasi, shovqin ta'siri kuchi elektr maydonining kuchlanganligi ta'siri va h. k. ham kiradi. 21 5. Tabiatni qo'riqlashdan kelib chiqqan holda, mo'ljallanayotgan yoki amalga oshirish kerak bo'lgan faoliyatni va texnologik jihatdan hal qilish kerak bo'igan qarorning alternativini baholash. AMTBTB loyihasida kutilayotgan faoliyatning quyidagi alternativ variantlari ko'rib chiqilishi kerak: texnologik, muhandislik, joylashtirishlik yoki o'rgatishlik (sig'dirishlik) va arxitektura -planlashtirish va boshqalar. Albatta, mo'ljallanayotgan faoliyatni realizatsiya qiJishni rad qilish oqibatlari holati ham, ya'ni <<no'linchi yoki nol varianti» «< нўлавой вариант ») ko'rib chiqilishi kerak. 6. Negativ oqibatlarning oldini olish senariyasini hisobga olgan holda yuz berishi mumkin bo'lgan avariya holatining (vaziyatining) tahlili. Avariya holatlarining tahlili negativ oqibatlarning oldini olish va sodir bo'lishini baholash bilan olib boriladi. Sodir bo'lishi mumkin bo'lgan avariya holatlarining oqibatlarini baholash quyidagilardan iborat: - barcha turdagi sodir bo'lishi mumkin bo'lgan avariya holatlarini, ularning kelib chiqishi sabablarini va ro'y berishini baholash; - atrof-muhitga avariya natijasida yetkazilgan zararni baholash; - avariyaning oldini olish usullarini baholash. Avariya holatlarining sodir bo'lishini va bo'ladigan riskni baholashda, shunga o'xshash voqealarning (hodisalarning) tajribasidan va muhandislik hisoblaridan foydalanish va unga amal qilish talab etiladi. 7. Negativ ekologik oqibatlar va ularning atrof-muhitga bo'lgan ta'sirini kamaytirish bo'yicha yo'l qo'ymaslik chora-tadbirlari. Obyektning atrof-muhitga bo'lgan ta'sir turlarini tahlili asosida negativ ekologik oqibatlar aniqlansa - bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Chora-tadbirlar xarakteri jihatidan obyektning atrof-muhitga ko'rsatayotgan noqulay ta'sirlarini pasaytirishga (yumshatishga) yoki umuman likvidatsiya qilishga (tugatishga), avariya hosil bo'lish holatini kamaytirishga yo'naltirilgan, texnologik, tashkiliy- texnik va shahar, poselka, mikrorayon, sanoat zonalarining arxitektura- planlashtirish strukturasini yaxshilashga qaratilgan bo'lishi mumkin. 22 8. Jamoat fikri yoki jamoatni eshitish . lamoat fikrini eshitish AMTB jarayonida zarurat tug'ilgandagina o'tkaziladi va birinchi bosqichdayoq uni o'tkazish yoki o'tkazmaslik aniqlanadi. Jamoat fikrini eshitish zarurati loyiha qarorini amalga oshirishda ijtimoiy muammolar mavjud bo'lgandagina o'tkaziladi. Bu tadbirni o'tkazishdan maqsad, ijtimoiy va ekologik muammolarni loyiha qaroriga asosan bog'lashdir. lamoatchilik bilan uchrashuvlar, seminarlar tashkil qilish, jamoatchilik fikrini bilish uchun so'rovnomalar o'tkazish bu tadbirning asosiy maqsadlaridan biridir. 9. IV toifaga taalluqli faoliyat turlari uchun atrof-muhitga bo'lgan ta'sirni AMTBTB loyihasida quyidagi ma'lumotlar keltiriladi : - obyektni joylashtirishda territoriyadan foydalanish turini ko'rsatish; - ishlab chiqarish texnologiyasida atrof-muhitga bo'lgan ta'sirning manbaini aniqlash; - kanalizatsiyani va oqava suvlarni tashlab yuborish talablari mavjudligi; - tashlanmalarning tarkibi va miqdori; - chiqindilarning miqdori va joylashtirish sharoitlari; - tabiatni himoya qilish chora-tadbirlari. Mo'ljallanayotgan yoki kutilayotgan xo'jalik faoliyatini am alga oshirish borasida atrof-muhit holatining o'zgarishini prognozlash yuzasidan baholashda quyidagi olingan natijalarga tayaniladi: - atrof-muhit holati komponentlari va ijtimoiy-iqtisodiy aspektlarga baho berish; - ishlab chiqarish texnologiyasi tahlili (analizi) yuzasidan atrof-muhitga ta'sir etuvchi manbaalarni aniqlash; - avariya holati tahlili; - xo'jalik yoki boshqa faoliyat obyektlarining ta'sir xarakteri va turini baholash. II bosqich . Atrof-muhitga ta'sirni baholash tartiblarining I I bosqichida ishlab chiqilgan muhofaza qilish chora-tadbirlari asoslab beriladi, qachonki bu chora- tadbirlar tadbiq etilganda ekologik oqibatlarni oldi olinadi. Atrof-muhitga bo'lgan ta'sirni baholash hujjati Davlat ekologik ekspertiza natijalariga ko'ra, uni ish lab chiqish yoki ishlab chiqmaslik to'g'risida 23 tabiatni muhofaza qilish komiteti tomonidan hal etiladi. Bunda obyekt bo'yicha qo'shimcha izlanishlar o'tkazish, natura tekshirishlarini olib borish, model eksperimentlar qilish va argumentlangan tabiatni muhofaza etish chora-tadbirlari ishlab chiqish. Shuningdek, bu bosqichda iflosliklarni atrof-muhitda va suvda migratsiya qilishiga baho berish kabi ishlar amalga oshiriladi. 2.2 Atrof-muhitga bo'lgan ta'sirni baholash va ekologik oqibatlar to'g'risida bildirish hujjatlari I. Ekologik oqibat to'g'risidagi bildirish hujjatida quyidagilar aks ettirilishi kerak; o atrof-muhitga ekologik xavf-xatarni hisobga olgan ta'sirni baholash uchun o'tkazilgan izlanishlarning asosiy natijalari va u bo'yicha qilingan xulosalar; o tavsiya qilinayotgan variantni amalga oshirganda atrof-muhitga ko'rsatilgan eng ahamiyatli ta'sirning oqibatlari; o atrof-muhitni saqlash talablarini bajarishga qaratilgan faoliyat to'g'risida buyurtmachining majburiyatlari va mazkur turdagi xo'jalik faoliyatini amalga oshirishning butun davrida bu majburiyatning bajarilishi kafolati. 2. «Ekologik oqibat to'g'risidagi bildirishni rasmiylashtirish va mazmuni : o titul varag'i; o maqsad va tavsiya qilinayotgan xo'jalik faoliyatining zarurligi; o mo'ljallangan xo'jalik faoliyatidagi potensial ekologik xavf saviyasining miqdoriy baholari; o mazkur turdagi faoliyatni amalga oshiradigan butun davr mobaynida tabiat muhofazasi me'yorlari va qoidalariga mos holda bajarishni kafolatlovchi tadbirlar ro'yxati; o xo'jalik faoliyatini ekologik talablarga mos keladigan manbalar (texnikaviy, xomashyoviy, moliyaviy, tashkiliy)ni ko'rsatgan holda bajarish majburiyati va uni bajarishga mas'ul shaxslarning majburiyatlari. 24 3. Bayon shakli - qisqa, tushunarli, formulasiz, raqamli materiallar kam va faqat hisoblash natijalarini mos izohlar bilan aks ettirgan bo'lishi kerak; 4. «Ekologik oqibatlar to'g'risida bildirish»ning xo'jalik faoliyati loyihasini bosh (general) ishlab chiquvchilar imzolaydilar. AMTBning oxirgi bosqichi ekologik oqibatlar to'g'risida bildirish hu.iiatini ishlab chiqishdir. Bu hujjatni ishlab chiqishdan maqsad, ekologik me'yorlarni o'rnatish, qachonki bu me'yorlar obyektning atrof-muhitga bo'lgan ta'sirining natijasida sodir bo'ladigan negativ oqibatlarni yo'qIigiga kafolat bersin. EOTB hujjatini ishlab chiqish jarayonida quyidagi asosiy masalalar hal qilinadi;  Obyektni ekspluatatsiya qilish ekologik sharoitini shakllantirish;  Obyektni ekspluatatsiya qiJishda ekologikjihatdan kuzatib borish bo'yicha ishlami tashkil qiIish va chora-tadbirlami bajarish talablarini ishlab chiqish;  atrof-muhitga bo'layotgan ishlab chiqishning ta'sir turlariga va tashlanmalar, oqavalar hamda chiqindiJarga reglamentlovchi me'yoriy hujjatlar ish lab chiqish;  EOTB hujjati asosan AMBTB loyihasi hamda loyiha bo'yicha o'tkazilgan ilmiy tadqiqotlar va izlanishlar natijalariga ko'ra ishlab chiqiladi. EOTB hujjatida quyidagi materiallar keltiriladi:  ruxsat etilgan tashlanmalar me'yori loyihasi (RETM);  ruxsat etilgan oqavalar me'yori (REOTM);  ish lab chiqarish va iste'moli chiqindilari me'yorlari loyihasi (RECHM);  atrof-muhitga bo'layotgan ta'sirni qonunan ruxsat etilgan me'yorlarni ta'minlashi bo'yicha tabiatni muhofaza qiJish chora-tadbirlari ro'yxati;  sodir bo'lishi mumkin bo'lgan avariya holatini oldini olish maqsadida ish lab chiqilgan chora-tadbirlar ro'yxati;  xo'jalik faoliyatini olib borish mumkinligi to'g'risidagi asosiy xulosalar; AMTBning yakunlovchi bosqichida, xo'jalik obyekti bo'yicha quyidagi aniqliklar va qo'shimchalar kirg'iziladi:  tabiiy resurslardan foydalanish bo'yicha cheklanmalar;  atrof-muhitga bo'lgan ta'sir cheklamalari;  atrof-muhitga bo'lgan ta'siming monitoringini tashkil qilish va o'tkazish 25 sxemalari; - sodir bo'lishi mumkin bo'lgan zarami kompensatsiya qilish choralari. Shunday qilib, EOTB hujjatida loyihada oldindan mo'Ijallangan yoki ko'zda tutilgan ekologik sharoitni asoslangan xulosasi, ruxsat etilgan tashlanmalar, oqavalar va chiqindilar me'yori hisobi va tabiatni himoya qilish chora-tadbirlarining realligi hamda samaradorligi tahlili keltirilishi kerak. 2.3. Atrof-muhitga ta'sirni baholashda chet-el tajribasi AMTB - murakkab ko'pbosqichli yoki ko'pqirqali (ko'pdarajali) va ko'paspektli, o'zida ham obyekt tomondan ko'rsatilayotgan ta'sirni tekshirish yoki uni tadqiqot o'tkazish imkoniyati bo'lgan, ham uni o'tkazish tartiblarini o'zida mujassam qilgan jarayon bo'lib, rejalashtirilayotgan va loyihalanayotgan faoliyat bo'yicha yakuniy qarorlarni qabul qilishda muhim ahamiyatga egadir. AMTBning bosh maqsadi rejalashtirilayotgan faoliyatni atrof-muhitga, aholiga bo'lgan va uning oqibatlari ta'sirini baholashda jamiyatga maqbul qarorni qabul qilishdan iboratdir. AMTBni bajarishdan oldin qilinadigan ishlarni boshidanoq aniq va ravshan qilib belgilab olinadi, ya 'ni bu jarayonda qatnashadigan qatnashchilaming konkret ro'yxati va ulaming vazifasi, xullasjarayonni olib borish tartibi senariysi tuzib chiqiladi. AMTBni o'tkazishda turli darajadagi tabiatni muhofaza qilish va ijtimoiy sohadagi tashkilotlarning bu ishga jalb qilishga alohida e'tibor beriladi. Yana bir o'ziga xos qatnashchilardan atrof-muhit sifatini belgilovchi normativIar bo'lishi mumkin, chunki taqdim etilayotgan loyiha ishlab chiqilgan normativlar talabiga javob bermasa AMTBni o'tkazishning boshidayoq loyihaning atrof-muhitga ta'sirini baholash ishlari rad etiladi. AMTBni o'tkazish jarayonida turli sohasidagi mutaxassislari, turti darajadagi ijrochi yoki ma'muriy va qonunchilik hukumat a'zolari yoki huquqshunoslar hamda aholinig turli xiI jamoatchilik qatlami va mustaqiI ekspertlar qatnashadilar. Chet el tajribasiga binoan, eng avvaIo, AMTBni baholashda kutilayotgan ta'sir darajasi yoki territoriyasida (hududida) istiqomat qiIayotgan 26 aholining fikrini hisobga olish muhimdir va bu majburiy tadbir hisoblanadi. Bundan tashqari, tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy xarakterga ega bo'lgan ta'sirlar oqibatida bo'ladigan ziyon, Loyihani amalga oshirilganda keladigan foyda bilan solishtirib o'Ichanadi, hamda kelayotgan ziyonni kamaytirish qobiliyotiga ega bo'lgan altemativ Loyihalar ham ko'rib chiqiladi va bir xulosaga kelinadi yoki qaror qabul qilinadi. Endi bizning amaliyotda kam qo'llaniIadigan usullami (ijtimoiy usullar) ko'rib chiqamiz. Chet el tajribasi bo'yicha iqtisodiy o'zgarishlarni amalga oshirish va ulardan samarali foydalanish mumkinligini ta'minlash maqsadida AMTBda to'rtta asosiy tadbir o'tkaziladi. Birinchidan, bu Loyiha amalga oshiriIadigan hududda yashovchi aholi to'g'risidagi iqtisodiy, demografik va boshqa bor bo'lgan ma'lumotlarni statistik va grafik tahlil yo'li bilan har tomonlama qayta ish lab chiqish. Ikkinchidan , loyiha to'g'risida bir maqsadga yo'naltirilgan axborotni jamoatchilikka yetkazishni tashkil etish. Uchinchidan , aholi o'rtasida turti xil ijtimoiy so'rovnomalarni o'tkazish. To'rtinchidan , aholini yurish-turishi bo'yicha turli xil ijtimoiy kuzatishlar olib borish. Bundan tashqari, yig'ilgan axborotlar bo'yicha Loyihani amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy ekolgik va ijtimoiy-iqtisodiy prognozlash olib boriladi. Chet el arnaliyotiga binoan AMTBda shunday tasavvur hosil bo'lganki, uni o'tkazish tartibi bir necha etap va bosqichlardan iboratdir. Chet el tajribasida AMTBni o'tkazishjarayonida asosan harbirining ikkita etapi bo'lgan yoki o'z ichiga olgan uchta bosqich ajratiladi, ya'ni birlarnchi va dastlabki. AMTB ni birlamchi etapi uni o'tkazish maqsadga muvofiqligini aniqlashga hamda konkret loyihani detallashtirish zaruriyatini yoki har bir detalini o'rganib chiqishni muhokama qilishga mo'ljallangandir. Bu etapning mazmuni - loyihani hal qiIuvchi muhim parametrlarini tahlili va unga baho berishdir. AMTBning dastlabki etapi rejalashtirilayotgan loyihani turli xiI ekoIogik oqibatlarini va rnumkin bo'lgan alternativ variantlarini aniqlashdan iboratdir. Mazmun jihatdan, Loyiha bo'yicha turli xii variantlarni arnalga oshirganda 27 uning oqibatlarini xarakteri va masshtabini baholash, harnda AMTB ishlarining hajrnini aniqIashdir. Bu etapda loyiha yuzasidan muhokama qilishga qiziquvchi yoki qiziqqan jamiyat qatlami va bu loyihani rad etganlarni yoki loyihani qabul qilmaganlar jalb qilinadi. Ikkinchi bosqichda (va uning ikki etapida) AMTBni to'liq ishlab chiqish tugatiladi. Bu etapda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning har tomonlama tahlili va prognozi qilinadi, Loyihalanayotgan obyektning atrof-muhitga ta'siri bo'yicha ilmiy tadqiqotlar o'tkaziladi. Etap «Loyihaning atrof-muhitga ta'siri bildirishnomasini e'lon qilish bilan yakunlanadi, ya'ni uni keyinchalik Loyihalash murnkinligi to'g'risida tavsiyanorna va hamma baholash natijalari bo'yicha «rezyume» yoki qisqa xulosa beriladi. AMTBning yakunlovchi etapini tadqiqotlar etapi deb aytish mumkin, uning asosiy funksiyasi loyiha bo'yicha eng so'nggi qarorni qabul qilish bilan yakunlanadi. Bu etapni AMTB ishlab chiqishda jarnoatchilik, ixtisoslik va ekologik ekspertizalar etapi desak bo'ladi, chunki jamoatchilikni qabul qilingan yakuniy qarorga nisbatan bo'lgan reaksiyasi, ayniqsa, qaror qabul qilgan shaxslarga bo'lgan jamoatchilik e'tibori hech kimni befarq qoldirmaydi. Uchinchi bosqichda (va uning ikki etapida) loyihadan so'nggi reviziya yoki reviziyaga oid (taftishga oid) AMTBni ishlab chiqiladi. Etapning asosiy funksiyasi - real vaziyatlar prognozi tuzilishini, baholashning nazorati va reviziyasi bilan mosligini aniqiashdir. Bu etapda ta'sir doirasi bo'yicha dastur va monitoring sistemasi ishlab chiqiladi. Loyihadan so'nggi tahlilni moliyalash <<iflosiantiruvchi to'laydi» prinsipi asosida olib borilsa, tahlilning nazorati tabiatni muhofaza qilish tashkilotlariga topshiriladi. Nazoratning eng muhim samarali sharti loyihadan so'nggi o'tkazilgan tadqiqotlar natijasini muntazam tarzda e'ion qilib borishlikdir, shu bilan birga bu e'lonlar AMTBni tekshirish formasini taqdim etishni anglatadi.AMTBning monitoringli etapi u yoki bu loyihani amalga oshirilganda, tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishiaming borishini muntazam tarzda kuzatib borishdan iboratdir. 28 Xulosa va takliflar Chet el tajribasi bo'yicha iqtisodiy o'zgarishlarni amalga oshirish va ulardan samarali foydalanish mumkinligini ta'minlash maqsadida AMTBda to'rtta asosiy tadbir o'tkaziladi. Birinchidan, bu Loyiha amalga oshiriIadigan hududda yashovchi aholi to'g'risidagi iqtisodiy, demografik va boshqa bor bo'lgan ma'lumotlarni statistik va grafik tahlil yo'li bilan har tomonlama qayta ish lab chiqish. Ikkinchidan, loyiha to'g'risida bir maqsadga yo'naltirilgan axborotni jamoatchilikka yetkazishni tashkil etish. Uchinchidan, aholi o'rtasida turti xil ijtimoiy so'rovnomalarni o'tkazish. To'rtinchidan, aholini yurish-turishi bo'yicha turli xil ijtimoiy kuzatishlar olib borish. Bundan tashqari, yig'ilgan axborotlar bo'yicha Loyihani amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy ekolgik va ijtimoiy-iqtisodiy prognozlash olib boriladi. Chet el arnaliyotiga binoan AMTBda shunday tasavvur hosil bo'lganki, uni o'tkazish tartibi bir necha etap va bosqichlardan iboratdir. Chet el tajribasida AMTBni o'tkazishjarayonida asosan harbirining ikkita etapi bo'lgan yoki o'z ichiga olgan uchta bosqich ajratiladi, ya'ni birlarnchi va dastlabki. AMTB ni birlamchi etapi uni o'tkazish maqsadga muvofiqligini aniqlashga hamda konkret loyihani detallashtirish zaruriyatini yoki har bir detalini o'rganib chiqishni muhokama qilishga mo'ljallangandir. Bu etapning mazmuni - loyihani hal qiIuvchi muhim parametrlarini tahlili va unga baho berishdir. AMTBning dastlabki etapi rejalashtirilayotgan loyihani turli xiI ekoIogik oqibatlarini va rnumkin bo'lgan alternativ variantlarini aniqlashdan iboratdir. Mazmun jihatdan, Loyiha bo'yicha turli xii variantlarni arnalga oshirganda uning oqibatlarini xarakteri va masshtabini baholash, harnda AMTB ishlarining hajrnini aniqIashdir. Bu etapda loyiha yuzasidan muhokama qilishga qiziquvchi yoki qiziqqan jamiyat qatlami va bu loyihani rad etganlarni yoki loyihani qabul qilmaganlar jalb qilinadi. 29 Ikkinchi bosqichda (va uning ikki etapida) AMTBni to'liq ishlab chiqish tugatiladi. Bu etapda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning har tomonlama tahlili va prognozi qilinadi, Loyihalanayotgan obyektning atrof-muhitga ta'siri bo'yicha ilmiy tadqiqotlar o'tkaziladi. Etap «Loyihaning atrof-muhitga ta'siri bildirishnomasini e'lon qilish bilan yakunlanadi, ya'ni uni keyinchalik Loyihalash murnkinligi to'g'risida tavsiyanorna va hamma baholash natijalari bo'yicha «rezyume» yoki qisqa xulosa beriladi. AMTBning yakunlovchi etapini tadqiqotlar etapi deb aytish mumkin, uning asosiy funksiyasi loyiha bo'yicha eng so'nggi qarorni qabul qilish bilan yakunlanadi. Bu etapni AMTB ishlab chiqishda jarnoatchilik, ixtisoslik va ekologik ekspertizalar etapi desak bo'ladi, chunki jamoatchilikni qabul qilingan yakuniy qarorga nisbatan bo'lgan reaksiyasi, ayniqsa, qaror qabul qilgan shaxslarga bo'lgan jamoatchilik e'tibori hech kimni befarq qoldirmaydi. Uchinchi bosqichda (va uning ikki etapida) loyihadan so'nggi reviziya yoki reviziyaga oid (taftishga oid) AMTBni ishlab chiqiladi. Etapning asosiy funksiyasi - real vaziyatlar prognozi tuzilishini, baholashning nazorati va reviziyasi bilan mosligini aniqiashdir. Bu etapda ta'sir doirasi bo'yicha dastur va monitoring sistemasi ishlab chiqiladi. 30 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, O‘zbekiston, 2016.-56 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent, O‘zbekiston, 2017.-104 b. 3. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. Toshkent, O‘zbekiston, 2017.-48 b. 4. Mirziyoyev SH.M. O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. T., O‘zbekiston, «Gazeta.uz». 5. A.Ergashev.Umumiy ekologiya.T.2003 y 6. Baratov P. Tabiatni muxofaza qilish.T.1991 y. 7. Ekologik ekspertiza qonunlari. T.2001 y. Iyul 8. Ekologik axborotnoma jurnal.T.1999-2007 y. 9. Otaboyev, Nabiyev, Inson va biosfera. T.1994 y. 10. O.Kudratov, Sanoat ekologiyasi. T.1999 y. 11. Ochilov K.D. Ekologik ekspertiza va siyosat, ma’ruzalar matni.2001 y. 12. O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, 1992 y. 13. O’zbekiston Respublikasi ekologik ekspertiza qonuni. T. 2000 y 14. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish.T.1997 y. 15. Tuxtayev A. Ekologiya. T.1998 y. 16. R.Egamberdiyev, R.Ishchanov, ekologiya asoslari.T.2005 y. 17. Xayitboyev E.R. Ekologiya siyosati, ma’ruza matni. T.1999 y. 18. Xolmo’minov J. Ekologiya va qonun. T. 2000 y. 19. T.G’ofurov. Tabiatni e’zozlash, T.2004 y. 20. http:www. Environment.ru. 21. http:www. Ecologye.ru. 22. http:www. Environ.com. 23. http:www. Ecolog. com. 31

25-may  2000-yil O'zbekiston  Respublikasining  «Ekologik ekspertizasi  to'g'risidagi qonuni»  va  31-dekabr 2001-yil  Vazirlar Mahkamasining  491-sonli  «Atrof-muhitga  ta'sirini baholash» to'g'risidagi qarorining qabul qilinishi atrof-muhitga ta'sirni baholash AMTB  hujjatini  qonuniy yuridik jihatdan  qabul  qilinib, yangi  va rekonstruksiya  qilinayotgan xo'jalik  yurutuvchi  obyektlarining loyihalarini davlat ekologik ekspertizasini o'tkzishda asosiy tadbirlardan biri ekanligi  belgilab qo'yildi. 

         AMTB loyihalarni  ekologik  ekspertizasini  o'tkazish mobaynida uning asosiy va  shart bo'lgan tarkibiy qismlaridan bo'lishi bilan birga O'zbekistonda asosan XX  asrning 80-yillari oxiri va 90-yillar bosh ida obyektlarning  atrof-muhitga  bo'lgan ta'sirini  aniqlashda  keng miqiyosda amaliyotda qo'llanila boshlandi. 1995-yildan  boshlab  AMTB yangi  va  qaytadan ishlab  chiqilgan «Qurilish me'yorlari va qoidalari»  (QMQ) me'yoriy hujjatlariga kiritildi.

Купить