Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 58.1KB
Покупки 7
Дата загрузки 09 Октябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экология

Продавец

Bohodir Jalolov

Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI М IRZO ULUG’BEK N ОМ IDAGI O ’ Z Б B Е KIS ТО N М ILLIY UNIVERSITETI GEALOGIYA VA MUHANDISLIK GEALOGIYASI FАКULТЕТI GEALOGIYA FAOLIYATI SOHALARI КАFЕDRАSI UMUMIY VA TARIXIY GEALOGIYA FАNIDAN КURS ISHI Mavzu: Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya Bajardi : Qabul qildi : Тошкент Mundarija 1 Kirish 1.BOB. Ekologiya va inson ekologik tizimi  1. 1. Ekologiya tushunchasi va mohiyati  1.2. Inson ekologiyasi va uning bo’linishi  II.BOB. Ekologik himoya. Ekologik muammolarni hal etish va atrof- muhitni himoya qilish  2.1. Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya  2.2. Atrof-muhitni himoya qilish va ekologik muammolarni hal etish  Xulosa  Foydalanilgan Adabiyotlar 2 Kirish Ekologiyaning asosiy maqsadi atrof-muhitda tirik mavjudotlarning tarqalishi va ko’payishini tushunishdir. Asosiy kontent Ekologiya nima? Ekologiya bilan umumiy tanishish. Biotik va abiotik omillar. Ekologiyaning turli darajalari. Asosiy tushunchalar Ekologiya bu organizmlarning bir-birlari hamda tashqi muhit bilan munosabatlarini o’rganuvchi fandir. Yer yuzida organizmlarning tarqalishi va ko’payishi biotik – tirik organizmlar hamda abiotik – jonsiz yoki fizik omillar ta sirida shakllanadi. Ekologiya organizm, populyatsiya, jamiyat, ekotizim vaʼ biosfera kabi darajalarda o’rganiladi. Hech o’rmonda sayr qilib, u yerda yashovchi g’aroyib organizmlar xilmaxilligiga, qirqquloqdan tortib daraxtlargacha, lagan o’lchamidek keladigan qo’ziqorinlargacha ahamiyat berganmisiz? Yoki mashinada sayohat qilib, oynadan eman o’rmonidan baland qarag’ayzorlarga, ulardan yaylov- tekisliklarga almashinayotgan manzara o’zgarishini tomosha qilganmisiz? Agar shunday bo’lsa, siz biologiyaning tarmog’i bo’lmish organizmlarning bir-birlari hamda atrof-muhit bilan munosabatini o’rganuvchi ekologiyaning mumtoz namunasidan bahramand bo’lgan ekansiz. Ekologiya faqatgina boy o’rmon, jilovlanmagan yovvoyi tabiat yoki boy manzara emas. Siz, masalan, karavotingiz ostida yashaydigan suvarakni, dushingizdan mog’or o’sib chiqqanini yoki hatto oyoq barmoqlari orasida zamburug’lar paydo bo’lganini hech ko’rganmisiz? Agar shunday bo’lsa, amalda ekologiyaning asl namunalariga guvoh bo’libsiz. Texnika taraqqiyoti jadallashgan sari insonning atrof -muhitga bo’lgan munosabati ham o’zgarib, u tabiiy boyliklarni bugun kechagidan, ertaga bugungidan ko’proq miqdorda olishga harakat qiladi. Bu jarayon kuchaygan sari ming-ming yillar davomida barqaror bo’lib kelgan ekologik muvozanat buzilib, inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabat murakkablashdi va tabiat falokat yokasiga kelib qoldi. Albatta, tabiiy boyliklardan foydalanish kerak, lekin ulardan ehtiyojga yarasha, me’yorida foydalanishni hamma joyda amalga oshirish, tabiatni izchillik bilan boyitib ayniqsa, o’simliklar va hayvonot dunyosini uning komponentlari 3 (tashkil etuvchilari) o’rtasidagi o’zaro tabiiy munosabatni barqaror saqlab turish zarur. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta’sirida biosferaning o’zgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o’zgartirishda katta geologik kuch sifatida vujudga kelganini V. I. Vernadskiy tomonidan ta’kidlab o’tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan noto’g’ri foydalanishi natijasida XX asrning o’rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta’siri bilan bog ’ liq holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo’jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bog’liq bo’lgan har qanday hodisa tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko’chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmoqda. Kurs ishining maqsadi . Ekologiya nimaligi tushuntirish. Ekologik muammolar va inson ekologik tizimini tadqiq etish. Atrof-muhitda sodir bo’layotgan global ekologik muammolarni ko’rib chiqish va ularni bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlar mexanizmini ishlab chiqish. Kurs ishining Vazifasi. Ushbu kurs ishini bajarish davomida biz oldimizga quyidagi vazifalarni ushbu qo’ydik: - Ekologiya tushunchasi va mohiyatiga ta’rif berish; - Inson ekologiyasi va uning bo’linishini ko’rib chiqish; - Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya tamoyillari, turlarini o’rganish; - Atrof-muhitni himoya qilish va ekologik muammolarni hal etish, xususan O’zbekistonda mavjud bo’lgan global iqlim muammolariga to’xtalib o’tish; Kurs ishining obyekti. Tabiat va atrof-muhit, asosiysi Yer sayyorasi. Kurs ishining predmeti. Tabiat va atrof-muhitda sodir bo’layotgan iqlim muammolari, dunyodagi global ekologik muammolar. 4 Kurs ishimizning metodologik asoslari. Mutaxassis bilim darajasini amaliyotga oid mukammal ko’nikmalar bilan birlashtirgan holda ekologiya va ekologik tizim, shuningdek atrof-muhitning global muammolarga barham berish va tegishli nazariyalarni qo’llash. Bundan tashqari kurs ishida ekologik muammolar jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgan hamda global muammoga aylangan bugungi sharoitda mazkur masala yanada dolzarb ahamiyati, ekologik barqarorlikni ta minlash, aholining qulay tabiiyʼ muhitga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan ekologik muammolarning oldini olish va ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish masalalari aks ettirilgan. Kurs ishining tuzilishi. Mundarija, kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi __30_ betdan iborat.  1.BOB. Ekologiya va inson ekologik tizimi 1.1. Ekologiya tushunchasi va mohiyati Ekologiya — organizmdan har xil darajada yuqori turadigan sistemalar; populyatsiyalar, biotsenozlar, biogeotsenozlar va biosferaning tuzilishi, ularda kechadigan jarayonlarni o’rganadigan biologiya fanlari majmui. Ekologiya (qadimgi yunoncha: ο κος ἶ — „uy“, „turar joy“) — organizmdan har xil darajada yuqori turadigan sistemalar; populyatsiyalar, biotsenozlar, biogeotsenozlar (ekosistemalar) va biosferaning tuzilishi, ularda kechadigan jarayonlarni o’rganadigan biologiya fanlari majmui. Ekologiyani organizmlar va ular bilan atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni o’rganadigan fan sifatida ham talqin qilinadi. Ekologiya o’rganadigan ob yektlariga ko’ra, umumiy va xususiy ʼ ekologiyaga ajratiladi. Umumiy ekologiya organizmdan yuqori turadigan har xil sistemalarning tuzilishi va funksiyasini o’rganadi. U populyatsiyalar ekologiyasi, biotsenologiya, 5 ekosistemalar ekologiyasi kabi bo’limlardan iborat. Populyatsiyalar ekologiyasi populyatsiyalarining strukturasi va miqdoriy dinamikasining umumiy qonuniyatlari hamda har xil turlar populyatsiyalari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar (raqobat, yirtqichlik) ni tadqiq qiladi. Biotsenologiya (hamjamoalar ekologiyasi) biotsenozlarning tuzilishi qonuniyatlari, tarkibi va funksiyasini o’rganadi. Xususiy ekologiya muayyan taksonomik guruhga mansub organizmlarning muhit sharoitiga munosabatlari majmuini o’rganadi (masalan, hasharotlar ekologiyasi). Ba zan xususiy ekologiyaga muayyan ekosistema va hamjamoani o’rganadigan fanʼ sifatida ham qaraladi (mas, qishloq xo’jaligi ekosistemalari ekologiyasi — agroekologiya; o’simliklar hamjamoalari ekologiyasi — fitotsenologiya). Suv ekosistemalari va suv organizmlari ekologiyasini o’rganadigan gidrobiologiya ham ekologiyaning bir qismi hisoblanadi. Ekologiya autekologiya (har xil muhit omillarining alohida turlarga ta sirini o’rgay digan fan) va sinekologiya ʼ ʼ (organizmlar va ular majmualari o’rtasidagi munosabatlarni o’rganadigan fan)ga ham ajratiladi. Ekologiya terminini 1866-yil nemis olimi ekologiya E. Gekkel organizmlarning atrof muhit bilan munosabatlarini belgilash uchun taklif etgan. Ekologiyaning fan sifatida yuzaga chiqishi 18—19-asrlarda yashagan naturalistlar va geograflarning ishlari bilan bog’liq. 19-asrning oxiri va 20-asr boshlarida tadqiqotchilar ayrim omillar, ayniqsa, iqlimning organizmlarning tarqalishi va dinamikasiga ta sir ʼ etishiga e tibor berishdi. Ayni shu davrda organizmlarning bir butun majmui ʼ bo’lgan tabiiy biotsenozlar to’g’risidagi tasavvurlar shakllana boshlaydi. Ekologiya 20-asrning 20—30-yillarida jadal rivojlana boshladi. Bu davrda amerika zoologi Ch. Elton 1930 yilda populyatsiyalar va jamoalarni o’rganishning asosiy vazifalarini ko’rsatib berdi; italiyalik va amerikalik matematiklar V. Volterra va A. Lotka populyatsiyalarning o’sishi, o’zaro ta sirining matematik modellarini taklif ʼ etishdi; rus mikrobiologi G.F. Gauze bu modellarni tajribada sinab ko’radi. Xuddi shu davrda gidrobiologlar tirik organizmlar orqali moddalar va energiya 6 o’zgarishini miqdoriy jihatdan o’rganish boshlanadi. Bir-biri va notirik atrof muhit bilan o’zaro bog’langan organizmlar komplekslari to’g’risidagi tasavvurlarning shakllanishi ingliz botanigi A. Tenslining ekosistema (1935) va rus botanigi V.N. Sukachevning biogeotsenoz (1942) tushunchalarining yaratilishi bilan bog’liq. 20- asrning 50-yillarida umumiy ekologiya shakllanadi. Tadqiqotchilarning asosiy ishlari organizmlar va ular hosil qiladigan sistemalarning o’zaro ta siriniʼ o’rganishga qaratiladi. Ekologiya tadqiqotlarida miqdoriy metodlar keng tarqala boshlaydi; laboratoriya va tabiatda o’tkaziladigan tajribalar hamda matematik modellashtirishlar keng qo’llanila boshlanadi. 20-asrning 2-yarmida odamning biosferaga salbiy ta siri kuchayishi natijasida ekologik krizisning yuzaga chiqishi ʼ va tabiatni muhofaza qilish ishlarini keng miqyosda amalga oshirish zaruriyatining tug’ilishi bilan ekologiyaning amaliy ahamiyati keskin oshib ketdi; ko’pchilik tabiiy fanlarni ekologiyalashtirish boshlandi; ekologiya bilan falsafa, sotsiologiya va boshqalar bir qancha fanlar o’rtasida uzviy bog’lanish paydo bo’ldi. Hozirgi davrda sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, transport, qurilish, ilmiytexnikaviy, demografik muammolarni hal etish hamda tabiiy resurslardan ratsional foydalanish yo’llarini ishlab chiqishda ekologik yondashuv zarur bo’lib qoldi. O’zbekistonda ekologiyaning rivojlanishi D. N. Kashkarov, A. L. Brodskiy, T. 3. Zohidov va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. D. N. Kashkarov umurtqali hayvonlarni o’rgangan va birinchi bo’lib, hayvonlar ekologiyasi darsligini yaratgan. A. L. Brodskiy tuproq umurtqasiz hayvonlarini, T. 3. Zohidov Qizilqum umurtqali hayvonlarini ekologik jihatdan tadqiq qilgan. O’simliklar ekologiyasiga oid tadqiqotlar Q. Z. Zokirov, A. M. Muzaffarov, I. I. Granitov va ularning shogirdlari tomonidan keng miqyosda olib borilmoqda. Atrof-muhit deganda erdagi barcha organizmlarning rivojlanishi va hayotiga ta’sir qiluvchi barcha sharoit va ta’sirlarning yig’indisi tushuniladi. Ekologiya - bu tirik organizmlar va ularning jismoniy atrof-muhit o’rtasidagi o’zaro ta’sirni o’rganadigan fan. Ikkalasi ham bir-biri bilan chambarchas bog’liq va doimiy o’zaro ta’sirga ega. Qisqasi, 7 atrof-muhitdagi har qanday o’zgarish tirik organizmlarga va aksincha ta’sir qilishi mumkin. 8 1.2. Inson ekologiyasi va uning bo’linishi Inson ekologiyasi deganimizda tashqi muhitdagi xilma-xil omillarning ta’siri tufayli kishi jismida yuz beradigan o’zgarishlarni anglaymiz. Inson ekologiyasi juda serqirrali fan bo’lib, tashqi muhitning barcha omillari, havo harorati, yorug’lik, namlik, radiatsiya, shovqin, vaznsizlik holati shuningdek, xar-xil tabiiy ofatlar, zilzila, dovul, qurg’oqchilik, suv toshqini, yong’inlar hamda tirik organizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri tushuniladi. Bu barcha omillarning ta’siri kishini hoxishga bog’liq emas. Bulardan tashqari kishilar o’zlari qurgan korxonalar, irrigatsiya inshootlari, transport vositalaridan chiqqan zaharli chiqindilar, qishloq xo’jaligida keng qo’llanilgan kimyoviy moddalar ham havoni, suvni, yerni, oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini buzib inson sog’ligiga katta zarar keltiradi. Inson ekologiyasi yoki antropoekologiya ijtimoiy jamiyatning markaziy bo’lagi, uning ijtimoii-tabiiy va tabiiy-ilmiy asosidir. Inson ekologiyasi o’zida demografiya, tibbiyot, morfologiya, antropologiya, genetikaning tegishli qarashlarini umumiylashtiradi. Bu fanlar tadqiqot ob’ekti bir ekanligi negizida bir bo’lakda uyg’unlashadi. O’sha ob’ekt inson bo’lib, u ikki dunyo tabiiy va ijtimoii dunyoga tegishli nodir jonzotdir. Bunda shu narsani ta’kidlash lozimki, «inson - tabiiy muhit» muammosi munosabati bilan insonni o’rganishda e’tibor beriladigan asosiy ob’ekt umuman inson va hatto uning ekologiyasi emas, balki inson ekologiyasining tabiat bilan aloqasi orkali namoyon bo’ladigan qismidir. Inson ekologiyasi - bu majmuiy fanlararo ilmiy yunalishdir. U odamlar populyatsiyalarining atrof-muhit bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini, bu o’zaro aloqa ta’sirida aholining o’sishini, maqsadga yo’naltirilgan boshqaruv muammolarini, aholi salaomatligini saqlash va rivojlantirish muammolarini tadqiq etadi. Inson ekologiyasida, uning asosiy yunalishlarida ijtimoiy - maksadli negiz ustun turishi aniq, zero insonning tabiat bilan jamiyat orqali bevosita o’zaro ta’sirini o’rganish bu fan predmetining ob’ektiv mazmunini tashkil etadi. 9 Shu nuqtai nazardan inson ekologiyasi-buijtimoiy ekologiyaning inson va odamlar populyatsiyasi bilan uni o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit o’zaro ta’sir qonuniyatlarini o’rganadigan bo’limii yokiantropodemoekotizim ichidagi ijtimoiy - biologik munosabatlar haqidagi ilmiy yo’nalishdir. Insonning morfofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda noosferaviy o’zgarishlar jarayonida YEr regionlarini, biosferarayonlarini ishlab chiqarish - xo’jalik, iqtisodiy maqsadli o’zlashtirish qonuniyatlarini ochib berish bunday o’zlashtirishning borishida odamlar salomatligini saqlash va rivojlantirishning tabiiy qonunlarini o’rganish inson ekologiyasining muhim vazifasidir. V.I.Vernadskiyning noosfera to’g’risidagi nazariyasiga ko’ra hozirgi zamon tabiatshunosligida inson ekologiyasi alohida o’rin tutadi. Vernadskiy tabiatning antropogen yuki tobora oshib borayotgani haqida, tabiatni o’zgartiruvchi omil sifatida insoniyat haqida, tabiatga ta’sir o’tkazishni uning imkoniyatlari bilan taqqoslash to’g’risida, ya’ni biz hozirda inson va biosferaning koevolyutsiyasi deb ataydiganimiz haqida gapiradi. Lekin bir vaqtda uning barcha mulohazalarida insonning biosfera istiqboli uchun mas’ul ekanligi, jamiyatni biosfera evolyutsiyasini oqilona yo’naltirishga imkon beradigan qilib tashkil etish haqidagi fikr qizil ip bo’lib o’tadi. Inson ekologiyasi odamlarni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitni, odamlarning unga hamda bir-biriga munosabatlarini ifodasi sifatida ilmiy adabiyotga birinchi marta amerika sotsiologlari R.Park va U.Byurges tomonidan kiritilgan. Bir muncha keyinroq ingliz olimi U.Byus «Inson ekologiyasi» ning vazifasi ayni odamlar ijtimoiy munosabatlarini biologik populyatsiya jarayonlariga tutashtirishdan iboratdir deb izohlaydi va uni biologiya ekologiyasining an’anaviy tushunchalari asosida hal etishga urinadi. Sanoat va odamlarning katta shaharlarga to’planishi, sanoatlashtirish, havo va suvning bulg’anishi, dori-darmonlar qo’llanilishi bilan bog’lik bo’lgan patologiya (normal hollarda chiqish)ni o’rganish zaruratini ko’ndalang qilib qo’ydi. Ular tabiiy evolyutsiya, biogeotsenozlar 10 jarayoniga jiddiy o’zgarishlar olib kirib, qapop topgan ekologiya tizimini o’zgartirib yubordi. Inson ekologiyasini o’rganishdan maqsad, inson hayoti uchun optimal (kulay) muhitni yaratishdir. Sodir bo’lgan ekologik falokatlar, sayyoramiz aholisini falokatlarni oldini olish choralarini izlashga turtki beryapti. Bunday holat sotsial iqtisodiy siyosiy, ahloqiy, ekologik, madaniy – tarixiy masalalarga yangi qarashni taqozo qilmoqda. Ya’ni kishilarni yangicha fikrlashga, insonni tabiatdagi o’rni va rolini anglatmoqda. Tabiatda ilgarilar ham tabiiy falokatlar sodir bo’lgan. Ammo hozirgi davrda sodir bo’lgan ko’p ekologik falokatlar tabiatning bir bo’lagi bo’lgan inson faoliyati tufayli, sodir qilindi. Hozirgi kunda sayyoramizda yashayotgan insonlar oldida avvalambor kishilik jamiyati bilan tashqi tabiat o’rtasidagi munosabat muammolarini yechish vazifasi turadi. Sayyoramizda aholi sonining orta borishi bilan insonlarni ehtiyojlarini, ona tabiatga ta’sirini oshira boradi. Agar 1850 yil yerda 1mlrd kishi yashagan bo’lsa, 1930 yilda 2 mlrdga yetdi, hozirgi vaqtda besh mlrddan oshib ketdi. Insonning atrof-muhit bilan munosabatlaridan qat’iy nazar avlodlar almashishi, aholining ko’payishi jarayonini barqaror holatda saqlash masalalari doimo muhim ahamiyat kasb etadi. Hayotning beto’xtovligi ikki qarama - qarshi oqimning o’zaro tasiri bilan ta’minlanadi. Bu tug’ilish va o’lish oqimlaridir. Jamiyat, insoniyat mavjud bo’lishi uchun bu ikki oqim o’rtasida muayyan uyg’unlik bo’lishi kerak. Agar tug’ilish o’lishga nisbatan uzoq muddat kam bo’lsa, insoniyat zavolga yuz tutadi. Bu munosabat teskari bo’lsa, aholining tez ko’payishi jamiyatning ekologik va ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyatlari uchun zo’riqishni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ham bu ikki oqimni uyg’un holatda saqlash jamiyatning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib, uni hal etishga juda katta ijtimoiy kuch-quvvat sarflanadi. Insoniyat o’tmishdan meros qolgan dastlabki ekologik muvozanat holatida hayotni boshlagan. Lekin jamiyat tiklanishi davrida kollektiv mehnat tufayli tabiiy ekologik tizimlar, biologik va ekologik omillarning kat’iy nazoratidan chiqishga 11 muvaffaq bo’ldi. Jumladan, ko’payish jarayoni ham, qurollarni qo’llashga ham, odamlar yoki ularning yaqin ajdodlari tabiatdagi boshqa jonzotlarga qaraganda tabiatdan ko’proq narsa olishga o’rganishdi. O’sha palladayoq insoniy tabiiy muhitning ko’ngilsiz ta’siridan himoya qiluvchi «ijtimoiy kqlkon» yaratilgan edi. Inson o’z hayotini yaxshilash uchun yaratgan sanoat va transport vositalari sayyoramiz iklimiga, ozon qavatini siyraklashuviga, o’rmonlarni kamayishiga, suvlarni ifloslanishiga, yerni eroziyaga uchrab, ko’p joylarda cho’llanishni sodir bo’lishiga olib keldi. Bundan tashqari kishilar sun’iy hosil qilgan radiaktiv nurlanishlar, kimyoviy moddalardan ko’p foydalanish kasallik qo’zgatuvchi viruslar va mikroorganizmlarni ko’payishiga, yangi kasallik turlarini hosil bo’lishiga olib keldi. Dunyodagi deyarli hamma mamlakatatlarda barcha imtiyozlar avvalo o’z xalqiga beriladi. Masalan, turar joy, ish bilan ta’minlash, chetdan kelgan kishilarga nisbatan o’z xalqiga yuqori ish haqi belgilash yoki tovarlar bilan ta’minlash va boshqalar kiradi. Bizda esa uzoq yillar davomida buning teskarisi bo’lib keldi. Yuqorida keltirilgan barcha tabiiy omillar, ofatlar, sotsial nohaqliklar kishi organizmiga ekstremal omil sifatida ta’sir etib, uni stress holatga (qattiq ruxiy zarbaga) olib keladi. Stress holatiga tushgan odamlarni uyqusizlik, charchash, g’azablanish, bosh og’rig’i, qon bosimining oshishi azoblari qiynaydi. Antropoekosistema inson ekologiyasining tadqiqot ob’ektidir. O’zaro va o’zlarini o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan dialektik aloqada bo’ladigan inson populyatsiyalari yoki etnoslarining birgalikda hayot kechiradigan turli guruhlari antropoekologiya tizimi yoki antropoekotizm deb ataladi. Mazkur fan odamlar va tabiatning inson va biosferaning o’zaro munosabatini hayotning aniq ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas bog’liqlikda o’rganadi. Bugungi kunda inson salomatligi jamiyatning murakkab tarixi va uning hozirgi taraqqiyoti oqibati ekanligi allaqachon ravshanlashgan. Shu boisdan tabiiy sanitariya - gigiyena tadbirlarining birontasi ham ular qanchalar ilmiy asoslangan 12 va texnikaviy rivojlangan bo’lmasin o’z - o’zicha jamiyat a’zolari sog’ligini saqlash va rivojlantirish, muhofaza qilishni ta’minlay olmaydi. Butun jamiyatning ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiyot tuzilmasini ilmiy tashkil kilish, mehnat dam olish sharoitlarini, ma’naviy va jismoniy tarbiya sharoitlarini vujudga keltirish, hayot tarzi madaniyatini rivojlantirish - bularning hammasi sog’likni muhofazalash va mustahkamlashning sharti va garovidir. Bu muammolar jamiyatning tabiiy sharoitlar bilan o’zaro ta’siri shu ta’sirni takomillashtirishga yunaltirilgandagina hal etilishi mumkin. Bunda barcha jug’rofiy mintaqalar, jonli va jonsiz tabiatdagi barcha jarayonlar, sayyoramizning barcha sohalari qamrab olinadi. Bu yerda gap tabiatni shunchaki muhofazalash tug’risida emas, balki inson tabiat va ular o’rtasidagi muvofiqlikni yanada takomillashtirish uchun qulay ijtimoiy, ekologik sharoitlar yaratish maqsadida tabiatni asrab - avaylash va rivojlantirish haqida bormoqda. Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maksad - har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat jamiyatiga erishishning eng muhim vositalaridan biridir. Inson ekologiyasi birgina biologik qonunlarga bo’ysunmaydi va bu qonunlarni ijtimoiy qonunlar bilan o’zaro aloqasisiz uni tushunib bo’lmaydi. Bu ko’pgina sabablar bilan izohlanadi. Birinchi sababi shundan iboratki deb ta’kidlaydi T.N.Fedoseev, - hozirgi zamon fan - texnika inqilobi, jumladan shunga olib keladiki, insonning o’zi inson ekologiyasida turli va har doim ham oldindan bilib bo’lmaydigan o’zgarishlarni qiladi, o’z navbatida unga shu o’zgarishlardan ahamiyati kam bo’lmagan aks ta’sir ko’rsatadi. Natijada insonning bunday o’zgarishlarga moslashuvining o’tkir va ko’p jihatdan hal etilmagan muammolari paydo bo’ladi. Inson, jamiyat va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar biologik shuningdek ekologik negizlar asosiga emas, balki ularni o’zgartiruvchi ijtimoiy mehnat faoliyati negizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlari, ishlab chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq mehnat jarayonlari orqali ro’yobga chiqadi. 13 Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri mahalliy, regional hamda global muammolarini ularning jonli tabiat va insonga o’zaro ta’siri nuqtai nazaridan qamray oladi va o’rganadi. Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad - har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat jamiyatiga erishishning eng muhim vositalaridan biridir. Hayot har bir kishiga bir marta beriladigan oliyne’matdir. Inson umri tarixda bir on lahzadir. Demak, u shu qisqa umrida rohat - farog’atda, go’zal yashashi kerak. Inson tabiatning ajralmas bir bo’lagidir. Insonning normal hayot kechirishi, uni o’rab turgan tabiatning ekologik jihatdan sog’lomligiga bog’liqdir. Shuning uchun ham biz inson hayotini yaxshilashimiz, tabiatni ekologik jixatdan sohlomlashtirishimiz lozim. Har bir kishining salomatligi, ma’naviy yetukligi nafakat uning o’zi uchun, jamiyatimizning kelgusidagi taraqqiyoti uchun ham juda zarurdir. XX asr oxirida insoniyatning biosferadagi jarayonlarga ta’siri o’zining yuqori bosqichiga yetdi. Hozirgi avlod ko’z o’ngida mahalliy, mintaqaviy va umuminsoniy ekologik inqiroz vaziyatlari kuzatilmoqda. Atrof - muhit holatini tug’ri baholash zarur tadbirlarning o’z vaqtida o’tkazilishini ta’minlash ekologik bilimlarning rivojlanganlik darajasi bilan bevosita bog’liqdir. O’sib kelayotgan yosh avlodga ekologik tarbiya berishni oiladan boshlash bog’chada, maktabda, kollej va universitetlarda davom ettirib borilishi kerak. Ekologiya serqirrali bo’lgan uchun uni barcha fanlar orqali yoshlarning ongiga singdirish lozim. Yoshlarga ekologik tarbiya berishda tabiat qo’yniga ekskursiya va yurishlar uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va ekologik sharoitlarni yaxshilada ekologik ta’lim va tarbiya muhim rol o’ynaydi. Turli mamlakatlardagi ekologik vaziyat, tabiatdan foydalanish xususiyatlari ko’p jihatdan aholini ekologik savodxonlik darajasi, ekologik madaniyatiga bog’likdir. Ekologik ta’lim va tarbiya BMT, YuNESKO, YuNEP, va VOZ ning diqqat markazidagi masaladir. (YuNESKO - BMTning fan va madaniyat ishlari bo’yicha shug’ullanadigan mustaqil bir tuzilmasidir. Uning bosh qarorgohi Parij shahrida 14 joylashgan. BMTning o’zi esa Nyu-York shahrida joylashgan, unga dunyodagi 190 ta davlat kiradi.) Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchun jahon, alohida davlatlar mikyosida turli tadbirlar o’tkazmokda. Har bir soha mutaxassisi ekologik savodxon bo’lishi va o’z faoliyatida tabiatga zarar yetkazmasligi, ekologik ta’lim - tarbiyani rivojlantirishga hissasini qo’shishi lozimdir. Shunday qilib, bolalarni o’simlik va hayvonlarni parvarish qilishga o’rgatish, ularni tabiatga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash shunchaki bir ermak emas bu davlat axamiyatiga ega bo’lgan dolzarb masaladir. Biz sog’lom, ahlokli, mehnatsevar, pok, bilimdon yoshlarni tarbiyalab o’stira olganimizdagina kelajagimiz porloq bo’ladi. XXI - asr ekologiya asri bo’lishi shubhasizdir. Har bir inson ona sayyoramiz tabiatiga ziyon yetkazmasdan o’zgartirish, tabiiy boyliklaridan okilona foydalanish va yashash muhitini saqlashdek muqaddas ishga o’zining munosib hissasini qo’shishi lozimdir 15  II.BOB. Ekologik himoya. Ekologik muammolarni hal etish va atrof-muhitni himoya qilish 2.1. Ekologiyada himoya qilish obyektlari va ekologik himoya Tabiat o’ziga xos murakkab tizim bo’lib, inson vajamiyat uning hosilasidir. U tabiat evaziga mavjud va rivojlanadi. Inson o’z ehtiyojlarini tabiat hisobiga qondiradi. U tabiatdan havo, suv, oziq-ovqat, mineral va yonilg’i xomashyolarini oladi va o’zining hayot faoliyati davomida tabiatga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Natijada tabiat uchun yod bo’igan yangi obyektlar vujudga keladi. Bular: shahar va qishloqlar, zavod va fabrikalar, yo’lIar, konlar, suv omborlari, qishloq xo’jalik yerlari va boshqalardir. Inson aql-idroki va mehnati tufayli yuzaga kelgan bun day antropogen landshaftlar atrof tabiiy muhitiga o’z ta’sirini kO’rsatmay qolmaydi. Yer yuzida aholj sonining keskin o’sib boris hi, fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti, mamlakatlar hududida tabiiy resurslarning bir tekis tarqalmaganligi mavjud tabiiy resurslardan imkon qadar ko’proq foydalanish va shu yo’l bilanjamiyat taraqqiyotini tezlatishni taqozo qiladi. Natijada tabiat va inson o’rtasidagi o’zaro munosabat qonunlari buziladi. Bu qonunlarning buzilishi esa ertami-kechmi ekologik inqirozga olib keladi. Tabiatni muhofaza qilish tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma muriyʼ tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Hozirgi vaqtda inson yashab, to’xtovsiz munosabatda bo’lib kelayotgan tabiiy muhit uzoq geologik davrlar (4,5—4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha omillarning birgalikda ta sirida, ya ni Quyosh nuri, Yerning massasi, gravitatsiya kuchi, ʼ ʼ ko’lami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va suv qobiqlarining vujudga kelishi va o’’zgarishi, ekzogen jarayonlar ta siri, organik dunyoning ʼ 16 paydo bo’lishi va taraqqiyoti ta sirida tarkib topgan. Tabiiy muhitning holatiʼ o’zaro ta sir etib turuvchi ko’p omillarning murakkab majmuida tarkib topgan ʼ tabiiy muvozanatga bog’liq. Chunki bir joyning iqlimi Quyosh nurining tushish burchagiga, ya ni geografik kenglik, yer yuzasining tuzilishi, shamollar, ʼ okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; o’simliklar qoplami esa iqlim, yer yuzidagi tog’ jinslari, relyef, tuproqlarga bog’liq. Bu tabiiy omillarning birontasida o’zgarish ro’y bersa, tabiiy muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Ba zan, tabiatning biror komponentiga ko’rsatilgan ʼ arzimagan ta sir hech kutilmagan katta o’zgarishlarga, xususan, xavfli ʼ o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro ta sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni ʼ oladi, shu muhitda moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma lum darajada o’zgarish kiritadi. Yerning havo qobig’idagi ʼ hozirgi gazlar tarkibi, miqdori, ayrim foydali qazilmalari, mas., ohaktosh, toshko’mir, qo’ng’ir ko’mirning hosil bo’lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan o’zaro ta siri biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo ʼ bo’lishi, raqib turlar sonining ko’payishi yoki kamayishi va atrof muhitning o’zgarishi natijasida o’zgaradi. Yerda odamnish paydo bo’lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatni tubdan o’zgartirib yubordi. Inson tabiatga mehnat qurollari vositasida yaylovlardan noto’g’ri foydalanish oqibatida ta sir ko’rsatadi. U o’zining tabiat bilan bo’lgan o’zaro ta siri usullarini ʼ ʼ takomillashtirib boradi. Natijada inson yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan ham, ko’lam jihatidan g’am ko’payadi. Inson o’zi yashashi va faoliyat ko’rsatishi uchun tabiiy muhitdan tashqari yana sun iy muhitni ʼ ham bunyod etadi. Masalan, shaharlar, turar joy binolari, bog’lar, suv omborlari, yo’llar va boshqa Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan, tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan 17 sohalar, ularni ishlatish shakllari ham o’zgarib boradi. Qadimda bir necha xil kimyoviy elementlardan foydalanilgan bo’lsa, hozirgi vaqtda mavjud barcha elementlardan foydalaniladi. Shu bilan birga ko’pchilik foydali qazilmalar tobora ko’proq qazib chiqarilmoqda. Insonning tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogenʼ landshaftlar ko’paymokda. Hayvonot va o’simlik olamidan rejasiz foydalanish yoki inson faoliyati bilan bog’liq boshqa sabablar tufayli 16-asrning oxirlaridan 20-asrning 70y.larigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo’qolib ketdi. 80y.lardan boshlab xar yili o’rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin o’simlik turi yo’qolib bormoqda. Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ortiq turi yo’qolib ketish arafasida turibdi. Yil davomida 1 milliard t yoqilg’i yoqiladi, atmosferaga yuzlab million t azot oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang va boshqa chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir necha milliard t), neft mahsulotlari (bir necha million t), mineral o’g’itlar (yuz million t ga yaqin), og’ir metallar, radiaktiv chiqindilar bilan ifloslanadi. Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo’jalik, sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro’y beradigan jarayonlarning o’zaro bog’likligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar katta ahamiyatga ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish, tabiatga, tabiat komponentlariga ko’rsatilgan har qanday ta sirning kelajakda ʼ qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan 18 foydalanganda va unga ta sir ko’rsatayotganda bilishi va faoliyatida amal qilishʼ zarur bo’lgan, asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi barcha komponent va elementlar o’zaro bir-birlari bilan bog’langan, o’zaro ta sir etib, muayyan ʼ muvozanatda bo’lib, uyg’unlik hosil qilgan. Biron komponent yoki element o’zgarsa, butun tabiiy kompleksda o’zgarish ro’y beradi; 2) tabiatda to’xtovsiz modda va energiyaning aylanma harakati ro’y berib turadi. Bu xayot asosi; 3) tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik, 12 yillik, 33— 35 yillik va ko’p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik. Insonning tabiat bilan o’zaro ta siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish usullari ʼ mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini, qurilish va ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o’zgartirib, yirik vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar, mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba zan chuqur o’rganmasdan ʼ inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta sir ko’rsatish tabiatni foydalanib ʼ bo’lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi. Pekin 19- asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko’lami uncha katta bo’lmagani uchun inson faoliyatining tabiatga ta siri ham kamroq bo’lgan. ʼ 20-asrning 2yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq xo’jaligi. da turli xil kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi, katta maydonlarda muttasil bir xil ekinlarning yetishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko’payib ketishi, shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e tibor ʼ berilmaganligi tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga sabab bo’ldi. Ayrim konchilik sanoati rnlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan. Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti suvi sathini pasaytirishi natijasida o’simlik qoplami qurib bormoqda. Rekultivatsiya ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e tibor ʼ berilmaydi. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilish muayyan o’lka yoki 19 mamlakat doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormokda. Yerning ozon pardasidagi o’zgarishlar, dunyoda haroratning ko’tarilib borayotgani, qutbiy va tog’ muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. Ayniqsa, qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini ko’rishga majbur etdi. Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda o’rmonlarni kesish cheklandi, yerdan kadastr asosida foydalaniladigan bo’ldi, daryo va ko’llar suvlari tozalanib, baliqlarni ko’paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, qo’riqxonalar, muhofaza qilinadigan hududlar ko’paytirildi. Biroq 20-asrning o’rtalaridan boshlab zararli chiqindili ishlab chiqarish korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chirila boshlangani bu mamlakatlarda atrofmuhitning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni muhofaza qilishga yetarli mablag’ ajratishga qodir emas. Tabiatni muhofaza qilish sohasida xalqaro qat iy hamkorlikning yo’qligi ham tabiiy boyliklardanʼ foydalanishda va Tabiatni muhofaza qilishda yetarlicha samara bermayapti. O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2yarmida qishloq xo’jaligida monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrofmuhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi, uning atrofida cho’llashish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi. Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta sirida boshqa hududlarda x.am inson ʼ hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga, respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishdi. Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul qilindi. Bular „Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida“ (1992-yil 9-dekabr), „Suv va suvdan foydalanish to’g’risida“ (1993-yil 6-may), „Yer osti boyliklari to’g’risida“ 20 (1994-yil 23 sentabr; 2002-yil 12 dekabrda yangi tahrirdagi), „Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida“ (1996-yil 27-dekabr), „O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida“ va „Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida“ (1997-yil 26 dekabr), „Davlat kadastrlari to’g’risida“ (2000-yil 15 dekabr), „O’rmon to’g’risida“ (1999-yil 15-aprel), „Chiqindilar to’g’risida“ (2000-yil 5-aprel)gi qonunlardir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11bobi 50moddasida „Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar, deb ko’rsatilgan. 55-moddasida „Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir, deyilgan. Mamlakatimizda „Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi tashkil qilingan (1996-yil 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat ko’rsatadi). Qo’mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish; Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoklararo kompleks boshqarish; Tabiatni muhofaza qilish hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; atrofmuhitning ekologik holati qulay bo’lishini ta minlash,ʼ ekologik vaziyatni boshqarish. O’zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sog’asida bir qancha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit bo’yicha dasturi (YUNEP)da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilmaxillikni saklashning milliy strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chikildi. 1993-yil mart oyida Qozog’istonning Qizilo’rda shahrida O’rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo’yicha Davlatlararo kengash va uning ijroiya qo’mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi. Uning vazifasi Orol 21 dengizi, uning sog’lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur regionni toza ichimlik suvi bilan ta minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini yaxshilashdir.ʼ O’zbekistonda 10 dan ortiq o’rmon xo’jaligi, 9 ta qo’riqxona, 2 milliy bog’, bir qancha buyurtma qo’riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari, kamayib ketgan o’simlik va hayvonlar qo’riklanadi, o’rganiladi va ko’paytiriladi. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat va Qoraqalpog’iston jamiyati, O’zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha ilmiyommabop va ilmiy jurnallar, radio va televideniye vaqtli matbuot Tabiatni muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilmoqda. Aholi o’rtasida tabiat, undan oqilona foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilish, aholining geografik, ekologik madaniyatini ko’tarish Tabiatni muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik ekologiya o’quv kurslari o’rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik mutaxassisliklari talabalariga maxsus kurslar sifatida o’qitilmoqda. 2.2. Atrof-muhitni himoya qilish va global ekologik muammolar Bundan roppa-rosa 10 yildan so’ng dunyo manzarasi qanday bo’lishi haqida hech o’ylab ko’rganmisiz? Insoniyatning hayot kechirish tarzi qay tarzda o’zgarishi mumkinligi haqida-chi? Hozirgi an analarimiz qay darajada o’zgarishi mumkin ʼ deb hisoblaysiz? Shunisi ma lumki, yer sharining ekologik vaziyati o’tgan asrga ʼ nisbatan misli ko’rilmagan darajada o’zgarishga ulgirishi bilan bir qatorda avlodlarning chinakamiga qarg’ishiga sabab bo’luvchi muammolarni ham vujudga keltirdi. Garchi ushbu hodisalar dunyo hamjamiyatini global ekologik muammolar to’g’risida ko’proq ma lumotlarga ega bo’lish, tadqiqotlar olib borish ʼ va bu muammolarni bartaraf etish borasida amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirishga undab kelayotgan bo’lsa hamki, ko’pchilik mamlakatlar va millatlar bu muammolarning ko’lami shabadasini seza olishmayapti yoxud ular o’zlarini mutlaqo xabarsizdek tutishmoqda. Ekologik barqarorlikni ta minlash, aholining ʼ 22 qulay tabiiy muhitda hayot kechirishi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan va yuz berib bo’lgan muammolarga yechim topish, ularni oqilona hal qilish kabi masalalarga qay darajada ahamiyat berib kelinmoqda? Bu mavzuda shunchaki reja va konsepsiyalar ishlab chiqilib, konferensiya mavzusi sifatida qarab kelinmoqdami? Afsuski, shunday! Global ekologik o’zgarishlarning salbiy oqibatlari nimalarda aks etadi? Muammolarning ildizi qayerda? Global ekologik o’zgarishlarning salbiy oqibatlari nimalarda aks etadi? Mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy hukmronlikka intilib, ulkan obro’ qozonish maqsadida mamlakat ishlab chiqarishiga alohida urg’u berib kelayotganligi global ekologik inqirozni keltirib chiqarmayaptimikan? Yoki bu muammolarga biz insonlarning yashash tarzimiz sabab bo’la oladimi? O’tgan asrga nisbatan insoniyat yashash tarzi shunchalik darajada o’zgardiki, insoniyat sivilizatsiyasida hali mutlaqo kuzatilmagan global isish, dengiz va yer ekotizimlarining misli ko’rilmagan darajada kamayib borishiyu, yer yuzining turli mintaqalarida qurg’oqchilik, suv toshqinlari kabi bir qator salbiy holatlar ham yuz berayotganligi barchamizga birdek ayondir. Bir so’z bilan aytganda insonning tabiatga aralashuvi aqlga sig’maydigan darajaga yetishga ulgurdi. Xo’sh, bizda muammolar bor, lekin ularga yechimlar-chi? Nahotki hozirgi dunyoning global ekologik holati hech kimni zarrachalik qiziqtirmasa? Biz o’zimidan keyingi avlodga qanday kelajakni meros qilib qoldirmoqdamiz? Har safar bunday og’riqli savollar bizni qachongacha qiynab keladi? Nahotki dunyoning hozirgi qiyofasi kundan kunga bundan-da yomonlashib boraveradiyu, biz insonlar shunchaki bir oddiy hodisadek qarab turaveramiz? Mamlakat rahbarlariniyu, hukumat vakillarini, butun insoniyatni boylik orttirish, iqtisodiy o’sish, siyosiy hukmronlik, mamlakatlar o’rtasida ulkan obro’ga ega bo’lishdan boshqa hech narsa qiziqtirmasa?! Ha, albatta biz bunga ko’nikib, yashab kelmoqdamiz! Mina Guli haqida hech eshitganmisiz yoki qayerdadir o’qiganmisiz? Yoki suv izlash uchun 23 yettita sahroni piyoda kezib chiqqan ayolni tanirsiz?! O’qimagan bo’lsangiz yoki eshitmagan bo’lsangiz, sizni mutlaqo dunyo aholisining suvsizlikdan halok bo’layotganligi ham qiziqtirmaydi! Balki, 15 yildan so’ng siz suvsizlik natijasida vafot etasiz desam-chi?! Ko’pchilik foydalanishga yaroqli suvimiz tugashini bilmaydi, 2030-yilga kelib suvga bo’lgan talab va mavjud bo’lgan suv ta minoti o’rtasidaʼ 40 % tafovut bo’ladi. Suv muammosini hal qilish uchun bizda bor-yo’g’i 15 yil bor xolos”, deydi Jahon iqtisodiy forumining yosh global yetakchisi Mina Guli. Ta kidlash joizki, 750 ʼ mutaxassisdan tarkib topgan jamoa tomonidan o’tkazilgan so’rovda toza ichimlik suvining tugab borishi butun dunyo aholisi uchun chinakamiga global xavf deb baholandi. Aslida, ichimlik suvi muammosi dunyo aholisini qiynab kelayotgan muammolarning eng oldi qatoridan o’rin olib ulgurgan. Foydalanish uchun suv yetarli bo’lmagan, kunni toza ichimlik suvini izlash uchun sarflaydiganlarga ham oson emas! Bu tuyg’ularni suvni isrof qilayotganlar qayoqdan ham bilsin! Quyida global ekologik muammolarni bartaraf etish borasida bir qator tavsiyalar va ularning natijalari ilmiy va huquqiy jihatdan muhokama qilinadi: 1. Taklif: ekologik qonun talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlikni og’irlashtirish . Ta kidlash joizki, ekologik-huquqiy javobgarlik bu bu belgilab ʼ qo’yilgan tabiatni muhofaza qilish va ekologik qonun talablari hamda me yorlarini ʼ buzganligi, tabiiy resurslardan ortiqcha foydalanish, muhofaza qilish qoida- talablarini buzish, atrof tabiiy muhitni, tabiatni ifloslantirish, tabiiy resurslardan noqonuniy va xo’jasizlarcha foydalanish oqibatida vujudga kelib, u subyektlarni yuridik javobgarlikka tortilishida namoyon bo’ladi. Shu o’rinda savol tug’ilishi tabiiy: O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ekologiya qonun talablarini buzganlik uchun qanday turdagi javobgarlik nazarda tutilgan va ushbu turdagi javobgarlik turlari bugungi kundagi zamon talabiga qanchalik darajada mos kelmoqda yoxud bu javobgarlik ko’lami butun dunyo hamjamiyatini tashvishga 24 solib kelayotgan global ekologik vaziyatni yumshatishga yordam berishi mumkinmi yoki yo’q. Masalaga huquqiy jihatdan yondashadigan bo’lsak, ekologik qonun talablari buzilganda amaldagi qonunlarimizga muvofiq ekologik-huquqiy javobgarlikning quyidagi javobgarlik turlarini keltirib o’tish o’rinlidir: 1. Intizomiy javobgarlik 2. Ma muriy javobgarlikʼ 3. Fuqarolik javobgarlik 4. Jinoiy-huquqiy javobgarlik Ekologik qonun talablarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun ma muriy javobgarlik masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, ta kidlash joizki, ʼ ʼ O’zbekiston Respublikasi Ma muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksning VIII ʼ bobi “Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma muriy javobgarlik” deb nomlangan bo’lib, ʼ xususan? ushbu kodeksning 79-moddasida quyidagicha javobgarlik masalasi nazarda tutilgan: “Daraxtlar, butalarni, boshqa o’rmon o’simliklari va nihollarni g’ayriqonuniy ravishda kesish, shikastlantirish yoki yo’q qilish fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o’n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — o’n baravaridan o’n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma muriy jazo chorasi ʼ qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining o’n baravaridan o’n besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — o’n besh baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi”.Lekin ekologik barqarorlikka erishgan va statistik ma lumotlarga ko’ra dunyoning eng toza mamlakatlar ro’yxatidan ʼ 3- o’rinni egallab kelayotgan Norvegiya davlatining aynan yuqorida keltirib o’tilgan javobgarlik masalasi bo’yicha qonunchilik tajribasini o’rganadigan bo’lsak, quyidagi normani uchratish mumkin: “O’rmon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunning 8-moddasida agar o’rmonlarni kesish ushbu Qonunga zid ravishda rejalashtirilgan 25 yoki amalga oshirilgan bo’lsa, mol-mulk ishlab chiqarish bazasini sezilarli darajada kamaytiradi yoki atrof muhitga salbiy ta sir ko’rsatishi mumkin.ʼ Qadriyatlar bo’lsa, munitsipalitet kesishdan bosh tortishi yoki qanday bo’lishi shartlarini belgilashi mumkin. Vazirlik tomonidan boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, xaridor va sotuvchi buni ta minlashi kerak deb belgilangan ʼ bo’lib, agar aynan shu qoida buziladigan bo’lsa, xuddi shu qonuning 26-moddasiga ko’ra, qasddan yoki beparvolik bilan buzgan yoki buzilishida ishtirokchi bo’lgan shaxs 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14 yoki 15 bo’limlari qoidalari, ularga muvofiq chiqarilgan qoidalarga muvofiq jarima yoki bir yildan oshmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi . Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 4-bo’limi “Ekologiya sohasidagi jinoyatlar” deb nomlangan bo’lib, yuqoridagi qonunbuzarlik holati uchun 198-moddada jinoiy javobgarlik masalasi nazarda tutilgan: Olovga ehtiyotsizlik bilan munosabatda bo’lish natijasida ekinzor, o’rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish ko’p miqdorda zarar yetkazilishi yoki boshqacha og’ir oqibatlarga sabab bo’lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yuz qirq soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. 2-taklif: Ekologik xavfsizlik doirasida xalqaro hamkorlikni mustahkamlash Savol tug’ilishi tabiiy: insoniyatning ekologik xavfsizligini ta minlash, global ekologik ʼ muammolarni bartaraf etish, ro’y berishi prognozlashtirilayotgan salbiy hodisalarning oldini olish uchun xalqaro hamkorlik qay darajada ahamiyatga ega? Xalqlar va millatlar o’rtasidagi o’zaro birdamlikka asoslangan hamkorlik qay darajada o’z natijasini berish mumkin? Shu o’rinda ta kidlash joizki, sayyoramizda xalqaro ekologik hamkorlikning ʼ zarurligi quyidagi hollar bilan belgilanadi: 26 1. Yer sayyorasi va uning o’ziga xos tabiatini insonga ma lum bo’lgan olamdaʼ yagona ekanligi; 2. Yer tabiati va biosfera yaxlit tizim sifatida mavjud bo’lib inson va jamiyat uning tarkibiy qismi ekanligi; 3. Insoniyatning barcha ishlab chiqarish faoliyatini moddiy negizi tabiat ekanligi; 4. Tabiatdagi salbiy o’zgarishlar va atrof-muhitga antropogen ta sir ko’lami jihatidan ʼ butun sayyoraga tazyiq ko’rsatuvchi jarayonlar ekanligi; 5. Hozirda yuzaga kelayotgan ekologik muammolarni hal etishga ko’p hollarda bir yoki bir nechta davlatlarning imkoniyatlari yetarli emasligi; 6. Barcha insoniyatning birgalikdagi harakati sayyoramizdagi ekologik vaziyatni yaxshilashning eng maqbul yo’li ekanligi. Demak, ko’rinib turibdiki, global ekologik muammolarni bartaraf etish uchun xalqaro hamkorlik suv va havodek muhimdir. 1945-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tashkil etilishi munosabati bilan ekologiya sohasidagi xalqaro hamkorlik ushbu xalqaro tashkilot faoliyatining muhim tarkibiy qismi sifatida rivojlana boshladi. BMT xalqaro ekologik hamkorlikni yana-da taraqqiy ettirish yo’lida ko’p ishlarni amalga oshirdi. Hozirda BMTning mavjud 14 ta ixtisoslashgan tashkilotlardan 6 tasi atrof-muhit muhofazasiga aloqador masalalar bilan shug’ullanadi. Hozirgi kunda butun insoniyat va uning progressiv qatlami inson-tabiat o’rtasidagi optimal holatni belgilab olishga intilmoqda. “Barqaror rivojlanish konsepsiyasi” shu maqsadga xizmat qiladi. Barqaror rivojlanish maqsadlari – 2012-yilda BMT tomonidan ishlab chiqilgan dastur bo’lib, u har bir inson uchun farovon turmush tarzini yaratishga xizmat qiluvchi iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. 2015-yil 25-27-sentyabr kunlari BMTning 200 dan ortiq davlat va hukumat rahbarlari ishtirok etgan Sammitda aynan Barqaror rivojlanish masalasi kun tartibiga qo’yildi va yaqin 15 yilga mo’ljallangan tadbirlar rejasi e lon qilindi. Mazkur maqsadlar BMTga a zo barcha ʼ ʼ davlatlar tomonidan 2015-2030-yillarda amalga oshirilishi kun tartibiga kiritilgan 27 bo’lib, unda dunyo mamlakatlarining yetakchilari dunyoning barcha nuqtalarida barcha global muammolarga batamom barham berishga va da qilishi kutiladi. Shuʼ jumladan, dasturning 13, 14 va 15-maqsadlari Iqlim o’zgarishiga qarshi kurash, yer ekotizimlarini asrash va dengiz ekotizimlarini asrash deb nomlangan bo’lib, hozirgi global taraqqiyot davrida ekologik vaziyatning qanchalik darajada dolzarb ahamiyat kasb etishini ko’rsatadi. Lekin, bularning barchasi ulkan ko’lamdagi ekologik muammolarni bartaraf etish uchun kifoya qilmasligi sizu bizga birdek ayondir. Jumladan, AQSH hukumatining global ekologik muammolarni mensimasdan kelayotganligi barchani birdek tashvishga solib qo’yishi shubhasizdir. “Hech qaysi davlat iqtisodiy istiqboli va energetik xavfsizligi evaziga ekologik barqarorlikka erishishni maqsad qilmasligi kerak” deb BMTning Polshada bo’lib o’tgan iqlim muammolariga bag’ishlangan forumida AQSHning energetika bo’yicha vakili bergan bayonotda bu yana-da o’z aksini topdi. Nahotki hukumatlar dunyo hamjamiyatni tashvishga solib kelayotgan global ekologik muammolar inqirozini abadiy muammoga aylantirishga o’z hissalarini qo’shib kelishmoqda. Vaholanki, AQSH dunyoda iqlimni ifloslash bo’yicha Saudiya Arabistonidan keyingi “faxrli” 2-o’rinni egallab kelmoqda. Shu sababli, hukumatlar ekologik xavfsizlikni ta minlashdan bo’yin tovlayotgan davlatlarga ʼ nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo’llash , ularning tovarlarini sotib olishdan bosh tortish orqali butun dunyoda ekologik xavfsizlikni ta minlagan bo’lar edilar. Shu ʼ o’rinda, “iqtisodiy qamchi” usuli chinakamiga qo’l beradi. Insoniyat boshiga ko’lanka solib turgan ekologik falokatlarning oldini olish bo’yicha xalqaro hamkorlik ma lum darajada shakllangan va muhim tadbirlar amalga ʼ oshirilgan bo’lsa-da, hali bu boradagi ishlarni yana-da izchil faollashtirish zarur. Chunki hozirgacha atrof-muhit muhofazasi va insoniyatga yetarli, qulay yashash sharoitlarini yaratish masalalarini boshqarib turuvchi tom ma nodagi keng ʼ ko’lamli, ta sirchan, xolis, yagona xalqaro tizim vujudga kelgani yo’q. Xalqaro ʼ ekologik hamkorlik takomillashib borishi insoniyat taraqqiyotining bundan keyingi bosqichlarida ham muhim hayotiy zaruratlardan biri bo’lib qolaveradi. 28 3-taklif: Aholining ekologik madaniyat ko’rsatgich darajasini oshirish O’zbekistonda har bir kishi 1 sutkada 2-3 litr chuchuk suv ichadi. Gidrosferaning faqatgina 2,5 foizini chuchuk suv tashkil qilishi haqida bilasizmi? Yoki qishloq xo’jaligining ayrim sohalaridagi suv sarfini qiyosiy hisoblab ko’rsak, 1 tonna bug’doy yetishtirish uchun 1,5 tonna , 1 tonna sholi uchun - 4-5 ming tonna, 1 tonna paxta yetishtirish uchun 10 ming tonna suv sarflanishi haqida nima deya olasiz? O’z ekologik madaniyatingiz qay darajada deb hisoblaysiz? Ekologik madaniyatni oshirish haqida so’z borganda, ta kidlash joizki, ekologik madaniyatʼ bir nechta faktorlar natijasi o’laroq shakllanadi yoxud yuzaga keladi: jumladan, tabiatga muhabbat, tabiat haqidagi bilim va tasavvurlar, ko’nikmalar, ekologik tarbiya, qadriyat va an analar ekologik madaniyat shakllanishiga sabab bo’ladi. ʼ Ayniqsa, bugungi global ekologik muammolar insoniyatni bir bo’g’ma ilondek qamrab olgan paytda ekologik ong va ekologik madaniyatni shakllantirish va ularda atrof-muhitga nisbatan ratsional yondashuv ko’nikmasini hosil qilish masalasi ulkan ahamiyat kasb eta boshladi deb hisoblash o’rinlidir. 29 Xulosa Xulosa qiladigan bo’lsak, ta kidlash joizki, butun dunyoda ekologik barqarorlikkaʼ erishish, yer yuzining hozirgi holatini tubdan o’zgartirish uchun xalqaro hamkorlik, ekologik qonun talablarini buzganlik uchun javobgarlikning qat iy ʼ bo’lishi, aholining yuqori darajadagi ekologik ong va madaniyatini oshirishning o’zigina kifoya qilib qolmasdan, balki barchamizni mas uliyat ʼ hissi bilan yashashga undashga ham chaqiradi. Tabiat in om etgan tuhfalarni buzadigan xalq ʼ o’z ildiziga bolta uradi deb Franklin Delano Ruzvelt tomonidan bildirilgan fikrlar barchamizni ogohlikka chorlab qolishi shubhasizdir. Zero, tabiatni muhofaza qilish bu nafaqat Vatan oldidagi farzandlik burchimizdir, balki insoniyatning kelajak avlod uchun qoldirishi mumkin bo’lgan yagona va bebaho xazinasidir. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilishni ta minlash masalalari nazariy jihatdan ishlab ʼ chiqilgan. Lekin bularni amalga oshirish juda katta mablag’ sarflashni talab qiladi. Buning ustiga qirg’in qurollarini ishlab chiqarish, ularni saklash ham tabiiy muhitning ifloslanishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan qirg’in qurollarni ishlashni ta qiklash, borlarini yo’qotish ham tabiat muhofazasida katta ahamiyatga ʼ ega. Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo’jalik, sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Ergashev A., Umumiy ekologiya, Toshkent, 2003. 2. To’xtayev A., Ekologiya, Toshkent, 2000. 3. O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004; 4. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997; 5. To’xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T. 1994; 6. G’ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990. Internet saytlari. 1. www.ziyo.uz – O’zbekiston elektron axborot sayti 2. www.pedagog.uz – O’zbekiston pedagogik axborotlar sayti 3. www.Lex.uz – O’zbekiston huquqiy xujjatlar jamlanmasi 4. https://www.uznature.uz/uz/site/page?numer=103 5. https://uz.yellowpages.uz/korxona/ekologiya 6. https://dunyo.info/uz/site/ 31

Ekologiya va inson ekologik tizim va uning bo’linishi. Ekologik himoya

Купить