Ekologiya va uning tushunchalari - Tabiatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	200.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tabiatshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

95 Sotish

Ekologiya va uning tushunchalari

Sotib olish

Mundarija:
Kirish …………………………………………………………………………………3
I BOB. Ekologiya va uning tushunchalari
1.1 Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. Shovqindan
ximoyalanish va uning chora tadbirlari………………………………………………7
1.1 Issiqlik jarayonlari va ularning qaytmasligi.
Termodinamika qonunlari…………………………………………………………...12
1.3 Adiabatik jarayon. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Karno sikli ,
Issiqlik dvigatellari va ekologiya……………………………………………………17
II BOB. Darslarda ekologik tarbiyani amalga oshirish
2.1 Ekologik ta’limning holati va o’quvchilarni tarbiyalash……………………….21
2.2 Fizika o’qitishda ekologik tarbiyaning roli……………………………………..24
Xulosa ………………………………………………………………………………31
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………...33

2

Kirish
"Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda,
dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu
o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli,
yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini
ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat
ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin.
Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya
hisobidan", deya ta’kidlaydi Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev.
Fizika va ekologiya fanlarining o’zaro bog’liqligi maktab fizikasining
boshlang’ich bilimlarida ham o’z aksini topadi. O’quvchilarda ekologik muhit,
ekologik muvozanat va boshqalar haqida tushuncha va tasavvurlar hosil qilinadi.
Ekologiya va uning tarkibiy qismini o’rganishda uni ekologik faktorlarga ajratib
o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Quyida esa aynan shunday ekologik
faktorlardan biri SUV haqida so’z boradi, hamda buni o’quvchilar ongiga singdirish
usullari va hamda nimalarga e'tibor berish lozimligini aytib o’tiladi. Suvning yetarli
miqdorda bo’lishi va tozaligi hayot boqiyligini belgilaydi. Suv muammosi jahon
miqyosida global ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Jahon sog’liqni saqlash
tashkilotining ma'lumotiga muvofiq, xastaliklarning 80% iga iflos suv sababchi
bo’lmoqda. Hozirgi kunda Yer shari, jumladan Respublikada ekologik holatning
yomonlashuvi, o’rmonlardan mahrum bo’lish, baliqlarning haddan tashqari ko’p
ovlanishi, tuzli va kislotali yomg’irlar, parnik effekti, ozon qatlamining yemirilishi,
gidrosferani ifloslanishi, suv zahiralari tanqisligining ortishi, suv toshqinlari,
qurg’oqchilik ko’plab odamlarning nobud bo’lishiga sababchi bo’lmoqda. Kurs ishi
rejasini asosiy qismining birinchi si shovqin ekologiyasiga bag’ishlangan bo’lib unda
shovqin faqat eshitish organiga emas organizimning ixtiyoriy bir qismiga shikast
yetkazishi mumkin, buni fizikadagi tebranishlar va to’lqinlar bo’limi bilan birgalikda
kvant fizikasi tushuntirib bera oladi. Ikkinchi issiqlik bilan bog’liq jarayonlar, qayta
3

tiklanuvchi enrgiya manbalariga misol qilib quyosh energiyasi, shamol va okean
dengizlardan olinadigan energiyalar tushuniladi. Qayta tiklanmaydiganlariga esa geft,
gaz, ko’mirni misol qilsa bo’ladi, aslida bularni hammasi qayta tiklanadi qayta
tiklanmaydigan energiya manbalari, qayta tiklanishi uchun juda ko’p vaqt kerak
bo’ladi. Biz odamlarni energiyaga bo’lgan ehtiyojimiz kundan kunga oshib
bormoqda, agar bu energiyalar issiqlik energiyasiga aylansa bu jarayonni orqaga
qaytarib bo’lmaydi, bo’lsa ham nisbatan ko’p energiya sarflash yo’li bilan bajarish
mumkin. Uchinchida, endi ekologiya fani boshqa fanlarga qo’shilib o’qitiladi yani
fizika fani ekologiyani fizika bilan bog’lab o’rgatsa, kimyo va biologiya fanlari ham
o’zining mano mazmunidan kelib chiqqn holda o’rgatadi. Uchinchida shu haqda
batafsil bilib olasiz. To’rtinchida ko’plab o’rmonlar kesilishi va transportlarni
ko’payishi natijasida atmosferada kislordo miqdori kamayishi hamda o’qituvchi va
o’quvchi savol, javoblari o’rin olgan. Beshinchida O’quvchilar fizikadagi har bir
bo’limda ekologik inqirozning fizik-texnik aspektlarini ochib beruvchi va ularni
bartaraf etuvchi yo’llari bilan tanishadilar.
Hammamiz aziz farzandlarimiz hayoti va taqdirini o qituvchi va murabbiylargaʻ
ishonib topshiramiz. Mana shunday beqiyos boylik posbonlari, kelajak bunyodkorlari
bo lgan bu mo tabar zotlarga munosib hurmat-ehtirom ko rsatishimiz kerak.
ʻ ʻ ʻ
Sh.M.Mirziyoyev
Bir necha asrlar davomida aniq va tabiiy fanlar O‘zbekiston zaminida keng
rivojlanib, O‘rta Osiyo hududi dunyo intellektual markazi bo‘lib kelgan. Yurtimiz
hududida yuzaga kelgan birinchi va ikkinchi Renessans davri butun dunyo tan
oladigan mashhur daholarni yetishtirib berdi. Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-
Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy, Abu Ali
ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali
Qushchi va Sharqning boshqa olimlari ilmiy tadqiqotlari jahon ilm-fani rivojiga
beqiyos hissa qo‘shdi. Buyuk ajdodlarimizning ilmiy an’analarini munosib davom
ettirgan holda, XX asrning 40-yillaridan boshlab O‘zbekistonda fizika fanini
rivojlantirish jarayonida nufuzli ilmiy maktablar tashkil etildi, ularning vakillari
xalqaro mukofotlarga sazovor bo‘ldi va xorijiy akademiyalar a’zolari bo‘lib saylandi.
4

Eng muhim ilmiy yo‘nalishlarni shakllantirishda Fanlar akademiyasining taniqli
ilmiy maktablar yaratgan atoqli fiziklari muhim o‘rin tutdi. Mamlakatimiz fizika
maktabi qattiq jismlar fizikasi, atom yadrosi fizikasi, yarim o‘tkazgichlar fizikasi,
lazer fizikasi va issiqlik fizikasi sohalarida jahon ilm-faniga ulkan hissa qo‘shdi.
Bugungi kunda ta’lim muassasalarida fizika fanini o‘qitish sifatini oshirish,
ta’lim jarayoniga zamonaviy o‘qitish uslublarini joriy qilish, iqtidorli o‘quvchilarni
saralash, mehnat bozoriga raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash, ilmiy tadqiqot
va innovatsiyalarni rivojlantirish hamda amaliy natijadorlikka yo‘naltirishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, sohada yechimini topmagan qator masalalar
fizika sohasidagi ta’lim sifati va ilmiy tadqiqot samaradorligini oshirishga qaratilgan
chora-tadbirlarni amalga oshirish zaruratini ko‘rsatmoqda Fizika fani bo‘yicha ta’lim
sifatini tubdan oshirish, yuqori malakali pedagog va ilmiy xodimlarni tayyorlash,
ta’lim muassasalarini zamonaviy laboratoriyalar, darsliklar va boshqa o‘quv jihozlari
bilan ta’minlash, ilmiy tashkilotlarning salohiyatini rivojlantirish, ularning faoliyatini
samarali tashkil etish, ilm-fan va ishlab chiqarish sohalari o‘rtasida o‘zaro yaqin
muloqot va hamkorlikni yo‘lga qo‘yish hamda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan
vazifalarning o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida bir qator ishlar
belgilab berildi.
Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimizda hayotning barcha sohalarida
amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdirida odamlar dunyoqarashining
o`zgarishida, buyuk davlat barpo etishdek orzuyimizning ro`yobga chiqishida zamon
talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatimizning yuksak darajada rivojlanishi, ilmiy-texnik taraqqiyotini e’tiborga
olgan holda, ta’lim sistemasini uzluksiz ravishda takomillashtirishni hamda
mutaxassislarning umum ta’lim darajasini keskin oshirishni taqozo etadi. Ta’limning
mazmunini yangilash, ilmiylik darajasini oshirish, o`qitish metodlarini uzluksiz
takomillashtirish, o`quvchilar bilimining oshirib borilishi o`qituvchidan o`z bilimini
uzluksiz ravishda to`ldirib va yangilab borishni, malaka va metodik mahoratini
yuksaltirishni taqozo qiladi.
5

Mamlakatimiz yuksalishiga bevosita ta’sir qiladigan muhim hayotiy omil bu
ta’lim tarbiya tizimidir. Shu sababli yoshlarga ta`lim – tarbiya berishga iqtidorlilarini
rag`batlantirish va qo`llab – quvvatlashga katta e`tibor qaratilmoqda. Istiqlolimizning
istiqboli buyuk kelajak yaratish yo`lidagi maqsadlarimiz, hatti-harakatlarimizning
pirovard natijasi bevosita ta`lim tizimidagi isloxotlarimizga bog`liqdir.
Kurs ishi vazifasi:
1. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusiga doir
ma’lumotlar yig’ish.
2. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusining ning
ilmiy metodik tahlili va o’qitish metodikasini o’rganish.
3. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusiga doir
dars ishlanmasi ishlab chiqish.
G’oyaning amaliyotda qo’llanilishi: Fizika darslarida ekologik tarbiyani
amalga oshirish va hokazo.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar va sayt nomlari, 36 betdan iborat.
6

I BOB. Ekologiya va uning tushunchalari
1.1. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish.
Shovqindan ximoyalanish va uning chora tadbirlari
Tovush va uning tabiati. Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlarning
chastotasi 20 Hz dan (ba’zi adabiyotlarda 16 yoki 17 Hz) 20000 Hz gacha bo‘lsa,
bunday mеxanik to‘lqinlarni inson eshitish organi sеzadi. Bunday to‘lqinlar – tovush
to‘lqinlari yoki tovush dеb ataladi. Chastotasi 20 Hz dan kichik bo‘lgan to‘lqinlar
infratovush dеb ataladi va buni inson sеzmaydi. Chastotasi 1 Hz dan Hz gacha
bo‘lgan to‘lqinlarni xususiyatini o‘rganadigan fizikaning
bo‘limiga akustika dеyiladi. Tovush bo‘ylama to‘lqin bo‘lib, muhitning zichligiga,
uning xususiyatiga bog‘liq bo‘lgan tеzlik bilan tarqaladi. Shuni ta’kidlash kеrakki,
muhitning harorati doimiy bo‘lganda bosimning o‘zgarishi zichlikning o‘zgarishiga
to‘g‘ri proporsional va bo‘lgani uchun gazlarda tovushning tarqalish tеzligi bosimga
bog‘liq bo‘lmay qoladi. Lеkin gazlarda tovushning tarqalish tеzligi uning
temperaturasiga bog‘liq. Qattiq jismlarda esa, ham bo‘ylama, ham ko‘ndalang
to‘lqinlar tarqaladi, shuning uchun tovushning bo‘ylama tеzligi ko‘ndalang
to‘lqin tarqalish tеzligi formula bilan hisoblanadi. Bu yerda: Е– muhit uchun Yung
moduli , G– siljish moduli. Qattiq jismlarda bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalish tеzligi
ko‘ndalang to‘lqinlarning tarqalish tеzligidan dеyarli ikki marta katta,
chunki E>G Shuning uchun yer qimirlashini ikki marta sеzamiz, chunki
yer qimirlashi markazidan biz turgan joyga bo‘ylama to‘lqin avvalroq, ko‘ndalang
to‘lqin esa kеyinroq yetib kеladi. Chastotasi 20 kHz dan yuqori bo‘lgan tovush
to‘lqinlari ultratovushlar deyiladi . Ultratovushlar o‘ziga xos xossalarga ega bo‘lib,
xususan, ular yorug‘lik nurlari kabi fazoda ingichka nur ko‘rinishida tarqaladi.
Ultratovushlar quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi:
 ultratovushlar metallar ichidagi yoriqlarni, suv ostidagi buyumlarni,
shu jumladan, dengiz baliqlarining galasi joylashgan joylarni aniqlashda;
 qattiq, suyuq va gaz holatida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda.
 o‘ta qattiq va mo‘rt jismlarga mexanik ishlov berishda, ularni tozalashda;
7

 tibbiyotda buyrak, jigar, homila va shu kabi inson ichki a’zolarining
holatini o‘rganishda foydalaniladi.
“Shovqindan ifloslanish” eng dolzarb va yechilishi actual masalaga aylanib, Inson
sog’ligi uchun eng yomon ta’sir ko’rsatadigan va shahar ekologiyasini buzadigan
masalaga aylanib bormoqda. Shovqin darajasiga va xarakteriga qarab odam
organizimiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Uning ta’sir darajasini o’zgarishiga
shovqinning ta’sir davri va odamning shaxsiy hususiyatlari ham ma’lum rol o’ynaydi.
Uncha katta bo’lmagan shovqinlar (50-60 Db) ham inson asab sistemasiga sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa bunday shovqinlarning ta’siri aqliy mehnat bilan
shug’ullanuvchilarda ko’proq seziladi. Biz bilgan ma’lumotlarga qaraganda shovqin
o’zining salbiy ta’siridan suyuqliklar ham chetta qolmas ekan. Tajribalarni
ko’rsatishicha shovqinli xonadagi suvning shaffofligi o’zgarib qoladi. Shovqin
xonadagi suv muzlatilganda, tinchlikda muzlagan suv kristali panjarasidagi
molekulalar joylashishidan anchagina betartib joylashgan bo’ladi. Shovqinning bosh
miya qobig’iga tasiri natijasida odam asabiylashadi. Toliqish jarayoni tezlashadi.
psixik reaksiyasi keskin sekinlashadi. Katta yoshdagi odamlar shovqinga bo’lgan
sezgirligi ko’proq bo’ladi, masalan; 27 yoshgacha 46.3 % odamlar, 28-37 yoshgacha
57% odamlar, 38-57 yoshgacha 62.4% odamlar, 58 yosh va undan yuqorilari 72% I
shovqinni yaxshi sezadi. Shahardagi shovqini ko’p hududda yashovchi insonning qon
tomir sistemasida, halesterin miqdorining ko’payishiga yurak ishlashining
yomonlashuviga, Shuningdek oshqozonosti bezini ishlash funktsiyasini buzilishiga,
Miya aktivligini susayishiga olib keladi.
Jahon sog’liqni saqlash vazirligining ma’lumotiga ko’ra 40-75 Db (Detsibell)
bo’lgan va uzoq davom etganda odam psixikasiga ta’sir etadi, eshitish pasayadi. 140-
145 Db bo’lganda odam suyaklarida mushaklarida tebranishlar paydo bo’ladi. 160 Db
da quloq pardasi yorilib ketadi.
Shovqindan ifloslanish o’lchov birligi Detsibell qa’bul qilingan.
1. Pichirlab gaplashish 20-40 Db,
2. odatiy suhbat 50-75 Db,
3. transport shovqini 120 Db,
8

4. aviatsiya shovqini 130 Db,
Shovqinlarning ko’pi sanoat shaharlarida transport ko’p serqatnov yo’llar va
shaharlararo yo’llarda bo’ladi. Aeroport atrofidagi aholi yashash joylarida ham
aviatsiya shovqini juda yuqori bo’lib qolmoqda. Shu kabi transport shovqinlari
shaharlardagi ekologik muamolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologlar va olimlar shu
kabi shovqinlarni kamaytirish to’g’risida ish olib bormoqdalar. Aeroport yaqinida
aholi yashaydigan uy joylarni bunyod etmaslik shovqin muammolarining
yechilishidan biridir. Shaharlarning katta ko’chalarida ayniqsa shovqin darajasi
ko’proq bo’ladi. Bir soat ichida o’rtacha avtotransport qatnovi 2 ming 3 mingtga
yetsa, shovqini maksimal darajasi 90-95 Db bo’ladi. Ko’chlardagi shovqin darajasi
undan o’tadigan transportlar qatnoviga, tezligiga ko’chaning kengligiga va yo’l
yoqasidagi qurilishlarning zichligiga, balandligiga bog’liq, qolaversa ko’cha
yoqalarining obodonlashtirilishiga, yashil o’simlik va daraxtlarning mavjudligiga
bog’liq. Shulardan har biri shovqin darajasini 10 Db gacha kamaytiradi. 16 Grs dan
kam tebranishdagi infratovushlar odatda tabiatda kam uchraydi lekin uchraydi. Bular
Yer qimirlashi, vulqon, dovullar hisoblanadi. Inson bu tovushlarni sezmasada u inson
ichki organlariga ta’sir etib organizimdagi turli bioximik reaksiyalarni o’gartirib
yuboradi. Inson o’zini yomon sezadi. Yoqimsiz og’riq asab faoliyatining buzilishi
kuzatiladi. Ultratovush inson sezgisidan yuqori bo’lgan chastotada bo’ladi. ( 20 ming
Grs ). Ultratovush organizimda oqsil sintez bo’linishini buzadi, hujayra
membranasini o’zgartirib yuboradi. Inson hayotda ultratovushni sezmasa ham bu
organizimga yomon ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagilardan quyidagilarni hulosa
qilishimiz mumkin: Shovqin Yer yuzidagi barcha tirik mavjudodga, o’simliklarga va
suyuqliklarga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qo’ymaydi! shovqin barchasiga salbiy
ta’sir ko’rsatadigan bo’lsa, o’z-o’zidan ekologiyamizni ham zararlaydi! Va uning
ma’lum tarmoqdagi o’zgarishlarga olib keladi.
Shovqindan ximoyalanish
 Sanoatdagi shovqin xaqida umumiy ma’lumotlar.
 Shovqindan ximoyalash.
 Shovqinni ulchash va analiz uchun asboblar.
9

Turli mashinalar, mexanizmlar va boshka manbalardan paydo buladigan shovqin
va vibratsiya kattik jismlar, gaz va suyuklikning mexanik tebranishlaridan iboratdir.
uch xil turdagi mexanik tebranishlar mavjud:
1. Infratovushli.
2. Tovushli.
3. Ulg’tratovushli.
Yo`l ko`yiladigan chegaraviy sanitariya normalaridan yuqori bo`lgan ishlab
chiqarish shovqinlari va vibratsiyalar odam organizmiga zararli tasir ko’rsatib,
oqibatda og’ir kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin. Tovush tebranuvchi jism
paydo qiladigan havoning tebranishi to’lqinsimon tarqalishidan iborat. To’lqin
uzunligi bir xil fazalarda tebranuvchi nuqtalar o’rtasidagi minimal masofadir. Paxtani
dastlabki qayta ishlash jarayonida paxtaning pnevmotrasport kurilmasi,
ventilyatorlari shovqin manbai xisoblanadi. Paxta tozalash korxonasida 800-1000 m
masofadan eshitiladigan bu ventilyatorlarning shovqini shu korxonada ishlovchilarga
va zavodga yaqin yashovchi odamlarga zarar keltiradi. Intensiv, keskin va uzok
davom etadigan shovqin ishlovchilarga salbiy tasir ko'rsatadi, ular tez charchaydi,
asab va yurak qon tomir sistemasi faoliyati buziladi, qisman yoki to`liq eshitish
qobiliyatining yo'qolishi kuzatiladi, ish unumdorligi pasayadi.
Vibratsiya – mexanik tebranish bo’lib, odamga salbiy ta’sir qilishi mumkin, ayniqsa
past tovush va infratovush chastotalar, Ultratovush tarang muxitda 11200 dan
109 Gts diapazonda mexanik tebranishlarda yuz beradi. Sanoatda detallarni tozalash
va yog`sizlantirish, metallarga mexanik ishlov berish uchun 18000 dan 30000 Gts
chastotasigacha bo`lgan tebranishli ultratovush qurilmalar keng qo`llaniladi. Odamga
ultratovush havo muxiti orqali ta’sir qiladi. Ulg’tratovush kurilmalarida ishlovchilar
bosh og`riq bilan tez charchaydi, uxlagada uyqusi buziladi, og`zi quriydi va ko’rish
qobiliyati susayadi. Ishlab chiqarishda va trasportda ventilyatorlar, kompressorlar,
ichki yonish dvigatellari ishlaganida, avtomobillar yurganida infratovush paydo
bo`ladi, bu tovush eshitish orqali seziladi. eshitish ostonasini pasaytiradi Mashina,
ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyihalash va ishlatishda, shuningdek ish
10

joylarini tashkil etishda shovqindan, vibratsiyadan va ultratovushdan ximoyalash
uchun zarur choralar ko`rish kerak.
Shovqindan ximoyalanish chora tadbirlari
1. Tovushni so`ndiruvchi va tovushdan izolyatsiyalovchi materiallardan va
konstruktsiyalardan foydalanish kerak.
2. Tsexda mashina – uskunalarni ratsional joylashtirish zarur.
3. Shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish kerak.
4. Mexnat kilish va dam olish rejimlarini ratsional tanlash , shovqin sharoitida
bo`lish vaqtini qisqartirish.
5. Korxonalar xududlarini ko`klamzorlashtirish va suv xavzalarini qurish zarur.
6. Shovqin paydo bo`lish manbaida mashinalar shovqinini kamaytirish kerak.
7. Shovqin tarqalishini cheklash.
8. Tovushdan izolyatsiyalovchi guruxlar vositasida shovqinni lokalizatsiyalash.
9. Shovqinni ekranlashtiruvchi shovqin so`ndirgichlarni qo`llash kerak.
Devorlar va tusiqlarning tovush izolyatsiyasini oshirish yoki ularning massasini
kamaytirish uchun ular urtasida havo oraliqli turli to`siqlardan foydalanish tavsiya
etiladi. Bunday konstruksiyalar bir qavatli shu massadagilarga nisbatan yaxshiroq
tovush izolyatsiyasi xossasiga ega. Germetizatsiyalovchi materiallar sifatida yumshoq
tipdagi rezina, asbest shnur, bitum shimdirilgan kanopdan foydalanish mumkin.
Tovush energiyasini yutish tipi bo`yicha barcha materiallar va konstruktsiyalar 3
guruxga ajratiladi: g`ovak-g`ovak, rezonans va donador.
1. G`ovak – g`ovak so`ndirgichlarga yog`och tolali, mineral paxta, shisha tola
plitalar, sement fibrolit, ftoroplastlar, kapron va mineral tolali matolar, shisha
tolalar kiradi. Bu materiallar tovushni quyidagicha so`ndiradi, tirqishlardagi
tovush energiyasi ichki ishqalanishni yengish okibatida issiklik energiyasiga
o`tadi. Tovush so`ndirish koefitsienti tovush so`ndirish materiallarining
xossalariga, qalinligiga va joylashtirish usuliga bog`lik.
2. Rezonans tovush so`ndirgichlar ikki tomonidan mato yopishtirilgan
perforatsiyalangan ekrandan iborat bo’lib, shovqin manbaidan ma`lum bir
11

masofada joylashadi. Ekran sifatida metall taxtalar, yogoch – qirindi va
asbotsement plitalar va fanerlar qo`llaniladi.
3. Donador tovush sundirgichlar – hajmli tovush so`ndirish jismlari bo’lib, binoda
bir – biridan 1500-2000 mm masofada osib qo`yiladi. Ular asosan govak-
govak materiallardan tayyorlanadi.
Paxta tozalash zavodlariga ventilyatordagi shovqinni pasaytirish uchun quyidagi
choralarni ko`rish zarur:
1. Ventilyatorlar gildiraklarini balansirovkalash.
2. Sharikli podshipniklarni ishdan chiqqan ventilyatorlarni ishga tushirishga yo'l
quymaslik.
3. Ventilyator balansirovkasining buzilishiga olib keladigan gildirak detallari
yeyilishiga yo’l qo’ymaslik.
1.2 Issiqlik jarayonlari va ularning qaytmasligi. Termodinamika qonunlari
Termodinamik jarayonda sistema boshlang‘ich holatdan oraliq holatlar orqali
oxirgi holatga o‘tadi. Bu o‘tish qaytar va qaytmas bo‘lishi mumkin. Qaytar jarayon
deb, sistema biror holatga o‘tganda oxirgi holatdan boshlang‘ich holatga o‘sha oraliq
holatlar orqali teskari ketma-ketlikda o‘tishiga aytiladi.
Masalan, ishqalanishsiz bo‘ladigan barcha sof mexanik jarayonlar qaytar jarayonga
misol bo‘ladi. Jumladan, uzun ilgakka osilgan og‘ir mayatnikning tebranishi qaytar
jarayonga yaqin bo‘ladi. Bu holda kinetik energiya amalda to‘la potensial energiyaga
aylanadi. Shuningdek, teskarisi ham o‘rinli. Muhitning qarshiligi kichik bo‘lganligi
sababli tebranish amplitudasi sekin kamayadi va tebranish jarayoni uzoq davom etadi.
Ma’lum qarshilikka uchraydigan yoki issiq jismdan sovuq jismga issiqlik uzatish
bilan ro‘y beradigan har qanday jarayon qaytmas bo‘ladi. Amalda barcha real
jarayonlar qaytmas jarayonlardir. Yuqoridagi keltirilgan mayatnik misolidagi jarayon
ham qaytmasdir, chunki ishqalanishni yo‘qotib bo‘lmaydi. Shu sababli mexanik
energiyaning bir qismi hamma vaqt issiqlikka aylanadi va qaytmas bo‘lib atrof-
12

muhitga sochilib ketadi, demak, atrofdagi jismlarda o‘zgarish sodir bo‘ladi, shuning
uchun jarayon qaytmas deyiladi. Shuningdek, issiq jismdan sovuq jismga issiqlik
miqdorining uzatilish jarayoni ham qaytmas jarayonlarga misol bo‘la oladi. Umuman,
tabiatda qaytar jarayonlar mavjud emas. Real jarayonlarning hammasi qaytmasdir.
Qaytar jarayonlar ideallashtirilgan tushunchadir. Ichki energiya.
Termodinamik sistema ko‘plab molekulalar va atomlardan tashkil topganligi sizga
ma’lum. U ichki energiyaga ega, ya’ni molekulalar doimo harakatda bo‘lganligi
uchun kinetik energiyaga ega. Shu bilan birga modda molekulalari orasida o‘zaro
ta’sir kuchi bo‘lganligi sababli molekulalar o‘zaro ta’sir potensial energiyasiga ega
bo‘ladi. Termodinamik sistemaning ichki energiyasi deb, uning barcha
molekulalarining tartibsiz harakat kinetik energiyalari va ularning o‘zaro ta’sir
potensial energiyalarining yig‘indisiga aytiladi. Jismning ichki energiyasini mexanik
energiya bilan almashtirmaslik kerak, chunki mexanik energiya jismning boshqa
jismlarga nisbatan harakatiga va joylashuviga bog‘liq bo‘lsa, shu jismning ichki
energiyasi jismni tashkil etuvchi zarralarning harakatiga va bir-biriga nisbatan
joylashuviga bog‘liqdir. Ichki energiya termodinamik sistemaning bir qiymatli
funksiyasidir, ya’ni sistemaning har bir holatiga ichki energiyaning aniq bir qiymati
to‘g‘ri kelib, u sistema bu holatga qanday qilib kelib qolganiga mutlaqo bog‘liq emas.
Agar gaz qizitilsa, molekula va atomlarning tezliklari ham ortadi. Bu esa ichki
energiyaning ortishiga olib keladi. Agar bosim yoki solishtirma hajm o‘zgartirilsa, bu
ham ichki energiyaning o‘zgarishiga olib keladi, chunki molekulalar orasidagi
masofa o‘zgaradi. Demak, ularning o‘zaro ta’sir potensial energiyalari ham o‘zgaradi.
Odatda, sistemaning ichki energiyasi T = 0 K da nolga teng deb hisoblanadi, lekin bu
muhim ahamiyatga ega emas. Chunki sistema bir holatdan ikkinchisiga o‘tganda
ichki energiyaning o‘zgarishi ahamiyatga ega bo‘ladi. Termodinamikaning birinchi
qonuni. Buning uchun qizdirilayotgan choynak misolini ko‘raylik. Choynak
olayotgan issiqlik miqdori Q ichidagi suvning qizishiga, ya’ni suvning ichki
energiyasi ortishiga va suv bug‘lari choynak qopqog‘ini ko‘targanda tashqi
kuchlarga qarshi (qopqoqning og‘irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi. Bu
termodinamikaning birinchi qonunining matematik ko‘rinishidir. Termodinamik
13

sistemaga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki ener- giyasini orttirishi va tashqi
kuchlarga qarshi bajargan ishning yig‘indisiga teng.
Agar sistemaga issiqlik miqdori berilayotgan bo‘lsa, Q musbat, agar sistemadan
issiqlik miqdori olinayotgan bo‘lsa, Q manfiy ishora bilan olinadi. Shuningdek,
agar sistema tashqi kuchlarga qarshi ish bajarayotgan bo‘lsa, A ish musbat, tashqi
kuchlar sistema ustida ish bajarayotgan bo‘lsa, A ish manfiy bo‘ladi.
Termodinamikaning birinchi qonuni birinchi tur abadiy dvigatel (lotincha
“perpetuum mobile”) yasash mumkin emasligini ko‘rsatadi. Birinchi tur “perpetuum
mobile”ga asosan teng miqdorda energiya sarflamasdan ish bajara oladigan mashina
qurish haqida fikr yuritiladi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni bo‘lgan
termodinamikaning birinchi qonunida esa tabiatda ro‘y beradigan barcha jarayonlarda
energiya o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi va yo‘qolmaydi, faqat bir ko‘rinishdan
boshqasiga aylanishi mumkin, deb qayd etiladi. Termodinamikaning birinchi qonuni
quyidagicha ham ta’riflanadi. Sistema bir holatdan ikkinchi holatga o‘tganda ichki
energiyaning o‘zgarishi tashqi kuchlarning ishi (A’) va sistemaga berilgan issiqlik
miqdori (Q) ning yig‘indisiga teng. Termodinamika (yun. termo issiq, dynamis —
kuch) — termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik tizimlarning
umumiy xossalariga bu holatlar orasidagi utish jarayonlari to g risidagi fan. T.ʻ ʻ
fundamental qonun va tamoyillar asosida quriladi. Uning birinchi bosh qonuni
tizimning energiya saqlanish qonuni bo lib, unga, asosan, tizim o zining ichki
ʻ ʻ
energiyasi yoki qandaydir tashqi energiya manbai hisobiga ish bajarishi mumkin. Bu
krnunni Yu. R. Mayer ta riflagan. G. Gelmgolts aniqroq shaklga keltirgan (1874).
ʼ
T.ning ikkinchi bosh qonun i quyidagicha: issiqlik energiyasi ishga aylanish
jarayonida to liq miqdorda ishga aylanmaydi, issiqlik sovuq tizimdan issiq tizimga
ʻ
o zo zidan o ta olmaydi. Bu qonunni R. Klauzius ta riflagan (1850). Bu konunga
ʻ ʻ ʻ ʼ
asosan, har qanday mashina uzatilgan issiklikni to liq ishga aylantira olmaydi,
ʻ
issiklikning ma lum qismi sovitkichda qoladi (qarang
ʼ Karno sikli ).
T.ning uchinchi bosh qonuni entropiyaning mutlaq qiymatini aniqlaydi; Nernstning
issiqlik qonuni deb ham ataladi. Bu qonunga ko ra, ixtiyoriy tizimning entropiya S si
ʻ
mutlaq nolga intiladigan har qanday temperatura T.da bosimga, zichlikka bog liq
ʻ
14

bo lmagan eng oxirgi chegaraviy qiymatiga erishadi. 1911 yilda M. Plank bu qonunniʻ
quyidagicha ifodalagan: temperatura mutlaq nolga intilganda tizim entropiyasi ham
nolga intiladi. Termodinamikaning birinchi qonuni juda keng o ylaydi: u koinotdagi
ʻ
umumiy energiya miqdorini hisobga oladi, xususan, bu umumiy miqdor
o zgarmasligini aytadi. Boshqacha qilib aytganda,
ʻ termodinamikaning birinchi
qonuni ga ko ra, energiyani yaratib ham, yo q qilib ham bo lmaydi. U faqat shaklini
ʻ ʻ ʻ
o zgartirishi yoki bir jismdan boshqasiga o tishi mumkin.
ʻ ʻ Muhimi, ushbu energiya
uzatishlarning hech qaysisi mutlaqo samarasiz ketmaydi. Har bir jarayonda
boshlang ich energiyaning ba zi qismi issiqlik energiyasi sifatida chiqariladi.
ʻ ʼ
Boshlang ich energiyaning bir jismdan ikkinchisiga harakatlanishi natijasida
ʻ
chiqadigan energiya issiqlik energiyasi deb ataladi. Elektr chiroqlari yorug lik bilan
ʻ
birgalikda issiqlik ham hosil qiladi, bilyard koptogida esa ishqalanish tufayli issiqlik
hosil bo ladi, o simlik va hayvonlardagi kimyoviy energiya almashinuvida ham
ʻ ʻ
shunday. Bunday issiqlik hosil bo lishining nima uchun muhim ekanligini bizga
ʻ
termodinamikaning ikkinchi qonuni tushuntirib beradi.
Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonun tarifining bir nechta shakllari
mavjud bo‘lib, ularning eng soddasi Klauzius ta’rifini keltiramiz. Bir qarashda
termodinamikaning birinchi qonuni ajoyib yangilikdek ko rinishi mumkin. Shu bilan
ʻ
birga, issiqlik miqdori ishga to‘la aylanmay, uning bir qismi atrof-muhitni qizdirishga
sarflanadi. Shu nuqtayi nazardan ikkinchi qonunning Plankning quyidagi ta’rifi ham
e’tiborga molik: tabiatda issiqlik miqdori to‘laligicha ishga aylanadigan jarayon
bo‘lishi mumkin emas. Issiqlik ishga aylanishi uchun isitkich va sovitkich bo‘lishi
kerak. Barcha issiqlik mashinalarida isitkichdan sovitkichga beriladigan energiyaning
bir qismigina foydali ishga aylanadi. Unda issiqlik mashinalarining FIK qanday
kattaliklarga bog‘liq va uni oshirish uchun nima qilmoq kerak degan savol tug‘iladi.
Bu savolga termodinamikaning ikkinchi qonunning Karno ta’rifi javob beradi: ideal
issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti issiqlik beruvchi va issiqlik
oluvchilarning temperaturalari farqi bilangina aniqlanadi. Termodinamika qonunlari
amalda qanday issiqlik mashinalari yasash mumkinligi va ularning FIKni orttirish
uchun nimalarga e’tibor berish zarurligi haqida yo‘llanma beradi. Ikkinchi tur
15

“perpetuum mobile”. Ikkinchi tur “perpetuum mobile” okean suvlaridagi ulkan
miqdordagi energiyadan ish bajarmasdan foydalanish mumkin degan g‘oyaga
asoslangan. Aslida issiqlikdan muayyan bir sharoitda foydalanish mumkin bo lsa-da,ʻ
ammo u hech qachon 100% samaradorlik bilan (ish bajaradigan) boshqa turdagi
energiyaga aylana olmaydi. Shunday qilib, har doim energiya uzatilganda, foydali
energiyaning ma lum miqdori foydasiz energiyaga aylanadi. Agar issiqlik ish
ʼ
bajarmasa, unda issiqlik o zi nima vazifani bajaradi
ʻ ? Ish bajarmaydigan issiqlik
koinotning tasodifiyligi (tartibsizligi)ni oshirishga yo naladi. Bu biroz tushunarsiz
ʻ
bo lib tuyulishi mumkin, shuning uchun bir qadam ortga qaytib, bu qanday bo lishi
ʻ ʻ
mumkinligini ko rib chiqamiz.
ʻ Agar qo lingizda ikkita jism (aytaylik, bir xil ʻ
metalldan yasalgan ikkita blok-g isht) bor va ular turli haroratda bo lsin, bunda
ʻ ʻ
sizning tizimingiz nisbatan tartibli bo ladi: molekulalar tezlik bo yicha taqsimlanadi,
ʻ ʻ
sovuqroq jismdagi molekulalar sekinroq va issiqroq jismdagi molekulalar tezroq
harakatlanadi. Agar issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga qarab harakatlansa
(o z-o zidan shunday bo ladi), issiq jismdagi molekulalar harakati sekinlashadi va
ʻ ʻ ʻ
sovuq jismdagi molekulalar harakati tezlashadi, bu holat barcha molekulalar bir xil
o rtacha tezlikda harakatlanguniga qadar davom etadi. Endi biz bir xil tezlikda
ʻ
harakatlanadigan molekulalarning bitta katta to plamiga ega bo ldik. Bu bizning
ʻ ʻ
boshlang ich holatimizga nisbatan kamroq tartibli holat.
ʻ Tizimning harorat jihatdan
ajralgan konfiguratsiyadan ko ra yuqoridagi kabi tartibsiz konfiguratsiya tomon
ʻ
harakatlanish ehtimoli statistik jihatdan yuqori (ya ni tartibsiz konfiguratsiyaga mos
ʼ
keladigan ko plab ehtimoliy vaziyatlar mavjud). Tasodifiylik va tartibsizlik
ʻ
darajasi entropiya deb ataladi. Har bir energiya uzatilishi qanchadir energiya
miqdorini yaroqsiz shaklga (masalan, issiqlik) aylantirishini va ish bajarmaydigan
energiya, ya ni issiqlik koinotdagi tasodifiylik va tartibsizlikni oshirishini bilgan
ʼ
holda termodinamikaning ikkinchi qonuni ni biologiya fani nuqtayi nazaridan
ta riflashimiz mumkin: har bir energiya uzatish koinot entropiyasini oshiradi va ish
ʼ
bajarish uchun yaroqli bo lgan foydali energiyani kamaytiradi (yoki ekstremal
ʻ
holatlarda umumiy entropiyani o zgarmagan holda qoldiradi). Boshqacha aytganda,
ʻ
16

kimyoviy reaksiya yoki o zaro bog liq reaksiyalar ketma-ketligi kabi har qandayʻ ʻ
jarayon koinotning umumiy entropiyasini oshiradigan yo nalishda davom etadi.
ʻ
1.3 Adiabatik jarayon. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Karno
sikli , Issiqlik dvigatellari va ekologiya
Adiabatik jarayonga tez ro‘y beradigan jarayon misol bo‘ladi. Misol uchun
gaz tez siqilganda bajarilgan ish uning temperaturasining, ya’ni ichki energiyasining
ortishiga olib keladi. Temperatura ortishi natijasida atrofga issiqlik miqdori tarqalishi
uchun esa ma’lum vaqt kerak. Shuning uchun ham Q=0. Ichki yonish dvigatelida
yonilg‘i aralashmasining yonishi adiabatik jarayonga misol bo‘ladi. Adiabatik
jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
ya’ni adiabatik jarayonda ish ichki energiyaning o‘zgarishi hisobiga bajariladi.
Issiqlik mashinasi deb, yoqilg‘ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirib
beradigan mashinalarga aytiladi. Bir siklda T temperaturali isitkichdan Q1 issiqlik
miqdori olinib, T2 temperaturali sovitkichga Q2 issiqlik miqdori qaytariladi va
A = miqdordagi ish bajariladi. 2.2.2-rasmda issiqlik mashinasining tuzilishi
ko‘rsatilgan. Har qanday dvigatel uchta qismdan iborat: ishchi modda (gaz yoki
bug‘), isitkich va sovitkich. Isitkichdan issiqlik miqdori olgan ishchi modda
kengayib ish bajaradi. Yoqilg‘ining yonishi natijasida isitkichning temperaturasi T
o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Siqilishda ishchi modda issiqlik miqdorini T2 temperaturali
sovitkichga uzatadi. Issiqlik dvigateli siklik ravishda ishlashi kerak. Aylanma jarayon
yoki sikl deb sistema bir qancha holatlardan o‘tib, dastlabki holatiga qaytadigan
jarayonga aytiladi (2.3-rasm). Soat strelkasi aylanishi bo‘ylab ro‘y beradigan jarayon
(gaz oldin kengayib, keyin siqiladi) to‘g‘ri sikl, soat strelkasi aylanishiga teskari
yo‘nalishda (gaz oldin siqilib, keyin kengayadi) ro‘y beradigan jarayon esa teskari
sikl deyiladi. Issiqlik mashinalari to‘g‘ri sikl, sovitkichlar esa teskari sikl asosida
ishlaydi. Sikl tugaganda ishchi modda o‘zining dastlabki holatiga qaytadi, ya’ni
uning ichki energiyasi boshlang‘ich qiymatiga ega bo’ladi.
Karno sikli - navbatma-navbat o‘zaro almashinib turuvchi ikki izotermik
va ikki adiabatik jarayondan iborat qaytar aylanma issiqlik jarayonidir.
17

Karno sikli deb ataladigan ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayonlardan iborat
siklni keltirilgan kolenchatli val va shatun o‘rnatilgan porshenli silindr misolida
ko‘rib chiqamiz. Silindrdagi porshen eng pastki holatida, gaz hajmi V1 ni tashkil
etadi.

Silindrni T1 temperaturali isitkichli idishga joylashtirilgan. Boshlang‘ich
holatdagi gazning temperaturasi T1, bosimi p1 va hajmi V1 bo‘lsin , ushbu jarayonni
pV diagrammada gazning boshlang‘ich holatini 1 deb belgilaymiz. T
1 temperaturali
isitkichdan silindrga Q
1 issiqlik miqdori beriladi va gazning isitkgichdan olayotgan
issiqlik miqdori hisobiga uning izotermik ravishda hajmi V
2 gacha kengayishi amalga
oshadi. Nihoyat, gazning ikkinchi holatdagi parametrlari p
2 , V
2 , T
1 bo‘ladi. Bu holatda
gaz A
1 ish bajaradi.
Kengayishning ikkinchi adiabatik bosqichida Q
1 issiqlik miqdori kamaytirilsa-da,
porshen V
2 dan V
3 gacha kengayadi. Gaz ichki energiyasi hisobiga porshen A
2 ish
bajariladi, gazning temperaturasi pasayad. 2.2.4-rasmdagi pV diagrammada gazning
adiabatik kengayishi 2-3 adiabata bilan ko‘rsatilgan, gazning bu holatdagi
parametrlari p
3 , V
3 , T
2 bo‘ladi. Gazning izotermik siqilishini amalga oshirish uchun
silindr T
2 sovutkichga joylashtiriladi va porshen siqiladi, gaz hajmi
V
3 dan V
4 gacha kamaytirila boshlaydi. Bu jarayon izotermik bo‘lishi uchun A ish
batamom issiqlikka aylanib, gaz Q
2 issiqlik miqdorini sovutkichga uzatadi, 2.2.5-
181.2-rasm. Karno sikli

rasmdagi pV diagrammada gazning izotermik siqilishi 3-4 izoterma bilan
ko‘rsatilgan, gazning bu holatdagi parametrlari p
4 , V
4 , T
2 bo‘ladi.
iklning oxirgi qismida gaz adiabatik siqilib, porshen gaz hajmini V
4 dan
V
1 gacha kamaytiradi. Bunda bajarilgan ish gaz temperaturasini boshlang‘ich
darajasiga ko‘tarish uchun sarflanadi va sistemaning ichki energiyasi ortadi. 2.2.5-
rasmdagi pV diagrammada gazning adiabatik siqilishi 4-1 adiabata bilan ko‘rsatilgan,
gazning bu holatdagi parametrlari p
1 , V
1 , T
x bo‘ladi, ya’ni boshlang‘ich holatdagi
qiymatini egallaydi.
Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, Q1 - Q2 issiqlik miqdori ish
bajarishga sarflanadi va bu ish son qiymati jihatidan sikl o‘rab turgan yuzaga teng.
Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Issiqlik mashinasining yoki Karno
siklining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb quyidagi kattalikka aytiladi: Agar
issiqlik mashinasining bajargan ishi hisobga olinsa, ya’ni A = Qx - Q2 bo‘lsa, unda,
Shuningdek, Karno siklining FIK ni isitkichning va sovitkichning temperaturalari
orqali ham ifodalash mumkin: Demak, ideal issiqlik mashinasining FIK ishchi
moddaning turiga bog‘liq bo‘lmay, balki isitkichning va sovitkichning
temperaturalari bilangina aniqlanadi. issiqlik mashinasining FIK ni ko‘tarish uchun
isitkichning temperaturasini oshirish, sovitkichning temperaturasini esa pasaytirish
kerak; issiqlik mashinasining FIK doimo birdan kichik bo‘ladi.
Isitkichning va sovitkichning berilgan temperaturalarida istalgan dvigatelning
FIK Karno siklining FIK dan katta bo‘lmaydi. Issiqlik dvigatellariga bug‘ mashinasi,
bug‘ turbinasi, ichki yonuv dvigateli, reaktiv dvigatellar kiradi. Tabiatning oliy
mahsuli bo‘lmish inson, qolaversa boshqa jonzotlar ham shu tabiatning bir qismidir.
Ular yashashi va rivojlanishi uchun esa zarur ne’matlar – toza havo, toza suv va
toza mahsulotlar kerak. Biz nafas oladigan havo Yer atmosferasini tashkil qiluvchi
gazlarning aralashmasidir. Uning tarkibida kislorod, azot, vodorod va boshqa tabiiy
gazlardan tashqari chang, tutun, tuz zarralari va boshqa aralashmalar mavjud. Bundan
tashqari, havo tarkibida sanoat chiqindilari ham bo‘ladi. Issiqlik dvigatellarining ko‘p
miqdorda ishlatilishi ham atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hisob-kitoblarga
qaraganda, hozirgi paytda Yer yuzida har yili 2 milliard tonna ko‘mir va 1 milliard
19

tonna neft yoqiladi. Bu esa Yerdagi temperaturaning ko‘tarilishiga va natijada
muzliklarning erib, okeanlardagi suv sathining ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin.
Bundan tashqari, atmosferaga 120 million tonna kul va 60 million tonnagacha
zaharli gaz chiqarib tashlanadi. Dunyodagi 200 milliondan ortiq avtomobil har kuni
atmosferani uglerod (II) oksid, azot va uglevodorodlar bilan zaharlaydi. Issiqlik va
atom elektr stansiyalari quvvatlarining ortishi bilan suvga bo‘lgan ehtiyoj ham
ortib boradi. Shuning uchun hozir havo va suv havzalarining
ifloslanishidan saqlanishning bevosita va bilvosita usullaridan foydalaniladi. Bevosita
usul – bu turli tutunlar va gazlarni tozalab chiqarish; atmosferani kam
ifloslantiradigan yoqilg‘ilar – tabiiy gaz, oltingugurtsiz neft va boshqalardan
foydalanish; benzinsiz yuradigan avtomobil dvigatellarini yaratish va
hokazolar. Bilvosita usullar atmosferaning pastki qatlamidagi zaharli moddalar
konsentratsiyasining keskin kamayishiga olib keladi. Bular chiqindi
chiquvchi manbalarning balandligini orttirish, meteorologik sharoitlarini hisobga
olib aralashmalarni havoga sochib yuborishning turli usullaridan foydalanish
va hokazolar. Issiqlik divigatellari mavzusidan qisqa xulosa chiqaradigan bo’lsak
Issiqlik divigatellari – ekologiya kushandasidir deyish mumkin. Shuning uchun ham
elektr divigatelli avtomashinalar, poyezdlar hattoki samalyotlar ishlab chiqarish
allaqachon boshlangan
20

II BOB. DARSLARDA EKOLOGIK TARBIYANI AMALGA OSHIRISH
2.1. EKOLOGIK TA’LIMNING HOLATI VA O’QUVCHILARNI
TARBIYALASH
Munozarali savollardan biri bo’lib ekologik ta’limni metodik tashkil etish
muammosi hisoblanadi. Bunday qarashda ikkita sosiy tendensiya mavjud. Ba’zi
mutaxassislar alohida ekologiya fanini ishlab chiqarishni zarur deb hisoblab,
ta’limning turli darajalaridagi mazmuniga biologiyaga ekvivalent bo’lmagan ekologik
ta’limni kiritish kerak, balki ular bir-biri bilan qattiq o’zaro aloqada bo’lsa ham.
Ikkinchi ta’rafdorlar esa barcha o’quv fanlarini ekologiyalashtirish samaraliroq
deb hisoblashadi, chunki ekologik muammolar fanlararo global harakterga ega.
Hozirgi kunda mana shu yo’nalish ko’proq qo’llab quvvatlanmoqda. Bu o’z aksini
xalqaro konferensiyalarda topmoqda. Eng qiziqarli munozaralar ekologik ta’limning
yo’nalishlari to’g’risidadir. Diqqat markazida nima turish kerak degan savol prinspial
hisoblanadi: “tabiiy muhit yoki tabiat dunyosi”.
Birinchi holatda ekologik ta’lim tabiat dunyosi to’g’risidagi aniq tabiiy
ob’yektlarni to’plami (ularning komplekslari); Ikkinchidan, takrorlanmas, jozibador,
tabiiy ob’yektlarga subyektiv oqilona munosabatda bo’lish va uchinchidan ular bilan
noprogmatik o’zaro ta’sir texnologiyasi va strategiyasini shakllantirishga qaratilgan
bo’lishi kerak.
Ekologik ta’limda aynan birinchi yo’nalish xalqaro darajada qo’llab –
quvvatlanib, dunyoda eng rivojlanish taraqqiyotiga ega bo’lmoqda. Fizika kursining
ekologik aspekti prinsip jihatidan o’quvchilarga texnika va texnologiyani
ekosistemaga salbiy ta’sir ko’rsatish asoslari haqida ma’lumot berishdan iboratdir.
Ekologik toza energiya (daryo, shamol, quyosh nurlari, dengiz qaytishi va
quyilishi va getermal manbalar va boshq) manbalari, shuningdek yopiq ishlab
chiqarish sikllari haqida tasavvurlarga ega bo’lish katta ahamiyat kasb etadi.
Fizika kursida o’quvchilarda ekologik yo’nalishdagi muhandis-konstruktorlik
strategiyalarini energiya tejamkor ixtirolari (dvigatellarni F.I.K ko’tarish, ikkilamchi
resurslardan foydalanish, texnologik jarayonlarda energetic va xom-ashyo
yo’qotishlarni kamaytirish) asosida shakllantirish mumkin.
21

Asosiy e’tiborni halokatlardan himoya qilish masalalariga (betonli sakrofaglar
va po’lat qobig’lar yadrochiqindilari uchun kontenerlar) shuningdek tozalash
inshootlari (elektrfiltrlari, inertsion filtrlar, aerosol filtrlari, materiallar asosidagi
filtrlar, adsorpsion filtrlar, diffusion membranalari va boshq) qaratish lozim.
Chernobl halokati fizika kursida radiatsion ifloslanish, radiaratsion fon va
uning ruxsat etilgan parametrlari, radiatsiya darajasini o’lchash uchun asboblar, ularni
individual foydalanish kabi muammolarni ko’rib chiqishni faollashtirdi.
Ma’lumki, biologiya fani eng avvalo tirik organizmlar darajasida va biosferda
o’zaro ta’sir harakterini tizimliligini, geografiya fani esa tabiat olamini bir butunligi
haqida kimyo fani esa tabiiy muhitning ifloslanishi to’g’risida fizika fani esa tabiat
bilan energetik o’zaro ta’sir to’g’risidagi tasavvurlarini shakllantiradi.
Barcha ilmiy fanlarda “tabiat-jamiyat-inson” tizimini analiz qilish zarur hamda
bu sistemadagi elementlarning o’zaro ta’sir yo’llarini namoyish qilish zarur. Atrof-
muhitni asrashning zarurligi bir qator omillarning harakatiga asoslangan. Ulardan eng
muhimlari ichida to’xtalamiz:
1) sayyoramizda aholi soni juda tez osganligi yaxshi ma’lum. Bundan 200
ming yil avval sayyoramizda 1 million kishiga yaqin inson yashagan. Bugungi kunda
sayyoramizdagi insonlar soni 7 mlrd.dam ortib ketdi. Aholi sonining bunday tez
o’sishi insoniyatning tabiatga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi. Yirik shaharlardan atrof-
muhit holatining yomonlashuvi kuzatilmoqda. Shu bilan birga yirik shaharlarga
sanoat qurilishlari va aholining ko’plab joylashuvi jamiyatning zamonaviy
rivojlanishi hisoblangan urbanizatsiyaning rivojlanishiga olib keldi.
2) sanoatni rivojlanishi bilan yoqilg’i va energiya iste’moli keskin o’sdi.
Faqatgina so’nggi 100 yilda aholi soni boshiga nisbatan energiya ishlab chiqarish 20
marta oshdi. Foydali qazilmalarni qazib chiqarish sezilarli darajada o’sdi. Avvallari
bitmas-tuganmas deb hisoblangan foydali qazilmalar bugun defisit bo’lib qoldi.
Har yili 100 mlrd.tn.ga yaqin ruda qurilish va yoqilg’i foydali qazilmalari qazib
chiqarilmoqda. Jamiyat foydali qazilmalarni ko’proq ishlab chiqarish uchun qazib
chiqarish hududlarini va ishlab chiqarish texnologiyasini rivojlantirmoqda.
22

3) Haydov yerlarini o’zlashtirish ortmoqda. Avvallari yer yuzasining katta
qismi tabiiy aylanishda edi. Undagi barcha ishlab chiqarishlar tabiatni ixtiyorida
bo’lgan. Bugunga kelib bunday yerlar tobora ozayib bormoqda, ulardan xo’jalik
ishlariga jalb etilmoqda. Insoniyat tomonidan ko’proq tabiiy muhitni bir qismi
bo’lgan suv resurslarga ta’siri kuchaymoqda. Ko’plab yirik suv omborlari, kanallar,
qazilmoqda, tog’larni foydali qazilmalar olish maqsadida buzilmoqda.
4) XXI asrning birinchi choragidan sayyoramizning atmosferasida issiqxona
effekti paydo bo’lib, bu asosan uglekisli gaz va boshqa moddalarning atmosferadagi
tarkibiga bog’liq. Buning natijasida, sayyoramiz sisrtida temperaturaning 2-30C ga
ko’tarilishi real xavfni tug’dirmoqda. Shu bilan birga Er xavo qobig’ini shaffofligi,
shuningdek, suvlarning tozaligi yomonlashmoqda;
Masalan, dunyo okeanining sirti neft pardalari bilan qoplanmoqda. Havoga yil
davomida bir mlrd.tn.ga yaqin turli xildagi tabiatda mavjud bo’lmagan konserogen
moddalar chiqarilmoqda. Eng asosiysi, insoniyat tabiatdagi muvozanatni yo’qolishi
mumkin bo’lganligi bilan holat bilan to’qnashmoqda. Ayniqsa, oqava suvlarining
sanoatda va maishiy xizmatda foydalanish natijasida qaytarilmasligining o’sishi
yiliga 4-5%ni tashkil qiladi. Har 15 yilda tabiatdagi Er maydonlar buzilishi 2 barobar
oshmqda;
5) insoniyatning tabiatga bo’lgan ta’sirini o’sib borishini fan va texnika
kuchaytirmoqda. Ya’ni an’anaviy va yangi tabiiy resurslardan foydalanish mashtbi
os’moqda. Shuningdek, insonning turli xildagi ishlab chiqarish faoliyati. Bu
yo’nalishlar orasida quyidagilarni ajratib olish mumkin:
- fizik (termodinamik, mexanik, elektromagnitik);
- kimyoviy, biologik.
Yaqin vaqtlargacha insoniyat faoliyatining biologic aspekti juda katta xavf
soluvchi: insonlar, echki, qo’y, qoramollarini o’zlarida ushlab turishlari,
ko’paytirishlari natijasida bir butun mamlakatlardagi o’simliklarni yo’qolishiga sabab
bo’ldi; Yirik hayvonlarni yo’qotdilar;
23

O’rmonlarni kesish bilan birga yer usti qoplamalarini degradatsiyasini
kuchaytirdilar va boshq. Bu aspektlar hozir ham mavjud bo’lib, ular bilan bir qatorda
bosh ta’sir etuvchi kimyoviy aspect rivojlanib bormoqda.
Ayniqsa kimyoviy sanoat mahsulot ishlab chiqarish natijasid tabiatni buzuvchi
ta’sir ko’rsatmoqda. Insoniyatni kimyoviy faoliyati tabiatdagi kimyoviy moddalarni
iste’mol qilish bilan yig’iladi, yer ostidan kimyoviy elementlarni va birikmalarni
qazib olish natijasida atmosferani hattoki kosmosni hamda atrof-muhitni chiqindilar
bilan, shuningdek biosferani yangi yuqori faollikka ega bo’lgan kimyoviy birikmalar
bilan to’ldirilmoqda.
Buning natijasida shunday jadal katostrafik o’zgarishlar paydo bo’lib,
organizmlarni yashash sharoitlariga ular hamjamiyatiga va butun ekosistemaga taxdid
solish bilan birga ularni boshlang’ich tizimi va funksiyalarini tiklab bo’lmaydigan
darajada xavf solmoqda.
Zamonaviy atmosferani paydo qilish uchun tabiatga million yillar zarur
bo’lgan. Insoniyatga uni eng boshlang’ich davriga qaytarish uchun bir necha 10 yil
yetarli bo’ladi.
2.2 FIZIKA O’QITISHDA EKOLOGIK TARBIYANING ROLI
Bugungi kunda sayyoramizda insonlar o’zlari uchun yaxshi turmush tarzini
shinamlikni yaratish uchun yer osti yoqilg’i boyliklarida xo’jasizlarcha foydalanishi
evaziga sayyoramiz ekologiyasini, ya’ni biosferani muvozanat balansidan chiqarishga
erishdilar. Ayniqsa atmosferaning buzilishi sayyoramizda turli xil halokatli ekologik
tanglikni keltirib chiqarmoqda.
O‘rmonlarning katta miqdorda kesilishi , transport vositalarini ko’plab yaratilishi,
insonlar va hayvonlar hayoti uchun zarur bo’lgan kislorodni kamayib borishiga sabab
bo’lmoqda.
1. Insonlar, xayvonlar xayotiy faoliyati, xar qanday yoqilg’ini yoqish uchun
shunchalik zarur bo’lgan kislorod «xazinasi»;
2. Xom ashyo: azot, argon, kimyo sanoati uchun uglеkislotalar «xazinasi»;
24

3. Organik moddalar xosil qilish va organizmlar funksiyasi uchun qator elеmеnta
rva kimyoviy birikmalar manbai;
4. Enеrgiya olish vositasi (masalan, shamol dvigatеllari);
5. Xavo transporti va tadqiqot apparatlarini xarakatlantirish vositasi;
6. Aloqani amalga oshirish uchun, xususan, tovush aloqasini, atmosfеrasiz bir-
birimizni eshitmagan bo’lar edik;
7. Sanoatning gazsimon va chang ko’rinishidagi chiqindilarini tashlash uchun
xizmat qiladi.
Atmosfеrada turli-tuman akustik, optik va elеktr xodisalari ro’y bеradi.
Atmosfеra fizik va kimyoviy xususiyatlarining o’zgarishi sayyoramizning o’simlik va
xayvonot dunyosiga, odamlar sog’ligi, ularning ish qobiliyati va xayoti
davomiyligiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Atmosfеra xam suv kabi bеqiyos zaxira, uni
inson yarata olishi mumkin, lеkin amalga oshira olmaydi, chunki uni yaratish uchun
xadsiz enеrgiya zarur. qat`iy muxofaza, xavoning tabiiy tiklanishiga ko’maklashish,
uni tozalash jamiyat va tabiatning toza xavoga bo’lgan barcha extiyojlarini
ta`minlaydi.
Lеkin shunga qaramay, sayyoramiz atmosfеrasi xaddan ortiq ifloslantirilgan.
Xozir bu atmosfеra xavosi ifloslanishi manbalari va turlari xaqidagi ma`ruzani
tinglaymiz. Atmosfеra xavosining qattiq ifloslanishi sanoat korxonalari tomonidan
gazlar va turli kеlib chiqishdagi qattiq zarralarning tashlanishi natijasida sodir
bo’ladi. Yonilg’i qazilmalari, nеft, ko’mir, torfdan kеng foydalanish atmosfеrada
karbonad angidrid gazi miqdorining ortishiga olib kеladi. Uning qo’shimcha manbai
esa o’rmon va cho’l yong’inlari olimlarning xisob-kitobicha, xar yili atmosfеraga
1,3.1012 kg karbonad angidrid gazi tushadi. SHu bilan birgalikda insonning jadal
faoliyati natijasida karbonad angidrid gazining quruqlikdagi o’rnini qishloq xo’jalik
ekinlari bilan qoplash karbonad angidrid gazini yutish nuqtai nazaridan muqobil
bo’lolmaydi. Bularning barchasi karbonad angidrid gazining xavoga tushishi uning
o’simliklar tomonidan yutilishidan ortib kеtishiga olib kеladi.Bundan tashqari,
yoqilg’ini yoqish atmosfеrada uglеrod oksidining to’planishiga sabab bo’ladi, u esa
inson va xayvonlar uchun zaxardir. Olimlarning tadqiqotlariga ko’ra, 1 tonna
25

bеnzindan 60 kg uglеrod oksid xosil bo’ladi. Xavoning uglеrod oksidi, shuningdеk
og’ir elеmеntlar birikmalari, xususan, avtotransport ishlaganida to’la yonmagan
bеnzin maxsulotlari bilan xavoni ifloslantirish iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
tobora ko’proq miqyos kasb etmoqda. Buning ustiga toshko’mir va nеft tarkibida
anchagina miqdorda oltingugurt xam bor. YOqilganda oltingugurt oltingugurt gaziga
aylanadi va inson yoki xayvon o’pkasiga tushib, eriydi va oltingugurt kislotasi xosil
bo’ladi. Oltingugurt kislotasining ta`siri natijasida inson organizmida kislorod
yetishmasligi rivojlanadi va nafas qisishi vujudga kеladi, bu narsa esa og’ir xollarda
o’limga olib boradi. Bundan tashqari, tutun gazlarida qattiq moddalar – cho’g’,
ko’mirning yonib bitmagan bo’lakchalari, yog’och ko’miri zarralari mavjud.
Atmosfеraga tashlanayotgan chiqinlilarning kimyoviy tarkibi turlicha. Bu tarkib
yoqilg’i turi va uni yoqish usuli, ishlab chiqarish xom ashyosi tarkibi, ishlab chiqarish
tеxnologiyasiga bog’liq. Masalan, cho’yan eritish domеn gazi bilan birgalikda xavoga
chiqariladigan boshoq gazi, mayda shixt zarrachalari xosil bo’lishi bilan kеchadi.
Domеn gazi esa o’z navbatida mum, oksidlar va boshqa birikmalardan iborat.
Supеrfosfat zavodlari tutuni tarkibida ftorovodorod va ftoritdlar mavjud. Rangli
mеtalar eritiladigan zavodlar tarkibida miss, kvars, surma birikmalari, padmiy,
vismut, margimush va bosh qator elеmеntlar birikmalari bo’lgan oltingugurt gazi va
chang chiqaradi. Atmosfеra ifloslanishining eng katta manbalaridan biri – IES lari.
Ular ko’mir va oltingugurtga boy bo’lgan, buning ustiga changsimon xolatda
yoqiladigan eng past Navli yoqilg’ini istе`mol qiladi. Bunda atmosfеraga tutun
gazlari bilan birgalikda 83-95% cho’g’ chiqariladi. Sanoat gazining qulash tеzligi
juda kichik, shuning uchun atmosfеraning undan qutulishi juda sеkin sodir bo’ladi.
CHang uzoq vaqt muallaq xolatda qolib, tashlash manbaidan shamol yo’nalishi
bo’ylab tarqaladi. Insonning atmosfеra jarayonlariga aralashuvi xozirgi paytda
astronomik kattaliklar bilan o’lchanmoqda. Masalan, supеrrеaktiv samolyot bir rеys
davomida 35 tonna kislorod yoqadi, yengil mashina esa 1500 km yo’lga insonning bir
yillik kislorod normasini yoqib yuboradi. Tеxnik taraqqiyotning jadal sur`atlari
davom etsa, olimlarning e`tirof etishicha, 160-180 yildan so’ng sayyoramizning
kislorod zaxirasi 1/3 qismga qisqaradi. Atmosfеraning tuyuluvchi chеksizligi va
26

kislorodning xadsiz zaxiralari insonlarda xavo basеynining tuganmasligiga ishonch
uyg’otadi. Lеkin ma`ruzachining axborotidan ko’rinib turibdiki, kislorod xosil
bo’lishi va uni istе`mol qilish o’rtasidagi tabiiy balans buzilyapti, chunki o’simliklar
ishlab chiqarayotgan kislorodning katta qismi turli yoqilg’ilarni yoqish uchun muxim
elеmеntlarini mxofaza qilish, ulardan radikal foydalanish va qayta tiklash muammosi
xozirgi paytda favqulodda muxim axamiyat kasb etdi.
Xavoning sanoat tomonidan ifloslantirilishining oqibatlari qanday bo’ladi? Bu
savolga javobni kеyingi ma`ruzachining chiqishidan bilib olamiz. Atmosfеraning
ifloslanishi inson, xayvonlar, o’simliklar, shuningdеk mikroiqlimga zararli ta`sir
ko’rsatadi. Tutun va qurum quyosh nurlarini yutadi va sochib yuboradi, shaxarlar va
turar-joylar yoritilishini kamaytiradi. Bundan tashqari, ularning zarralari
kondеnsasiya markazlari xisoblanib, bulutlarni ko’paytiradi va quyoshli kunlarni
kamaytiradi. Xavo ochiq kunlarda sanoat markazlarini o’rab olgan «tutun
qalpoqlar»da tirik tabiat uchun qimmatli bo’lgan ultrabinafsha nurlarining kattagina
qismi yo’qoladi. Bunda o’simliklarning mе`yoriy rivojlanishi buziladi, mikroblar
miqdori ortadi, insonning kasalliklarga qarshilik ko’rsatish qobiliyati esa pasayib
kеtadi. Ultrabinafsha yetishmasligi ko’pincha raxit va avitaminoz kasalliklariga
sababchi bo’lib qoladi. Kul va boshqa qattiq zarralar yer yuzasiga cho’kadi, muallaq
xolatdagilari esa xonadonlarga kirib boradi, dеvorlar, shiftlar , pardalar, mеbеllarga
o’tiradi, kiyim, tеr iva o’pkaga singadi. Xavoning sanoat chiqindilari bilan
ifloslanishi kishilar salomatligiga og’ir ta`sir ko’rsatadi: bosh og’riqlari, umumiy
xolsizlik paydo bo’ladi, ishchanlik pasayadi. Mеtеorologik sharoitlarning xavoning
turg’unligiga sabab bo’lganda atmosfеraning ifloslanishi insonga ayniqsa kuchli ta`sir
ko’rsatadi. Bunday xolatda tuman va qattiq moddalarning muallaq mayda zarralari
smog-topik tuman xosil qiladi. Smog 1952 yilda London juda og’ir oqibatlarga olib
kеldi. Xaroratning pastligi va shamolining butunlay bo’lmaganligi sababli Buyuk
Britaniya poytaxti 5 kun davomida juda qAlin tuman bilan qoplandi. Mana shu vaqt
ichida 4000 tacha odam xalok bo’ldi va 10000 kishi kasallandi. Muammoning
iqtisodiy jixati xam e`tiborga molik. Sanoat chiqindilari bilan birgalikda ishlab
chiqarish aylanmasiga qaytarilishi mumkin bo’lgan moddalar yo’qotiladi. Rux va
27

miss erituvchi zavodlardan chiqayotgan gazlar tarkibida bo’lgan oltingugurtdan
foydalanilganda kimyo sanoatining «noni» dеb ataladigan oltingugurt kislotasidan
xar yili 1,5 mln.tonna olish mumkin. Kul va qattiq zarralar mеtallar korroziyasi,
binolar buzilishini kuchaytiradi. Krеmniy oksidi va uchuvchi cho’g’ tarkibidagi erkin
krеmniy konchilar, kokos kimyosi sanoati, sеmеnt va boshqa qator korxonalar
ishchilarini og’ir o’pka kasaliga duchor qilishi mumkin. Atmosfеraga chiqariladigan
sanoat chiqindilari ko’plab matеriallarning buzilishiga olib kеladi. Tarkibida
qo’rg’oshin bo’lgan bo’yoq bilan qoplangan yuzani rangsizlantirish uchun juda oz
miqdordagi gazsimon oltingugurt vodorod kifoya qiladi. Xavo tarkibida karbonad
angidrid gazi ortib kеtganda oxaktosh buziladi, namlik yuqori bo’lganda oxaktoshni
simiruvchi ko’mir kislotasi xosil bo’ladi. Oltingugurt gazi suv bilan rеaksiyaga
kirishib, oltigugurt gazi bug’ini xosil qiladi va bu bug’ po’latning jadal
korroziyalanishiga sabab bo’ladi.
Biz atmosfеra ifloslanishi oqibatlarini bilib oldik va atrof muxitni muxofaza
qilish qanchalik muxim muammo ekanligi xam ayon bo’ldi. Atmosfеra muxofazasi –
tabiat muxofazasining tarkibiy qismi. U o’zida xavoni qayta tiklash, undan ratsional
foydalanish, tozalash va uning xolatini nazorat qilish bo’yicha maxalliy, davlat,
xalqaro tadbirlarni o’zida mujassam qiladi. Xavoni muxofaza qilish va uni tozalash
bo’yicha ishlar sanoati rivojlangan barcha mamlakatlarda olib borilmoqda. yer
atmosfеrasi muxofazasi o’z ichiga quyidagilarni oladi:
1) Fizik, mеxanik, kimyoviy va biologik ifloslantirishlarni kamaytirish va butunlay
barxam bеrish.
2) Kislorod ishlab chiqaruvchi va karbonad angidrid yutuvchi biomassalarni
muxofaza qilish va ko’paytirish.
3) Mintaqaviy kеlajakda sayyoraviy miqyosda atmosfеraning optimal sirkulyasiyasini
muxofaza qilish va tiklash.
Xavo musaffoligini muxofaza qilish (ayniqsa yevropa mamlakatlarida) anchagina
kеng va tadrijiy amalga oshiriladi.
1) Atmosfеra xavosi tarkibiga kuchli ta`sir qiluvchi sanoat ob`еktlarini shaxarlarga
joylashtirishga ruxsat bеrilmaydi.
28

2) CHang va gazsimon chiqindilar tarqatuvchi kimyo, mеtallurgiya va boshqa
korxonalarni turar joylardan ancha olis masofada quradilar va yaqin-o’rtadagi turar-
joy massiviga nisbatan xukmron shamollar ta`sir ko’rsatmaydigan tomonga
joylashtiradilar.
3) Korxonalar atrofiga sanitar-muxofaza zonalari tashkil qilinadi, ya`ni bu zonalar
xududlariga daraxt va butalar ekiladi.
4) Xavoning gazlardan tutunlashishi, changlanishi va zaxarlanishini kamaytirish
uchun atmosfеrani ifloslantiruvchi sanoat ob`еktlari odatda tеpaliklarga, shamol esib
turadigan joylarga qurishadi va tutun xamda gazlarni atmosfеraning yuqoriroq
qatlamlariga chiqarish imkonini bеruvchi baland trubalar bilan ta`minlaydilar.
5) Ko’mir va nеftga boyitish fabrikalarida maxsus ishlov bеriladi, natijada ular suv va
oltingugurtdan xalos bo’ladi.
Atmosfеra xavosini muxofaza qilishning asosiy tadbirlaridan biri – bu tozalash
inshootlari va qurilmalarini barpo qilish.
Sanoat korxonalarida atmosfеrani ifloslantirmaydigan yopiq tеxnologik
jarayonlarni tadbiq qilish tobora kattaroq axamiyat kasb etmoqda. Atmosfеra
muxofazasi samaradorligini oshirishga quyidagi boshqa tadbirlar xam ko’maklashadi:
1) yordamida changsimon yoqilg’i olinadigan va transportirovka qilinadigan
qurilmalarni gеrmеtizasiyalash;
2) yonganida zararli moddalar xosil bo’ladigan yoqilg’iga maxsus ishlov bеrmasdan
foydalanishga barxam bеrish;
3) yo’ldosh nеft gazlarini mash`alalarda yoqishni to’xtatish;
4) shaxarlar, ishchilar posеlkalari va sanoat korxonalarida elеktr transport vositalari
(trollеybuslar, elеktrichkalar, elеktronarlar va boshqalar)ni kеng joriy qilish;
5) quyosh nuri, shamol, yer osti issiq suvlari, oqimlar, suv quyilishlari va qaytishlari
enеrgiyasidan foydalanishni kеngaytirish;
6) (ayniqsa axoli punktlarida) qattiq qoplamli yo’llarni qurish;
7) tuproqning shamol eroziyasi va uning chang bo’ronlariga qarshi kurashish;
8) kislorod ishlab chiqaruvchi va karbonad angidrid yutuvchi o’simliklarni muxofaza
qilish;
29

9) zavodlarning trubalari, avtomashinalarning tutun trubalari va boshqa qurilmalardan
chiqadigan chiqindilarni tozalash;
10) atom, kimyo va baktеriologik qurollarning sinovlarini to’xtatish uchun kurash.
Inson organizmiga, xayvonot va o’simlik dunyosiga xavo ifloslanishining
ta`siri ulkan. Stratosfеraning isishi, atmosfеra ozon «Ekran qoplami»ning
parchalanishi va yer yuzidagi barcha tiriklik uchun xavflidir. Atmosfеrani yaratish
uchun tabiatga millionlab yillar zarur bo’lgan, uni vayron qilish uchun insonga bir
nеcha o’n yil kifoya, chunki biosfеra ortiqcha yuklanishni ko’tarolmaydi, unga
moslasha olmaydi, o’z-o’zini tozalash yo’li bilan uning salbiy ta`sirini
nеytrallashtirolmaydi.Ortib borayotgan ifloslanish inson sog’ligi va uning xayot
muxitiga taxdid soluvchi global xaraktеr kasb etdi. Atrof muxitni muxofaza qilish,
tabiatdan oqilona foydalanish va tabiiy rеsurslarni qayta tiklash tabiat qonunlarini
global bilish va inson tomonidan ulardan xozirgi va k е lgusi avlodlar manfaatlari
yo’lida oqilona foydalanishni talab qiladi.
30

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ekologik ma’lumotlar zamonaviy maktablarda
o’qitilayotgan fizika va boshqa tabiiy fanlarning muhim va ajralmas qismi bo’lishi
kerak. Ularning asosida o’sib kelayotgan yosh avlodni ekologik madaniyati
shakllanadi.
Ular tabiatdagi muvozanatni saqlash uchun fizik-texnik-texnologik va boshqa
tabiiy bilimlar sistemasiga ega bo’ladilar. Bu ilmiy texnikaviy rivojlanish sharoitida
kishilik jamiyatining ishlab chiqarish faoliyati o’sishida to’g’ri tanlangan yo’nalish
bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, maktab o’quvchilarini hayotga, mexnatga amalda
tabiatni o’rganish tabiiy boyliklardan oqilana foydalanishni aniqlash, atrof muhitni
asrash usullarini, ekologik ta’limning politexnik tamoyillarini realizatsiya qilishga
erishishda muhim aspekt bo’lib xizmat qiladi.
Fizik aspektlarni o’rganishda ekologik bilimlar o’quvchilarni fizikadan
bilimlarini kengaytirishda, ularni fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga, tabiatni va
undagi turli xildagi turlarini asrash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Ekologik bilim va
malakalarni hayotiy muhim ekanligini o’quvchilarga uqtiradi. Tabiatni bir
butunligining ilmiy manzarasini ularni ongida shakllantiradi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni yosh avlodga saqlash kabi
kelgusi va hozirhi kundagi masalalarni insonlar echishi bo’yicha ularning o’z o’rni va
rolini anglashga yordam beradi.
Bu ekologik ta’lim va tarbiyaning potensial imkoniyatlari o’quvchilarni fizika
kursini o’rganish chog’ida real bo’lib, o’qituvchini o’quv prossesini
ekologiyalashtirish g’oyasiga kirib borishi zarurligini bugungi kunda zarurligini
anglashini talab qiladi.
Axir insoniyatning yashashi hozirgi kunda yerdagi ekologik holatni oqilona
tarzda saqlashga bog’liqdir.
Bizga ma’lumki, dars ta’limning asosiy tashkiliy shaklidir. Dars juda uzoq
tarixiy davr mobaynida shakllangan ta’lim jarayoni bo’lib, yildan yilga uning
mazmuni va metodlari rivojlanib, sayqallanish bilan o’sib bormoqda. U jamiyat
31

hayoti bilan hamohang ravishda mazmunan boyib, takomillashib borayotgan
pedagogik jarayondir. Har bir darsda nimadir o’rganiladi, qandaydir bilimlar
o’zlashtiriladi, uning zamirida xohish, istak, qiziqish ma’lum bir maqsad sari intilish
paydo bo’ladi. U shaxsini kelajak hayotga tayyorlaydi, ya’ni shaxs shakllanadi,
tarbiyalanadi, ma’naviy rivojlanadi.
Ekologik holatni barqarorlashtirish asrimizning eng muhim muammolaridan
biriga aylandi. Bu esa tabiatga munosabat borasidagi xatolarni atroflicha tahlil qilib
xulosa chiqarishni, shuning bilan birga ekologik ta’lim va tarbiya berishni sifat
jihatdan yangilashni taqazo etmoqda.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarining fizika kursida ekologiya bilimlaridan
foydalanish o’quvchilarning atrof-muhitga bo’lgan e’tiborini yanada kuchaytiradi.
SHu bilan birga berilayotgan ma’lumotlar fanlararo bog’lanish xususiyatiga ega
bo’lib, o’quvchilar biologiya, odam va uning salomatligi, geografiya, tabiatshunoslik
fanlaridan olgan bilimlarini yanada mustahkalaydilar.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T: O’zbekiston, 2013-35 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O’zbekiston Respublikasi
favqulotda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to’g’risida”. 1997 -yil. 4 mart.
3. O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Mehnat muhofazasi to’g’risida”1993. 6 may.
O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Aholi va hududlarni tabi’iy va tehnagen
hususiyatli favqulotda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida” 1999. 20. 08
4.O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Yong’in hafsizligi to’g’risida” 2009.30.09.
5. O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 558-son qarori:“O’zbekiston
Respublikasi favqulotda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi
to’g’risida” 1997. 23. 12
6.O’zbekiston Respubliksi vazirlar mahkamasining 455-son Qarori: “tehnogen-
tabi’iy va ekologik tusdagi favqulotda vaziyatlarning tasnifi to’g’risida” 1998.27.10
7. Alimov. T. A, Rafiqov. A. A Ekologik xatolik saboqlari. - T: O’zbekiston, 1991-
683 b
8. Axliddinov. R. Umumiy O’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va O’quv dasturi. -
T: SHarq, 1999
9. Beknozov. R. U, Novikov. Y. V. Охрана природы. - T: O’qituvchi,1995
10. Egamberdiyev. R. Eshjanov. R. Ekologiya asoslari. - T: Zar qalam, 2004
11. Ergashev. A. Umumiy ekologiya. - T: O’zbekiston, 2003-462 b
12. Mahkamova. D. Sangirova. Z. Fizika o’quv fanida majburiy standart nazorat
ishlarini o’tkazish bo’yicha tavsiyalar. - Toshkent – 2006
13. Otaboyev. Sh, Nabiev. M. Inson va biosfera. - T: O’qituvchi, 1995-307 b
14. Sultonov. P. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. - T: Musiqa,
2007-233b
15. Turdiyev. N. Sh. Fizika 6-7-8-9-sinf darslik. - Toshkent – 2005
16. Turdiyev. Y. Fizika va ekologik ta’lim. - T: O’qituvchi, 1992-180 b
17. Tojiboyev. Sh. J. va boshqalar. Ekologiya asoslarida amaliy mashg’ulotlar.
Namangan-2006-54 b.
18. Tursunov. X. T. Ekologiya. - T: CHinorenik, 2006.
33

19. Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida O’zbekiston Respublikasining 1992--yil 9-
dekabr qonuni. - T: Adolat, 1993.
20. Xolmo’minov. J. Ekologiya va qonun. - T: Adolat, 2000.
Internet saytlari:
1. www.nature.uz
2. www.uz.nature.uz .
3. www.cares.uz .
4. www.ziyonet.uz
5. www.arxiv.uz
6. www.google.ru
7. www.physics.ru
8. https://lex.uz/docs
9. www . wikipedia . com
34

Ekologiya va uning tushunchalari

Sotib olish