Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 200.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tabiatshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Ekologiya va uning tushunchalari

Sotib olish
Mundarija: Kirish …………………………………………………………………………………3 I BOB. Ekologiya va uning tushunchalari 1.1 Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. Shovqindan ximoyalanish va uning chora tadbirlari………………………………………………7 1.1 Issiqlik jarayonlari va ularning qaytmasligi. Termodinamika qonunlari…………………………………………………………...12 1.3 Adiabatik jarayon. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Karno sikli , Issiqlik dvigatellari va ekologiya……………………………………………………17 II BOB. Darslarda ekologik tarbiyani amalga oshirish 2.1 Ekologik ta’limning holati va o’quvchilarni tarbiyalash……………………….21 2.2 Fizika o’qitishda ekologik tarbiyaning roli……………………………………..24 Xulosa ………………………………………………………………………………31 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………...33 2 Kirish "Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidlaydi Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev. Fizika va ekologiya fanlarining o’zaro bog’liqligi maktab fizikasining boshlang’ich bilimlarida ham o’z aksini topadi. O’quvchilarda ekologik muhit, ekologik muvozanat va boshqalar haqida tushuncha va tasavvurlar hosil qilinadi. Ekologiya va uning tarkibiy qismini o’rganishda uni ekologik faktorlarga ajratib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Quyida esa aynan shunday ekologik faktorlardan biri SUV haqida so’z boradi, hamda buni o’quvchilar ongiga singdirish usullari va hamda nimalarga e'tibor berish lozimligini aytib o’tiladi. Suvning yetarli miqdorda bo’lishi va tozaligi hayot boqiyligini belgilaydi. Suv muammosi jahon miqyosida global ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma'lumotiga muvofiq, xastaliklarning 80% iga iflos suv sababchi bo’lmoqda. Hozirgi kunda Yer shari, jumladan Respublikada ekologik holatning yomonlashuvi, o’rmonlardan mahrum bo’lish, baliqlarning haddan tashqari ko’p ovlanishi, tuzli va kislotali yomg’irlar, parnik effekti, ozon qatlamining yemirilishi, gidrosferani ifloslanishi, suv zahiralari tanqisligining ortishi, suv toshqinlari, qurg’oqchilik ko’plab odamlarning nobud bo’lishiga sababchi bo’lmoqda. Kurs ishi rejasini asosiy qismining birinchi si shovqin ekologiyasiga bag’ishlangan bo’lib unda shovqin faqat eshitish organiga emas organizimning ixtiyoriy bir qismiga shikast yetkazishi mumkin, buni fizikadagi tebranishlar va to’lqinlar bo’limi bilan birgalikda kvant fizikasi tushuntirib bera oladi. Ikkinchi issiqlik bilan bog’liq jarayonlar, qayta 3 tiklanuvchi enrgiya manbalariga misol qilib quyosh energiyasi, shamol va okean dengizlardan olinadigan energiyalar tushuniladi. Qayta tiklanmaydiganlariga esa geft, gaz, ko’mirni misol qilsa bo’ladi, aslida bularni hammasi qayta tiklanadi qayta tiklanmaydigan energiya manbalari, qayta tiklanishi uchun juda ko’p vaqt kerak bo’ladi. Biz odamlarni energiyaga bo’lgan ehtiyojimiz kundan kunga oshib bormoqda, agar bu energiyalar issiqlik energiyasiga aylansa bu jarayonni orqaga qaytarib bo’lmaydi, bo’lsa ham nisbatan ko’p energiya sarflash yo’li bilan bajarish mumkin. Uchinchida, endi ekologiya fani boshqa fanlarga qo’shilib o’qitiladi yani fizika fani ekologiyani fizika bilan bog’lab o’rgatsa, kimyo va biologiya fanlari ham o’zining mano mazmunidan kelib chiqqn holda o’rgatadi. Uchinchida shu haqda batafsil bilib olasiz. To’rtinchida ko’plab o’rmonlar kesilishi va transportlarni ko’payishi natijasida atmosferada kislordo miqdori kamayishi hamda o’qituvchi va o’quvchi savol, javoblari o’rin olgan. Beshinchida O’quvchilar fizikadagi har bir bo’limda ekologik inqirozning fizik-texnik aspektlarini ochib beruvchi va ularni bartaraf etuvchi yo’llari bilan tanishadilar. Hammamiz aziz farzandlarimiz hayoti va taqdirini o qituvchi va murabbiylargaʻ ishonib topshiramiz. Mana shunday beqiyos boylik posbonlari, kelajak bunyodkorlari bo lgan bu mo tabar zotlarga munosib hurmat-ehtirom ko rsatishimiz kerak. ʻ ʻ ʻ Sh.M.Mirziyoyev Bir necha asrlar davomida aniq va tabiiy fanlar O‘zbekiston zaminida keng rivojlanib, O‘rta Osiyo hududi dunyo intellektual markazi bo‘lib kelgan. Yurtimiz hududida yuzaga kelgan birinchi va ikkinchi Renessans davri butun dunyo tan oladigan mashhur daholarni yetishtirib berdi. Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al- Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy, Abu Ali ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchi va Sharqning boshqa olimlari ilmiy tadqiqotlari jahon ilm-fani rivojiga beqiyos hissa qo‘shdi. Buyuk ajdodlarimizning ilmiy an’analarini munosib davom ettirgan holda, XX asrning 40-yillaridan boshlab O‘zbekistonda fizika fanini rivojlantirish jarayonida nufuzli ilmiy maktablar tashkil etildi, ularning vakillari xalqaro mukofotlarga sazovor bo‘ldi va xorijiy akademiyalar a’zolari bo‘lib saylandi. 4 Eng muhim ilmiy yo‘nalishlarni shakllantirishda Fanlar akademiyasining taniqli ilmiy maktablar yaratgan atoqli fiziklari muhim o‘rin tutdi. Mamlakatimiz fizika maktabi qattiq jismlar fizikasi, atom yadrosi fizikasi, yarim o‘tkazgichlar fizikasi, lazer fizikasi va issiqlik fizikasi sohalarida jahon ilm-faniga ulkan hissa qo‘shdi. Bugungi kunda ta’lim muassasalarida fizika fanini o‘qitish sifatini oshirish, ta’lim jarayoniga zamonaviy o‘qitish uslublarini joriy qilish, iqtidorli o‘quvchilarni saralash, mehnat bozoriga raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash, ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarni rivojlantirish hamda amaliy natijadorlikka yo‘naltirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, sohada yechimini topmagan qator masalalar fizika sohasidagi ta’lim sifati va ilmiy tadqiqot samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish zaruratini ko‘rsatmoqda Fizika fani bo‘yicha ta’lim sifatini tubdan oshirish, yuqori malakali pedagog va ilmiy xodimlarni tayyorlash, ta’lim muassasalarini zamonaviy laboratoriyalar, darsliklar va boshqa o‘quv jihozlari bilan ta’minlash, ilmiy tashkilotlarning salohiyatini rivojlantirish, ularning faoliyatini samarali tashkil etish, ilm-fan va ishlab chiqarish sohalari o‘rtasida o‘zaro yaqin muloqot va hamkorlikni yo‘lga qo‘yish hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan vazifalarning o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida bir qator ishlar belgilab berildi. Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimizda hayotning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdirida odamlar dunyoqarashining o`zgarishida, buyuk davlat barpo etishdek orzuyimizning ro`yobga chiqishida zamon talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyatimizning yuksak darajada rivojlanishi, ilmiy-texnik taraqqiyotini e’tiborga olgan holda, ta’lim sistemasini uzluksiz ravishda takomillashtirishni hamda mutaxassislarning umum ta’lim darajasini keskin oshirishni taqozo etadi. Ta’limning mazmunini yangilash, ilmiylik darajasini oshirish, o`qitish metodlarini uzluksiz takomillashtirish, o`quvchilar bilimining oshirib borilishi o`qituvchidan o`z bilimini uzluksiz ravishda to`ldirib va yangilab borishni, malaka va metodik mahoratini yuksaltirishni taqozo qiladi. 5 Mamlakatimiz yuksalishiga bevosita ta’sir qiladigan muhim hayotiy omil bu ta’lim tarbiya tizimidir. Shu sababli yoshlarga ta`lim – tarbiya berishga iqtidorlilarini rag`batlantirish va qo`llab – quvvatlashga katta e`tibor qaratilmoqda. Istiqlolimizning istiqboli buyuk kelajak yaratish yo`lidagi maqsadlarimiz, hatti-harakatlarimizning pirovard natijasi bevosita ta`lim tizimidagi isloxotlarimizga bog`liqdir. Kurs ishi vazifasi: 1. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusiga doir ma’lumotlar yig’ish. 2. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusining ning ilmiy metodik tahlili va o’qitish metodikasini o’rganish. 3. “ Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish” mavzusiga doir dars ishlanmasi ishlab chiqish. G’oyaning amaliyotda qo’llanilishi: Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish va hokazo. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va sayt nomlari, 36 betdan iborat. 6 I BOB. Ekologiya va uning tushunchalari 1.1. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. Shovqindan ximoyalanish va uning chora tadbirlari Tovush va uning tabiati. Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlarning chastotasi 20 Hz dan (ba’zi adabiyotlarda 16 yoki 17 Hz) 20000 Hz gacha bo‘lsa, bunday mеxanik to‘lqinlarni inson eshitish organi sеzadi. Bunday to‘lqinlar – tovush to‘lqinlari yoki tovush dеb ataladi. Chastotasi 20 Hz dan kichik bo‘lgan to‘lqinlar infratovush dеb ataladi va buni inson sеzmaydi. Chastotasi 1 Hz dan Hz gacha bo‘lgan to‘lqinlarni xususiyatini o‘rganadigan fizikaning bo‘limiga akustika dеyiladi. Tovush bo‘ylama to‘lqin bo‘lib, muhitning zichligiga, uning xususiyatiga bog‘liq bo‘lgan tеzlik bilan tarqaladi. Shuni ta’kidlash kеrakki, muhitning harorati doimiy bo‘lganda bosimning o‘zgarishi zichlikning o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional va bo‘lgani uchun gazlarda tovushning tarqalish tеzligi bosimga bog‘liq bo‘lmay qoladi. Lеkin gazlarda tovushning tarqalish tеzligi uning temperaturasiga bog‘liq. Qattiq jismlarda esa, ham bo‘ylama, ham ko‘ndalang to‘lqinlar tarqaladi, shuning uchun tovushning bo‘ylama tеzligi ko‘ndalang to‘lqin tarqalish tеzligi formula bilan hisoblanadi. Bu yerda: Е– muhit uchun Yung moduli , G– siljish moduli. Qattiq jismlarda bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalish tеzligi ko‘ndalang to‘lqinlarning tarqalish tеzligidan dеyarli ikki marta katta, chunki E>G Shuning uchun yer qimirlashini ikki marta sеzamiz, chunki yer qimirlashi markazidan biz turgan joyga bo‘ylama to‘lqin avvalroq, ko‘ndalang to‘lqin esa kеyinroq yetib kеladi. Chastotasi 20 kHz dan yuqori bo‘lgan tovush to‘lqinlari ultratovushlar deyiladi . Ultratovushlar o‘ziga xos xossalarga ega bo‘lib, xususan, ular yorug‘lik nurlari kabi fazoda ingichka nur ko‘rinishida tarqaladi. Ultratovushlar quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi:  ultratovushlar metallar ichidagi yoriqlarni, suv ostidagi buyumlarni, shu jumladan, dengiz baliqlarining galasi joylashgan joylarni aniqlashda;  qattiq, suyuq va gaz holatida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda.  o‘ta qattiq va mo‘rt jismlarga mexanik ishlov berishda, ularni tozalashda; 7  tibbiyotda buyrak, jigar, homila va shu kabi inson ichki a’zolarining holatini o‘rganishda foydalaniladi. “Shovqindan ifloslanish” eng dolzarb va yechilishi actual masalaga aylanib, Inson sog’ligi uchun eng yomon ta’sir ko’rsatadigan va shahar ekologiyasini buzadigan masalaga aylanib bormoqda. Shovqin darajasiga va xarakteriga qarab odam organizimiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Uning ta’sir darajasini o’zgarishiga shovqinning ta’sir davri va odamning shaxsiy hususiyatlari ham ma’lum rol o’ynaydi. Uncha katta bo’lmagan shovqinlar (50-60 Db) ham inson asab sistemasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa bunday shovqinlarning ta’siri aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchilarda ko’proq seziladi. Biz bilgan ma’lumotlarga qaraganda shovqin o’zining salbiy ta’siridan suyuqliklar ham chetta qolmas ekan. Tajribalarni ko’rsatishicha shovqinli xonadagi suvning shaffofligi o’zgarib qoladi. Shovqin xonadagi suv muzlatilganda, tinchlikda muzlagan suv kristali panjarasidagi molekulalar joylashishidan anchagina betartib joylashgan bo’ladi. Shovqinning bosh miya qobig’iga tasiri natijasida odam asabiylashadi. Toliqish jarayoni tezlashadi. psixik reaksiyasi keskin sekinlashadi. Katta yoshdagi odamlar shovqinga bo’lgan sezgirligi ko’proq bo’ladi, masalan; 27 yoshgacha 46.3 % odamlar, 28-37 yoshgacha 57% odamlar, 38-57 yoshgacha 62.4% odamlar, 58 yosh va undan yuqorilari 72% I shovqinni yaxshi sezadi. Shahardagi shovqini ko’p hududda yashovchi insonning qon tomir sistemasida, halesterin miqdorining ko’payishiga yurak ishlashining yomonlashuviga, Shuningdek oshqozonosti bezini ishlash funktsiyasini buzilishiga, Miya aktivligini susayishiga olib keladi. Jahon sog’liqni saqlash vazirligining ma’lumotiga ko’ra 40-75 Db (Detsibell) bo’lgan va uzoq davom etganda odam psixikasiga ta’sir etadi, eshitish pasayadi. 140- 145 Db bo’lganda odam suyaklarida mushaklarida tebranishlar paydo bo’ladi. 160 Db da quloq pardasi yorilib ketadi. Shovqindan ifloslanish o’lchov birligi Detsibell qa’bul qilingan. 1. Pichirlab gaplashish 20-40 Db, 2. odatiy suhbat 50-75 Db, 3. transport shovqini 120 Db, 8 4. aviatsiya shovqini 130 Db, Shovqinlarning ko’pi sanoat shaharlarida transport ko’p serqatnov yo’llar va shaharlararo yo’llarda bo’ladi. Aeroport atrofidagi aholi yashash joylarida ham aviatsiya shovqini juda yuqori bo’lib qolmoqda. Shu kabi transport shovqinlari shaharlardagi ekologik muamolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologlar va olimlar shu kabi shovqinlarni kamaytirish to’g’risida ish olib bormoqdalar. Aeroport yaqinida aholi yashaydigan uy joylarni bunyod etmaslik shovqin muammolarining yechilishidan biridir. Shaharlarning katta ko’chalarida ayniqsa shovqin darajasi ko’proq bo’ladi. Bir soat ichida o’rtacha avtotransport qatnovi 2 ming 3 mingtga yetsa, shovqini maksimal darajasi 90-95 Db bo’ladi. Ko’chlardagi shovqin darajasi undan o’tadigan transportlar qatnoviga, tezligiga ko’chaning kengligiga va yo’l yoqasidagi qurilishlarning zichligiga, balandligiga bog’liq, qolaversa ko’cha yoqalarining obodonlashtirilishiga, yashil o’simlik va daraxtlarning mavjudligiga bog’liq. Shulardan har biri shovqin darajasini 10 Db gacha kamaytiradi. 16 Grs dan kam tebranishdagi infratovushlar odatda tabiatda kam uchraydi lekin uchraydi. Bular Yer qimirlashi, vulqon, dovullar hisoblanadi. Inson bu tovushlarni sezmasada u inson ichki organlariga ta’sir etib organizimdagi turli bioximik reaksiyalarni o’gartirib yuboradi. Inson o’zini yomon sezadi. Yoqimsiz og’riq asab faoliyatining buzilishi kuzatiladi. Ultratovush inson sezgisidan yuqori bo’lgan chastotada bo’ladi. ( 20 ming Grs ). Ultratovush organizimda oqsil sintez bo’linishini buzadi, hujayra membranasini o’zgartirib yuboradi. Inson hayotda ultratovushni sezmasa ham bu organizimga yomon ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagilardan quyidagilarni hulosa qilishimiz mumkin: Shovqin Yer yuzidagi barcha tirik mavjudodga, o’simliklarga va suyuqliklarga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qo’ymaydi! shovqin barchasiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan bo’lsa, o’z-o’zidan ekologiyamizni ham zararlaydi! Va uning ma’lum tarmoqdagi o’zgarishlarga olib keladi. Shovqindan ximoyalanish  Sanoatdagi shovqin xaqida umumiy ma’lumotlar.  Shovqindan ximoyalash.  Shovqinni ulchash va analiz uchun asboblar. 9 Turli mashinalar, mexanizmlar va boshka manbalardan paydo buladigan shovqin va vibratsiya kattik jismlar, gaz va suyuklikning mexanik tebranishlaridan iboratdir. uch xil turdagi mexanik tebranishlar mavjud: 1. Infratovushli. 2. Tovushli. 3. Ulg’tratovushli. Yo`l ko`yiladigan chegaraviy sanitariya normalaridan yuqori bo`lgan ishlab chiqarish shovqinlari va vibratsiyalar odam organizmiga zararli tasir ko’rsatib, oqibatda og’ir kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin. Tovush tebranuvchi jism paydo qiladigan havoning tebranishi to’lqinsimon tarqalishidan iborat. To’lqin uzunligi bir xil fazalarda tebranuvchi nuqtalar o’rtasidagi minimal masofadir. Paxtani dastlabki qayta ishlash jarayonida paxtaning pnevmotrasport kurilmasi, ventilyatorlari shovqin manbai xisoblanadi. Paxta tozalash korxonasida 800-1000 m masofadan eshitiladigan bu ventilyatorlarning shovqini shu korxonada ishlovchilarga va zavodga yaqin yashovchi odamlarga zarar keltiradi. Intensiv, keskin va uzok davom etadigan shovqin ishlovchilarga salbiy tasir ko'rsatadi, ular tez charchaydi, asab va yurak qon tomir sistemasi faoliyati buziladi, qisman yoki to`liq eshitish qobiliyatining yo'qolishi kuzatiladi, ish unumdorligi pasayadi. Vibratsiya – mexanik tebranish bo’lib, odamga salbiy ta’sir qilishi mumkin, ayniqsa past tovush va infratovush chastotalar, Ultratovush tarang muxitda 11200 dan 109 Gts diapazonda mexanik tebranishlarda yuz beradi. Sanoatda detallarni tozalash va yog`sizlantirish, metallarga mexanik ishlov berish uchun 18000 dan 30000 Gts chastotasigacha bo`lgan tebranishli ultratovush qurilmalar keng qo`llaniladi. Odamga ultratovush havo muxiti orqali ta’sir qiladi. Ulg’tratovush kurilmalarida ishlovchilar bosh og`riq bilan tez charchaydi, uxlagada uyqusi buziladi, og`zi quriydi va ko’rish qobiliyati susayadi. Ishlab chiqarishda va trasportda ventilyatorlar, kompressorlar, ichki yonish dvigatellari ishlaganida, avtomobillar yurganida infratovush paydo bo`ladi, bu tovush eshitish orqali seziladi. eshitish ostonasini pasaytiradi Mashina, ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyihalash va ishlatishda, shuningdek ish 10 joylarini tashkil etishda shovqindan, vibratsiyadan va ultratovushdan ximoyalash uchun zarur choralar ko`rish kerak. Shovqindan ximoyalanish chora tadbirlari 1. Tovushni so`ndiruvchi va tovushdan izolyatsiyalovchi materiallardan va konstruktsiyalardan foydalanish kerak. 2. Tsexda mashina – uskunalarni ratsional joylashtirish zarur. 3. Shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish kerak. 4. Mexnat kilish va dam olish rejimlarini ratsional tanlash , shovqin sharoitida bo`lish vaqtini qisqartirish. 5. Korxonalar xududlarini ko`klamzorlashtirish va suv xavzalarini qurish zarur. 6. Shovqin paydo bo`lish manbaida mashinalar shovqinini kamaytirish kerak. 7. Shovqin tarqalishini cheklash. 8. Tovushdan izolyatsiyalovchi guruxlar vositasida shovqinni lokalizatsiyalash. 9. Shovqinni ekranlashtiruvchi shovqin so`ndirgichlarni qo`llash kerak. Devorlar va tusiqlarning tovush izolyatsiyasini oshirish yoki ularning massasini kamaytirish uchun ular urtasida havo oraliqli turli to`siqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday konstruksiyalar bir qavatli shu massadagilarga nisbatan yaxshiroq tovush izolyatsiyasi xossasiga ega. Germetizatsiyalovchi materiallar sifatida yumshoq tipdagi rezina, asbest shnur, bitum shimdirilgan kanopdan foydalanish mumkin. Tovush energiyasini yutish tipi bo`yicha barcha materiallar va konstruktsiyalar 3 guruxga ajratiladi: g`ovak-g`ovak, rezonans va donador. 1. G`ovak – g`ovak so`ndirgichlarga yog`och tolali, mineral paxta, shisha tola plitalar, sement fibrolit, ftoroplastlar, kapron va mineral tolali matolar, shisha tolalar kiradi. Bu materiallar tovushni quyidagicha so`ndiradi, tirqishlardagi tovush energiyasi ichki ishqalanishni yengish okibatida issiklik energiyasiga o`tadi. Tovush so`ndirish koefitsienti tovush so`ndirish materiallarining xossalariga, qalinligiga va joylashtirish usuliga bog`lik. 2. Rezonans tovush so`ndirgichlar ikki tomonidan mato yopishtirilgan perforatsiyalangan ekrandan iborat bo’lib, shovqin manbaidan ma`lum bir 11 masofada joylashadi. Ekran sifatida metall taxtalar, yogoch – qirindi va asbotsement plitalar va fanerlar qo`llaniladi. 3. Donador tovush sundirgichlar – hajmli tovush so`ndirish jismlari bo’lib, binoda bir – biridan 1500-2000 mm masofada osib qo`yiladi. Ular asosan govak- govak materiallardan tayyorlanadi. Paxta tozalash zavodlariga ventilyatordagi shovqinni pasaytirish uchun quyidagi choralarni ko`rish zarur: 1. Ventilyatorlar gildiraklarini balansirovkalash. 2. Sharikli podshipniklarni ishdan chiqqan ventilyatorlarni ishga tushirishga yo'l quymaslik. 3. Ventilyator balansirovkasining buzilishiga olib keladigan gildirak detallari yeyilishiga yo’l qo’ymaslik. 1.2 Issiqlik jarayonlari va ularning qaytmasligi. Termodinamika qonunlari Termodinamik jarayonda sistema boshlang‘ich holatdan oraliq holatlar orqali oxirgi holatga o‘tadi. Bu o‘tish qaytar va qaytmas bo‘lishi mumkin. Qaytar jarayon deb, sistema biror holatga o‘tganda oxirgi holatdan boshlang‘ich holatga o‘sha oraliq holatlar orqali teskari ketma-ketlikda o‘tishiga aytiladi. Masalan, ishqalanishsiz bo‘ladigan barcha sof mexanik jarayonlar qaytar jarayonga misol bo‘ladi. Jumladan, uzun ilgakka osilgan og‘ir mayatnikning tebranishi qaytar jarayonga yaqin bo‘ladi. Bu holda kinetik energiya amalda to‘la potensial energiyaga aylanadi. Shuningdek, teskarisi ham o‘rinli. Muhitning qarshiligi kichik bo‘lganligi sababli tebranish amplitudasi sekin kamayadi va tebranish jarayoni uzoq davom etadi. Ma’lum qarshilikka uchraydigan yoki issiq jismdan sovuq jismga issiqlik uzatish bilan ro‘y beradigan har qanday jarayon qaytmas bo‘ladi. Amalda barcha real jarayonlar qaytmas jarayonlardir. Yuqoridagi keltirilgan mayatnik misolidagi jarayon ham qaytmasdir, chunki ishqalanishni yo‘qotib bo‘lmaydi. Shu sababli mexanik energiyaning bir qismi hamma vaqt issiqlikka aylanadi va qaytmas bo‘lib atrof- 12 muhitga sochilib ketadi, demak, atrofdagi jismlarda o‘zgarish sodir bo‘ladi, shuning uchun jarayon qaytmas deyiladi. Shuningdek, issiq jismdan sovuq jismga issiqlik miqdorining uzatilish jarayoni ham qaytmas jarayonlarga misol bo‘la oladi. Umuman, tabiatda qaytar jarayonlar mavjud emas. Real jarayonlarning hammasi qaytmasdir. Qaytar jarayonlar ideallashtirilgan tushunchadir. Ichki energiya. Termodinamik sistema ko‘plab molekulalar va atomlardan tashkil topganligi sizga ma’lum. U ichki energiyaga ega, ya’ni molekulalar doimo harakatda bo‘lganligi uchun kinetik energiyaga ega. Shu bilan birga modda molekulalari orasida o‘zaro ta’sir kuchi bo‘lganligi sababli molekulalar o‘zaro ta’sir potensial energiyasiga ega bo‘ladi. Termodinamik sistemaning ichki energiyasi deb, uning barcha molekulalarining tartibsiz harakat kinetik energiyalari va ularning o‘zaro ta’sir potensial energiyalarining yig‘indisiga aytiladi. Jismning ichki energiyasini mexanik energiya bilan almashtirmaslik kerak, chunki mexanik energiya jismning boshqa jismlarga nisbatan harakatiga va joylashuviga bog‘liq bo‘lsa, shu jismning ichki energiyasi jismni tashkil etuvchi zarralarning harakatiga va bir-biriga nisbatan joylashuviga bog‘liqdir. Ichki energiya termodinamik sistemaning bir qiymatli funksiyasidir, ya’ni sistemaning har bir holatiga ichki energiyaning aniq bir qiymati to‘g‘ri kelib, u sistema bu holatga qanday qilib kelib qolganiga mutlaqo bog‘liq emas. Agar gaz qizitilsa, molekula va atomlarning tezliklari ham ortadi. Bu esa ichki energiyaning ortishiga olib keladi. Agar bosim yoki solishtirma hajm o‘zgartirilsa, bu ham ichki energiyaning o‘zgarishiga olib keladi, chunki molekulalar orasidagi masofa o‘zgaradi. Demak, ularning o‘zaro ta’sir potensial energiyalari ham o‘zgaradi. Odatda, sistemaning ichki energiyasi T = 0 K da nolga teng deb hisoblanadi, lekin bu muhim ahamiyatga ega emas. Chunki sistema bir holatdan ikkinchisiga o‘tganda ichki energiyaning o‘zgarishi ahamiyatga ega bo‘ladi. Termodinamikaning birinchi qonuni. Buning uchun qizdirilayotgan choynak misolini ko‘raylik. Choynak olayotgan issiqlik miqdori Q ichidagi suvning qizishiga, ya’ni suvning ichki energiyasi ortishiga va suv bug‘lari choynak qopqog‘ini ko‘targanda tashqi kuchlarga qarshi (qopqoqning og‘irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi. Bu termodinamikaning birinchi qonunining matematik ko‘rinishidir. Termodinamik 13 sistemaga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki ener- giyasini orttirishi va tashqi kuchlarga qarshi bajargan ishning yig‘indisiga teng. Agar sistemaga issiqlik miqdori berilayotgan bo‘lsa, Q musbat, agar sistemadan issiqlik miqdori olinayotgan bo‘lsa, Q manfiy ishora bilan olinadi. Shuningdek, agar sistema tashqi kuchlarga qarshi ish bajarayotgan bo‘lsa, A ish musbat, tashqi kuchlar sistema ustida ish bajarayotgan bo‘lsa, A ish manfiy bo‘ladi. Termodinamikaning birinchi qonuni birinchi tur abadiy dvigatel (lotincha “perpetuum mobile”) yasash mumkin emasligini ko‘rsatadi. Birinchi tur “perpetuum mobile”ga asosan teng miqdorda energiya sarflamasdan ish bajara oladigan mashina qurish haqida fikr yuritiladi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni bo‘lgan termodinamikaning birinchi qonunida esa tabiatda ro‘y beradigan barcha jarayonlarda energiya o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi va yo‘qolmaydi, faqat bir ko‘rinishdan boshqasiga aylanishi mumkin, deb qayd etiladi. Termodinamikaning birinchi qonuni quyidagicha ham ta’riflanadi. Sistema bir holatdan ikkinchi holatga o‘tganda ichki energiyaning o‘zgarishi tashqi kuchlarning ishi (A’) va sistemaga berilgan issiqlik miqdori (Q) ning yig‘indisiga teng. Termodinamika (yun. termo issiq, dynamis — kuch) — termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik tizimlarning umumiy xossalariga bu holatlar orasidagi utish jarayonlari to g risidagi fan. T.ʻ ʻ fundamental qonun va tamoyillar asosida quriladi. Uning birinchi bosh qonuni tizimning energiya saqlanish qonuni bo lib, unga, asosan, tizim o zining ichki ʻ ʻ energiyasi yoki qandaydir tashqi energiya manbai hisobiga ish bajarishi mumkin. Bu krnunni Yu. R. Mayer ta riflagan. G. Gelmgolts aniqroq shaklga keltirgan (1874). ʼ T.ning ikkinchi bosh qonun i quyidagicha: issiqlik energiyasi ishga aylanish jarayonida to liq miqdorda ishga aylanmaydi, issiqlik sovuq tizimdan issiq tizimga ʻ o zo zidan o ta olmaydi. Bu qonunni R. Klauzius ta riflagan (1850). Bu konunga ʻ ʻ ʻ ʼ asosan, har qanday mashina uzatilgan issiklikni to liq ishga aylantira olmaydi, ʻ issiklikning ma lum qismi sovitkichda qoladi (qarang ʼ Karno sikli ). T.ning uchinchi bosh qonuni entropiyaning mutlaq qiymatini aniqlaydi; Nernstning issiqlik qonuni deb ham ataladi. Bu qonunga ko ra, ixtiyoriy tizimning entropiya S si ʻ mutlaq nolga intiladigan har qanday temperatura T.da bosimga, zichlikka bog liq ʻ 14 bo lmagan eng oxirgi chegaraviy qiymatiga erishadi. 1911 yilda M. Plank bu qonunniʻ quyidagicha ifodalagan: temperatura mutlaq nolga intilganda tizim entropiyasi ham nolga intiladi. Termodinamikaning birinchi qonuni juda keng o ylaydi: u koinotdagi ʻ umumiy energiya miqdorini hisobga oladi, xususan, bu umumiy miqdor o zgarmasligini aytadi. Boshqacha qilib aytganda, ʻ termodinamikaning birinchi qonuni ga ko ra, energiyani yaratib ham, yo q qilib ham bo lmaydi. U faqat shaklini ʻ ʻ ʻ o zgartirishi yoki bir jismdan boshqasiga o tishi mumkin. ʻ ʻ Muhimi, ushbu energiya uzatishlarning hech qaysisi mutlaqo samarasiz ketmaydi. Har bir jarayonda boshlang ich energiyaning ba zi qismi issiqlik energiyasi sifatida chiqariladi. ʻ ʼ Boshlang ich energiyaning bir jismdan ikkinchisiga harakatlanishi natijasida ʻ chiqadigan energiya issiqlik energiyasi deb ataladi. Elektr chiroqlari yorug lik bilan ʻ birgalikda issiqlik ham hosil qiladi, bilyard koptogida esa ishqalanish tufayli issiqlik hosil bo ladi, o simlik va hayvonlardagi kimyoviy energiya almashinuvida ham ʻ ʻ shunday. Bunday issiqlik hosil bo lishining nima uchun muhim ekanligini bizga ʻ termodinamikaning ikkinchi qonuni tushuntirib beradi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonun tarifining bir nechta shakllari mavjud bo‘lib, ularning eng soddasi Klauzius ta’rifini keltiramiz. Bir qarashda termodinamikaning birinchi qonuni ajoyib yangilikdek ko rinishi mumkin. Shu bilan ʻ birga, issiqlik miqdori ishga to‘la aylanmay, uning bir qismi atrof-muhitni qizdirishga sarflanadi. Shu nuqtayi nazardan ikkinchi qonunning Plankning quyidagi ta’rifi ham e’tiborga molik: tabiatda issiqlik miqdori to‘laligicha ishga aylanadigan jarayon bo‘lishi mumkin emas. Issiqlik ishga aylanishi uchun isitkich va sovitkich bo‘lishi kerak. Barcha issiqlik mashinalarida isitkichdan sovitkichga beriladigan energiyaning bir qismigina foydali ishga aylanadi. Unda issiqlik mashinalarining FIK qanday kattaliklarga bog‘liq va uni oshirish uchun nima qilmoq kerak degan savol tug‘iladi. Bu savolga termodinamikaning ikkinchi qonunning Karno ta’rifi javob beradi: ideal issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti issiqlik beruvchi va issiqlik oluvchilarning temperaturalari farqi bilangina aniqlanadi. Termodinamika qonunlari amalda qanday issiqlik mashinalari yasash mumkinligi va ularning FIKni orttirish uchun nimalarga e’tibor berish zarurligi haqida yo‘llanma beradi. Ikkinchi tur 15 “perpetuum mobile”. Ikkinchi tur “perpetuum mobile” okean suvlaridagi ulkan miqdordagi energiyadan ish bajarmasdan foydalanish mumkin degan g‘oyaga asoslangan. Aslida issiqlikdan muayyan bir sharoitda foydalanish mumkin bo lsa-da,ʻ ammo u hech qachon 100% samaradorlik bilan (ish bajaradigan) boshqa turdagi energiyaga aylana olmaydi. Shunday qilib, har doim energiya uzatilganda, foydali energiyaning ma lum miqdori foydasiz energiyaga aylanadi. Agar issiqlik ish ʼ bajarmasa, unda issiqlik o zi nima vazifani bajaradi ʻ ? Ish bajarmaydigan issiqlik koinotning tasodifiyligi (tartibsizligi)ni oshirishga yo naladi. Bu biroz tushunarsiz ʻ bo lib tuyulishi mumkin, shuning uchun bir qadam ortga qaytib, bu qanday bo lishi ʻ ʻ mumkinligini ko rib chiqamiz. ʻ Agar qo lingizda ikkita jism (aytaylik, bir xil ʻ metalldan yasalgan ikkita blok-g isht) bor va ular turli haroratda bo lsin, bunda ʻ ʻ sizning tizimingiz nisbatan tartibli bo ladi: molekulalar tezlik bo yicha taqsimlanadi, ʻ ʻ sovuqroq jismdagi molekulalar sekinroq va issiqroq jismdagi molekulalar tezroq harakatlanadi. Agar issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga qarab harakatlansa (o z-o zidan shunday bo ladi), issiq jismdagi molekulalar harakati sekinlashadi va ʻ ʻ ʻ sovuq jismdagi molekulalar harakati tezlashadi, bu holat barcha molekulalar bir xil o rtacha tezlikda harakatlanguniga qadar davom etadi. Endi biz bir xil tezlikda ʻ harakatlanadigan molekulalarning bitta katta to plamiga ega bo ldik. Bu bizning ʻ ʻ boshlang ich holatimizga nisbatan kamroq tartibli holat. ʻ Tizimning harorat jihatdan ajralgan konfiguratsiyadan ko ra yuqoridagi kabi tartibsiz konfiguratsiya tomon ʻ harakatlanish ehtimoli statistik jihatdan yuqori (ya ni tartibsiz konfiguratsiyaga mos ʼ keladigan ko plab ehtimoliy vaziyatlar mavjud). Tasodifiylik va tartibsizlik ʻ darajasi entropiya deb ataladi. Har bir energiya uzatilishi qanchadir energiya miqdorini yaroqsiz shaklga (masalan, issiqlik) aylantirishini va ish bajarmaydigan energiya, ya ni issiqlik koinotdagi tasodifiylik va tartibsizlikni oshirishini bilgan ʼ holda termodinamikaning ikkinchi qonuni ni biologiya fani nuqtayi nazaridan ta riflashimiz mumkin: har bir energiya uzatish koinot entropiyasini oshiradi va ish ʼ bajarish uchun yaroqli bo lgan foydali energiyani kamaytiradi (yoki ekstremal ʻ holatlarda umumiy entropiyani o zgarmagan holda qoldiradi). Boshqacha aytganda, ʻ 16 kimyoviy reaksiya yoki o zaro bog liq reaksiyalar ketma-ketligi kabi har qandayʻ ʻ jarayon koinotning umumiy entropiyasini oshiradigan yo nalishda davom etadi. ʻ 1.3 Adiabatik jarayon. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Karno sikli , Issiqlik dvigatellari va ekologiya Adiabatik jarayonga tez ro‘y beradigan jarayon misol bo‘ladi. Misol uchun gaz tez siqilganda bajarilgan ish uning temperaturasining, ya’ni ichki energiyasining ortishiga olib keladi. Temperatura ortishi natijasida atrofga issiqlik miqdori tarqalishi uchun esa ma’lum vaqt kerak. Shuning uchun ham Q=0. Ichki yonish dvigatelida yonilg‘i aralashmasining yonishi adiabatik jarayonga misol bo‘ladi. Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: ya’ni adiabatik jarayonda ish ichki energiyaning o‘zgarishi hisobiga bajariladi. Issiqlik mashinasi deb, yoqilg‘ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashinalarga aytiladi. Bir siklda T temperaturali isitkichdan Q1 issiqlik miqdori olinib, T2 temperaturali sovitkichga Q2 issiqlik miqdori qaytariladi va A = miqdordagi ish bajariladi. 2.2.2-rasmda issiqlik mashinasining tuzilishi ko‘rsatilgan. Har qanday dvigatel uchta qismdan iborat: ishchi modda (gaz yoki bug‘), isitkich va sovitkich. Isitkichdan issiqlik miqdori olgan ishchi modda kengayib ish bajaradi. Yoqilg‘ining yonishi natijasida isitkichning temperaturasi T o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Siqilishda ishchi modda issiqlik miqdorini T2 temperaturali sovitkichga uzatadi. Issiqlik dvigateli siklik ravishda ishlashi kerak. Aylanma jarayon yoki sikl deb sistema bir qancha holatlardan o‘tib, dastlabki holatiga qaytadigan jarayonga aytiladi (2.3-rasm). Soat strelkasi aylanishi bo‘ylab ro‘y beradigan jarayon (gaz oldin kengayib, keyin siqiladi) to‘g‘ri sikl, soat strelkasi aylanishiga teskari yo‘nalishda (gaz oldin siqilib, keyin kengayadi) ro‘y beradigan jarayon esa teskari sikl deyiladi. Issiqlik mashinalari to‘g‘ri sikl, sovitkichlar esa teskari sikl asosida ishlaydi. Sikl tugaganda ishchi modda o‘zining dastlabki holatiga qaytadi, ya’ni uning ichki energiyasi boshlang‘ich qiymatiga ega bo’ladi. Karno sikli - navbatma-navbat o‘zaro almashinib turuvchi ikki izotermik va ikki adiabatik jarayondan iborat qaytar aylanma issiqlik jarayonidir. 17 Karno sikli deb ataladigan ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayonlardan iborat siklni keltirilgan kolenchatli val va shatun o‘rnatilgan porshenli silindr misolida ko‘rib chiqamiz. Silindrdagi porshen eng pastki holatida, gaz hajmi V1 ni tashkil etadi. Silindrni T1 temperaturali isitkichli idishga joylashtirilgan. Boshlang‘ich holatdagi gazning temperaturasi T1, bosimi p1 va hajmi V1 bo‘lsin , ushbu jarayonni pV diagrammada gazning boshlang‘ich holatini 1 deb belgilaymiz. T 1 temperaturali isitkichdan silindrga Q 1 issiqlik miqdori beriladi va gazning isitkgichdan olayotgan issiqlik miqdori hisobiga uning izotermik ravishda hajmi V 2 gacha kengayishi amalga oshadi. Nihoyat, gazning ikkinchi holatdagi parametrlari p 2 , V 2 , T 1 bo‘ladi. Bu holatda gaz A 1 ish bajaradi. Kengayishning ikkinchi adiabatik bosqichida Q 1 issiqlik miqdori kamaytirilsa-da, porshen V 2 dan V 3 gacha kengayadi. Gaz ichki energiyasi hisobiga porshen A 2 ish bajariladi, gazning temperaturasi pasayad. 2.2.4-rasmdagi pV diagrammada gazning adiabatik kengayishi 2-3 adiabata bilan ko‘rsatilgan, gazning bu holatdagi parametrlari p 3 , V 3 , T 2 bo‘ladi. Gazning izotermik siqilishini amalga oshirish uchun silindr T 2 sovutkichga joylashtiriladi va porshen siqiladi, gaz hajmi V 3 dan V 4 gacha kamaytirila boshlaydi. Bu jarayon izotermik bo‘lishi uchun A ish batamom issiqlikka aylanib, gaz Q 2 issiqlik miqdorini sovutkichga uzatadi, 2.2.5- 181.2-rasm. Karno sikli rasmdagi pV diagrammada gazning izotermik siqilishi 3-4 izoterma bilan ko‘rsatilgan, gazning bu holatdagi parametrlari p 4 , V 4 , T 2 bo‘ladi. iklning oxirgi qismida gaz adiabatik siqilib, porshen gaz hajmini V 4 dan V 1 gacha kamaytiradi. Bunda bajarilgan ish gaz temperaturasini boshlang‘ich darajasiga ko‘tarish uchun sarflanadi va sistemaning ichki energiyasi ortadi. 2.2.5- rasmdagi pV diagrammada gazning adiabatik siqilishi 4-1 adiabata bilan ko‘rsatilgan, gazning bu holatdagi parametrlari p 1 , V 1 , T x bo‘ladi, ya’ni boshlang‘ich holatdagi qiymatini egallaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, Q1 - Q2 issiqlik miqdori ish bajarishga sarflanadi va bu ish son qiymati jihatidan sikl o‘rab turgan yuzaga teng. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Issiqlik mashinasining yoki Karno siklining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb quyidagi kattalikka aytiladi: Agar issiqlik mashinasining bajargan ishi hisobga olinsa, ya’ni A = Qx - Q2 bo‘lsa, unda, Shuningdek, Karno siklining FIK ni isitkichning va sovitkichning temperaturalari orqali ham ifodalash mumkin: Demak, ideal issiqlik mashinasining FIK ishchi moddaning turiga bog‘liq bo‘lmay, balki isitkichning va sovitkichning temperaturalari bilangina aniqlanadi. issiqlik mashinasining FIK ni ko‘tarish uchun isitkichning temperaturasini oshirish, sovitkichning temperaturasini esa pasaytirish kerak; issiqlik mashinasining FIK doimo birdan kichik bo‘ladi. Isitkichning va sovitkichning berilgan temperaturalarida istalgan dvigatelning FIK Karno siklining FIK dan katta bo‘lmaydi. Issiqlik dvigatellariga bug‘ mashinasi, bug‘ turbinasi, ichki yonuv dvigateli, reaktiv dvigatellar kiradi. Tabiatning oliy mahsuli bo‘lmish inson, qolaversa boshqa jonzotlar ham shu tabiatning bir qismidir. Ular yashashi va rivojlanishi uchun esa zarur ne’matlar – toza havo, toza suv va toza mahsulotlar kerak. Biz nafas oladigan havo Yer atmosferasini tashkil qiluvchi gazlarning aralashmasidir. Uning tarkibida kislorod, azot, vodorod va boshqa tabiiy gazlardan tashqari chang, tutun, tuz zarralari va boshqa aralashmalar mavjud. Bundan tashqari, havo tarkibida sanoat chiqindilari ham bo‘ladi. Issiqlik dvigatellarining ko‘p miqdorda ishlatilishi ham atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hisob-kitoblarga qaraganda, hozirgi paytda Yer yuzida har yili 2 milliard tonna ko‘mir va 1 milliard 19 tonna neft yoqiladi. Bu esa Yerdagi temperaturaning ko‘tarilishiga va natijada muzliklarning erib, okeanlardagi suv sathining ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, atmosferaga 120 million tonna kul va 60 million tonnagacha zaharli gaz chiqarib tashlanadi. Dunyodagi 200 milliondan ortiq avtomobil har kuni atmosferani uglerod (II) oksid, azot va uglevodorodlar bilan zaharlaydi. Issiqlik va atom elektr stansiyalari quvvatlarining ortishi bilan suvga bo‘lgan ehtiyoj ham ortib boradi. Shuning uchun hozir havo va suv havzalarining ifloslanishidan saqlanishning bevosita va bilvosita usullaridan foydalaniladi. Bevosita usul – bu turli tutunlar va gazlarni tozalab chiqarish; atmosferani kam ifloslantiradigan yoqilg‘ilar – tabiiy gaz, oltingugurtsiz neft va boshqalardan foydalanish; benzinsiz yuradigan avtomobil dvigatellarini yaratish va hokazolar. Bilvosita usullar atmosferaning pastki qatlamidagi zaharli moddalar konsentratsiyasining keskin kamayishiga olib keladi. Bular chiqindi chiquvchi manbalarning balandligini orttirish, meteorologik sharoitlarini hisobga olib aralashmalarni havoga sochib yuborishning turli usullaridan foydalanish va hokazolar. Issiqlik divigatellari mavzusidan qisqa xulosa chiqaradigan bo’lsak Issiqlik divigatellari – ekologiya kushandasidir deyish mumkin. Shuning uchun ham elektr divigatelli avtomashinalar, poyezdlar hattoki samalyotlar ishlab chiqarish allaqachon boshlangan 20 II BOB. DARSLARDA EKOLOGIK TARBIYANI AMALGA OSHIRISH 2.1. EKOLOGIK TA’LIMNING HOLATI VA O’QUVCHILARNI TARBIYALASH Munozarali savollardan biri bo’lib ekologik ta’limni metodik tashkil etish muammosi hisoblanadi. Bunday qarashda ikkita sosiy tendensiya mavjud. Ba’zi mutaxassislar alohida ekologiya fanini ishlab chiqarishni zarur deb hisoblab, ta’limning turli darajalaridagi mazmuniga biologiyaga ekvivalent bo’lmagan ekologik ta’limni kiritish kerak, balki ular bir-biri bilan qattiq o’zaro aloqada bo’lsa ham. Ikkinchi ta’rafdorlar esa barcha o’quv fanlarini ekologiyalashtirish samaraliroq deb hisoblashadi, chunki ekologik muammolar fanlararo global harakterga ega. Hozirgi kunda mana shu yo’nalish ko’proq qo’llab quvvatlanmoqda. Bu o’z aksini xalqaro konferensiyalarda topmoqda. Eng qiziqarli munozaralar ekologik ta’limning yo’nalishlari to’g’risidadir. Diqqat markazida nima turish kerak degan savol prinspial hisoblanadi: “tabiiy muhit yoki tabiat dunyosi”. Birinchi holatda ekologik ta’lim tabiat dunyosi to’g’risidagi aniq tabiiy ob’yektlarni to’plami (ularning komplekslari); Ikkinchidan, takrorlanmas, jozibador, tabiiy ob’yektlarga subyektiv oqilona munosabatda bo’lish va uchinchidan ular bilan noprogmatik o’zaro ta’sir texnologiyasi va strategiyasini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Ekologik ta’limda aynan birinchi yo’nalish xalqaro darajada qo’llab – quvvatlanib, dunyoda eng rivojlanish taraqqiyotiga ega bo’lmoqda. Fizika kursining ekologik aspekti prinsip jihatidan o’quvchilarga texnika va texnologiyani ekosistemaga salbiy ta’sir ko’rsatish asoslari haqida ma’lumot berishdan iboratdir. Ekologik toza energiya (daryo, shamol, quyosh nurlari, dengiz qaytishi va quyilishi va getermal manbalar va boshq) manbalari, shuningdek yopiq ishlab chiqarish sikllari haqida tasavvurlarga ega bo’lish katta ahamiyat kasb etadi. Fizika kursida o’quvchilarda ekologik yo’nalishdagi muhandis-konstruktorlik strategiyalarini energiya tejamkor ixtirolari (dvigatellarni F.I.K ko’tarish, ikkilamchi resurslardan foydalanish, texnologik jarayonlarda energetic va xom-ashyo yo’qotishlarni kamaytirish) asosida shakllantirish mumkin. 21 Asosiy e’tiborni halokatlardan himoya qilish masalalariga (betonli sakrofaglar va po’lat qobig’lar yadrochiqindilari uchun kontenerlar) shuningdek tozalash inshootlari (elektrfiltrlari, inertsion filtrlar, aerosol filtrlari, materiallar asosidagi filtrlar, adsorpsion filtrlar, diffusion membranalari va boshq) qaratish lozim. Chernobl halokati fizika kursida radiatsion ifloslanish, radiaratsion fon va uning ruxsat etilgan parametrlari, radiatsiya darajasini o’lchash uchun asboblar, ularni individual foydalanish kabi muammolarni ko’rib chiqishni faollashtirdi. Ma’lumki, biologiya fani eng avvalo tirik organizmlar darajasida va biosferda o’zaro ta’sir harakterini tizimliligini, geografiya fani esa tabiat olamini bir butunligi haqida kimyo fani esa tabiiy muhitning ifloslanishi to’g’risida fizika fani esa tabiat bilan energetik o’zaro ta’sir to’g’risidagi tasavvurlarini shakllantiradi. Barcha ilmiy fanlarda “tabiat-jamiyat-inson” tizimini analiz qilish zarur hamda bu sistemadagi elementlarning o’zaro ta’sir yo’llarini namoyish qilish zarur. Atrof- muhitni asrashning zarurligi bir qator omillarning harakatiga asoslangan. Ulardan eng muhimlari ichida to’xtalamiz: 1) sayyoramizda aholi soni juda tez osganligi yaxshi ma’lum. Bundan 200 ming yil avval sayyoramizda 1 million kishiga yaqin inson yashagan. Bugungi kunda sayyoramizdagi insonlar soni 7 mlrd.dam ortib ketdi. Aholi sonining bunday tez o’sishi insoniyatning tabiatga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi. Yirik shaharlardan atrof- muhit holatining yomonlashuvi kuzatilmoqda. Shu bilan birga yirik shaharlarga sanoat qurilishlari va aholining ko’plab joylashuvi jamiyatning zamonaviy rivojlanishi hisoblangan urbanizatsiyaning rivojlanishiga olib keldi. 2) sanoatni rivojlanishi bilan yoqilg’i va energiya iste’moli keskin o’sdi. Faqatgina so’nggi 100 yilda aholi soni boshiga nisbatan energiya ishlab chiqarish 20 marta oshdi. Foydali qazilmalarni qazib chiqarish sezilarli darajada o’sdi. Avvallari bitmas-tuganmas deb hisoblangan foydali qazilmalar bugun defisit bo’lib qoldi. Har yili 100 mlrd.tn.ga yaqin ruda qurilish va yoqilg’i foydali qazilmalari qazib chiqarilmoqda. Jamiyat foydali qazilmalarni ko’proq ishlab chiqarish uchun qazib chiqarish hududlarini va ishlab chiqarish texnologiyasini rivojlantirmoqda. 22 3) Haydov yerlarini o’zlashtirish ortmoqda. Avvallari yer yuzasining katta qismi tabiiy aylanishda edi. Undagi barcha ishlab chiqarishlar tabiatni ixtiyorida bo’lgan. Bugunga kelib bunday yerlar tobora ozayib bormoqda, ulardan xo’jalik ishlariga jalb etilmoqda. Insoniyat tomonidan ko’proq tabiiy muhitni bir qismi bo’lgan suv resurslarga ta’siri kuchaymoqda. Ko’plab yirik suv omborlari, kanallar, qazilmoqda, tog’larni foydali qazilmalar olish maqsadida buzilmoqda. 4) XXI asrning birinchi choragidan sayyoramizning atmosferasida issiqxona effekti paydo bo’lib, bu asosan uglekisli gaz va boshqa moddalarning atmosferadagi tarkibiga bog’liq. Buning natijasida, sayyoramiz sisrtida temperaturaning 2-30C ga ko’tarilishi real xavfni tug’dirmoqda. Shu bilan birga Er xavo qobig’ini shaffofligi, shuningdek, suvlarning tozaligi yomonlashmoqda; Masalan, dunyo okeanining sirti neft pardalari bilan qoplanmoqda. Havoga yil davomida bir mlrd.tn.ga yaqin turli xildagi tabiatda mavjud bo’lmagan konserogen moddalar chiqarilmoqda. Eng asosiysi, insoniyat tabiatdagi muvozanatni yo’qolishi mumkin bo’lganligi bilan holat bilan to’qnashmoqda. Ayniqsa, oqava suvlarining sanoatda va maishiy xizmatda foydalanish natijasida qaytarilmasligining o’sishi yiliga 4-5%ni tashkil qiladi. Har 15 yilda tabiatdagi Er maydonlar buzilishi 2 barobar oshmqda; 5) insoniyatning tabiatga bo’lgan ta’sirini o’sib borishini fan va texnika kuchaytirmoqda. Ya’ni an’anaviy va yangi tabiiy resurslardan foydalanish mashtbi os’moqda. Shuningdek, insonning turli xildagi ishlab chiqarish faoliyati. Bu yo’nalishlar orasida quyidagilarni ajratib olish mumkin: - fizik (termodinamik, mexanik, elektromagnitik); - kimyoviy, biologik. Yaqin vaqtlargacha insoniyat faoliyatining biologic aspekti juda katta xavf soluvchi: insonlar, echki, qo’y, qoramollarini o’zlarida ushlab turishlari, ko’paytirishlari natijasida bir butun mamlakatlardagi o’simliklarni yo’qolishiga sabab bo’ldi; Yirik hayvonlarni yo’qotdilar; 23 O’rmonlarni kesish bilan birga yer usti qoplamalarini degradatsiyasini kuchaytirdilar va boshq. Bu aspektlar hozir ham mavjud bo’lib, ular bilan bir qatorda bosh ta’sir etuvchi kimyoviy aspect rivojlanib bormoqda. Ayniqsa kimyoviy sanoat mahsulot ishlab chiqarish natijasid tabiatni buzuvchi ta’sir ko’rsatmoqda. Insoniyatni kimyoviy faoliyati tabiatdagi kimyoviy moddalarni iste’mol qilish bilan yig’iladi, yer ostidan kimyoviy elementlarni va birikmalarni qazib olish natijasida atmosferani hattoki kosmosni hamda atrof-muhitni chiqindilar bilan, shuningdek biosferani yangi yuqori faollikka ega bo’lgan kimyoviy birikmalar bilan to’ldirilmoqda. Buning natijasida shunday jadal katostrafik o’zgarishlar paydo bo’lib, organizmlarni yashash sharoitlariga ular hamjamiyatiga va butun ekosistemaga taxdid solish bilan birga ularni boshlang’ich tizimi va funksiyalarini tiklab bo’lmaydigan darajada xavf solmoqda. Zamonaviy atmosferani paydo qilish uchun tabiatga million yillar zarur bo’lgan. Insoniyatga uni eng boshlang’ich davriga qaytarish uchun bir necha 10 yil yetarli bo’ladi. 2.2 FIZIKA O’QITISHDA EKOLOGIK TARBIYANING ROLI Bugungi kunda sayyoramizda insonlar o’zlari uchun yaxshi turmush tarzini shinamlikni yaratish uchun yer osti yoqilg’i boyliklarida xo’jasizlarcha foydalanishi evaziga sayyoramiz ekologiyasini, ya’ni biosferani muvozanat balansidan chiqarishga erishdilar. Ayniqsa atmosferaning buzilishi sayyoramizda turli xil halokatli ekologik tanglikni keltirib chiqarmoqda. O‘rmonlarning katta miqdorda kesilishi , transport vositalarini ko’plab yaratilishi, insonlar va hayvonlar hayoti uchun zarur bo’lgan kislorodni kamayib borishiga sabab bo’lmoqda. 1. Insonlar, xayvonlar xayotiy faoliyati, xar qanday yoqilg’ini yoqish uchun shunchalik zarur bo’lgan kislorod «xazinasi»; 2. Xom ashyo: azot, argon, kimyo sanoati uchun uglеkislotalar «xazinasi»; 24 3. Organik moddalar xosil qilish va organizmlar funksiyasi uchun qator elеmеnta rva kimyoviy birikmalar manbai; 4. Enеrgiya olish vositasi (masalan, shamol dvigatеllari); 5. Xavo transporti va tadqiqot apparatlarini xarakatlantirish vositasi; 6. Aloqani amalga oshirish uchun, xususan, tovush aloqasini, atmosfеrasiz bir- birimizni eshitmagan bo’lar edik; 7. Sanoatning gazsimon va chang ko’rinishidagi chiqindilarini tashlash uchun xizmat qiladi. Atmosfеrada turli-tuman akustik, optik va elеktr xodisalari ro’y bеradi. Atmosfеra fizik va kimyoviy xususiyatlarining o’zgarishi sayyoramizning o’simlik va xayvonot dunyosiga, odamlar sog’ligi, ularning ish qobiliyati va xayoti davomiyligiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Atmosfеra xam suv kabi bеqiyos zaxira, uni inson yarata olishi mumkin, lеkin amalga oshira olmaydi, chunki uni yaratish uchun xadsiz enеrgiya zarur. qat`iy muxofaza, xavoning tabiiy tiklanishiga ko’maklashish, uni tozalash jamiyat va tabiatning toza xavoga bo’lgan barcha extiyojlarini ta`minlaydi. Lеkin shunga qaramay, sayyoramiz atmosfеrasi xaddan ortiq ifloslantirilgan. Xozir bu atmosfеra xavosi ifloslanishi manbalari va turlari xaqidagi ma`ruzani tinglaymiz. Atmosfеra xavosining qattiq ifloslanishi sanoat korxonalari tomonidan gazlar va turli kеlib chiqishdagi qattiq zarralarning tashlanishi natijasida sodir bo’ladi. Yonilg’i qazilmalari, nеft, ko’mir, torfdan kеng foydalanish atmosfеrada karbonad angidrid gazi miqdorining ortishiga olib kеladi. Uning qo’shimcha manbai esa o’rmon va cho’l yong’inlari olimlarning xisob-kitobicha, xar yili atmosfеraga 1,3.1012 kg karbonad angidrid gazi tushadi. SHu bilan birgalikda insonning jadal faoliyati natijasida karbonad angidrid gazining quruqlikdagi o’rnini qishloq xo’jalik ekinlari bilan qoplash karbonad angidrid gazini yutish nuqtai nazaridan muqobil bo’lolmaydi. Bularning barchasi karbonad angidrid gazining xavoga tushishi uning o’simliklar tomonidan yutilishidan ortib kеtishiga olib kеladi.Bundan tashqari, yoqilg’ini yoqish atmosfеrada uglеrod oksidining to’planishiga sabab bo’ladi, u esa inson va xayvonlar uchun zaxardir. Olimlarning tadqiqotlariga ko’ra, 1 tonna 25 bеnzindan 60 kg uglеrod oksid xosil bo’ladi. Xavoning uglеrod oksidi, shuningdеk og’ir elеmеntlar birikmalari, xususan, avtotransport ishlaganida to’la yonmagan bеnzin maxsulotlari bilan xavoni ifloslantirish iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda tobora ko’proq miqyos kasb etmoqda. Buning ustiga toshko’mir va nеft tarkibida anchagina miqdorda oltingugurt xam bor. YOqilganda oltingugurt oltingugurt gaziga aylanadi va inson yoki xayvon o’pkasiga tushib, eriydi va oltingugurt kislotasi xosil bo’ladi. Oltingugurt kislotasining ta`siri natijasida inson organizmida kislorod yetishmasligi rivojlanadi va nafas qisishi vujudga kеladi, bu narsa esa og’ir xollarda o’limga olib boradi. Bundan tashqari, tutun gazlarida qattiq moddalar – cho’g’, ko’mirning yonib bitmagan bo’lakchalari, yog’och ko’miri zarralari mavjud. Atmosfеraga tashlanayotgan chiqinlilarning kimyoviy tarkibi turlicha. Bu tarkib yoqilg’i turi va uni yoqish usuli, ishlab chiqarish xom ashyosi tarkibi, ishlab chiqarish tеxnologiyasiga bog’liq. Masalan, cho’yan eritish domеn gazi bilan birgalikda xavoga chiqariladigan boshoq gazi, mayda shixt zarrachalari xosil bo’lishi bilan kеchadi. Domеn gazi esa o’z navbatida mum, oksidlar va boshqa birikmalardan iborat. Supеrfosfat zavodlari tutuni tarkibida ftorovodorod va ftoritdlar mavjud. Rangli mеtalar eritiladigan zavodlar tarkibida miss, kvars, surma birikmalari, padmiy, vismut, margimush va bosh qator elеmеntlar birikmalari bo’lgan oltingugurt gazi va chang chiqaradi. Atmosfеra ifloslanishining eng katta manbalaridan biri – IES lari. Ular ko’mir va oltingugurtga boy bo’lgan, buning ustiga changsimon xolatda yoqiladigan eng past Navli yoqilg’ini istе`mol qiladi. Bunda atmosfеraga tutun gazlari bilan birgalikda 83-95% cho’g’ chiqariladi. Sanoat gazining qulash tеzligi juda kichik, shuning uchun atmosfеraning undan qutulishi juda sеkin sodir bo’ladi. CHang uzoq vaqt muallaq xolatda qolib, tashlash manbaidan shamol yo’nalishi bo’ylab tarqaladi. Insonning atmosfеra jarayonlariga aralashuvi xozirgi paytda astronomik kattaliklar bilan o’lchanmoqda. Masalan, supеrrеaktiv samolyot bir rеys davomida 35 tonna kislorod yoqadi, yengil mashina esa 1500 km yo’lga insonning bir yillik kislorod normasini yoqib yuboradi. Tеxnik taraqqiyotning jadal sur`atlari davom etsa, olimlarning e`tirof etishicha, 160-180 yildan so’ng sayyoramizning kislorod zaxirasi 1/3 qismga qisqaradi. Atmosfеraning tuyuluvchi chеksizligi va 26 kislorodning xadsiz zaxiralari insonlarda xavo basеynining tuganmasligiga ishonch uyg’otadi. Lеkin ma`ruzachining axborotidan ko’rinib turibdiki, kislorod xosil bo’lishi va uni istе`mol qilish o’rtasidagi tabiiy balans buzilyapti, chunki o’simliklar ishlab chiqarayotgan kislorodning katta qismi turli yoqilg’ilarni yoqish uchun muxim elеmеntlarini mxofaza qilish, ulardan radikal foydalanish va qayta tiklash muammosi xozirgi paytda favqulodda muxim axamiyat kasb etdi. Xavoning sanoat tomonidan ifloslantirilishining oqibatlari qanday bo’ladi? Bu savolga javobni kеyingi ma`ruzachining chiqishidan bilib olamiz. Atmosfеraning ifloslanishi inson, xayvonlar, o’simliklar, shuningdеk mikroiqlimga zararli ta`sir ko’rsatadi. Tutun va qurum quyosh nurlarini yutadi va sochib yuboradi, shaxarlar va turar-joylar yoritilishini kamaytiradi. Bundan tashqari, ularning zarralari kondеnsasiya markazlari xisoblanib, bulutlarni ko’paytiradi va quyoshli kunlarni kamaytiradi. Xavo ochiq kunlarda sanoat markazlarini o’rab olgan «tutun qalpoqlar»da tirik tabiat uchun qimmatli bo’lgan ultrabinafsha nurlarining kattagina qismi yo’qoladi. Bunda o’simliklarning mе`yoriy rivojlanishi buziladi, mikroblar miqdori ortadi, insonning kasalliklarga qarshilik ko’rsatish qobiliyati esa pasayib kеtadi. Ultrabinafsha yetishmasligi ko’pincha raxit va avitaminoz kasalliklariga sababchi bo’lib qoladi. Kul va boshqa qattiq zarralar yer yuzasiga cho’kadi, muallaq xolatdagilari esa xonadonlarga kirib boradi, dеvorlar, shiftlar , pardalar, mеbеllarga o’tiradi, kiyim, tеr iva o’pkaga singadi. Xavoning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi kishilar salomatligiga og’ir ta`sir ko’rsatadi: bosh og’riqlari, umumiy xolsizlik paydo bo’ladi, ishchanlik pasayadi. Mеtеorologik sharoitlarning xavoning turg’unligiga sabab bo’lganda atmosfеraning ifloslanishi insonga ayniqsa kuchli ta`sir ko’rsatadi. Bunday xolatda tuman va qattiq moddalarning muallaq mayda zarralari smog-topik tuman xosil qiladi. Smog 1952 yilda London juda og’ir oqibatlarga olib kеldi. Xaroratning pastligi va shamolining butunlay bo’lmaganligi sababli Buyuk Britaniya poytaxti 5 kun davomida juda qAlin tuman bilan qoplandi. Mana shu vaqt ichida 4000 tacha odam xalok bo’ldi va 10000 kishi kasallandi. Muammoning iqtisodiy jixati xam e`tiborga molik. Sanoat chiqindilari bilan birgalikda ishlab chiqarish aylanmasiga qaytarilishi mumkin bo’lgan moddalar yo’qotiladi. Rux va 27 miss erituvchi zavodlardan chiqayotgan gazlar tarkibida bo’lgan oltingugurtdan foydalanilganda kimyo sanoatining «noni» dеb ataladigan oltingugurt kislotasidan xar yili 1,5 mln.tonna olish mumkin. Kul va qattiq zarralar mеtallar korroziyasi, binolar buzilishini kuchaytiradi. Krеmniy oksidi va uchuvchi cho’g’ tarkibidagi erkin krеmniy konchilar, kokos kimyosi sanoati, sеmеnt va boshqa qator korxonalar ishchilarini og’ir o’pka kasaliga duchor qilishi mumkin. Atmosfеraga chiqariladigan sanoat chiqindilari ko’plab matеriallarning buzilishiga olib kеladi. Tarkibida qo’rg’oshin bo’lgan bo’yoq bilan qoplangan yuzani rangsizlantirish uchun juda oz miqdordagi gazsimon oltingugurt vodorod kifoya qiladi. Xavo tarkibida karbonad angidrid gazi ortib kеtganda oxaktosh buziladi, namlik yuqori bo’lganda oxaktoshni simiruvchi ko’mir kislotasi xosil bo’ladi. Oltingugurt gazi suv bilan rеaksiyaga kirishib, oltigugurt gazi bug’ini xosil qiladi va bu bug’ po’latning jadal korroziyalanishiga sabab bo’ladi. Biz atmosfеra ifloslanishi oqibatlarini bilib oldik va atrof muxitni muxofaza qilish qanchalik muxim muammo ekanligi xam ayon bo’ldi. Atmosfеra muxofazasi – tabiat muxofazasining tarkibiy qismi. U o’zida xavoni qayta tiklash, undan ratsional foydalanish, tozalash va uning xolatini nazorat qilish bo’yicha maxalliy, davlat, xalqaro tadbirlarni o’zida mujassam qiladi. Xavoni muxofaza qilish va uni tozalash bo’yicha ishlar sanoati rivojlangan barcha mamlakatlarda olib borilmoqda. yer atmosfеrasi muxofazasi o’z ichiga quyidagilarni oladi: 1) Fizik, mеxanik, kimyoviy va biologik ifloslantirishlarni kamaytirish va butunlay barxam bеrish. 2) Kislorod ishlab chiqaruvchi va karbonad angidrid yutuvchi biomassalarni muxofaza qilish va ko’paytirish. 3) Mintaqaviy kеlajakda sayyoraviy miqyosda atmosfеraning optimal sirkulyasiyasini muxofaza qilish va tiklash. Xavo musaffoligini muxofaza qilish (ayniqsa yevropa mamlakatlarida) anchagina kеng va tadrijiy amalga oshiriladi. 1) Atmosfеra xavosi tarkibiga kuchli ta`sir qiluvchi sanoat ob`еktlarini shaxarlarga joylashtirishga ruxsat bеrilmaydi. 28 2) CHang va gazsimon chiqindilar tarqatuvchi kimyo, mеtallurgiya va boshqa korxonalarni turar joylardan ancha olis masofada quradilar va yaqin-o’rtadagi turar- joy massiviga nisbatan xukmron shamollar ta`sir ko’rsatmaydigan tomonga joylashtiradilar. 3) Korxonalar atrofiga sanitar-muxofaza zonalari tashkil qilinadi, ya`ni bu zonalar xududlariga daraxt va butalar ekiladi. 4) Xavoning gazlardan tutunlashishi, changlanishi va zaxarlanishini kamaytirish uchun atmosfеrani ifloslantiruvchi sanoat ob`еktlari odatda tеpaliklarga, shamol esib turadigan joylarga qurishadi va tutun xamda gazlarni atmosfеraning yuqoriroq qatlamlariga chiqarish imkonini bеruvchi baland trubalar bilan ta`minlaydilar. 5) Ko’mir va nеftga boyitish fabrikalarida maxsus ishlov bеriladi, natijada ular suv va oltingugurtdan xalos bo’ladi. Atmosfеra xavosini muxofaza qilishning asosiy tadbirlaridan biri – bu tozalash inshootlari va qurilmalarini barpo qilish. Sanoat korxonalarida atmosfеrani ifloslantirmaydigan yopiq tеxnologik jarayonlarni tadbiq qilish tobora kattaroq axamiyat kasb etmoqda. Atmosfеra muxofazasi samaradorligini oshirishga quyidagi boshqa tadbirlar xam ko’maklashadi: 1) yordamida changsimon yoqilg’i olinadigan va transportirovka qilinadigan qurilmalarni gеrmеtizasiyalash; 2) yonganida zararli moddalar xosil bo’ladigan yoqilg’iga maxsus ishlov bеrmasdan foydalanishga barxam bеrish; 3) yo’ldosh nеft gazlarini mash`alalarda yoqishni to’xtatish; 4) shaxarlar, ishchilar posеlkalari va sanoat korxonalarida elеktr transport vositalari (trollеybuslar, elеktrichkalar, elеktronarlar va boshqalar)ni kеng joriy qilish; 5) quyosh nuri, shamol, yer osti issiq suvlari, oqimlar, suv quyilishlari va qaytishlari enеrgiyasidan foydalanishni kеngaytirish; 6) (ayniqsa axoli punktlarida) qattiq qoplamli yo’llarni qurish; 7) tuproqning shamol eroziyasi va uning chang bo’ronlariga qarshi kurashish; 8) kislorod ishlab chiqaruvchi va karbonad angidrid yutuvchi o’simliklarni muxofaza qilish; 29 9) zavodlarning trubalari, avtomashinalarning tutun trubalari va boshqa qurilmalardan chiqadigan chiqindilarni tozalash; 10) atom, kimyo va baktеriologik qurollarning sinovlarini to’xtatish uchun kurash. Inson organizmiga, xayvonot va o’simlik dunyosiga xavo ifloslanishining ta`siri ulkan. Stratosfеraning isishi, atmosfеra ozon «Ekran qoplami»ning parchalanishi va yer yuzidagi barcha tiriklik uchun xavflidir. Atmosfеrani yaratish uchun tabiatga millionlab yillar zarur bo’lgan, uni vayron qilish uchun insonga bir nеcha o’n yil kifoya, chunki biosfеra ortiqcha yuklanishni ko’tarolmaydi, unga moslasha olmaydi, o’z-o’zini tozalash yo’li bilan uning salbiy ta`sirini nеytrallashtirolmaydi.Ortib borayotgan ifloslanish inson sog’ligi va uning xayot muxitiga taxdid soluvchi global xaraktеr kasb etdi. Atrof muxitni muxofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish va tabiiy rеsurslarni qayta tiklash tabiat qonunlarini global bilish va inson tomonidan ulardan xozirgi va k е lgusi avlodlar manfaatlari yo’lida oqilona foydalanishni talab qiladi. 30 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ekologik ma’lumotlar zamonaviy maktablarda o’qitilayotgan fizika va boshqa tabiiy fanlarning muhim va ajralmas qismi bo’lishi kerak. Ularning asosida o’sib kelayotgan yosh avlodni ekologik madaniyati shakllanadi. Ular tabiatdagi muvozanatni saqlash uchun fizik-texnik-texnologik va boshqa tabiiy bilimlar sistemasiga ega bo’ladilar. Bu ilmiy texnikaviy rivojlanish sharoitida kishilik jamiyatining ishlab chiqarish faoliyati o’sishida to’g’ri tanlangan yo’nalish bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, maktab o’quvchilarini hayotga, mexnatga amalda tabiatni o’rganish tabiiy boyliklardan oqilana foydalanishni aniqlash, atrof muhitni asrash usullarini, ekologik ta’limning politexnik tamoyillarini realizatsiya qilishga erishishda muhim aspekt bo’lib xizmat qiladi. Fizik aspektlarni o’rganishda ekologik bilimlar o’quvchilarni fizikadan bilimlarini kengaytirishda, ularni fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga, tabiatni va undagi turli xildagi turlarini asrash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Ekologik bilim va malakalarni hayotiy muhim ekanligini o’quvchilarga uqtiradi. Tabiatni bir butunligining ilmiy manzarasini ularni ongida shakllantiradi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni yosh avlodga saqlash kabi kelgusi va hozirhi kundagi masalalarni insonlar echishi bo’yicha ularning o’z o’rni va rolini anglashga yordam beradi. Bu ekologik ta’lim va tarbiyaning potensial imkoniyatlari o’quvchilarni fizika kursini o’rganish chog’ida real bo’lib, o’qituvchini o’quv prossesini ekologiyalashtirish g’oyasiga kirib borishi zarurligini bugungi kunda zarurligini anglashini talab qiladi. Axir insoniyatning yashashi hozirgi kunda yerdagi ekologik holatni oqilona tarzda saqlashga bog’liqdir. Bizga ma’lumki, dars ta’limning asosiy tashkiliy shaklidir. Dars juda uzoq tarixiy davr mobaynida shakllangan ta’lim jarayoni bo’lib, yildan yilga uning mazmuni va metodlari rivojlanib, sayqallanish bilan o’sib bormoqda. U jamiyat 31 hayoti bilan hamohang ravishda mazmunan boyib, takomillashib borayotgan pedagogik jarayondir. Har bir darsda nimadir o’rganiladi, qandaydir bilimlar o’zlashtiriladi, uning zamirida xohish, istak, qiziqish ma’lum bir maqsad sari intilish paydo bo’ladi. U shaxsini kelajak hayotga tayyorlaydi, ya’ni shaxs shakllanadi, tarbiyalanadi, ma’naviy rivojlanadi. Ekologik holatni barqarorlashtirish asrimizning eng muhim muammolaridan biriga aylandi. Bu esa tabiatga munosabat borasidagi xatolarni atroflicha tahlil qilib xulosa chiqarishni, shuning bilan birga ekologik ta’lim va tarbiya berishni sifat jihatdan yangilashni taqazo etmoqda. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining fizika kursida ekologiya bilimlaridan foydalanish o’quvchilarning atrof-muhitga bo’lgan e’tiborini yanada kuchaytiradi. SHu bilan birga berilayotgan ma’lumotlar fanlararo bog’lanish xususiyatiga ega bo’lib, o’quvchilar biologiya, odam va uning salomatligi, geografiya, tabiatshunoslik fanlaridan olgan bilimlarini yanada mustahkalaydilar. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T: O’zbekiston, 2013-35 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O’zbekiston Respublikasi favqulotda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to’g’risida”. 1997 -yil. 4 mart. 3. O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Mehnat muhofazasi to’g’risida”1993. 6 may. O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Aholi va hududlarni tabi’iy va tehnagen hususiyatli favqulotda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida” 1999. 20. 08 4.O’zbekiston Respublikasi qonuni: “Yong’in hafsizligi to’g’risida” 2009.30.09. 5. O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 558-son qarori:“O’zbekiston Respublikasi favqulotda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to’g’risida” 1997. 23. 12 6.O’zbekiston Respubliksi vazirlar mahkamasining 455-son Qarori: “tehnogen- tabi’iy va ekologik tusdagi favqulotda vaziyatlarning tasnifi to’g’risida” 1998.27.10 7. Alimov. T. A, Rafiqov. A. A Ekologik xatolik saboqlari. - T: O’zbekiston, 1991- 683 b 8. Axliddinov. R. Umumiy O’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va O’quv dasturi. - T: SHarq, 1999 9. Beknozov. R. U, Novikov. Y. V. Охрана природы. - T: O’qituvchi,1995 10. Egamberdiyev. R. Eshjanov. R. Ekologiya asoslari. - T: Zar qalam, 2004 11. Ergashev. A. Umumiy ekologiya. - T: O’zbekiston, 2003-462 b 12. Mahkamova. D. Sangirova. Z. Fizika o’quv fanida majburiy standart nazorat ishlarini o’tkazish bo’yicha tavsiyalar. - Toshkent – 2006 13. Otaboyev. Sh, Nabiev. M. Inson va biosfera. - T: O’qituvchi, 1995-307 b 14. Sultonov. P. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. - T: Musiqa, 2007-233b 15. Turdiyev. N. Sh. Fizika 6-7-8-9-sinf darslik. - Toshkent – 2005 16. Turdiyev. Y. Fizika va ekologik ta’lim. - T: O’qituvchi, 1992-180 b 17. Tojiboyev. Sh. J. va boshqalar. Ekologiya asoslarida amaliy mashg’ulotlar. Namangan-2006-54 b. 18. Tursunov. X. T. Ekologiya. - T: CHinorenik, 2006. 33 19. Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida O’zbekiston Respublikasining 1992--yil 9- dekabr qonuni. - T: Adolat, 1993. 20. Xolmo’minov. J. Ekologiya va qonun. - T: Adolat, 2000. Internet saytlari: 1. www.nature.uz 2. www.uz.nature.uz . 3. www.cares.uz . 4. www.ziyonet.uz 5. www.arxiv.uz 6. www.google.ru 7. www.physics.ru 8. https://lex.uz/docs 9. www . wikipedia . com 34

Ekologiya va uning tushunchalari

Sotib olish

  • O'xshash dokumentlar