Eksperimental psixalogiyaning asosiy tamoyillari - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	61.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

1 Продаж

Eksperimental psixalogiyaning asosiy tamoyillari

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
-guruh talabasi
ning
Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Eksperimental psixalogiyaning asosiy
tamoyillari ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri
Ilmiy rahbar:

Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………….………3-5
I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi va
vazifalari…………………………………………………….6-10
1.2. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish bosqichlari va
ilmiy maktablari…………………………………………..11-19
II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING
ASOSIY TAMOYILLARI VA ULARNING AMALIY
QO’LLANISHI
2.1. Eksperimental psixologiyaning metodologik
tamoyillari…………………………………………………20-25
2.2. Eksperimental psixologiyaning amaliy yo‘nalishlari va
natijalardan foydalanish imkoniyatlari ……………….. .…26-31
XULOSA…………………………………………….....…32-33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..……….…34-35
2

KIRISH
Inson psixik hayotini ilmiy asosda o‘rganish psixologiya fanining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Psixologiya qadimdan inson tafakkuri, hissiyoti
va xulq-atvorini tushuntirishga intilgan bo‘lsa-da, uning haqiqiy ilmiy yo‘nalish
sifatida shakllanishi eksperimental usullarni qo‘llash bilan bog‘liqdir.
Eksperimental psixologiya psixik jarayonlarni tajriba orqali sinab ko‘rish, ularni
o‘lchash, tahlil qilish va nazariy jihatdan asoslash imkonini beradi. Aynan shu
jihati bilan u psixologiyaning boshqa yo‘nalishlaridan ajralib turadi. Mazkur
yo‘nalish ilmiy tadqiqotlarda obyektivlik, takrorlanuvchanlik va aniq mezonlarga
asoslanishni ta’minlaydi. Shu bois eksperimental psixologiya bugungi kunda
insonning idrok, xotira, tafakkur, diqqat, emotsiya, motivatsiya va xulq-atvori kabi
murakkab jarayonlarini chuqur o‘rganishda asosiy vosita sifatida e’tirof etiladi.
Zamonaviy psixologiyada har qanday ilmiy gipotezani tasdiqlash yoki rad etish
uchun tajriba asosidagi dalillar zarur bo‘lib, bu jarayon eksperimental tamoyillarga
tayanadi. Eksperimental psixologiya, bir tomondan, nazariy asoslarni ilmiy faktlar
bilan bog‘laydi, ikkinchi tomondan, inson faoliyatini amaliy jihatdan yaxshilashga
xizmat qiladi. Ta’lim tizimida o‘quvchilarning bilish jarayonlarini o‘rganish, ishlab
chiqarish sohasida inson omilining ta’sirini aniqlash, tibbiyotda psixik buzilishlarni
tahlil qilish, sportda motivatsiya va diqqatni oshirish kabi ko‘plab sohalarda
eksperimental usullar muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham ushbu kurs
ishida eksperimental psixologiyaning nazariy va metodologik asoslari, uning
asosiy tamoyillari hamda amaliy qo‘llanish jihatlari atroflicha tahlil qilinadi.
Mavzuning dolzarbligi Eksperimental psixologiyaning dolzarbligi, avvalo, inson
psixikasini chuqur va obyektiv o‘rganish zaruratidan kelib chiqadi. Hozirgi davrda
fan va texnika jadal rivojlanayotgan, inson faoliyatining barcha sohalarida raqobat
kuchaygan sharoitda, inson omilini to‘g‘ri tushunish, uning psixik xususiyatlarini
ilmiy asosda o‘rganish ijtimoiy taraqqiyotning muhim shartiga aylangan. Shunday
sharoitda eksperimental psixologiya nafaqat nazariy bilim manbai, balki amaliy
masalalarni hal etishda ham asosiy vosita sifatida ahamiyat kasb etmoqda. Inson
tafakkuri, idroki, emotsiyasi, qaror qabul qilish jarayoni va xulq-atvorini tajriba
3

orqali o‘rganish imkoniyati jamiyat taraqqiyotiga, ayniqsa, ta’lim, tibbiyot,
boshqaruv va ishlab chiqarish sohalariga katta hissa qo‘shadi.
Shuningdek, zamonaviy psixologiyada sub’ektiv kuzatuvlar yoki taxminlarga
emas, balki ilmiy dalillarga tayanish tamoyili ustuvor bo‘lib bormoqda. Bu esa
eksperimental psixologiyaning rolini yanada oshiradi.
Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — eksperimental
psixologiyaning mohiyatini, uning ilmiy asoslarini, nazariy va metodologik
tamoyillarini chuqur o‘rganish hamda ushbu yo‘nalishning zamonaviy psixologiya
fanidagi o‘rni va ahamiyatini tahlil qilishdan iboratdir. Eksperimental psixologiya
inson psixik jarayonlarini aniq, obyektiv va ishonchli ilmiy mezonlar asosida
o‘rganish imkonini beruvchi fan sifatida shakllangan bo‘lib, kurs ishining maqsadi
ana shu yo‘nalishning ilmiy mohiyatini ochib berish, uning shakllanish
bosqichlarini, asosiy nazariy yondashuvlarini, metodologik tamoyillarini va amaliy
qo‘llanish imkoniyatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilishni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishining vazifalari Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib, quyidagi ilmiy-
amaliy vazifalar belgilandi:
1. Eksperimental psixologiyaning nazariy asoslarini o‘rganish. Bu vazifa
doirasida eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi, tadqiqot
yo‘nalishlari va uning boshqa psixologik fan tarmoqlari bilan aloqasi tahlil
qilinadi.
2. Eksperimental psixologiyaning tarixiy shakllanish bosqichlarini
yoritish. Eksperimental yondashuvning psixologiya fanida paydo bo‘lishi,
V. Vundt, E. Torndayk, J. Uotson, B. Skinner, J. Piage kabi olimlarning
ilmiy hissasi hamda ularning qarashlarining hozirgi kunda tutgan o‘rni tahlil
qilinadi.
3. Eksperimental psixologiyaning asosiy metodologik tamoyillarini
aniqlash va tahlil qilish. Mazkur vazifa doirasida obyektivlik, nazorat,
o‘lchovlilik, takrorlanuvchanlik, ilmiy gipotezani tajriba orqali sinash,
ma’lumotlarni ishonchli qayta ishlash kabi tamoyillar ilmiy asosda
yoritiladi.
4

4. Eksperimental tadqiqotlarda qo‘llaniladigan uslublarni o‘rganish.
Psixologik tajriba, test, kuzatish, so‘rovnoma, laboratoriya sharoitida
o‘lchovlar o‘tkazish kabi metodlar mohiyati va ularning ilmiy afzalliklari
tahlil qilinadi.
5. Eksperimental psixologiyaning amaliy ahamiyatini aniqlash. Ushbu
vazifa doirasida inson faoliyatining turli sohalarida (ta’lim, ishlab chiqarish,
sport, tibbiyot, boshqaruv) eksperimental psixologik yondashuvlardan
foydalanish imkoniyatlari va natijalari ko‘rib chiqiladi.
6. O‘zbekiston sharoitida eksperimental psixologiyaning rivojlanish
istiqbollarini tahlil qilish. Mustaqillik yillarida psixologiya sohasida olib
borilayotgan islohotlar, ilmiy tadqiqotlarning yangi yo‘nalishlari, yosh
olimlar faoliyatida eksperimental metodlarning o‘rni o‘rganiladi.
Kurs ishining predmeti Ushbu kurs ishining predmeti — inson psixik
jarayonlarini ilmiy asosda o‘rganishda eksperimental psixologiyaning tutgan o‘rni,
uning metodologik tamoyillari, ilmiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan tajriba usullari
va ularning amaliy samaradorligidir. Eksperimental psixologiya inson ruhiyati,
xulq-atvori, idrok, tafakkur, diqqat, xotira, emotsiya va motivatsiya kabi
jarayonlarni tajriba yo‘li bilan o‘rganishni maqsad qiladi. Shu bois kurs ishining
predmeti — psixik hodisalarni eksperimental usullar yordamida tahlil qilish, bu
jarayonda qo‘llaniladigan ilmiy tamoyillarni ochib berish va ularni amaliy
faoliyatga tatbiq etishdir.
5

I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi va
vazifalari
Eksperimental psixologiya – bu psixologiya fanining shunday yo‘nalishiki, u
inson psixikasini, ruhiy jarayonlarini, xulq-atvori va faoliyatini ilmiy tajriba
asosida o‘rganadi. Eksperiment atamasi lotincha “experimentum” so‘zidan olingan
bo‘lib, “tajriba”, “sinov” degan ma’nolarni bildiradi. Eksperimental psixologiya
fan sifatida inson ruhiyatidagi hodisalarni obyektiv tarzda o‘lchash, ularni tajriba
orqali sinash, qayta tekshirish va ishonchli ilmiy natijalarga asoslangan xulosalar
chiqarishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Ushbu yo‘nalish psixologiyani
falsafiy mulohazalardan chiqarib, aniq fanlar darajasiga ko‘targan eng muhim
bosqichlardan biridir. Shuning uchun ham eksperimental psixologiya psixologiya
fanining metodologik poydevori sifatida qaraladi. Psixologiyada eksperiment
usulining paydo bo‘lishi XIX asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Shu davrda
nemis olimi Vilgelm Vundt tomonidan 1879-yilda Leyptsig shahrida birinchi
eksperimental psixologiya laboratoriyasi tashkil etildi. Aynan shu voqea
psixologiyaning mustaqil ilmiy fan sifatida ajralib chiqishiga zamin yaratdi. Vundt
psixologik tadqiqotlarni obyektiv o‘lchash, insonning hissiy va idrokiy
jarayonlarini tajriba yo‘li bilan tahlil qilish usullarini ishlab chiqdi. Keyinchalik
uning izdoshlari – Ebbingauz, Torndayk, Uotson, Pavlov, Skinner, Titchener va
boshqalar eksperimental psixologiyaning metodikasini takomillashtirib, bu
yo‘nalishni fan sifatida mustahkamlashda muhim rol o‘ynadilar. Eksperimental
psixologiyaning predmeti – bu inson psixikasini tashkil etuvchi jarayonlar, holatlar
va xususiyatlarni tajriba asosida o‘rganish, ularning qonuniyatlarini aniqlash
hamda ularni ilmiy jihatdan asoslab berishdir. Psixologik eksperimentda insonning
diqqat, idrok, xotira, tafakkur, emotsiya, motivatsiya, reaksiya tezligi, qaror qabul
qilish jarayoni kabi holatlar o‘lchanadi. Shuningdek, shaxsning ichki kechinmalari
6

va ularning tashqi xulq-atvorga ta’siri, psixik jarayonlarning o‘zaro aloqasi va
o‘zgaruvchanligi ham tahlil qilinadi. Eksperimentning predmeti faqatgina inson
ruhiy holatlarini o‘lchash bilan cheklanmay, balki psixik hodisalarning tashqi
omillar bilan bog‘liqligini, ijtimoiy muhit, motivatsiya, stress, o‘quv va mehnat
faoliyatining psixologik jihatlarini ham o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Eksperimental
psixologiyaning maqsadi – psixik hodisalarni ilmiy usullar orqali obyektiv tarzda
aniqlash, ularning ichki mexanizmlarini ochib berish, psixologik qonuniyatlarni
amaliyotda qo‘llash va inson faoliyatini yanada samarali tashkil etishdan iboratdir.
Eksperiment orqali psixologlar insonning ichki dunyosini bevosita tahlil qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa psixologik jarayonlarning nazariy tavsifidan
tashqari, ularni empirik dalillar bilan mustahkamlash imkonini beradi.
Eksperimental tadqiqotlarda olingan natijalar psixologiyaning boshqa yo‘nalishlari
– pedagogik, ijtimoiy, klinik, sport va mehnat psixologiyalarining rivojlanishiga
asos bo‘lib xizmat qiladi. Eksperimental psixologiyaning vazifalari ham keng
qamrovli bo‘lib, ularning har biri inson psixikasini chuqurroq o‘rganish va tahlil
qilishga qaratilgan. Birinchi navbatda, bu yo‘nalishning vazifasi – psixik
hodisalarni aniq o‘lchashga imkon beruvchi ilmiy metodlarni ishlab chiqishdir.
Ikkinchi vazifasi – tajriba natijalarini qayta tekshirish va ularning ishonchliligini
ta’minlash uchun nazorat sharoitlarini yaratishdan iborat. Uchinchi vazifasi – turli
psixik jarayonlar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlash, ya’ni bir
omilning boshqasiga ta’sirini ilmiy tajriba orqali asoslashdir. To‘rtinchi vazifasi –
inson faoliyatida uchraydigan psixologik muammolarni tajriba asosida hal etish va
ularning amaliy yechimlarini ishlab chiqishdan iborat. Bundan tashqari,
eksperimental psixologiyaning muhim vazifalaridan biri – olingan natijalarni ilmiy
nazariyalar bilan solishtirib, yangi ilmiy konsepsiyalar ishlab chiqishdir.
Shuningdek, eksperiment asosida olingan ma’lumotlarni ta’lim, sog‘liqni saqlash,
ishlab chiqarish, sport va ijtimoiy sohalarda qo‘llash orqali inson omilining
samaradorligini oshirish ham ushbu fan yo‘nalishining amaliy vazifasidir. Shu
bilan birga, eksperimental psixologiya insonning individual va shaxsiy
xususiyatlarini, shuningdek, ularning ijtimoiy muhit bilan o‘zaro ta’sirini tahlil
7

qilish orqali jamiyatda sog‘lom psixologik muhitni shakllantirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalari
o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning barchasi inson psixikasini ilmiy
asosda o‘rganish, ruhiy jarayonlarni chuqur tahlil qilish va bu jarayonlarning
amaliy ahamiyatini ochib berishga qaratilgan. Shu bois, bu fan nafaqat psixologiya
nazariyasining, balki uning amaliy tarmoqlarining ham metodologik poydevorini
tashkil etadi. Eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalarini
yanada kengroq, batafsilroq yoritish uchun avvalo inson psixikasini o‘rganishda
eksperimentning tutgan o‘rnini chuqur tahlil qilish lozim. Psixologiya fanining
boshqa yo‘nalishlaridan farqli ravishda, eksperimental psixologiya inson ruhiy
hayotining turli tomonlarini bevosita tajriba orqali o‘rganishga asoslanadi. Bu
yo‘nalishning o‘ziga xosligi shundaki, u psixik hodisalarni faqatgina nazariy tahlil
qilish bilan cheklanmay, balki ularni o‘lchash, kuzatish, solishtirish va statistik
jihatdan ishonchli xulosalar chiqarish imkonini beradi. Shuning uchun ham
eksperimental psixologiya fan sifatida insonning psixik dunyosini ilmiy asosda,
obyektiv tarzda tahlil qilishni o‘zining bosh maqsadi qilib olgan. Ushbu
yo‘nalishning paydo bo‘lishi psixologiyani aniq va ishonchli ilmiy fan darajasiga
ko‘targan muhim tarixiy burilish bo‘ldi. Chunki undan avvalgi psixologik
qarashlar ko‘proq falsafiy mulohazalarga, sub’ektiv kuzatuvlarga asoslangan
bo‘lib, ular inson psixikasining murakkab mexanizmlarini to‘liq ochib bera
olmagan. Eksperimental psixologiya ana shu bo‘shliqni to‘ldirib, inson ruhiyatini
o‘rganishda qat’iy ilmiy tamoyillarni joriy etdi. Eksperimental psixologiyaning
predmeti – bu inson psixikasida kechadigan jarayonlarni, holatlarni va ularning
o‘zaro bog‘liqligini tajriba orqali o‘rganish, ularning qonuniyatlarini aniqlash va
ilmiy jihatdan asoslab berishdir. Psixik hodisalar, ya’ni diqqat, idrok, xotira,
tafakkur, hissiyot, iroda va motivatsiya kabi jarayonlar eksperimental yo‘l bilan
o‘rganiladigan asosiy obyektlardir. Bularning har biri inson faoliyatining ajralmas
qismi bo‘lib, ularni eksperimental sharoitda o‘lchash orqali inson xulq-atvorining
ichki mexanizmlarini tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. Masalan, insonning
diqqatining barqarorligi yoki tez chalg‘ishi, idrokning aniqligi, xotiraning sig‘imi,
8

tafakkurning tezligi, emotsional reaksiyalarning intensivligi kabi ko‘rsatkichlar
maxsus eksperimentlar orqali aniqlanadi. Bu esa insonning individual psixologik
xususiyatlarini chuqur o‘rganishga yordam beradi. Eksperimental psixologiyaning
maqsadi esa psixik hodisalarning mohiyatini obyektiv tarzda o‘rganish, ularning
yuzaga kelish sabablari va rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy dalillar asosida tahlil
qilishdan iboratdir. Boshqacha aytganda, bu fan inson ruhiyatidagi turli
jarayonlarning sabab-oqibat aloqalarini aniqlash, ularni modellashtirish va ularning
amaliyotdagi ifodalarini o‘rganishni maqsad qiladi. Eksperiment psixologik
tadqiqotning markaziy metodidir, u orqali olim inson psixikasidagi muayyan
o‘zgarishlarni maqsadga muvofiq ravishda boshqaradi va o‘lchaydi. Shu jihatdan,
eksperimental psixologiya ilmiy gipotezalarni sinash, ularni tasdiqlash yoki rad
etish uchun eng ishonchli yo‘ldir. Masalan, “diqqat charchoq bilan kamayadimi?”,
“stress xotiraga qanday ta’sir qiladi?”, “mukofot motivatsiyani kuchaytiradimi?”
kabi savollarni aynan eksperimental yondashuv orqali ilmiy asosda o‘rganish
mumkin bo‘ladi. Eksperimental psixologiyaning vazifalari ham juda keng ko‘lamli
bo‘lib, ularning barchasi inson psixikasini yanada chuqurroq tahlil qilishga
qaratilgan. Birinchi navbatda, bu yo‘nalishning asosiy vazifasi – psixologik
hodisalarni o‘lchashga imkon beruvchi ilmiy metodlarni ishlab chiqish va ularni
takomillashtirishdir. Chunki eksperimentning muvaffaqiyati to‘liq ravishda
qo‘llanilayotgan metodning aniqligi va ishonchliligiga bog‘liq. Ikkinchi vazifasi –
tajriba natijalarining obyektivligini ta’minlash, ya’ni inson omilining sub’ektiv
ta’sirini kamaytirish uchun nazorat sharoitlarini yaratishdir. Uchinchi vazifasi –
o‘rganilayotgan psixik hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqligini aniqlash,
masalan, diqqatning charchash bilan o‘zgarishini yoki stressning ish
samaradorligiga ta’sirini aniqlashdir. To‘rtinchi vazifasi – olingan natijalarni
nazariy asoslar bilan taqqoslash, ularni umumlashtirish va yangi ilmiy xulosalar
chiqarishdan iborat. Beshinchi vazifasi esa eksperimental natijalarni amaliyotda
qo‘llash, ya’ni ta’lim jarayonini takomillashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish, sportchilarning psixologik tayyorgarligini kuchaytirish, tibbiyotda ruhiy
kasalliklarni davolashda psixoterapevtik metodlarni ishlab chiqishda
9

foydalanishdir. Eksperimental psixologiya shuningdek, insonning shaxsiy
xususiyatlari, temperament, xarakter, emotsional barqarorlik kabi omillarni
o‘rganish orqali individual yondashuvni ta’minlash imkonini beradi.
Eksperimentlar yordamida psixolog insonning xatti-harakatlarini, qaror qabul
qilish jarayonlarini, stress holatlarida o‘zini tutishini, motivatsion omillar ta’sirini
aniq raqamlar asosida tahlil qiladi. Bu esa psixologiya fanini yanada obyektiv va
aniq fan darajasiga ko‘taradi. Eksperimental psixologiyaning yana bir muhim
vazifasi – o‘rganilayotgan jarayonlarni modellashtirishdir. Masalan, laboratoriya
sharoitida o‘quv jarayonini, diqqatni boshqarish yoki stress holatini sun’iy ravishda
yaratib, insonning psixik reaksiyalarini kuzatish va ularni tahlil qilish orqali
nazariy gipotezalarni tekshirish mumkin. Shuningdek, bu fan zamonaviy
texnologiyalar, masalan, kompyuter dasturlari, psixometrik testlar, neyropsixologik
o‘lchovlar yordamida eksperimentlarni yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Eksperimental psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalarining barchasi
insonning ichki dunyosini, uning hissiyotlari va tafakkurini ilmiy asosda
tushuntirishga qaratilgan bo‘lib, bu yo‘nalishning nazariy va amaliy ahamiyatini
yanada oshiradi. Shu bois eksperimental psixologiya nafaqat ilmiy tadqiqotlarda,
balki ta’lim, boshqaruv, tibbiyot, sport, ijtimoiy munosabatlar sohalarida ham keng
qo‘llanilmoqda. Bu yo‘nalishning asosiy maqsadi insonni yanada chuqurroq
anglash, uning imkoniyatlarini ochish va ruhiy salomatligini mustahkamlashga
xizmat qiladi.
10

1.2. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish bosqichlari
va ilmiy maktablari
Eksperimental psixologiyaning shakllanishi va rivojlanish jarayoni uzluksiz
davom etib, u nafaqat psixologiya fanining, balki butun ilmiy tafakkurning
rivojlanishida beqiyos rol o‘ynagan. Bu yo‘nalishning ildizlari insonning ongini,
hissiyotlarini va xulq-atvorini tushunishga bo‘lgan qadimiy intilishlardan
boshlanadi. Dastlab qadimgi yunon faylasuflari – Aristotel, Platon, Gippokrat va
Galen inson ruhiy holatlarini tushuntirishga harakat qilgan bo‘lsalar-da, ularning
qarashlari ko‘proq falsafiy va nazariy xarakterga ega edi. Ular inson ruhiyatini
kuzatuv asosida o‘rganishga intilgan bo‘lsalar-da, o‘sha davrda ilmiy tajriba
metodlari hali shakllanmagan edi. Shuning uchun bu davr psixologiyasi “falsafiy
psixologiya” deb ataladi. Keyinchalik, Yevropa uyg‘onish davrida tajriba va
kuzatuv asosida tabiat hodisalarini o‘rganishga qaratilgan yondashuvlar paydo
bo‘ldi, bu esa psixik jarayonlarni ham ilmiy yo‘l bilan tahlil qilish zaruratini
tug‘dirdi. Eksperimental psixologiyaning haqiqiy ilmiy bosqichi XIX asrda
boshlangan bo‘lib, bu davrda psixologiya falsafadan ajralib chiqib, mustaqil fan
sifatida shakllandi. Bu jarayonning boshlanishida Vilgelm Vundtning faoliyati hal
qiluvchi rol o‘ynadi. U inson ongini ilmiy asosda o‘rganish mumkinligini isbotlab
berdi va shu orqali psixologiyani aniq fanlar qatoriga qo‘shdi. Vundt o‘z
laboratoriyasida sezgi, idrok, diqqat va reaktsiya vaqtini o‘lchash bo‘yicha turli
tajribalar o‘tkazgan. U insonning ruhiy faoliyatini “elementar jarayonlar”ga ajratib,
ularni aniq o‘lchovlar yordamida tahlil qilish mumkinligini ko‘rsatdi. Bu
yondashuv psixologiyada “strukturaviy yo‘nalish” (strukturalizm) deb nom olgan.
Vundtning shogirdi Edvard Titchener esa bu g‘oyalarni Angliya va AQShda
davom ettirib, ongni “asosiy elementlarga” ajratish nazariyasini ilgari surdi. Unga
ko‘ra, inson ongidagi barcha murakkab hodisalar sezgilar, tasavvurlar va
hissiyotlar kabi elementlardan iborat bo‘lib, ularni laboratoriyada tahlil qilish
mumkin. Shu tariqa, psixologiya tajriba asosidagi ilmiy fan sifatida shakllana
boshladi. Ammo XX asr boshlariga kelib, bu yondashuvga qarshi yangi ilmiy
11

oqimlar vujudga keldi. Jumladan, funksionalizm yo‘nalishi psixik jarayonlarni
faqat tuzilmasi jihatidan emas, balki ularning amaliy hayotdagi vazifasi va
ahamiyati jihatidan o‘rganish kerakligini ilgari surdi. Uilyam Jeyms bu
yo‘nalishning asoschisi bo‘lib, u inson ongini doimiy o‘zgaruvchan jarayon
sifatida talqin qildi. Uning fikricha, ong bu faqat tasvirlar to‘plami emas, balki faol
tizim bo‘lib, u organizmning muhitga moslashuvini ta’minlaydi. Bu g‘oya
eksperimental psixologiyani yanada amaliy yo‘nalishga burdi, chunki endi
insonning xatti-harakati, faoliyati, motivatsiyasi ham tadqiqot obyektiga aylandi.
Shu davrda psixologiyada behaviorizm, ya’ni xulq-atvor psixologiyasi shakllandi.
Jon B. Uotson 1913-yilda e’lon qilgan “Psixologiyani xulq-atvor haqidagi fan
sifatida ko‘rish” maqolasida ong tushunchasini rad etib, psixologiya faqat
kuzatiladigan va o‘lchash mumkin bo‘lgan hodisalar – insonning xulq-atvori bilan
shug‘ullanishi kerakligini ta’kidladi. Uotson va undan keyingi olimlar – E.
Torndayk, I. Pavlov, B. F. Skinnerlar o‘z tajribalari orqali o‘rganish jarayonining
asosiy qonuniyatlarini ishlab chiqdilar. Pavlovning shartli reflekslar nazariyasi
eksperimental psixologiyada tub burilish yasadi. U hayvonlarda shartli reflekslarni
shakllantirish orqali o‘rganish mexanizmlarini aniqlab berdi. Skinner esa “operant
o‘rganish” nazariyasini ishlab chiqib, mukofot va jazoning inson xulqiga qanday
ta’sir qilishini tajriba yo‘li bilan isbotladi. Bu yondashuv psixologiyada
eksperiment metodining amaliy ahamiyatini yanada oshirdi. Behaviorizm davrida
psixologiya aniq, o‘lchovli va obyektiv fan sifatida shakllandi. Shu bilan birga,
Gestalt psixologiyasi ham eksperimental psixologiyaning rivojiga katta hissa
qo‘shdi. Gestalt maktabi vakillari – M. Vertgeymer, K. Koffka va V. Keller inson
idrokini alohida elementlarga emas, balki yaxlit butunlik sifatida o‘rganish
zarurligini ta’kidladilar. Ularning mashhur “Gestalt qonunlari” (yaqinlik,
o‘xshashlik, davomiylik va boshqalar) idrok jarayonini tushuntirishda muhim
nazariy asos bo‘ldi. Gestalt psixologiyasi tajriba asosida inson tafakkurining
kreativ jihatlarini, muammoni hal etish va “insayt” hodisasini o‘rgandi. Bu
nazariya keyinchalik kognitiv psixologiyaning shakllanishiga zamin yaratdi. XX
asrning o‘rtalaridan boshlab, kognitiv inqilob deb nomlangan davr boshlandi.
12

Kognitiv psixologiya inson ongini “axborotni qayta ishlovchi tizim” sifatida talqin
qilib, diqqat, xotira, tafakkur, tilda fikrlash, qaror qabul qilish kabi jarayonlarni
eksperimental usullar yordamida tahlil qildi. Bu yo‘nalish rivojida kompyuter
texnologiyalarining paydo bo‘lishi katta turtki bo‘ldi, chunki inson tafakkuri
kompyuter algoritmlariga o‘xshash tarzda modellashtirila boshlandi. J. Bruner, U.
Nayser, J. Miller kabi olimlar inson tafakkurining strukturasi va jarayonlarini
eksperimentlar orqali o‘rganib, kognitiv model nazariyasini yaratdilar. Shu davrda
eksperimental psixologiya faqat laboratoriya bilan cheklanmay, insonning kundalik
faoliyatidagi psixik jarayonlarni ham o‘rganishga yo‘naltirildi. Keyinchalik
neyropsixologiya va neyrobiologiya sohalarining rivojlanishi eksperimental
psixologiyani yangi bosqichga olib chiqdi. Zamonaviy texnologiyalar – EEG
(elektroensefalografiya), fMRI (funktsional magnit-rezonans tomografiya), PET
(pozitron-emission tomografiya) kabi usullar yordamida insonning miya faoliyati
real vaqt rejimida kuzatila boshlandi. Bu esa psixologik jarayonlarning fiziologik
asoslarini aniqlash imkonini berdi. Masalan, xotira, diqqat, stress, hissiyot,
motivatsiya kabi jarayonlar miya faoliyati bilan bevosita bog‘liq ekanligi tajribalar
orqali isbotlandi. Bugungi kunda eksperimental psixologiya multidisiplinar
yo‘nalishga aylanib, sun’iy intellekt, kognitiv neyrofanlar, bihevioral iqtisodiyot,
ta’lim texnologiyalari va psixometrik diagnostika kabi sohalar bilan uzviy
bog‘langan. Eksperimental psixologiya nafaqat inson tafakkurini o‘rganish, balki
uni takomillashtirish, rivojlantirish va real hayotdagi muammolarga amaliy yechim
topishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, ta’lim tizimida
o‘quvchilarning diqqatini oshirish, motivatsiyasini kuchaytirish, xotira
jarayonlarini samarali boshqarish bo‘yicha eksperimental tadqiqotlar olib
borilmoqda. Ishlab chiqarish sohasida esa ishchilarning psixologik charchoqlarini
kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, xavfsiz mehnat muhitini yaratish
uchun eksperimental psixologik usullar qo‘llanilmoqda. Shu bilan birga, sport
psixologiyasida sportchilarning stress holatlaridagi emotsional barqarorligini
oshirish, raqobat paytida psixik tayyorgarligini mustahkamlashda eksperimental
metodlardan keng foydalanilmoqda. Xulosa qilib aytganda, eksperimental
13

psixologiyaning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari inson tafakkurining ilmiy
o‘sish jarayonini, psixologiyaning nazariy va amaliy jihatdan mustahkamlanishini
aks ettiradi. Bu yo‘nalish bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan,
aksincha, zamonaviy ilmiy texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda yangi
bosqichga ko‘tarilgan. Eksperimental psixologiya nafaqat ilmiy tahlil vositasi,
balki inson ruhiyatini chuqur anglash, uni yanada mukammal o‘rganish va
rivojlantirishning eng ishonchli yo‘nalishlaridan biri sifatida o‘z o‘rnini
mustahkam egallab bormoqda. Eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari
Eksperimental psixologiya inson psixikasini ilmiy asosda o‘rganishning eng
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u psixologik hodisalarni kuzatish, o‘lchash,
tahlil qilish va ularning sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Ushbu yo‘nalishning asosiy afzalligi shundaki, u psixik jarayonlarni faqat nazariy
jihatdan emas, balki amaliy tajribalar orqali, ya’ni aniq ilmiy metodlar yordamida
o‘rganadi. Eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari bu yo‘nalishning
metodologik asosini tashkil etadi va psixologik tadqiqotlarning ilmiy
ishonchliligini, obyektivligini va takrorlanuvchanligini ta’minlaydi. Birinchi
tamoyil – obyektivlik tamoyilidir. Bu tamoyilga ko‘ra, psixologik tadqiqotlar
tadqiqotchining shaxsiy fikri, qarashi yoki hissiyotlariga bog‘liq bo‘lmasligi kerak.
Ya’ni, natijalar faqat faktlarga, o‘lchovlarga va eksperiment jarayonida olingan
aniq ma’lumotlarga asoslanishi lozim. Inson psixikasini o‘rganishda obyektivlikni
ta’minlash oson emas, chunki psixik jarayonlar bevosita ko‘rinmaydi, balki
ularning natijalari orqali aniqlanadi. Shu sababli eksperimental psixologiyada turli
o‘lchov vositalari, testlar, statistik tahlil usullari va maxsus apparatlar qo‘llaniladi.
Obyektivlik natijalarning ilmiy ishonchliligini kafolatlaydi va ularni boshqa
tadqiqotchilar tomonidan ham tasdiqlanishini ta’minlaydi. Ikkinchi tamoyil –
takrorlanuvchanlik tamoyilidir. Bu tamoyil shuni anglatadiki, har qanday
eksperiment shunday o‘tkazilishi kerakki, uni boshqa tadqiqotchilar ham aynan
shunday sharoitda qayta o‘tkazib, o‘xshash natijalarga erishishlari mumkin bo‘lsin.
Agar tajriba natijalari takrorlanuvchi bo‘lmasa, demak, u ishonchli emas.
Takrorlanuvchanlik psixologiyada ilmiy isbotning eng muhim shartlaridan biri
14

hisoblanadi. Shu sababli eksperiment o‘tkazishda barcha bosqichlar –
ishtirokchilar tanlovi, sharoitlar, o‘lchov usullari va natijalarni qayd etish jarayoni
batafsil yozib boriladi. Uchinchisi – nazorat tamoyilidir. Psixologik eksperimentlar
ko‘plab omillar ta’siri ostida kechadi. Shu sababli, o‘rganilayotgan
o‘zgaruvchining ta’sirini aniq baholash uchun nazorat guruhlari tashkil etiladi.
Masalan, agar tadqiqot diqqatni oshirish uchun yangi usulning samaradorligini
aniqlashga qaratilgan bo‘lsa, bir guruh ishtirokchilar yangi metod asosida
o‘qitiladi, ikkinchi guruh esa oddiy usulda. Keyin natijalar solishtiriladi. Shu
tarzda, faqat asosiy o‘zgaruvchi – ya’ni yangi metodikaning ta’siri baholanadi,
boshqa omillar esa nazorat qilinadi. To‘rtinchi tamoyil – o‘lchovlilik tamoyilidir.
Psixologik hodisalar bevosita ko‘rinmaydigan, ichki jarayonlar bo‘lgani uchun,
ularni o‘lchash uchun bilvosita indikatorlar ishlab chiqiladi. Masalan, diqqat
reaktsiya tezligi orqali, xotira esa eslab qolingan ma’lumotlar soni orqali, stress esa
yurak urish tezligi yoki teri elektr qarshiligi orqali o‘lchanadi. O‘lchovlilik
tamoyili psixologik jarayonlarni miqdoriy ko‘rinishda tahlil qilish imkonini beradi
va bu ilmiy natijalarni yanada aniqroq qiladi. Bu tamoyil, shuningdek,
psixologiyada matematik-statistik metodlarning keng qo‘llanilishiga sabab
bo‘lgan. Beshinchi tamoyil – gipotezaga asoslanish tamoyilidir. Har bir
eksperiment avvalo ilmiy gipotezani tekshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Tadqiqotchi avval o‘rganilayotgan muammo yuzasidan ilmiy taxminni ilgari
suradi, so‘ng tajriba orqali uni tekshiradi. Masalan, “charchoq diqqatni
pasaytiradimi?”, “stress xotira samaradorligiga ta’sir qiladimi?” kabi gipotezalar
tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. Gipotezani to‘g‘ri shakllantirish eksperiment
muvaffaqiyatining asosiy omilidir. Oltinchi tamoyil – ishonchlilik va validlik
tamoyilidir. Ishonchlilik (reliability) eksperiment natijalarining barqarorligini
bildiradi, ya’ni agar tajriba bir necha marta o‘tkazilsa, u bir xil natijani berishi
kerak. Validlik esa tajriba vositasining o‘lchayotgan narsa haqiqatan ham
o‘rganilayotgan hodisani ifodalayotganini bildiradi. Masalan, agar diqqat testida
aslida xotira o‘lchanayotgan bo‘lsa, u valid emas. Shu sababli psixologik o‘lchov
vositalari sinovdan o‘tkaziladi, ularning ishonchliligi statistik tahlillar bilan
15

tekshiriladi. Yettinchi tamoyil – etiklik tamoyilidir. Psixologik eksperimentlar
inson ishtirokida o‘tkaziladiganligi sababli, tadqiqot etik me’yorlarga qat’iy rioya
qilgan holda olib borilishi shart. Har bir ishtirokchi tajriba maqsadi va sharoitlari
haqida xabardor qilinadi, ularning roziligi olinadi, shaxsiy ma’lumotlar sir
saqlanadi va tajriba davomida ularning ruhiy yoki jismoniy holatiga zarar
yetkazilmasligi ta’minlanadi. Etik tamoyil inson sha’nini hurmat qilishni, ularning
huquqlarini himoya qilishni va tadqiqotning insonparvarlik ruhida olib borilishini
kafolatlaydi. Eksperimental psixologiyaning bu tamoyillari o‘zaro uzviy bog‘liq
bo‘lib, ular birgalikda psixologik tadqiqotning sifatini, ishonchliligini va ilmiy
ahamiyatini belgilaydi. Obyektivlik natijalarni sub’ektiv xatolardan xoli qiladi,
takrorlanuvchanlik ilmiy asosni mustahkamlaydi, nazorat esa o‘zgaruvchilar
orasidagi bog‘liqlikni aniq ko‘rsatadi, o‘lchovlilik esa psixik jarayonlarni raqamli
ifoda etishga yordam beradi. Gipoteza tamoyili ilmiy izlanish yo‘nalishini
belgilaydi, ishonchlilik va validlik natijalarning haqiqiyligini ta’minlaydi, etik
tamoyil esa inson omilining daxlsizligini kafolatlaydi. Shu bois, eksperimental
psixologiyaning asosiy tamoyillariga amal qilgan holda o‘tkazilgan har bir tadqiqot
natijasi nafaqat ilmiy qiymatga, balki amaliy ahamiyatga ham ega bo‘ladi. Bugungi
kunda ushbu tamoyillar zamonaviy texnologiyalar, masalan, kompyuterlashtirilgan
test tizimlari, neyropsixologik apparatlar, kognitiv modellar orqali yanada
takomillashib bormoqda. Natijada, psixologik eksperimentlar yanada aniq,
obyektiv va ishonchli bo‘lib, inson tafakkuri va ruhiy jarayonlarini chuqur tahlil
qilish imkonini bermoqda. Shu sababli eksperimental psixologiyaning asosiy
tamoyillari zamonaviy psixologiya fanining poydevori bo‘lib qolmoqda.
Eksperimental psixologiya – bu inson psixikasini ilmiy asosda o‘rganishning eng
samarali yo‘nalishlaridan biridir. Psixologik tadqiqotlarda obyektiv natijalarga
erishish, o‘lchovlarning ishonchliligini ta’minlash va ilmiy gipotezalarni aniq
dalillar bilan asoslash uchun muayyan metodologik tamoyillarga tayanish zarur.
Aynan shu tamoyillar eksperimental psixologiyaning asosiy tayanch nuqtalari
hisoblanadi. Har qanday ilmiy eksperiment faqatgina shu tamoyillarga amal
qilingandagina haqiqiy ilmiy qiymatga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham
16

eksperimental psixologiyaning metodologik tamoyillarini chuqur o‘rganish,
ularning mohiyatini ochib berish, amaliy tadqiqotlarda ularni to‘g‘ri qo‘llay bilish
bu fan yo‘nalishining asosiy vazifalaridan biridir. Eksperimental psixologiyaning
birinchi va eng muhim metodologik tamoyili bu obyektivlik tamoyilidir.
Obyektivlik – bu tadqiqotchi shaxsiy qarashlari, hissiyotlari, yoki sub’ektiv
fikrlaridan holi bo‘lgan holda ilmiy faktlarni aniqlashni anglatadi. Psixologik
tadqiqotlarda obyektivlikni ta’minlash oson emas, chunki inson psixikasi ichki
kechinmalarga bog‘liq bo‘lib, ularni bevosita o‘lchash qiyin. Shu sababli
eksperimental psixologiyada maxsus o‘lchov vositalari, standart testlar,
neyropsixologik apparatlar va statistik tahlil usullari qo‘llaniladi. Obyektivlik
tamoyili shuni talab qiladiki, tadqiqot natijalari tadqiqotchining shaxsiy fikriga
emas, balki o‘lchov natijalari, tajriba sharoiti va aniqlangan faktlarga tayanishi
kerak. Ikkinchi metodologik tamoyil – takrorlanuvchanlik tamoyilidir. Bu
tamoyilga ko‘ra, har qanday eksperiment shunday o‘tkazilishi kerakki, uni boshqa
tadqiqotchi ham xuddi shunday sharoitda takrorlab, o‘xshash natijalarga erishsin.
Agar tajriba natijalari takrorlanmasa, demak, u ishonchli hisoblanmaydi.
Takrorlanuvchanlik eksperimental psixologiyada ilmiy dalilning haqiqiyligini
tasdiqlovchi eng muhim mezonlardan biridir. Shu bois, har bir psixologik
eksperiment batafsil rejalashtiriladi, unda barcha o‘zgaruvchilar, tajriba
davomiyligi, ishtirokchilar soni va sharoitlari aniq belgilab qo‘yiladi. Bu nafaqat
natijalarning aniqligini, balki ularning ilmiy qiymatini ham ta’minlaydi. Uchinchi
tamoyil – nazorat tamoyilidir. Eksperiment jarayonida bir nechta omillar inson
xulq-atvoriga yoki psixik jarayonlarga ta’sir qilishi mumkin. Shu sababli
tadqiqotchi tajriba sharoitida nazorat guruhlarini tashkil etadi va o‘rganilayotgan
omilning ta’sirini aniq ajratib ko‘rsatadi. Masalan, agar psixolog yangi o‘quv
metodikasining diqqatni oshirishdagi samaradorligini o‘rganayotgan bo‘lsa, u
holda bir guruh talabalar yangi metodika asosida o‘qitiladi, ikkinchi guruh esa
odatiy usulda ta’lim oladi. Natijalar solishtirilganda aynan o‘quv metodikasining
ta’siri aniq ko‘rinadi. Nazorat tamoyili tajriba natijalarini chalkashtiruvchi tashqi
omillarni kamaytirish uchun juda muhimdir. To‘rtinchi metodologik tamoyil –
17

o‘lchovlilik tamoyilidir. Psixik jarayonlar bevosita ko‘rinmaydi, shuning uchun
ularni o‘lchash uchun bilvosita indikatorlar qo‘llaniladi. Masalan, diqqat darajasi
reaktsiya tezligi orqali, stress darajasi yurak urish tezligi yoki teri qarshiligi orqali,
xotira darajasi esa so‘zlarni eslab qolish miqdori orqali o‘lchanadi. O‘lchovlilik
tamoyili psixologik hodisalarni miqdoriy ifoda etishga, ularni tahlil qilish va
taqqoslash imkonini beradi. Bu tamoyil eksperimental psixologiyada statistik tahlil
va matematik modellashtirishning ahamiyatini oshiradi. Beshinchi tamoyil –
gipotezaga asoslanish tamoyilidir. Har bir eksperiment avvalo ilmiy gipotezadan
boshlanadi, ya’ni tadqiqotchi oldindan qandaydir ilmiy taxminni ilgari suradi.
Eksperimentning asosiy maqsadi esa shu gipotezani tasdiqlash yoki rad etishdir.
Gipotezani to‘g‘ri shakllantirish eksperimentning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois psixologlar tajriba boshlanishidan oldin o‘rganilayotgan
muammoni aniq belgilab oladilar, o‘zgaruvchilarni tanlaydilar va gipotezani ilmiy
asosda quradilar. Oltinchi tamoyil – ishonchlilik va validlik tamoyilidir.
Ishonchlilik – bu eksperimentdan olingan natijalar bir xil sharoitlarda qayta
o‘tkazilganda ham o‘xshash bo‘lishini anglatadi. Validlik esa tajriba natijalari
aynan o‘rganilayotgan hodisani ifodalash darajasini bildiradi. Masalan, agar
diqqatni o‘lchash uchun mo‘ljallangan test aslida xotirani baholayotgan bo‘lsa,
demak u valid emas. Shu bois eksperimental psixologiyada test va metodikalar
sinovdan o‘tkaziladi, ularning ishonchliligi statistik tahlillar orqali tekshiriladi.
Yettinchi metodologik tamoyil – etik tamoyillarga rioya qilishdir. Psixologik
tajribalar inson ishtirokida o‘tkaziladiganligi sababli, ularning axloqiy jihatlari juda
muhimdir. Har bir eksperimentdan oldin ishtirokchilarga tadqiqot maqsadi
tushuntiriladi, ularning roziligi olinadi, tajriba jarayonida ularga zarar
yetkazilmasligi qat’iy nazorat qilinadi. Etik tamoyil inson huquqlari va sha’nini
hurmat qilishni talab etadi. Bundan tashqari, eksperiment natijalari maxfiy
saqlanadi va faqat ilmiy maqsadlarda ishlatiladi. Eksperimental psixologiyaning
metodologik tamoyillari bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Obyektivlik natijalarning
aniqligini ta’minlasa, takrorlanuvchanlik ilmiy ishonchlilikni kafolatlaydi, nazorat
esa tashqi omillarni cheklaydi, o‘lchovlilik esa psixik hodisalarni raqamlar bilan
18

ifodalash imkonini beradi. Gipoteza tamoyili tadqiqotning ilmiy yo‘nalishini
belgilaydi, validlik va ishonchlilik esa natijalarni ilmiy asosda baholashga imkon
yaratadi. Shu bilan birga, etik tamoyil inson omilini himoya qiladi va tadqiqot
jarayonining insonparvarlik ruhida o‘tishini ta’minlaydi. Umuman olganda,
eksperimental psixologiyaning metodologik tamoyillari bu fan yo‘nalishining
nazariy va amaliy poydevorini tashkil etadi. Ular orqali psixologik hodisalarni
ilmiy darajada, aniq, obyektiv va ishonchli tarzda o‘rganish imkoniyati yaratiladi.
Shu bois zamonaviy psixologiya fanida eksperiment usuli va uning metodologik
tamoyillari nafaqat fundamental tadqiqotlarda, balki amaliy psixologik faoliyatda
ham keng qo‘llanilib, inson psixikasining tabiati, xatti-harakatlari va ichki
kechinmalarini chuqur anglashga xizmat qilmoqda.
19

II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYANING
ASOSIY TAMOYILLARI VA ULARNING AMALIY
QO’LLANISHI
2.1. Eksperimental psixologiyaning metodologik tamoyillari
Eksperimental psixologiyaning shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Eksperimental psixologiya zamonaviy psixologiya fanining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri sifatida inson tafakkuri, hissiyotlari va xulq-atvorini
o‘rganishda inqilobiy ahamiyat kasb etgan. Bu yo‘nalishning shakllanishi uzoq
tarixiy jarayon natijasida, turli davrlarda olimlarning ilmiy izlanishlari, nazariy
qarashlari va tajribalari asosida amalga oshgan. Psixologiya fani dastlab
falsafaning bir bo‘lagi sifatida shakllangan bo‘lib, uzoq vaqt davomida inson
ruhiyatini o‘rganishda sub’ektiv kuzatuvlar va falsafiy mulohazalarga tayanilgan.
Ammo ilm-fan rivojlanib, tabiiy fanlarda eksperimental metodlar keng qo‘llanila
boshlagach, inson psixikasini ham ilmiy, obyektiv va tajriba asosida o‘rganish
zarurati paydo bo‘ldi. Shu tariqa XIX asrning ikkinchi yarmida eksperimental
psixologiya mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllandi. Eksperimental
psixologiyaning asoschisi sifatida nemis olimi Vilgelm Vundt e’tirof etiladi. U
1879-yilda Germaniyaning Leypsig shahrida dunyoda birinchi eksperimental
psixologiya laboratoriyasini tashkil etdi. Bu voqea psixologiya tarixida yangi
davrni boshlab berdi, chunki endilikda inson psixikasini o‘rganish ilmiy tajribalar,
kuzatuvlar va o‘lchovlar asosida amalga oshirila boshladi. Vundt o‘z tadqiqotlarida
insonning sezgi, idrok, diqqat va hissiyot jarayonlarini maxsus laboratoriya
uskunalari yordamida o‘rganib, ularni matematik va statistik tahlil qilishga harakat
qildi. U psixologiyani “ongni eksperimental yo‘l bilan o‘rganadigan fan” sifatida
ta’riflagan. Vundtning izdoshlari – Edvard Titchener, Osvald Külpe, Hermann
Ebbinghaus kabi olimlar eksperimental psixologiyaning nazariy asoslarini yanada
20

rivojlantirib, turli laboratoriya tajribalari orqali inson psixikasining murakkab
mexanizmlarini o‘rgandilar. Ayniqsa, Ebbinghaus xotira jarayonini ilmiy
eksperiment yordamida o‘rganib, “unutish egrisi” va “takrorlash qonuni” kabi
fundamental qonuniyatlarni aniqladi. Bu kashfiyotlar psixik hodisalarni miqdoriy
tahlil qilish imkonini yaratdi va psixologiyani aniq fanlar qatoriga olib chiqdi.
Eksperimental psixologiyaning rivojlanishida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
paydo bo‘lgan boshqa ilmiy maktablar ham muhim rol o‘ynadi. Masalan,
amerikalik olim Uilyam Jeyms tomonidan asos solingan funksionalizm yo‘nalishi
inson psixikasini faqat tuzilmasi jihatidan emas, balki uning faoliyatdagi rolini
ham o‘rganishga e’tibor qaratdi. Funksionalizm psixik jarayonlarni tirik
organizmning muhitga moslashuv vositasi sifatida talqin qildi. Bu yondashuv
eksperimental psixologiyada yangi yo‘nalish – xulq-atvor (behaviorizm)
nazariyasiga zamin yaratdi. XX asr boshlarida Jon Uotson tomonidan ilgari
surilgan behaviorizm psixologiyada tub burilish yasadi. Behavioristlar psixik
hodisalarni bevosita kuzatish mumkin emasligini ta’kidlab, faqat tashqi xulq-
atvorni o‘rganishni ilgari surdilar. Uotsonning fikricha, psixologiya faqat
“ko‘rinadigan xulq-atvor” bilan shug‘ullanishi kerak, chunki ularni obyektiv tarzda
o‘lchash va nazorat qilish mumkin. Behaviorizm eksperimental metodni yanada
takomillashtirdi, chunki bu yo‘nalishda inson va hayvonlarning o‘rganish,
reaksiyalarni shakllantirish, shartli reflekslarni hosil qilish kabi jarayonlar
laboratoriya sharoitida batafsil o‘rganildi. Keyinchalik B. F. Skinner bu yo‘nalishni
rivojlantirib, “operant o‘rganish” nazariyasini yaratdi. Uning tajribalari orqali
mukofot va jazolashning inson xulqiga ta’siri aniqlandi. Eksperimental psixologiya
rivojlanishining keyingi bosqichida Gestalt psixologiyasi paydo bo‘ldi. Bu
yo‘nalish vakillari – M. Vertgeymer, K. Koffka va V. Keller inson ongida
butunlikni idrok etish qonuniyatlarini o‘rgandilar. Ularning fikricha, inson idroki
alohida elementlardan emas, balki yaxlit tuzilmalardan iborat bo‘ladi. Gestalt
psixologiyasi eksperimental usullardan foydalangan holda idrok, tafakkur va
muammoni hal etish jarayonlarini o‘rgandi. Bu yo‘nalish psixologiyada yangi
tajriba metodlarini ishlab chiqishga turtki bo‘ldi. XX asrning o‘rtalarida kognitiv
21

psixologiya yo‘nalishi paydo bo‘lib, eksperimental psixologiyaning rivojida yangi
bosqichni boshlab berdi. Kognitiv psixologiya insonning aqliy jarayonlarini –
idrok, xotira, tafakkur, qaror qabul qilish, tilni o‘zlashtirish va muammoni yechish
jarayonlarini eksperimental yo‘l bilan o‘rganishga qaratildi. Kompyuter
texnologiyalarining rivojlanishi bu yo‘nalishga yangi imkoniyatlar yaratdi, chunki
inson tafakkuri kompyuter tizimlariga o‘xshash model sifatida qaralib, “axborotni
qayta ishlash” jarayoni sifatida tahlil qilina boshlandi. Shuningdek,
neyropsixologiya va neyrofanlar rivojlanishi eksperimental psixologiyani yangi
darajaga olib chiqdi. Miya faoliyatini o‘lchash imkonini beruvchi EEG, fMRI, PET
kabi texnologiyalar yordamida insonning psixik holatlari va miya faoliyati
o‘rtasidagi bog‘liqliklar aniqlandi. Bu usullar orqali stress, motivatsiya, diqqat,
emotsiyalar va xotira jarayonlari neyrofiziologik darajada tahlil qilina boshlandi.
Shu bilan eksperimental psixologiya biologik fanlar bilan uzviy integratsiyalashdi.
Eksperimental psixologiya rivojining yana bir muhim bosqichi bu amaliy
yo‘nalishlarning shakllanishidir. XX asrning ikkinchi yarmida eksperimental
metodlar ta’lim psixologiyasi, mehnat psixologiyasi, sport psixologiyasi, reklama
va marketing psixologiyasi, shuningdek klinik psixologiyada keng qo‘llanila
boshlandi. Eksperiment orqali insonning ish unumdorligini oshirish,
o‘quvchilarning diqqatini faollashtirish, stressni kamaytirish, ijobiy motivatsiyani
shakllantirish kabi amaliy muammolarga yechim topish imkoniyati yaratildi.
Bugungi kunda eksperimental psixologiya yanada rivojlanib, sun’iy intellekt,
neyrotexnologiyalar, kognitiv modellashtirish, psixometrik testlar yordamida inson
tafakkuri va xulq-atvorini o‘rganishda yangi ufqlarni ochmoqda. Xulosa qilib
aytganda, eksperimental psixologiyaning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari
insoniyat tafakkurining ilmiy o‘sishini aks ettiradi. U dastlab falsafiy fikrlash
doirasidan chiqib, mustaqil fan sifatida shakllandi, keyinchalik esa zamonaviy
ilmiy usullar va texnologiyalar asosida o‘zining nazariy va amaliy qudratini
namoyon etdi. Eksperimental psixologiya bugungi kunda inson psixikasini eng
chuqur, aniq va ilmiy asosda tahlil qiluvchi yo‘nalish sifatida nafaqat psixologiya,
balki butun insoniyat tafakkurining rivojlanishida muhim o‘rin egallab kelmoqda.
22

Eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari psixologik tadqiqotlarning ilmiy
asosini tashkil etadi. Bu tamoyillar har qanday ilmiy faoliyatda, ayniqsa inson
ruhiyatini o‘rganishda aniqlik, obyektivlik va ishonchlilikni ta’minlashga xizmat
qiladi. Eksperimental psixologiyaning mohiyatini chuqur anglash uchun ushbu
tamoyillarni faqat nazariy jihatdan emas, balki ularning amaliy qo‘llanish
jarayonida ham tahlil qilish lozim. Chunki aynan shu tamoyillar psixologik
eksperimentni oddiy kuzatuv yoki suhbatdan farqlovchi asosiy mezon hisoblanadi.
Birinchi navbatda obyektivlik tamoyilini amaliy misollar asosida ko‘rib chiqamiz.
Masalan, agar psixolog diqqat jarayonini o‘rganayotgan bo‘lsa, u holda natijalar
ishtirokchilarning o‘zini qanday tutishi, psixologga yoqishi yoki yoqmasligi bilan
emas, balki aniqlangan miqdoriy ko‘rsatkichlar – reaktsiya tezligi, xatolar soni
yoki topshiriqni bajarish davomiyligi bilan belgilanadi. Shu yo‘l bilan obyektivlik
ta’minlanadi. Bu tamoyil ilmiy tadqiqotda eng asosiy ahamiyat kasb etadi, chunki
u natijalarning sub’ektiv talqinini cheklaydi va faktlarni real dalillar asosida tahlil
qilish imkonini beradi. Takrorlanuvchanlik tamoyili esa natijalarni tekshirish va
tasdiqlash imkonini beradi. Masalan, agar tadqiqotchi bir guruh talabalarda stress
darajasining xotiraga ta’sirini o‘rganib, ma’lum natijalarga erishsa, boshqa
tadqiqotchi ham shu sharoitda tajribani qayta o‘tkazganda xuddi shunday natijalar
chiqishi kerak. Agar natijalar farq qilsa, demak tajribaning metodikasi yoki nazorat
omillarida kamchilik bor. Shu bois, eksperimental psixologiyada barcha tajribalar
batafsil qayd etiladi: tadqiqot sharoiti, vositalar, ishtirokchilar soni, o‘lchov
usullari va tahlil jarayonigacha bo‘lgan barcha jihatlar aniq yozib boriladi. Bu
nafaqat ilmiy tekshiruvni osonlashtiradi, balki yangi avlod tadqiqotchilariga
tajribani qayta sinab ko‘rish imkonini ham yaratadi. Nazorat tamoyili amaliy
psixologik tajribalarda alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir psixologik hodisaga
bir nechta omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli asosiy o‘zgaruvchining ta’sirini
ajratish uchun maxsus nazorat sharoitlari yaratiladi. Masalan, uyqu
yetishmovchiligi diqqat darajasiga qanday ta’sir ko‘rsatadi degan savolni
o‘rganishda bir guruh odamlarga yetarli uyqu beriladi, ikkinchi guruh esa uyqusiz
holda test topshiradi. Natijalarni solishtirish orqali aynan uyquning yetishmasligi
23

diqqatga qanday ta’sir qilgani aniqlanadi. Nazorat tamoyili shu tarzda tashqi
omillarni neytrallashtirib, tadqiqot natijasining aniq va to‘g‘riligini ta’minlaydi.
O‘lchovlilik tamoyili psixik hodisalarni aniq raqamlar va miqdorlar orqali ifoda
etishga imkon beradi. Bu tamoyil psixologik eksperimentlarni tabiiy fanlarga
yaqinlashtiradi, chunki unda natijalar faqat sifat jihatidan emas, balki miqdoriy
ko‘rsatkichlar orqali baholanadi. Masalan, inson reaktsiyasining tezligi
millisekundlarda, xotira samaradorligi esa eslab qolingan so‘zlar sonida
o‘lchanadi. O‘lchovlilik natijalarni solishtirish, umumlashtirish va statistik tahlil
qilish imkonini beradi. Shuningdek, bu tamoyil psixologiyada zamonaviy texnik
vositalar – kompyuter dasturlari, sensomotor testlar va neyropsixologik o‘lchov
apparatlarining keng qo‘llanilishiga sabab bo‘lgan. Gipotezaga asoslanish tamoyili
esa har qanday ilmiy izlanishning yo‘nalishini belgilaydi. Eksperiment
o‘tkazishdan avval tadqiqotchi muayyan muammo yuzasidan gipoteza ilgari
suradi, ya’ni u taxmin qiladi: ma’lum bir omil inson psixikasiga qanday ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, gipoteza shunday bo‘lishi mumkin: “Yorug‘likning pastligi
xotira faoliyatini kamaytiradi.” So‘ng tadqiqotchi tajriba o‘tkazadi, natijalarni
tahlil qiladi va gipotezani tasdiqlaydi yoki rad etadi. Shu tarzda ilmiy bilish
jarayoni sodir bo‘ladi. Gipoteza psixologik tadqiqotda yo‘l ko‘rsatuvchi kompas
vazifasini bajaradi. Ishonchlilik va validlik tamoyillari esa ilmiy natijalarning sifat
ko‘rsatkichlaridir. Agar tajriba bir necha marta o‘tkazilganda o‘xshash natijalar
bersa, u ishonchli hisoblanadi. Validlik esa tajribaning aslida o‘lchashi kerak
bo‘lgan psixik hodisani qanchalik aniq o‘lchayotganini bildiradi. Masalan, agar
“diqqat testida” ishtirokchi diqqatini emas, balki xotirasini ishlatayotgan bo‘lsa, bu
test valid emas. Shuning uchun eksperimental psixologiyada har bir o‘lchov
vositasi sinovdan o‘tkaziladi, ishonchlilik koeffitsienti hisoblanadi va testning
validlik darajasi aniqlanadi. Etik tamoyillar esa inson ishtirokidagi har qanday
eksperimentda eng muhim axloqiy talab sifatida qaraladi. Ishtirokchilar tajriba
maqsadi haqida xabardor qilinadi, ularning roziligi olinadi va hech qanday zarar
yetkazilmaydi. Shu bilan birga, tajriba natijalari maxfiy saqlanadi va shaxsiy
ma’lumotlar oshkor qilinmaydi. Bu tamoyillar tadqiqotning insonparvarlik ruhida
24

o‘tishini ta’minlaydi va psixologik fan obro‘sini mustahkamlaydi. Shu o‘rinda
aytish mumkinki, eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari bir-birini
to‘ldiradi. Obyektivlik – natijaning haqiqatga yaqin bo‘lishini, takrorlanuvchanlik
– uning ilmiy isbotlanishini, nazorat – sabab-oqibat aloqalarining aniqligini,
o‘lchovlilik – natijaning miqdoriy tahlilini, gipoteza – izlanish yo‘nalishini,
ishonchlilik va validlik – natijalar sifatini, etik tamoyillar esa inson omilini himoya
qiladi. Aynan shu tamoyillar majmui eksperimental psixologiyani boshqa
fanlardan ajratib turadi va uni ilmiy asoslangan, obyektiv, empirik yo‘nalishga
aylantiradi. Bugungi kunda ushbu tamoyillar zamonaviy texnologiyalar, masalan,
neyrotexnologiyalar, virtual reallik eksperimentlari va sun’iy intellekt yordamida
yanada takomillashib bormoqda. Bu esa psixologiyaning eksperimental
yo‘nalishini yanada chuqurlashtirib, inson tafakkuri, hissiyoti va xulq-atvorini
ilmiy asosda tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Shu tarzda,
eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari nafaqat ilmiy izlanishlar uchun
nazariy asos, balki amaliy psixologik faoliyat uchun ham ishonchli metodologik
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
25

2.2. Eksperimental psixologiyaning amaliy yo‘nalishlari va
natijalardan foydalanish imkoniyatlari
Eksperimental psixologiyaning amaliy ahamiyati va rivojlanish istiqbollari
Eksperimental psixologiya hozirgi zamon ilm-fanining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri sifatida inson tafakkuri, hissiyoti, xulq-atvori va ruhiy
holatlarini chuqur o‘rganishga xizmat qilmoqda. Bu yo‘nalishning asosiy
ahamiyati shundaki, u inson psixikasini nazariy mulohazalarga asoslanib emas,
balki ilmiy dalillar va tajriba asosida o‘rganadi. Eksperiment usuli orqali
psixologik hodisalar o‘lchanadi, ularning sabab-oqibat aloqalari aniqlanadi,
shuningdek, inson xulqining ichki mexanizmlari ochib beriladi. Eksperimental
psixologiyaning amaliy ahamiyati juda keng bo‘lib, u ta’lim, tibbiyot, mehnat
psixologiyasi, marketing, boshqaruv, sport, harbiy soha va hatto sun’iy intellekt
tizimlarida ham muhim rol o‘ynaydi. Eng avvalo, ta’lim sohasida eksperimental
psixologiyaning roli beqiyosdir. O‘quvchilarning diqqatini jamlash, xotirani
rivojlantirish, tafakkurni faollashtirish, stressni kamaytirish va motivatsiyani
oshirish kabi jarayonlar aynan psixologik eksperimentlar orqali o‘rganiladi.
Masalan, o‘qituvchilar uchun yangi dars metodikalarining samaradorligi
eksperiment yo‘li bilan sinovdan o‘tkaziladi va natijalar asosida eng foydali usullar
tanlab olinadi. Bu esa o‘quv jarayonining sifatini oshiradi va individual
yondashuvni yo‘lga qo‘yadi. Eksperimental psixologiya sog‘liqni saqlash tizimida
ham katta ahamiyat kasb etadi. Klinik psixologiyada turli ruhiy kasalliklar,
depressiya, stress, fobiya va nevrozlarni davolashda eksperimental yondashuv
muhim rol o‘ynaydi. Masalan, bemorlarning ruhiy holatiga ta’sir etuvchi omillar,
dori vositalarining psixik ta’siri yoki terapevtik metodlarning samaradorligi
eksperiment orqali tekshiriladi. Bundan tashqari, neyropsixologik tajribalar
26

yordamida miya faoliyati bilan xulq-atvor o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanadi. Bu esa
ruhiy kasalliklarni erta aniqlash va davolashda yangi imkoniyatlar yaratadi.
Mehnat psixologiyasi sohasida ham eksperimental usullar keng qo‘llaniladi. Ish
joyidagi muhit, yoritilish darajasi, tovush darajasi yoki ish grafigi insonning ish
samaradorligiga qanday ta’sir qilishi eksperiment orqali aniqlanadi. Shu asosda
mehnat unumdorligini oshiruvchi, charchoqlarni kamaytiruvchi va stressni oldini
oluvchi shart-sharoitlar yaratiladi. Bundan tashqari, kadrlar tanlashda psixologik
testlar va eksperimental o‘lchovlar yordamida xodimlarning aqliy salohiyati,
emotsional barqarorligi va ijtimoiy moslashuv darajasi baholanadi. Bu esa
korxonalar faoliyatining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Eksperimental
psixologiya marketing va reklama sohalarida ham muhim o‘rin tutadi.
Iste’molchilarning e’tiborini jalb etish, ularning tanlov qarorlariga ta’sir ko‘rsatish,
mahsulot dizaynini yaxshilash, reklama samaradorligini oshirish kabi vazifalar
psixologik eksperimentlar asosida bajariladi. Masalan, iste’molchi reklama
ro‘ligidagi rang, musiqa yoki so‘zlarga qanday reaksiya bildiradi – bularning
barchasi eksperiment orqali aniqlanadi. Shu asosda brendlar o‘z strategiyasini
inson psixologiyasiga mos ravishda shakllantiradi. Bugungi kunda sport
psixologiyasida ham eksperimental metodlar keng qo‘llanilmoqda. Sportchilarning
diqqatni jamlash, stressga bardoshlilik, motivatsiya, g‘alabaga ishonch kabi
psixologik omillarini o‘rganish orqali ularning natijalarini yaxshilashga erishiladi.
Masalan, maxsus psixologik mashg‘ulotlar, vizualizatsiya va nafas olish
texnikalarining sportchi faoliyatiga ta’siri eksperiment asosida o‘rganilib, amaliy
natijalar beradi. Eksperimental psixologiya harbiy sohada ham katta ahamiyatga
ega. Harbiy xizmatchilarning stress holatidagi qaror qabul qilish qobiliyati, xavf
ostidagi xulq-atvori, diqqatning taqsimlanishi va hissiy barqarorligi eksperiment
orqali aniqlanadi. Shu asosda maxsus psixologik tayyorgarlik dasturlari ishlab
chiqiladi. Bundan tashqari, inson-mashina o‘zaro ta’sirini o‘rganish, harbiy
texnikani boshqarishdagi psixologik xatolarni kamaytirish ham eksperimental
tadqiqotlar orqali hal etiladi. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish istiqbollari
haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, bugungi kunda bu soha texnologik inqiloblar bilan
27

chambarchas bog‘liq holda jadal rivojlanmoqda. Sun’iy intellekt, neyron
tarmoqlar, miya faoliyatini o‘lchovchi zamonaviy apparatlar, virtual reallik (VR)
va kengaytirilgan reallik (AR) texnologiyalari eksperimental psixologiya
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Masalan, hozirda virtual muhitda insonning
xulqini o‘rganish, stress, fobiya yoki ijtimoiy tashvishlarni davolash bo‘yicha
eksperimentlar o‘tkazilmoqda. Neyropsixologiyada esa fMRI (magnit-rezonans
tomografiya) yordamida inson miyasi faoliyatini kuzatish orqali psixik
jarayonlarning biologik asoslari aniqlanmoqda. Shuningdek, kompyuter
modellashtirish va statistik algoritmlar yordamida inson qaror qabul qilish
mexanizmlari, diqqatning taqsimlanishi, emotsional reaktsiyalar
avtomatlashtirilgan tarzda tahlil qilinmoqda. Bu esa psixologiyani an’anaviy
ijtimoiy fan darajasidan ilmiy-texnik yo‘nalishga olib chiqmoqda. Yana bir muhim
yo‘nalish – eksperimental psixologiyaning tibbiy texnologiyalar bilan
integratsiyasidir. Bugungi kunda kognitiv neyropsixologik tadqiqotlar inson miyasi
faoliyatini sun’iy intellekt yordamida modellashtirishni yo‘lga qo‘ymoqda.
Natijada, miya jarayonlarini aniqlash, ruhiy buzilishlarni erta aniqlash va
individual terapiya dasturlarini ishlab chiqish imkoniyati paydo bo‘lmoqda.
Eksperimental psixologiyaning istiqbollari, shuningdek, ekologik psixologiya,
kognitiv ergonomika, kosmik psixologiya va raqamli texnologiyalar bilan bog‘liq
yangi yo‘nalishlarda ham sezilmoqda. Umuman olganda, eksperimental
psixologiya inson tafakkurining chuqur qatlamlarini ochib beruvchi, nazariy
bilimlarni amaliy hayotga tatbiq etuvchi, jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir
ko‘rsatuvchi ilmiy sohadir. Uning asosiy tamoyillari – obyektivlik, nazorat,
takrorlanuvchanlik, o‘lchovlilik, ishonchlilik, validlik va etiklik tamoyillari –
kelajakda ham psixologik tadqiqotlarning poydevori bo‘lib qoladi. Shu
tamoyillarga tayanilgan holda olib borilgan har bir eksperiment inson ruhiyatining
yangi qirralarini ochib beradi, ilm-fanning rivojiga, ta’lim va sog‘liqni saqlash
tizimining takomillashuviga, inson salomatligi va farovonligining oshishiga xizmat
qiladi. Shunday qilib, eksperimental psixologiya nafaqat ilmiy izlanishning eng
ishonchli yo‘nalishi, balki insoniyat kelajagini yaxshilashga qaratilgan fan sifatida
28

o‘z o‘rnini tobora mustahkamlab bormoqda. Eksperimental psixologiyaning amaliy
ahamiyati tobora kengayib bormoqda va bu yo‘nalish zamonaviy jamiyatda inson
faoliyatining deyarli barcha sohalariga singib ketgan. Chunki inson psixikasini
ilmiy asosda tushunish, uning hissiy kechinmalari, qaror qabul qilish jarayoni,
motivatsiyasi va xulq-atvori mexanizmlarini o‘rganish hayotning har bir jabhasida
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, inson resurslariga tayanadigan
sohalarda eksperimental psixologiyaning roli beqiyosdir. Masalan, ta’lim tizimida
eksperimentlar o‘quvchilarning diqqatini jamlash, xotirani rivojlantirish, o‘qishga
bo‘lgan motivatsiyani oshirish va stressni kamaytirish bo‘yicha samarali usullarni
aniqlash imkonini beradi. Tajribalar natijasida dars o‘tishning optimal davomiyligi,
dam olish oraliqlari, yoritilish darajasi va o‘qitish uslublari psixik jarayonlarga
qanday ta’sir ko‘rsatishi aniqlanadi. Shu asosda psixologik jihatdan asoslangan
ta’lim metodikalari ishlab chiqiladi va bu o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini
sezilarli oshiradi. Bunday yondashuv ayniqsa inklyuziv ta’limda, ya’ni nogironligi
bo‘lgan bolalar bilan ishlashda juda muhim, chunki eksperimental usullar
yordamida ularning idrok, xotira, diqqat va hissiy muvozanatini rivojlantirishning
eng samarali yo‘llari topiladi. Eksperimental psixologiyaning amaliy qo‘llanilishi
klinik psixologiyada ham katta ahamiyatga ega. Ruhiy kasalliklarni aniqlashda
diagnostik testlar, neyropsixologik sinovlar, shaxsiy xulq-atvorni baholovchi
eksperimentlar yordamida bemorning ruhiy holati aniq tahlil qilinadi. Masalan,
depressiya, tashvish, stress yoki travmadan keyingi sindrom holatlarida
o‘tkaziladigan eksperimentlar bemorning hissiy reaktsiyasini, irodaviy faolligini va
xotira jarayonlarini o‘lchash imkonini beradi. Shu asosda individual davolash
strategiyasi ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, neyropsixologik eksperimentlar
yordamida miya faoliyatining ayrim qismlarida yuzaga keladigan o‘zgarishlar
aniqlanib, ularni reabilitatsiya qilish yo‘llari ishlab chiqiladi. Bu yondashuvlar
insonning ruhiy salomatligini tiklashda, ijtimoiy hayotga qaytishida katta ahamiyat
kasb etadi. Mehnat psixologiyasi sohasida eksperimental yondashuv ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlarning ruhiy holatini yaxshilash, ish
joyidagi stressni kamaytirish, xavfsizlikni ta’minlash kabi masalalarda asosiy
29

vosita hisoblanadi. Masalan, laboratoriya sharoitida o‘tkazilgan eksperimentlar
yordamida ish yoritilishi, shovqin darajasi, havoning harorati yoki tanaffuslarning
soni insonning diqqat darajasiga va unumdorligiga qanday ta’sir ko‘rsatishi
aniqlanadi. Shuningdek, ishchi guruhlaridagi ijtimoiy munosabatlar, rahbarlik
uslubi, rag‘batlantirish tizimi kabi psixologik omillar ham eksperimentlar orqali
o‘rganiladi. Bu tadqiqotlar korxonalar faoliyatini optimallashtirish, inson
resurslarini to‘g‘ri boshqarish va mehnat unumdorligini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Marketing va reklama sohasida eksperimental psixologiya iste’molchilar
xulqini o‘rganishning eng samarali yo‘lidir. Psixologik eksperimentlar orqali
insonlarning reklamalarga, ranglarga, tovushlarga, brend nomlariga yoki narx
o‘zgarishlariga qanday javob berishi aniqlanadi. Masalan, iste’molchilar qaysi
turdagi musiqaga, qaysi rangdagi mahsulot dizayniga yoki qanday so‘zlarga
ko‘proq e’tibor qaratishini eksperiment yo‘li bilan tahlil qilish marketing
strategiyalarini aniqroq belgilash imkonini beradi. Shu orqali kompaniyalar inson
psixologiyasiga asoslangan samarali reklama siyosatini ishlab chiqadilar.
Eksperimental psixologiya sport sohasida ham keng qo‘llanilmoqda.
Sportchilarning stress holatidagi xatti-harakati, diqqatni jamlash darajasi,
motivatsiyasi, raqobatbardoshlik darajasi kabi ko‘rsatkichlar eksperimentlar orqali
tahlil qilinadi. Bu tajribalar sportchilarning ruhiy tayyorgarligini oshirish, ularni
musobaqaga ruhiy jihatdan moslashtirish va ularning maksimal natijaga erishishiga
yordam beradi. Masalan, ba’zi sport turlarida vizualizatsiya mashg‘ulotlari yoki
biofeedback texnologiyalari yordamida sportchi o‘z hissiyotlarini boshqarishni
o‘rganadi. Harbiy psixologiyada esa eksperimental yondashuv harbiy
xizmatchilarning ekstremal sharoitlarda qanday qaror qabul qilishini, stress ostida
harakat qilish qobiliyatini va hissiy barqarorligini o‘rganish uchun qo‘llaniladi. Bu
natijalar asosida harbiy psixologik tayyorgarlik dasturlari ishlab chiqiladi,
shuningdek, xavfli sharoitlarda ishlaydigan xodimlar uchun stressga bardoshlilikni
oshiruvchi metodlar yaratiladi. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish
istiqbollari esa zamonaviy texnologiyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Hozirda bu
sohada sun’iy intellekt, virtual reallik, neyrotexnologiyalar va miya faoliyatini
30

kuzatuvchi apparatlar keng qo‘llanilmoqda. Masalan, virtual muhitda
o‘tkaziladigan eksperimentlar orqali insonning qo‘rquv, stress yoki ijtimoiy
vaziyatlardagi reaktsiyalari real holatlarga o‘xshash sharoitda o‘rganiladi. Bu usul
psixoterapiyada, ayniqsa fobiyalarni davolashda, stressni kamaytirishda samarali
natijalar bermoqda. Neyropsixologiyada esa zamonaviy tomografik texnologiyalar
yordamida inson miyasining turli bo‘limlari faoliyati aniqlanib, har bir psixik
jarayonning biologik asosi o‘rganilmoqda. Shu bilan birga, eksperimental
psixologiya raqamli texnologiyalar bilan birlashib, yangi yo‘nalishlarni vujudga
keltirmoqda. Masalan, inson kompyuter interfeysi, kognitiv ergonomika, raqamli
xulq tahlili, sun’iy intellekt yordamida emotsiyalarni aniqlash kabi yo‘nalishlar
psixologik eksperimentlar asosida rivojlanmoqda. Bu esa kelajakda inson va
texnologiya o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yanada yaxshilash imkonini beradi.
Eksperimental psixologiya shuningdek ekologik va ijtimoiy yo‘nalishlarda ham
muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Masalan, insonlarning atrof-muhit
omillariga (shovqin, ifloslanish, iqlim o‘zgarishi) nisbatan psixologik moslashuvi,
ijtimoiy tarmoqlarning ruhiy salomatlikka ta’siri yoki raqamli odatlar shakllanishi
kabi masalalar ham eksperimental yo‘l bilan o‘rganilmoqda. Bu natijalar asosida
jamiyatda sog‘lom psixologik muhitni yaratish, stressni kamaytirish, insonlarning
ijtimoiy moslashuvini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Shu
tarzda, eksperimental psixologiyaning amaliy ahamiyati faqat ilmiy doira bilan
cheklanmay, balki inson hayotining barcha sohalarida – ta’limdan tortib sog‘liqni
saqlashgacha, ishlab chiqarishdan boshqaruvgacha, shaxsiy rivojlanishdan jamiyat
barqarorligigacha bo‘lgan barcha yo‘nalishlarda o‘z ifodasini topmoqda. Bu
sohaning rivojlanish istiqbollari esa yangi texnologiyalar, zamonaviy tadqiqot
metodlari va ko‘p tarmoqli yondashuvlar bilan yanada kengayib boradi. Natijada
eksperimental psixologiya nafaqat inson ruhiyatini o‘rganadigan fan, balki
insoniyat taraqqiyotini ilmiy asosda boshqarishga xizmat qiluvchi muhim amaliy
yo‘nalish sifatida o‘z mavqeini mustahkamlamoqda.
31

Xulosa
Eksperimental psixologiya zamonaviy psixologiya fanining eng muhim, ilmiy
jihatdan asoslangan va empirik dalillarga tayanuvchi yo‘nalishlaridan biri sifatida
inson psixikasini chuqur, obyektiv va tizimli ravishda o‘rganishga xizmat qiladi.
Ushbu kurs ishida eksperimental psixologiyaning mazmuni, mohiyati, predmeti,
maqsadi, vazifalari, tamoyillari hamda amaliy ahamiyati keng yoritildi. Tadqiqot
davomida aniqlanganki, eksperimental psixologiya inson ruhiyatini bevosita tajriba
asosida o‘rganish, psixik jarayonlarning ichki mexanizmlarini aniqlash, ularning
qonuniyatlarini ochib berish va ularni ilmiy tarzda isbotlash imkonini beradi. Bu
esa psixologiya fanini nazariy mulohazalardan aniq, o‘lchovli va ishonchli ilmiy
yo‘nalishga aylantirgan. Eksperiment psixologik tadqiqotlarning eng asosiy metodi
sifatida inson xulqi, hissiy holati, diqqat, xotira, idrok, tafakkur, motivatsiya va
reaksiya jarayonlarini aniq o‘lchash va tahlil qilish imkonini yaratadi.
Eksperimental psixologiyaning metodologik asoslari va tamoyillari inson ruhiy
hayotining turli jihatlarini o‘rganishda muhim nazariy hamda amaliy yo‘nalishni
belgilab beradi. Uning asosiy tamoyillari — obyektivlik, qayta tekshirish
imkoniyati, sabab-oqibat bog‘liqligini aniqlash, nazorat ostida tajriba o‘tkazish,
natijalarni tahlil qilish va umumlashtirishdan iborat. Shu sababli, bu fan yo‘nalishi
nafaqat psixologik hodisalarni tushuntirish, balki ularni amaliy hayotda qo‘llashga
ham xizmat qiladi. Eksperimental psixologiyaning tarixiy rivojlanishiga nazar
tashlaganda, Vilgelm Vundt tomonidan tashkil etilgan birinchi laboratoriya
psixologiyani mustaqil ilmiy fan sifatida shakllantirgan asosiy bosqich bo‘ldi.
Keyinchalik bu yo‘nalish Ebbingauz, Pavlov, Skinner, Uotson, Titchener kabi
olimlar tomonidan boyitilib, psixologik tajribalarni o‘tkazishning yangi usullari
ishlab chiqildi. Ularning ishlari inson psixikasini obyektiv tarzda o‘lchash, tajriba
natijalarini statistik tahlil qilish, turli holatlar ta’sirini o‘rganish imkonini berdi.
Shu jihatdan eksperimental psixologiya hozirgi kunda psixologiya fanining
32

metodologik poydevori hisoblanadi. Kurs ishining natijalari shuni ko‘rsatadiki,
eksperimental psixologiyaning amaliy ahamiyati hayotning barcha jabhalarida
sezilarli darajada namoyon bo‘ladi. Masalan, ta’lim tizimida o‘quvchilarning
diqqat, xotira, o‘qishga motivatsiya va stressni yengish qobiliyatlarini tahlil qilish
orqali samarali o‘qitish metodikalarini ishlab chiqish mumkin. Klinik
psixologiyada esa eksperimentlar yordamida ruhiy kasalliklarni aniqlash,
shaxsning emotsional barqarorligini baholash, individual davolash usullarini ishlab
chiqish amalga oshiriladi. Mehnat psixologiyasida o‘tkazilgan tajribalar ish
unumdorligini oshirish, ish joyidagi stressni kamaytirish va jamoada psixologik
muhitni yaxshilash imkonini beradi. Shuningdek, marketing, sport, harbiy va
ijtimoiy sohalarda o‘tkazilgan eksperimentlar inson xulqini chuqur tushunish,
uning motivatsiyasini aniqlash va qaror qabul qilish mexanizmlarini tahlil qilish
imkonini bermoqda. Hozirgi davrda eksperimental psixologiya texnologik
taraqqiyot bilan uzviy bog‘liq holda yangi bosqichga ko‘tarildi. Virtual reallik,
neyrotexnologiyalar, sun’iy intellekt va biometrlik o‘lchov tizimlari yordamida
o‘tkazilayotgan eksperimentlar inson ruhiy jarayonlarini yanada chuqurroq
o‘rganish imkonini bermoqda. Masalan, fobiyalarni davolashda yoki stressni
kamaytirishda virtual muhitda o‘tkaziladigan psixologik mashg‘ulotlar katta
samaradorlikka ega bo‘layotgani bunga yaqqol misoldir. Kelajakda eksperimental
psixologiya fanining istiqbollari yanada kengayib, inson faoliyatining barcha
yo‘nalishlarida qo‘llanilishi kutilmoqda. Chunki u nafaqat inson ruhiyatini
tushuntiradi, balki uni boshqarish, rivojlantirish, optimallashtirish va ijtimoiy
muhitga moslashtirish uchun zarur ilmiy asoslarni taqdim etadi. Shu sababli,
eksperimental psixologiya hozirgi psixologiya fanining markaziy yo‘nalishlaridan
biri sifatida inson tafakkuri, xulqi va faoliyatini ilmiy asosda o‘rganishga xizmat
qiluvchi eng samarali yo‘nalish hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, eksperimental
psixologiyaning asosiy vazifasi – inson psixikasini aniq o‘lchash, tajriba orqali
ishonchli dalillar bilan asoslash va ushbu natijalarni amaliyotda qo‘llashdan
iboratdir. Bu fan inson ruhiyatining sirli jarayonlarini ilmiy dalillar bilan ochib
berish, inson xulqini prognoz qilish va u orqali jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘shish
33

imkonini beradi. Shu boisdan eksperimental psixologiyani nafaqat nazariy fan,
balki inson hayotining har bir sohasida amaliy yechim beruvchi muhim ilmiy tizim
sifatida e’tirof etish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Vundt V. Grundzüge der physiologischen Psychologie. Leipzig, 1874.
2. Ebbinghaus G. Über das Gedächtnis. Leipzig, 1885.
3. Pavlov I. P. Vysshaya nervnaya deyatelnost cheloveka. Moskva, 1932.
4. Uotson J. B. Behaviorism. New York, 1924.
5. Skinner B. F. Science and Human Behavior. New York, 1953.
6. Neisser U. Cognitive Psychology. New York, 1967.
7. Anastasi A., Urbina S. Psychological Testing. Prentice Hall, 1997.
8. Myers D. G. Psychology (10th Edition). Worth Publishers, New York, 2013.
9. Atkinson R. L., Hilgard E. R. Introduction to Psychology. Harcourt Brace
Jovanovich, 1983.
10. Karimova V. M. Psixologiya: umumiy va ijtimoiy asoslar. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2010.
11. Yo‘ldoshev J., G‘aybullaev N. Umumiy psixologiya. Toshkent: O‘zbekiston
faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2018.
12. Shoumarov S. Eksperimental psixologiya asoslari. Toshkent: Fan va
texnologiya, 2017.
13. Mamedov R. Psixologik tadqiqot metodlari. Toshkent: Yangi asr avlodi,
2015.
14. Coon D., Mitterer J. Introduction to Psychology: Gateways to Mind and
Behavior. Belmont, CA: Wadsworth, 2012.
15. Salomov O. Psixologik tadqiqotlar metodologiyasi. Toshkent: TDPU
nashriyoti, 2020.
16. Shoumarova D. Psixologiyada eksperimental tadqiqotlarning zamonaviy
yo‘nalishlari. Toshkent, 2021.
34

17. American Psychological Association. Publication Manual of the APA (7th
Edition). Washington, 2020.
18. Turg‘unova S. Eksperimental psixologiyaning amaliy jihatlari. Toshkent,
2022.
19. Gippenreiter Y. B. Vvedenie v obshchuyu psixologiyu. Moskva, 2005.
20. Luriya A. R. O‘rganish, xotira va miya faoliyati. Moskva, 1976.
21. Xudoyberdiyeva M. Psixologiya nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: Noshir,
2019.
22. Bekmurodov B. Eksperimental psixologiya metodlari. Toshkent: Fan, 2016.
23. Zimbardo P. G. Psychology and Life. Harper Collins, New York, 2009.
24. James W. The Principles of Psychology. New York: Henry Holt, 1890.
25. Tolman E. C. Purposive Behavior in Animals and Men. New York: Century,
1932.
26. Rogers C. On Becoming a Person. Boston: Houghton Mifflin, 1961.
27. Bandura A. Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall,
1977.
28. Piaget J. The Psychology of Intelligence. London: Routledge, 1950.
29. Bruner J. S. Toward a Theory of Instruction. Harvard University Press,
1966.
30. Maslow A. H. Motivation and Personality. New York: Harper & Row, 1954.
35

35-36

Купить

Похожие документы
Pedagogik holatni tahlil qilish usullari
Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari
Harakat idrokni organish metodikasi
Test metodining yutuq va kamchiliklari
Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari