Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

0 Sotish

Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
“ Eksperimental psixologik jarayonlar
bosqichlari “
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva
Ilmiy rahbar: A.T.Akbaraliyeva

Toshkent - 2025 yil
1 Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………….………3-4
I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiya tushunchasi va rivojlanish
tarixi………………………………………………………....5-11
1.2. Eksperimental psixologik jarayonlarning turlari va
xususiyatlari…………………………..……………………12-17
1.3 Xulosa…………………………………………………….18
II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
JARAYONLARNI O‘TKAZISH BOSQICHLARI
2.1. Eksperimentni rejalashtirish va tayyorlash
bosqichlari………………………………………………....19-25
2.2. Ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarish
bosqichlari………………………..………………………..26-30
2.3 Xulos………………………………………………………31
XULOSA…………………………………………….....…32-33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..……….…34-35
2

KIRISH
Insonning psixologik faoliyatini o‘rganish zamonaviy psixologiyaning eng
dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Psixologik jarayonlar murakkab va ko‘p qirrali
bo‘lgani sababli, ularni tizimli va ilmiy asosda o‘rganish uchun maxsus tadqiqot
metodlariga murojaat qilish zarurati yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan,
psixologik eksperiment — inson xatti-harakatlarini, psixologik holat va
reaksiyalarini nazorat ostida o‘rganishning eng samarali va ilmiy asoslangan
vositalaridan biridir. Eksperiment yordamida nafaqat kuzatish orqali mavjud
bo‘lgan hodisalarni aniqlash, balki ular orasidagi sabab-natija munosabatlarini
aniqlash, psixologik nazariyalarni tekshirish va yangi ilmiy natijalar olish mumkin.
Mavzuning dolzarbligi zamonaviy psixologik tadqiqotlar rivoji bilan bog‘liq.
Bugungi kunda insonning xulq-atvori, idrok jarayonlari, diqqat, eslash va his-
tuyg‘ularini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Psixologik
eksperimentning mohiyati shundaki, u nazorat qilinadigan sharoitlarda sub’ektiv
va ob’ektiv psixologik ko‘rsatkichlarni aniqlash imkonini beradi, bu esa
pedagogika, tibbiyot, sport, menejment va boshqa sohalarda qaror qabul qilish
jarayonini optimallashtirishga yordam beradi. Shuningdek, psixologik eksperiment
yordamida inson psixikasidagi individual farqlar, yosh va jinsga bog‘liq
xususiyatlar, stress va charchash darajasi kabi omillarni chuqur tahlil qilish
mumkin.
Kurs ishining maqsadi — psixologik eksperiment jarayonini nazariy va amaliy
jihatdan tahlil qilish, uning xususiyatlarini aniqlash va eksperiment natijalarini
to‘g‘ri qayd etish, tahlil qilish hamda ilmiy-amaliy xulosalar chiqarishdir. Shu
bilan birga, ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: psixologik eksperiment
tushunchasi va turlarini o‘rganish, eksperiment jarayonining nazariy asoslarini va
metodologik xususiyatlarini aniqlash, tajriba natijalarini qayd etish, tahlil qilish va
natijalar asosida xulosalar chiqarish. Ushbu kurs ishi psixologik eksperimentning
ilmiy asoslari, jarayon bosqichlari va amaliy qo‘llanilishi bo‘yicha to‘liq tasavvur
hosil qilishga yordam beradi. Natijada, psixologik tadqiqotlarni samarali tashkil
3

etish, tajriba natijalarini ilmiy asosda tahlil qilish va amaliy sohalarda qo‘llash
imkoniyati oshadi. Shu tariqa, psixologik eksperiment jarayonini o‘rganish inson
psixikasining murakkab mexanizmlarini tushunish, psixologik tadqiqotlarni sifatli
va ishonchli olib borish hamda amaliy natijalarni olishga xizmat qiladi.
Kurs ishi vazifalari Ushbu kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Psixologik eksperiment tushunchasi, maqsadi va vazifalarini chuqur o‘rganish,
uning ilmiy va amaliy ahamiyatini aniqlash;
2. Psixologik eksperimentning turlari, metodologik xususiyatlari va nazariy
asoslarini tahlil qilish;
3. Eksperiment jarayonini tashkil etish bosqichlarini aniqlash, stimullarni tanlash,
sharoitlarni yaratish va ishtirokchilar bilan ishlash usullarini o‘rganish;
4. Tajriba natijalarini qayd etish, ularni statistika va grafik usullarda tahlil qilish,
individual va guruh xususiyatlarini aniqlash;
5. Olingan natijalar asosida ilmiy xulosalar chiqarish, psixologik jarayonlarni
tushuntirish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish;
6. Psixologik eksperiment orqali inson psixikasining individual farqlari, sezgi va
idrok jarayonlarini chuqur tushunishga hissa qo‘shish.
Kurs ishi predmeti psixologik eksperiment jarayoni va uning xususiyatlari, ya’ni
psixologik tadqiqot metodologiyasi doirasida tajriba o‘tkazishning nazariy va
amaliy asoslari, metodlar, stimullarni boshqarish va eksperiment natijalarini tahlil
qilish jarayonidir. Predmet eksperimentning psixologik jarayonlarni o‘rganishda
tutgan o‘rni va uning ilmiy-amaliy ahamiyatini qamrab oladi.
Kurs ishi obyekti insonning psixologik faoliyati va xulq-atvori, ya’ni psixologik
eksperiment yordamida o‘rganiladigan idrok, diqqat, his-tuyg‘u, xotira va boshqa
psixologik jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi hamda ularning individual
xususiyatlari. Obyekt eksperiment orqali kuzatish va tahlil qilinadigan inson
psixikasi jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
4

I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiya tushunchasi va rivojlanish
tarixi
Psixologik eksperiment — psixologik jarayonlarni tizimli ravishda
o‘rganishning eng muhim ilmiy usullaridan biri bo‘lib, u insonning xulq-atvori,
idrok jarayonlari, diqqat, xotira, his-tuyg‘ular va boshqa psixologik holatlarni
nazorat ostida, ma’lum sharoitlar va metodlar orqali o‘rganishga imkon beradi.
Psixologik eksperimentning asosiy xususiyati shundaki, u faqat kuzatishga emas,
balki sabab-natija munosabatlarini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Boshqacha qilib
aytganda, eksperiment orqali olim faqat hodisani ko‘ribgina qolmay, balki unga
ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash, ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish va
natijalarni ilmiy asosda tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Eksperiment psixologik
fan rivojida nazariy va amaliy tadqiqotlarning eng muhim vositalaridan biri sifatida
qaraladi, chunki u psixologik qonuniyatlarni aniqlash, psixologik nazariyalarni
tekshirish va amaliy sohalarda qarorlar qabul qilish uchun asos yaratadi.
Psixologik eksperimentning vazifalari bir nechta asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga
oladi. Birinchidan, u psixologik jarayonlarning mohiyatini aniqlash va izohlash
vazifasini bajaradi. Masalan, idrok, diqqat, his-tuyg‘u, xotira va xulq-atvor
jarayonlarining qanday sharoitlarda o‘zgarishini kuzatish va tahlil qilish mumkin.
Ikkinchidan, eksperiment sabab-natija munosabatlarini aniqlashga xizmat qiladi.
Psixologik hodisalarni kuzatish orqali faqat ularning yuz berishini aniqlash
mumkin bo‘ladi, lekin eksperiment yordamida ularning nimaga bog‘liq ekanligini,
qaysi omillar ularni o‘zgartirishini aniqlash mumkin. Uchinchi vazifa —
psixologik nazariyalarni tekshirish va tasdiqlashdir. Eksperiment yordamida
nazariy gipotezalar ilmiy asosda tekshiriladi va zarur bo‘lsa takomillashtiriladi.
To‘rtinchidan, eksperiment amaliy natijalar olishga xizmat qiladi: olingan
5

ma’lumotlar psixologik maslahat, pedagogik faoliyat, tibbiy diagnostika,
menejment va boshqa sohalarda qo‘llaniladi.
Psixologik eksperiment turli mezonlar bo‘yicha tasniflanadi va har bir tur
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Eng asosiy tasniflardan biri — laboratoriya va
maydon (field) eksperimentlaridir. Laboratoriya eksperimentlari sharoitlari to‘liq
nazorat ostida bo‘ladi, bunda barcha tashqi omillar minimal darajada ta’sir qiladi
va faqat o‘rganilayotgan omil yoki stimulyus ta’siri baholanadi. Shu sababli,
laboratoriya eksperimentlari psixologik jarayonlarning sabab-natija
munosabatlarini aniqlashda yuqori aniqlik va ishonchlilikni ta’minlaydi. Biroq,
laboratoriya sharoitlari tabiiy muhitdan farq qilishi sababli, ba’zan natijalar real
hayot sharoitiga to‘liq mos kelmasligi mumkin. Shu bois, maydon eksperimentlari
tabiiy sharoitda o‘tkaziladi, masalan, maktab, ish joyi yoki uy sharoitida. Maydon
eksperimentlari ko‘proq real hayotiy sharoitlarni hisobga olgan holda psixologik
jarayonlarni o‘rganishga imkon beradi, ammo bunda nazorat darajasi past bo‘ladi
va tashqi omillar natijalarga ta’sir qilishi mumkin. Shuningdek, psixologik
eksperimentlarni tabiiy va sun’iy eksperimentlar sifatida tasniflash mumkin. Tabiiy
eksperimentlarda olimlar tabiiy sharoitlarda yuz beradigan hodisalarni o‘rganadi va
ularga aralashmaydi. Masalan, ta’lim jarayonida o‘quvchilarning diqqat darajasini
kuzatish yoki ish joyidagi stress holatlarini o‘rganish tabiiy eksperiment sifatida
qaraladi. Sun’iy eksperimentlarda esa olimlar maxsus sharoit yaratadi va
o‘rganilayotgan omillarni nazorat qiladi. Sun’iy eksperimentlar psixologik
jarayonlarni chuqurroq tahlil qilish va sabab-natija munosabatlarini aniqlashda
muhim ahamiyatga ega. Psixologik eksperimentning boshqa bir muhim tasnifi —
o‘zgaruvchilar bo‘yicha tasnifdir. Eksperimentda mustaqil o‘zgaruvchi va bog‘liq
o‘zgaruvchi ajratiladi. Mustaqil o‘zgaruvchi — tajriba davomida boshqariladigan
omil bo‘lib, u natijaga ta’sir ko‘rsatadi. Bog‘liq o‘zgaruvchi esa eksperiment
natijasida o‘lchanadigan va mustaqil o‘zgaruvchiga bog‘liq bo‘lgan parametrdir.
Shu bilan birga, psixologik eksperimentda nazorat va taqlid elementlari ham
mavjud bo‘lib, ular natijalarning ishonchliligini oshiradi. Eksperiment shuningdek,
retrospektiv va prospektiv usulda ham o‘tkazilishi mumkin. Retrospektiv
6

eksperimentda tadqiqot o‘tkazilishidan oldingi ma’lumotlar tahlil qilinadi,
prospektiv eksperiment esa tajriba davomida yangi ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil
qilishga qaratiladi. Bu yondashuvlar psixologik jarayonlarning dinamik
o‘zgarishlarini va individual farqlarini aniqlash imkonini beradi. Shu bilan birga,
psixologik eksperimentning nazariy ahamiyati katta bo‘lib, u psixologik
qonuniyatlarni aniqlash, tajriba natijalarini ilmiy asosda izohlash va psixologik
nazariyalarni takomillashtirish imkonini beradi. Amaliy jihatdan esa psixologik
eksperiment inson xatti-harakti va psixologik jarayonlar bilan bog‘liq masalalarni
hal qilishda, pedagogik, tibbiy, sport, ish muhitini optimallashtirish va turli
psixologik maslahat xizmatlarini takomillashtirishda muhim vosita hisoblanadi.
Shu sababli psixologik eksperiment nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham
zamonaviy psixologiya, pedagogika va boshqa fanlar uchun dolzarb yo‘nalishdir.
Psixologik eksperiment tushunchasini yanada chuqurroq tahlil qilganda, u inson
psixikasining murakkab mexanizmlarini o‘rganish, shaxs xulq-atvori va ruhiy
jarayonlarining tabiati hamda ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlashga qaratilgan
ilmiy faoliyat turi sifatida namoyon bo‘ladi. Psixologik eksperiment boshqa
tadqiqot usullaridan, xususan, kuzatish, suhbat, anketa yoki testlardan farqli
ravishda, ilmiy nazorat ostida olib boriladi va tadqiqotchi tomonidan
o‘zgartiriladigan o‘zgaruvchilar orqali sabab-natija munosabatini aniqlash
imkonini beradi. Eksperimentda tadqiqotchi faol ishtirok etadi, sharoitlarni o‘zi
yaratadi, mustaqil o‘zgaruvchini boshqaradi va natijaviy o‘zgarishlarni qayd etadi.
Bu jarayon orqali psixologik qonuniyatlar, shaxs psixikasidagi o‘zgarishlar yoki
hissiy reaksiyalar chuqur tahlil qilinadi. Shu bois, psixologik eksperiment
zamonaviy ilmiy psixologiyaning eng ishonchli, dalillarga asoslangan usullaridan
biri sifatida e’tirof etiladi. Psixologik eksperimentning ahamiyati shundaki, u inson
xulq-atvorining tashqi ko‘rinishigina emas, balki ichki kechinmalar, motivatsiya,
diqqat, idrok, emotsiya, xotira, tafakkur kabi murakkab jarayonlarni aniqlashga
imkon beradi. Psixologik jarayonlarni tabiiy kuzatish usullari ba’zan ularning
sabablarini aniqlash uchun yetarli bo‘lmaydi, chunki inson xatti-harakatlari
ko‘plab ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanadi. Eksperiment esa bu omillarni
7

alohida ajratib ko‘rish va ularning psixik hodisalarga ta’sir darajasini aniqlashga
yordam beradi. Masalan, diqqatning charchash bilan bog‘liq o‘zgarishini aniqlash
uchun tadqiqotchi bir guruh ishtirokchilarga muayyan vazifani uzoq vaqt
davomida bajarishni topshiradi va ularning e’tibor darajasini turli bosqichlarda
o‘lchaydi. Bu orqali diqqatning pasayish tezligi, shaxsiy farqlar va tashqi omillar
ta’siri tahlil qilinadi. Psixologik eksperimentning yana bir muhim jihati — u
nazariy gipotezani amalda tekshirish imkonini berishidir. Masalan, psixolog o‘z
nazariyasiga ko‘ra, diqqatni chalg‘ituvchi omillar ish unumdorligini kamaytiradi,
degan taxminni ilgari suradi. Eksperiment orqali bu gipotezani tasdiqlash yoki
inkor etish mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, eksperiment psixologik tadqiqotda
nazariya va amaliyot o‘rtasidagi eng muhim bog‘lovchi halqa sifatida xizmat
qiladi. Psixologik eksperimentning turlari haqida so‘z yuritganda, ularning ko‘pligi
va har biri ma’lum bir maqsad uchun qo‘llanishi e’tiborni tortadi. Masalan,
laboratoriya eksperimenti qat’iy nazorat ostida o‘tkaziladi, bu esa natijalarning
ishonchliligini oshiradi. Bu turdagi eksperimentlar odatda maxsus asbob-uskunalar
yordamida inson reaktsiyasini, vaqtini, sezgirligini yoki fiziologik ko‘rsatkichlarini
aniqlashga qaratiladi. Masalan, reaksiya vaqtini o‘lchovchi apparatlar yordamida
shaxsning tezkor fikrlash darajasi yoki diqqat barqarorligi baholanadi. Tabiiy
eksperiment esa real hayot sharoitida o‘tkazilib, odamlarning kundalik faoliyati
jarayonida yuz beradigan psixologik holatlarni tahlil qilishga xizmat qiladi. Misol
uchun, o‘quvchilarning dars paytidagi diqqat darajasini yoki o‘qituvchining
ta’sirchan nutqining o‘quvchilarga ta’sirini o‘rganish tabiiy eksperiment sifatida
o‘tkazilishi mumkin. Bundan tashqari, psixologik eksperimentlar yakka va guruhli
shaklda ham o‘tkaziladi. Yakka eksperimentda bir ishtirokchining individual
psixologik xususiyatlari chuqur tahlil qilinadi, guruhli eksperimentda esa bir
nechta ishtirokchilar ishtirok etadi va umumiy qonuniyatlar aniqlanadi. Guruhli
eksperiment natijalari ko‘pincha statistik usullar bilan qayta ishlanadi, bu esa
ularni umumlashtirish va ilmiy asosda xulosa chiqarish imkonini beradi.
Psixologik eksperimentning yana bir muhim jihati — uning rejalashtirilgan va
tizimli o‘tkazilishidir. Har bir eksperiment oldindan ishlab chiqilgan gipoteza
8

asosida tashkil qilinadi. Eksperimentning bosqichlari quyidagicha bo‘ladi:
gipotezani shakllantirish, o‘lchov asboblarini tanlash, ishtirokchilarni tanlash,
eksperiment sharoitlarini yaratish, tajriba o‘tkazish, ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil
qilish. Shu tarzda olib borilgan eksperimentlar natijalari ishonchli, takrorlanuvchi
va ilmiy qiymatga ega bo‘ladi. Shuningdek, psixologik eksperimentda etik
tamoyillar ham muhim o‘rin tutadi. Ishtirokchilarning roziligini olish, ularning
shaxsiy ma’lumotlarini sir saqlash, zarar yetkazmaslik va stress holatiga
tushirmaslik eksperiment o‘tkazishning muhim shartlaridan biridir. Zamonaviy
psixologiyada etik me’yorlarga amal qilish tadqiqotning ishonchliligi va inson
huquqlariga hurmatni ta’minlaydi. Eksperimentning vazifalari orasida amaliy
natijalarni ishlab chiqish ham alohida o‘rin tutadi. Masalan, o‘qituvchilarning
ta’lim samaradorligini oshirish uchun o‘quvchilarning e’tiborini jamlash usullari,
ish joyidagi stressni kamaytirish yo‘llari, yoki sportchilar psixologik
tayyorgarligini yaxshilash metodlarini ishlab chiqish psixologik eksperimentlar
asosida amalga oshiriladi. Shuningdek, psixologik eksperimentlar yordamida yangi
o‘qitish metodikalarining samaradorligi, motivatsiyani oshirish usullari va
emotsional holatlarning ta’siri aniqlanadi. Shunday qilib, psixologik eksperiment
nafaqat ilmiy tadqiqotning vositasi, balki amaliy hayotda qo‘llaniladigan muhim
metod hisoblanadi. Bugungi kunda psixologik eksperimentlarning imkoniyatlari
kengayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar, kompyuter dasturlari,
neyropsixologik o‘lchov vositalari, virtual reallik tizimlari eksperimentlarning
aniqligi va ilmiy darajasini yanada oshirmoqda. Psixologik eksperimentlarning
bunday rivoji inson ruhiyatini yanada chuqurroq o‘rganish, shaxs psixikasini
tushunish va u bilan samarali ishlash imkoniyatini beradi. Shu sababli, psixologik
eksperiment bugungi psixologiya fanining ilmiy ishonchliligi va amaliy
samaradorligini ta’minlaydigan eng muhim metodlardan biri sifatida o‘z
ahamiyatini saqlab kelmoqda. Psixologik eksperimentning mohiyati shundaki, u
inson psixikasining ichki kechinmalari, hissiyoti, tafakkuri, xulq-atvori va
faoliyatini ilmiy asosda o‘rganish imkonini beradi. Eksperiment jarayonida
psixolog tadqiqotchi sifatida o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yadi, bu maqsad inson
9

psixikasining ma’lum bir qonuniyatlarini aniqlash, ularning sababiy bog‘liqligini
tushuntirish hamda amaliy psixologiyada qo‘llash imkoniyatlarini topishdan iborat
bo‘ladi.
Psixologik eksperimentda tadqiqotchi avvalo nazariy taxmin (gipoteza)ni
ilgari suradi, so‘ng bu taxminni tajriba yo‘li bilan sinab ko‘radi. Gipoteza
psixologik jarayonning muayyan jihatini ifodalaydi va tajribaning yo‘nalishini
belgilaydi. Psixologik eksperiment boshqa tadqiqot usullaridan, masalan, kuzatish
yoki suhbat usullaridan farqli ravishda faol aralashuvni, ya’ni tadqiqotchining
maqsadga yo‘naltirilgan tarzda sharoitlarni o‘zgartirishini talab qiladi. Bu
o‘zgarishlar orqali psixik jarayon qanday o‘zgarishini, inson qanday reaksiya
bildirishini, ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Eksperiment
jarayonida olingan ma’lumotlar aniq mezonlar asosida qayta ishlanadi, statistik
tahlil qilinadi va ilmiy xulosa chiqariladi. Psixologik eksperimentning turlari ko‘p
bo‘lib, ularning har biri muayyan ilmiy maqsadga xizmat qiladi. Masalan, tabiiy
eksperiment – bu insonning kundalik faoliyati davomida psixik jarayonlarni
o‘rganish imkonini beradi, ya’ni tadqiqot ishtirokchisi o‘zining tabiiy muhitida
bo‘ladi. Laboratoriya eksperimenti esa sun’iy sharoitda, maxsus qurilmalar
yordamida o‘tkaziladi va bu usul natijalarni yanada aniqlik bilan o‘lchashga imkon
yaratadi. Shuningdek, formativ (o‘rgatuvchi) eksperiment mavjud bo‘lib, bunda
tadqiqotchi o‘rganilayotgan psixik jarayonni rivojlantirishga faol ta’sir ko‘rsatadi,
masalan, diqqat, xotira yoki tafakkurni maxsus mashg‘ulotlar orqali shakllantiradi.
Psixologik eksperimentni tashkil etishda ilmiy asoslar, metodologik tamoyillar va
etika qoidalariga qat’iy rioya qilish zarur. Eksperiment ishtirokchilari roziligi bilan
o‘tkazilishi, ularning ruhiy holatiga zarar yetkazmasligi kerak. Shu bilan birga,
eksperiment jarayonida ob’ektivlik, aniqlik va takrorlanish tamoyillari muhim
ahamiyat kasb etadi. Har bir tajriba aniq reja asosida olib boriladi: avvalo gipoteza
ishlab chiqiladi, so‘ng eksperimental vaziyat yaratiladi, natijalar to‘planadi va
ularning statistik tahlili amalga oshiriladi. Shuningdek, eksperiment o‘tkazishda
mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilarni farqlash muhimdir. Mustaqil o‘zgaruvchi – bu
tadqiqotchi tomonidan boshqariladigan sharoit yoki ta’sir omili, bog‘liq
10

o‘zgaruvchi esa shu ta’sir natijasida o‘zgaradigan psixik ko‘rsatkichdir. Masalan,
o‘quvchining eslab qolish hajmi (bog‘liq o‘zgaruvchi) taqdim etilgan materialning
miqdoriga (mustaqil o‘zgaruvchi) qarab o‘zgaradi. Psixologik eksperiment
natijalarini tahlil qilishda statistik metodlar yordamida ishonchlilik, ahamiyatlilik
va takrorlanish darajalari baholanadi. Eksperimentning afzalligi shundaki, u sabab-
oqibat bog‘liqligini aniqlash imkonini beradi, ya’ni “nima uchun” va “qanday
qilib” degan savollarga aniq javob beradi. Shu jihatdan u psixologiyada eng
samarali empirik usullardan biri hisoblanadi. Psixologik eksperimentlar inson
faoliyatining turli sohalarida – ta’limda, mehnat psixologiyasida, sport, tibbiyot,
reklama, menejment va hatto sud-psixologik ekspertizalarda ham keng qo‘llaniladi.
Masalan, o‘quvchilarning diqqatini yaxshilash bo‘yicha laboratoriya
eksperimentlari, ishchilarning charchash darajasini aniqlash uchun ishlab chiqarish
eksperimentlari, bolalarda nutq rivojlanishini o‘rganish uchun tabiiy
eksperimentlar o‘tkaziladi. Har bir eksperiment natijasi amaliy psixologiya uchun
muhim tavsiyalar beradi, ya’ni o‘qituvchilar, psixologlar, menejerlar, shifokorlar
yoki ota-onalar uchun psixologik jarayonlarni yanada samarali boshqarish
yo‘llarini ko‘rsatadi. Shu sababli psixologik eksperiment nafaqat ilmiy, balki
amaliy ahamiyatga ham ega. Bugungi kunda eksperimental psixologiya rivojlanish
bosqichida bo‘lib, zamonaviy texnologiyalar – kompyuter dasturlari,
neyropsixologik qurilmalar, virtual reallik tizimlari yordamida psixik jarayonlarni
yanada chuqurroq va aniqroq o‘rganish imkonini bermoqda. Shu tariqa psixologik
eksperiment inson ongi va xatti-harakatlarini tushunish, ularni boshqarish va
rivojlantirishning eng ishonchli yo‘llaridan biri sifatida o‘z ilmiy ahamiyatini
saqlab qolmoqda.
11

1.2. Eksperimental psixologik jarayonlarning turlari va
xususiyatlari
Psixologik eksperimentning nazariy asoslari psixologik jarayonlarni ilmiy
asosda o‘rganish va ularning sabab-natija munosabatlarini aniqlashga xizmat
qiladigan ilmiy prinsiplar majmuasini o‘z ichiga oladi. Har bir psixologik tadqiqot,
xususan eksperiment, ma’lum bir nazariy konsepsiyaga asoslanadi. Bu konsepsiya
eksperimentning maqsad va vazifalarini aniqlashga, gipotezani shakllantirishga,
shuningdek, eksperimentni samarali tashkil etish va natijalarni to‘g‘ri talqin
qilishga yordam beradi. Nazariy asoslar psixologik eksperimentning ilmiy
ishonchliligi va amaliy qiymatini belgilab beradi. Psixologik eksperimentning
nazariy tayanchini aniqlash uchun olimlar avvalo mavjud psixologik nazariyalarni,
gipotezalarni va ilgari olingan ilmiy ma’lumotlarni tahlil qiladilar. Bu tahlil orqali
ular o‘rganilayotgan hodisaga tegishli bo‘lgan asosiy qonuniyatlar, psixologik
printsiplar va shart-sharoitlarni aniqlaydi. Masalan, diqqatni o‘rganishda
eksperimentchi psixologik nazariya asosida diqqatning qisqa muddatli va uzoq
muddatli turlari, ularning intensivligi va barqarorligini tushunishi lozim. Shu
nazariy bilimlar asosida eksperimentning usullari va dizayni ishlab chiqiladi.
Psixologik eksperimentning metodologiyasi esa nazariy asoslarni amaliyotga
tadbiq etish yo‘nalishini bildiradi. Metodologiya eksperimentni rejalashtirish,
o‘tkazish va natijalarni tahlil qilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu jarayon bir
nechta bosqichdan iborat bo‘lib, ularning har biri eksperiment natijalarining
ishonchliligi va ilmiy qiymatini ta’minlaydi. Birinchi bosqich — gipotezani
shakllantirish. Gipoteza — eksperiment davomida tekshiriladigan ilmiy taxmin
bo‘lib, u psixologik jarayonning sabab-natija bog‘liqligini ko‘rsatadi. Masalan,
“Diqqatni chalg‘ituvchi omillar ish unumdorligini pasaytiradi” degan gipoteza
eksperiment asosida tekshiriladi. Ikkinchi bosqich — eksperiment dizaynini ishlab
chiqish. Bu bosqichda ishtirokchilar soni, ularning tanlanishi, stimullar turi,
12

o‘lchov vositalari va eksperiment sharoitlari aniqlanadi. Eksperiment dizayni
shuningdek mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilarni ajratish, nazorat guruhini tashkil
qilish va tashqi omillarni minimal darajada ta’sir qilishni o‘z ichiga oladi. Uchinchi
bosqich — ma’lumotlarni yig‘ish. Bu bosqichda psixologik eksperiment maxsus
uskunalar, testlar, kuzatish varaqalari yoki kompyuter dasturlari yordamida
o‘tkaziladi. Ma’lumotlar aniqlik, izchillik va standartlarga muvofiq qayd etilishi
kerak. To‘rtinchi bosqich — ma’lumotlarni tahlil qilish. Psixologik eksperiment
natijalarini statistika metodlari yordamida qayta ishlash, ularni grafik va jadval
ko‘rinishida ifodalash, individual va guruh o‘zgarishlarini solishtirish, xulosalar
chiqarish metodologiyaning muhim qismidir. Natijalar asosida eksperimentchi
gipotezani tasdiqlaydi yoki inkor etadi va psixologik jarayonlarga oid ilmiy
xulosalar ishlab chiqadi. Psixologik eksperimentning metodologiyasida bir nechta
muhim printsiplar mavjud. Birinchidan, nazorat printsipi — bu eksperimentning
barcha tashqi va ichki omillari nazorat ostida bo‘lishini ta’minlaydi. Nazorat
qilinmagan omillar natijalarning ishonchliligini pasaytiradi. Ikkinchidan,
takrorlanish printsipi — eksperiment boshqa sharoitda yoki boshqa ishtirokchilar
bilan takrorlanganida ham shunga o‘xshash natijalarni berishini ta’minlaydi.
Uchinchidan, ob’ektivlik printsipi — tadqiqotchi sub’ektiv qarashlardan xoli
bo‘lishi va faqat ilmiy ma’lumotlarga asoslanishi lozim. To‘rtinchidan,
eksperiment etika printsiplari — ishtirokchilar roziligi, ularning xavfsizligi, ruhiy
va jismoniy zarar yetkazmaslik, shaxsiy ma’lumotlarni maxfiy saqlash talablarini
o‘z ichiga oladi. Shuningdek, psixologik eksperimentning metodologiyasi uning
turiga qarab o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Laboratoriya eksperimenti yuqori
darajada nazoratni ta’minlaydi, lekin tabiiy sharoitdan uzoq bo‘ladi. Shu bois,
metodologiyada laboratoriya eksperimentining cheklovlari va afzalliklari hisobga
olinadi. Tabiiy eksperiment esa real hayot sharoitida o‘tkaziladi, bu esa natijalarni
hayotiy sharoitlarda baholash imkonini beradi, lekin nazorat darajasi past bo‘ladi.
Shu sababli metodologiyada har bir eksperiment turining maqsad va sharoitiga mos
usul tanlanadi. Psixologik eksperimentning nazariy va metodologik asoslari
shuningdek, eksperimentni samarali va ishonchli qilish uchun zamonaviy
13

texnologiyalar va asbob-uskunalardan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi.
Masalan, kompyuter dasturlari yordamida reaksiya vaqti, xotira testi, e’tibor
barqarorligi o‘lchanadi, virtual reallik muhitida esa inson psixikasining murakkab
holatlari kuzatiladi. Shu tarzda metodologiya psixologik eksperimentni ilmiy
asosda rejalashtirish, uni tashkil etish va natijalarni chuqur tahlil qilish imkonini
beradi. Shunday qilib, psixologik eksperimentning nazariy asoslari va
metodologiyasi psixologik tadqiqotlarning ilmiy ishonchliligini, natijalarining
takrorlanishini va amaliy qo‘llanilishini ta’minlaydi. Bu bo‘limda psixologik
eksperimentning ilmiy asoslari, gipoteza shakllantirish, eksperiment dizayni,
ma’lumot yig‘ish va tahlil qilish metodlari, shuningdek, etik va nazorat printsiplari
batafsil ko‘rib chiqiladi. Shu bilan birga, metodologiya eksperimentni zamonaviy
texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish va psixologik jarayonlarni chuqur tahlil qilish
imkoniyatlarini beradi, bu esa psixologik fan rivojida eksperimentning o‘rni va
ahamiyatini yanada oshiradi. Psixologik eksperimentning nazariy asoslarini yanada
kengroq tahlil qilganda, u psixologik jarayonlarni ilmiy asosda o‘rganish va
ularning sabab-natija munosabatlarini aniqlash uchun mo‘ljallangan kompleks
ilmiy yondashuv sifatida namoyon bo‘ladi. Bu yondashuv birinchi navbatda
psixologik tadqiqotning maqsadi va vazifalarini aniqlashdan boshlanadi.
Tadqiqotchi gipoteza yoki ilmiy taxmin asosida eksperimentni rejalashtiradi, u
orqali o‘rganilayotgan psixologik hodisaning mohiyati va sabablarini aniqlashni
ko‘zlaydi. Gipoteza tajriba davomida tekshiriladigan ilmiy da’vo bo‘lib, u
psixologik jarayonning qanday sharoitlarda qanday o‘zgarishini oldindan taxmin
qilishga imkon beradi. Masalan, motivatsiya darajasi yuqori bo‘lgan shaxslar
muayyan vazifani bajarishda yuqori samaradorlik ko‘rsatadi degan gipoteza tajriba
orqali sinab ko‘riladi. Psixologik eksperiment nazariy jihatdan psixologiya
fanidagi asosiy qonuniyatlar, printsiplar va ilgari olingan ilmiy natijalar bilan
bog‘lanadi. Tadqiqotchi avvalo mavjud nazariy manbalarni o‘rganadi, ilgari
o‘tkazilgan eksperimentlar natijalarini tahlil qiladi va shular asosida
eksperimentning ilmiy asosini yaratadi. Shu bilan birga, nazariy asoslar psixologik
14

jarayonlarning mohiyati, individual va guruh xususiyatlari, ularning o‘zaro
bog‘liqligi va turli sharoitlarda qanday o‘zgarishini tushunishga xizmat qiladi.
Metodologiya esa nazariy asoslarni amaliyotga tadbiq etish yo‘lini belgilaydi.
Psixologik eksperiment metodologiyasi o‘z ichiga eksperimentni rejalashtirish,
tashkil etish, ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish bosqichlarini
oladi. Har bir bosqich aniq maqsad va vazifaga xizmat qiladi. Masalan,
eksperimentni rejalashtirish bosqichida tadqiqotchi ishtirokchilar soni va ularni
tanlash mezonlarini aniqlaydi, o‘lchov asboblarini tanlaydi va eksperiment
sharoitlarini yaratadi. Shu bosqichda mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilar ajratiladi.
Mustaqil o‘zgaruvchi — bu tadqiqotchi tomonidan nazorat qilinadigan omil bo‘lib,
u natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir qiladi. Bog‘liq o‘zgaruvchi esa mustaqil
o‘zgaruvchining ta’siri natijasida o‘lchanadigan psixologik parametrdir. Masalan,
o‘quvchining xotira hajmi (bog‘liq o‘zgaruvchi) o‘quv materialining miqdori yoki
taqdim etilish tartibiga (mustaqil o‘zgaruvchi) bog‘liq bo‘ladi. Eksperimentni
tashkil etishda nazorat printsipi alohida ahamiyatga ega. Bu printsip shuni
ta’minlaydiki, tajriba jarayonida tashqi va ichki omillar minimal darajada natijaga
ta’sir qilishi lozim. Shu bilan birga, eksperimentning ob’ektivligi, ya’ni tadqiqotchi
shaxsiy qarash va taxminlariga tayanmasdan faqat ilmiy dalillarga asoslanishi
metodologiyaning eng muhim jihatlaridan biridir. Takrorlanish printsipi ham
muhim bo‘lib, eksperiment boshqa sharoitlarda yoki boshqa ishtirokchilar bilan
takrorlanganda ham shunga o‘xshash natijalarni berishini ta’minlaydi. Bu printsip
psixologik eksperimentning ilmiy ishonchliligini oshiradi. Metodologiyada etika
printsiplari ham markaziy o‘rin tutadi. Psixologik eksperimentda ishtirokchilarning
roziligi olinishi, ularning ruhiy va jismoniy xavfsizligi ta’minlanishi, shaxsiy
ma’lumotlarning maxfiyligi saqlanishi lozim. Tadqiqot jarayonida ishtirokchilarga
zarar yetkazilmasligi, stress va noqulayliklarni minimallashtirish psixologik
eksperimentning metodologik talablaridan biridir. Shu bilan birga, psixologik
eksperimentning nazariy-metodologik yondashuvi olingan natijalarni amaliyotga
tadbiq etish imkonini beradi. Masalan, o‘qituvchilarning ta’lim samaradorligini
15

oshirish, ish joyida stressni kamaytirish, bolalarda nutq va tafakkur rivojlanishini
rag‘batlantirish psixologik eksperiment natijalariga asoslangan amaliy tavsiyalar
orqali amalga oshiriladi.
Psixologik eksperimentning metodologiyasi uning turiga qarab ham o‘ziga xos
xususiyatlarni talab qiladi. Laboratoriya eksperimentlari yuqori darajada nazoratni
ta’minlaydi, shu bilan birga maxsus asbob-uskunalar va kompyuter dasturlari
yordamida ma’lumotlarni aniq va tez o‘lchash imkonini beradi. Biroq, laboratoriya
sharoiti tabiiy hayotdan farq qilganligi sababli, ba’zan natijalar umumiy hayotiy
sharoitlarga mos kelmasligi mumkin. Shu bois, maydon yoki tabiiy eksperimentlar
ham keng qo‘llaniladi, bunda psixologik jarayonlar insonning kundalik faoliyati
davomida kuzatiladi. Bu turdagi eksperimentlar natijalarini tahlil qilishda tashqi
omillar va individual farqlar hisobga olinadi, shuningdek, real hayotiy sharoitlarni
inobatga olgan holda xulosalar chiqariladi. Shuningdek, psixologik
eksperimentning nazariy-metodologik asoslari zamonaviy texnologiyalar
yordamida yanada rivojlanmoqda. Kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan
reallik tizimlari, neyropsixologik monitoring qurilmalari psixik jarayonlarni aniq,
tez va samarali o‘lchash imkonini beradi. Bu esa psixologik eksperimentni nafaqat
ilmiy, balki amaliy jihatdan ham yanada samarali qiladi. Shu bilan birga,
metodologik yondashuv psixologik eksperimentni nazariy asoslar bilan
uyg‘unlashtirish, natijalarni ilmiy asosda tahlil qilish, individual va guruh
xususiyatlarini aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi.
Natijada, psixologik eksperimentning nazariy asoslari va metodologiyasi inson
psixikasini chuqur o‘rganish, psixologik qonuniyatlarni aniqlash, psixologik
jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligini tushunish hamda amaliy sohalarda
samarali qo‘llash imkonini beruvchi ilmiy platforma sifatida o‘z ahamiyatini
saqlab qoladi. Eksperimentning nazariy-metodologik yondashuvi psixologik fan
rivojida uning ishonchliligi, ilmiy qiymati va amaliy samaradorligini ta’minlaydi,
bu esa zamonaviy psixologiya, pedagogika, tibbiyot, sport, menejment va boshqa
sohalarda psixologik tadqiqotlarni amalga oshirish uchun muhim vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
16

Har bir eksperiment ilmiy gipoteza asosida shakllantiriladi, bu gipoteza
psixik jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini oldindan taxmin qilishga imkon
beradi. Tadqiqotchi gipoteza orqali o‘rganilayotgan hodisaning qanday sharoitda,
qaysi omillar ta’sirida yuz berishini aniqlashga intiladi. Nazariy asoslar
eksperimentning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi uchun zarur bo‘lgan ilmiy kontekstni
beradi, ya’ni tadqiqotchi avvalo mavjud psixologik nazariyalarni, ilgari o‘tkazilgan
tadqiqotlar natijalarini, shuningdek, psixik jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini
tahlil qiladi. Shu tarzda u eksperimentning maqsadi va vazifalarini aniq belgilaydi,
ishtirokchilar va metodlarni tanlashda asosiy yo‘nalishlarni aniqlaydi. Psixologik
eksperimentning metodologiyasi esa nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish,
eksperimentni rejalashtirish, o‘tkazish va natijalarni tahlil qilish jarayonlarini
tizimli tartibda belgilaydi. Metodologiya eksperimentni samarali tashkil etish,
ishtirokchilarning psixologik holatini baholash, mustaqil va bog‘liq
o‘zgaruvchilarni ajratish va nazorat sharoitlarini yaratish kabi muhim jihatlarni o‘z
ichiga oladi. Eksperiment dizayni tadqiqotchi tomonidan aniq ishlab chiqiladi,
bunda tajriba sharoitlari, ishtirokchilar soni, stimullar va o‘lchov vositalari
tanlanadi. Mustaqil o‘zgaruvchi — tadqiqotchi nazorat qiladigan omil bo‘lib, u
bog‘liq o‘zgaruvchi sifatida o‘lchanadigan psixologik parametrga ta’sir qiladi.
Masalan, o‘quvchining diqqat barqarorligi mustaqil o‘zgaruvchi sifatida berilgan
topshiriqning murakkabligi va davomiyligiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bog‘liq
o‘zgaruvchi esa mustaqil omil ta’sirida yuz beradigan natija, masalan, diqqatni
jamlash darajasi yoki xotira hajmi bo‘ladi. Psixologik eksperimentda nazorat
printsipi muhim o‘rin tutadi, ya’ni tashqi va ichki omillar natijalarga ta’sirini
minimallashtirishga qaratilgan choralar ko‘riladi. Ob’ektivlik printsipi
tadqiqotchining sub’ektiv qarashlari natijalarni buzmasligini ta’minlaydi.
17

Xulosa
Takrorlanish printsipi esa eksperiment boshqa sharoitlarda yoki boshqa
ishtirokchilar bilan takrorlanganida ham shunga o‘xshash natijalarni berishini
kafolatlaydi. Shuningdek, psixologik eksperimentning etik tamoyillari —
ishtirokchilarning roziligi, ularning xavfsizligi, shaxsiy ma’lumotlarni maxfiy
saqlash va stress holatiga tushirmaslik — tadqiqotning ilmiy ishonchliligi uchun
muhimdir. Eksperimentning metodologik jihatlari unga zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash imkonini beradi. Kompyuter dasturlari, virtual va
kengaytirilgan reallik tizimlari, neyropsixologik o‘lchov qurilmalari psixik
jarayonlarni aniq va tez o‘lchash imkonini beradi, bu esa psixologik tadqiqotlarni
yanada ishonchli qiladi. Laboratoriya eksperimentlari yuqori darajada nazoratni
ta’minlaydi, shuningdek, psixik jarayonlarning fiziologik va psixologik
ko‘rsatkichlarini aniqlash imkonini beradi, tabiiy eksperimentlar esa real hayot
sharoitida insonning kundalik faoliyati davomida psixik jarayonlarni kuzatishga
imkon beradi. Shu bilan birga, psixologik eksperimentning metodologiyasi
natijalarni tahlil qilish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyatini beradi.
Masalan, o‘quvchilarning diqqatini yaxshilash, ishchilar va sportchilarning ish
unumdorligini oshirish, bolalarda tafakkur va xotirani rivojlantirish psixologik
eksperiment natijalariga asoslanadi. Shu tarzda, psixologik eksperimentning
nazariy asoslari va metodologiyasi inson psixikasini chuqur o‘rganish, psixik
jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligini aniqlash, ilmiy va amaliy natijalarni
olishda markaziy rol o‘ynaydi, zamonaviy psixologiyaning rivojlanishida
eksperimentning ahamiyatini oshiradi va uni fan, ta’lim, sport, tibbiyot hamda
menejment sohalarida samarali qo‘llash imkonini yaratadi.
18

II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
JARAYONLARNI O‘TKAZISH BOSQICHLARI
2.1. Eksperimentni rejalashtirish va tayyorlash bosqichlari
Psixologik eksperiment jarayoni — bu inson psixikasining turli jihatlarini
tizimli va ilmiy asosda o‘rganish uchun amalga oshiriladigan kompleks tadqiqot
faoliyatidir. Eksperiment jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun bir nechta
bosqichlar va tartib-qoidalar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotning ilmiy ishonchliligi va
natijalarining amaliy qiymatini ta’minlaydi. Eksperiment jarayoni avvalo
eksperiment maqsadining aniqlanishi bilan boshlanadi. Tadqiqotchi o‘rganmoqchi
bo‘lgan psixologik hodisa yoki jarayonni aniq belgilaydi, uning ilmiy dolzarbligi
va amaliy ahamiyatini tahlil qiladi. Maqsad aniqlangach, tajribaning nazariy
asoslari, ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlar va mavjud psixologik nazariyalar tahlil
qilinadi. Bu tadqiqotchi uchun eksperiment dizayni va metodlarini tanlashda ilmiy
yo‘nalish beradi. Eksperiment jarayonining navbatdagi bosqichi ishtirokchilarni
tanlash va ularni guruhlarga ajratishdir. Ishtirokchilarni tanlashda ularning yosh,
jins, psixologik xususiyatlari va tajriba mavzusiga mosligi hisobga olinadi.
Tadqiqot samaradorligi uchun ishtirokchilar soni etarli bo‘lishi, ularning tasodifiy
tanlanishi va guruhlar orasidagi o‘xshashlik darajasi ta’minlanishi muhimdir. Shu
bilan birga, ishtirokchilarni tanlash jarayonida etik tamoyillarga qat’iy rioya
qilinadi: har bir shaxsning roziligi olinadi, ularning ruhiy va jismoniy xavfsizligi
kafolatlanadi, shaxsiy ma’lumotlar maxfiy saqlanadi. Eksperiment jarayoni
davomida ishtirokchilarni kuzatish va ularning javoblarini qayd etish uchun turli
vositalar va usullar qo‘llaniladi. Masalan, psixologik testlar, kuzatish varaqalari,
intervyular, kompyuter dasturlari yoki maxsus asbob-uskunalar yordamida
o‘lchovlar amalga oshiriladi. Har bir vosita aniq standartlarga muvofiq ishlatiladi
va natijalar bir xil sharoitlarda olinganligiga ishonch hosil qilinadi.
19

Eksperiment sharoitlarini yaratish jarayoni ham muhim ahamiyatga ega. Sharoitlar
tadqiqot maqsadiga mos ravishda tabiiy yoki laboratoriya muhiti asosida tashkil
etiladi. Laboratoriya sharoitida tadqiqotchi mustaqil o‘zgaruvchilarni boshqaradi
va tashqi ta’sirlarni nazorat qiladi. Bu sharoit natijalarni aniq va takrorlanadigan
qiladi, shuningdek, psixik jarayonlarni fiziologik va xatti-harakat ko‘rsatkichlari
bilan solishtirish imkonini beradi. Tabiiy sharoitda esa ishtirokchi o‘z kundalik
faoliyati davomida kuzatiladi, bu esa natijalarni hayotiy sharoitlarga mos baholash
imkonini yaratadi, lekin nazorat darajasi past bo‘ladi. Eksperiment jarayonini
tashkil etishda mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilarni aniqlash alohida e’tiborni talab
qiladi. Mustaqil o‘zgaruvchi — bu tajribada tadqiqotchi tomonidan
boshqariladigan omil bo‘lib, bog‘liq o‘zgaruvchi esa shu omil ta’siri ostida
o‘lchanadigan natija hisoblanadi. Masalan, o‘quvchilarning xotira samaradorligi
mustaqil o‘zgaruvchi sifatida taqdim etilgan ma’lumot hajmi va uning taqdim
etilish shakliga bog‘liq bo‘lishi mumkin, bog‘liq o‘zgaruvchi esa ishtirokchilarning
eslab qolish darajasi bo‘ladi. Eksperiment jarayonida ma’lumotlarni yig‘ish va
qayd etish muhim bosqichdir. Tadqiqotchi har bir ishtirokchining javoblarini
tizimli qayd etadi, kuzatuv natijalarini standartlashtirilgan shaklda yozadi va
statistik tahlilga tayyorlaydi. Ma’lumotlar sifatini ta’minlash uchun kuzatuv
jarayoni doimiy nazorat ostida olib boriladi. Shu bilan birga, psixologik
eksperiment jarayonida xatoliklarni minimallashtirish muhim hisoblanadi. Buning
uchun tajriba sharoitlari bir xil bo‘lishi, vositalar to‘g‘ri ishlashi va tadqiqotchi
ob’ektiv bo‘lishi talab etiladi. Eksperiment jarayonining yana bir muhim jihati —
natijalarni tahlil qilish va xulosalar chiqarish bosqichi. Tadqiqotchi yig‘ilgan
ma’lumotlarni statistik usullar bilan qayta ishlaydi, individual va guruh natijalarini
solishtiradi, mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilar orasidagi sabab-natija bog‘liqligini
aniqlaydi. Shu asosda gipoteza tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi, ilmiy va amaliy
xulosalar ishlab chiqiladi. Xulosalar eksperimentning natijalarini psixologik fan,
ta’lim, tibbiyot, sport va boshqa amaliy sohalarda qo‘llashga imkon beradi.
20

Shuni ta’kidlash lozimki, psixologik eksperiment jarayonini tashkil etish tizimli,
ilmiy va metodologik yondashuvni talab qiladi. Har bir bosqich — maqsadni
aniqlash, gipoteza ishlab chiqish, ishtirokchilarni tanlash, sharoitlarni yaratish,
ma’lumot yig‘ish va tahlil qilish — bir-biriga bog‘langan bo‘lib, natijalarni
ishonchli va amaliy jihatdan samarali qiladi. Zamonaviy psixologiyada
eksperiment jarayonini yanada mukammal qilish uchun kompyuter texnologiyalari,
virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari, neyropsixologik o‘lchov qurilmalari
keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga, eksperiment jarayoni inson psixikasining
murakkab jihatlarini aniqlash, psixik jarayonlarni boshqarish va rivojlantirish
imkonini beruvchi ilmiy va amaliy platforma sifatida xizmat qiladi. Psixologik
eksperiment jarayonini tashkil etishning navbatdagi muhim jihati — tajriba
sharoitlarini batafsil va puxta rejalashtirishdir. Bu sharoitlar eksperimentning
maqsadi va gipotezasiga mos ravishda aniqlanadi. Laboratoriya sharoitida
tadqiqotchi barcha tashqi va ichki omillarni nazorat qiladi, bu esa ma’lumotlarning
ishonchliligini oshiradi. Laboratoriya sharoitida shuningdek tajriba davomida
qo‘llaniladigan asbob-uskunalar, kompyuter dasturlari, vizual va akustik stimullar,
ma’lumotni qayd etish vositalari oldindan tayyorlanadi. Har bir ishtirokchi uchun
sharoit bir xil bo‘lishi, shuningdek, vazifa va topshiriqlar aniq va standart shaklda
taqdim etilishi zarur. Shu bilan birga, laboratoriya sharoiti psixologik
jarayonlarning fiziologik va kognitiv ko‘rsatkichlarini bir vaqtning o‘zida kuzatish
imkonini beradi, masalan, reaksiya vaqti, diqqatni jamlash darajasi, xotira
samaradorligi va boshqa parametrlar aniq o‘lchanadi. Tabiiy sharoitdagi
eksperiment esa ishtirokchining kundalik faoliyati davomida psixologik
jarayonlarni kuzatishga imkon beradi. Bu turdagi eksperimentlar ma’lumotlarni
real hayotiy sharoitlarda olish imkonini beradi, lekin nazorat darajasi past bo‘ladi.
Shu sababli tabiiy eksperimentlarda tashqi ta’sirlar va individual farqlar natijalarga
ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olish lozim. Shu bilan birga, psixologik
eksperiment jarayonini tashkil etishda ishtirokchilarning motivatsiyasini hisobga
olish juda muhimdir. Ishtirokchilar tajribaga jalb qilinishdan oldin ular nima
qilishlari, nimani kuzatishlari va qanday natija olishlari haqida tushuntiriladi. Bu
21

ularning ishtirokini samarali qiladi, shuningdek, ma’lumotlar sifatini oshiradi.
Eksperiment jarayonida ma’lumotlarni yig‘ish usullari ham turlicha bo‘lishi
mumkin. Bu usullar psixologik jarayonning tabiati, tadqiqot maqsadi va
eksperiment turiga bog‘liq. Masalan, kognitiv jarayonlarni o‘rganishda testlar va
kompyuter dasturlari qo‘llaniladi, emotsional holatlarni baholashda kuzatish va
intervyu usullari keng qo‘llanadi. Shu bilan birga, ma’lumotlarni yig‘ishda har bir
ishtirokchining javoblari aniq qayd etiladi, bu esa statistika va tahlil bosqichida
natijalarni to‘liq baholash imkonini beradi. Tadqiqotchi har bir bosqichda
o‘zgaruvchilarni aniq ajratadi: mustaqil o‘zgaruvchi tajribada boshqariladigan omil
sifatida nazorat qilinadi, bog‘liq o‘zgaruvchi esa uning ta’siri ostida yuzaga
keladigan natija bo‘ladi. Masalan, vizual diqqatni o‘rganish tajribasida stimullar
soni mustaqil o‘zgaruvchi bo‘lsa, ishtirokchining stimullarni eslab qolish darajasi
bog‘liq o‘zgaruvchi bo‘ladi. Eksperiment jarayonini tashkil etishda nazorat va
takrorlanish printsiplari alohida e’tiborni talab qiladi. Nazorat printsipi barcha
tashqi omillarni minimal darajada saqlashni va tajribaning sharoitlarini
standartlashtirishni ta’minlaydi. Takrorlanish printsipi esa eksperiment boshqa
sharoitlarda yoki boshqa ishtirokchilar bilan ham shunga o‘xshash natijalarni
berishini kafolatlaydi. Shu bilan birga, psixologik eksperiment jarayonida
xatoliklarni minimallashtirish uchun tajriba sharoitlari bir xil bo‘lishi, vositalar
to‘g‘ri ishlashi va tadqiqotchi ob’ektiv bo‘lishi zarur. Ob’ektivlik printsipi
tadqiqotchi sub’ektiv qarashlardan xoli bo‘lishi va faqat ilmiy dalillarga
tayanishini ta’minlaydi. Shuningdek, eksperiment jarayonini tashkil etishda etika
printsiplari ham muhimdir. Ishtirokchilarning roziligi olinadi, ularning ruhiy va
jismoniy xavfsizligi kafolatlanadi, shaxsiy ma’lumotlar maxfiy saqlanadi. Etika
tamoyillari tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshiradi va ishtirokchilarning
eksperiment jarayoniga xolis va faol ishtirokini ta’minlaydi. Psixologik
eksperiment jarayonini tashkil etishning yakuniy bosqichi — ma’lumotlarni
yig‘ish, qayd etish va dastlabki tahlil qilishdir. Tadqiqotchi har bir ishtirokchining
javoblarini tizimli qayd etadi, kuzatuv natijalarini standart shaklda yozadi va
statistik tahlilga tayyorlaydi. Bu bosqich eksperiment natijalarining ishonchliligi va
22

ilmiy qiymatini ta’minlaydi. Shu bilan birga, psixologik eksperiment jarayoni
zamonaviy texnologiyalar yordamida yanada mukammallashadi: kompyuter
dasturlari, neyropsixologik monitoring qurilmalari, virtual va kengaytirilgan reallik
tizimlari psixik jarayonlarni tez va aniq o‘lchash imkonini beradi. Natijada,
psixologik eksperiment jarayonini puxta tashkil etish, sharoitlarni to‘liq
rejalashtirish, ishtirokchilarni aniq tanlash, nazorat va etik tamoyillarga rioya
qilish, ma’lumotlarni tizimli yig‘ish va tahlil qilish tadqiqotning ilmiy ishonchliligi
va amaliy qiymatini ta’minlaydi. Eksperiment jarayoni inson psixikasini chuqur
o‘rganish, psixik jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligini aniqlash va amaliy
sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi murakkab, tizimli va ilmiy asoslangan
jarayon sifatida ahamiyat kasb etadi. Psixologik eksperiment jarayonini tashkil
etishning eng muhim jihatlaridan biri — tajriba dizaynini puxta ishlab chiqishdir.
Bu dizayn tadqiqotning maqsadi va gipotezasiga mos ravishda shakllantiriladi va
eksperiment davomida kuzatiladigan psixologik jarayonlarning to‘liq va aniq
o‘lchanishini ta’minlaydi. Dizayn ishlab chiqishda birinchi navbatda mustaqil va
bog‘liq o‘zgaruvchilar aniqlanadi. Mustaqil o‘zgaruvchi — bu tadqiqotchi
tomonidan boshqariladigan omil bo‘lib, u bog‘liq o‘zgaruvchiga ta’sir qiladi, ya’ni
bog‘liq o‘zgaruvchi mustaqil o‘zgaruvchi ta’siri ostida yuzaga keladigan natija
sifatida o‘lchanadi. Masalan, o‘quvchilarning diqqatni jamlash qobiliyati o‘quv
materialining murakkabligi va taqdim etilish uslubiga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birga, eksperiment dizayni sharoitlari har bir ishtirokchi uchun bir xil
bo‘lishi, vazifa va topshiriqlar aniq va standart shaklda taqdim etilishi lozim. Bu
tadqiqotning ob’ektivligini ta’minlash va natijalarni takrorlanadigan qilish uchun
zarurdir. Eksperimentni tashkil etishda ishtirokchilarni tanlash ham alohida
e’tiborni talab qiladi. Ishtirokchilarni tanlashda ularning yosh, jins, psixologik
xususiyatlari, ilgari olingan tajriba tajribalari va mavzuga mosligi hisobga olinadi.
Ishtirokchilar soni etarli bo‘lishi, ularning tasodifiy tanlanishi va guruhlar orasidagi
xususiyatlar o‘xshashligi ta’minlanishi zarur. Shu bilan birga, ishtirokchilarning
roziligi olinadi, ularning ruhiy va jismoniy xavfsizligi kafolatlanadi, shaxsiy
ma’lumotlar maxfiy saqlanadi. Etik tamoyillarga rioya qilish eksperimentning
23

ilmiy ishonchliligini oshiradi va ishtirokchilarning samarali ishtirokini ta’minlaydi.
Eksperiment sharoitlarini yaratish jarayoni ham tadqiqot natijalarining
ishonchliligi uchun juda muhimdir. Laboratoriya sharoitida tadqiqotchi barcha
tashqi va ichki omillarni nazorat qiladi, shu jumladan yorug‘lik, shovqin, harorat,
vaqt va boshqa fizik parametrlarni ham nazorat qiladi. Laboratoriya sharoitida
shuningdek, maxsus asbob-uskunalar, kompyuter dasturlari, vizual va akustik
stimullar tayyorlanadi, ular orqali ishtirokchilarning reaksiyalari, xotira darajasi,
diqqatni jamlash qobiliyati va boshqa psixologik ko‘rsatkichlar aniq o‘lchanadi.
Shu bilan birga, laboratoriya sharoiti tajriba takrorlanishini kafolatlaydi, chunki
barcha ishtirokchilar uchun sharoitlar bir xil bo‘ladi, bu esa natijalarni ilmiy
jihatdan ishonchli qiladi. Tabiiy sharoitdagi eksperiment esa ishtirokchining
kundalik faoliyati davomida psixologik jarayonlarni kuzatishga imkon beradi. Bu
turdagi eksperimentlar natijalarni hayotiy sharoitlarga mos baholash imkonini
beradi, lekin nazorat darajasi past bo‘ladi. Shu sababli tabiiy eksperimentlarda
tashqi ta’sirlar va individual farqlar natijalarga ta’sir qilishi mumkinligini hisobga
olish lozim. Tabiiy sharoitdagi eksperimentlar, ayniqsa, ijtimoiy psixologiya va
o‘quv jarayonlarida keng qo‘llaniladi, chunki ular insonning real hayotiy xatti-
harakatlarini, interaktiv jarayonlarini va guruh ichidagi munosabatlarini kuzatish
imkonini beradi. Eksperiment jarayonida ma’lumotlarni yig‘ish usullari va
vositalari ham turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, kognitiv jarayonlarni
o‘rganishda testlar, kompyuter dasturlari, reaksiya vaqtini o‘lchash qurilmalari
ishlatiladi, emotsional holatlarni baholashda kuzatish, intervyu va shaxsiy
so‘rovnomalar qo‘llanadi. Ma’lumotlarni tizimli qayd etish va ularni standart
shaklda yozish tadqiqotning keyingi bosqichida statistik tahlilni samarali qilishga
imkon beradi. Har bir bosqichda xatoliklarni minimallashtirish muhim hisoblanadi,
shu sababli tajriba sharoitlari bir xil bo‘lishi, asbob-uskunalar to‘g‘ri ishlashi va
tadqiqotchi ob’ektiv bo‘lishi zarur. Psixologik eksperiment jarayonini tashkil
etishda nazorat printsipi alohida ahamiyatga ega. Bu printsip shuni ta’minlaydiki,
tajribada tashqi va ichki omillar minimal darajada natijalarga ta’sir qiladi.
Takrorlanish printsipi esa eksperiment boshqa sharoitlarda yoki boshqa
24

ishtirokchilar bilan takrorlanganida ham shunga o‘xshash natijalarni beradi. Shu
bilan birga, eksperiment jarayonida ma’lumotlarni qayta ishlash va dastlabki tahlil
bosqichi ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchi yig‘ilgan ma’lumotlarni
statistik usullar bilan tahlil qiladi, individual va guruh natijalarini solishtiradi,
mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilar orasidagi sabab-natija bog‘liqligini aniqlaydi.
Zamonaviy psixologik eksperiment jarayonida texnologiyalar keng qo‘llaniladi:
kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari, neyropsixologik
monitoring qurilmalari psixik jarayonlarni aniq, tez va samarali o‘lchash imkonini
beradi. Shu bilan birga, eksperiment jarayonining nazariy va metodologik asoslari
natijalarni ilmiy asosda tahlil qilish, individual va guruh xususiyatlarini aniqlash,
amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi. Natijada, psixologik
eksperiment jarayonini puxta tashkil etish, sharoitlarni to‘liq rejalashtirish,
ishtirokchilarni aniq tanlash, nazorat va etik tamoyillarga rioya qilish,
ma’lumotlarni tizimli yig‘ish va tahlil qilish tadqiqotning ilmiy ishonchliligi va
amaliy qiymatini ta’minlaydi. Eksperiment jarayoni inson psixikasining murakkab
jihatlarini aniqlash, psixik jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligini tushunish va
amaliy sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi murakkab, tizimli va ilmiy
asoslangan jarayon sifatida markaziy ahamiyat kasb etadi.
25

2.2. Ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va natijalarni
chiqarish bosqichlari
Psixologik eksperiment jarayonidan olingan natijalarni tizimli tarzda qayta
ishlash, ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish — tadqiqotning eng muhim
bosqichlaridan biridir. Tajriba natijalari ilmiy asosda yig‘ilgan ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi va ular psixik jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash
imkonini beradi. Natijalarni qayd etishda har bir ishtirokchining individual
javoblari, ularning vazifa va topshiriqlarga reaksiyalari, vaqt bo‘yicha kuzatilgan
o‘zgarishlar va boshqa parametrlar tizimli shaklda qayd qilinadi. Bu ma’lumotlar
keyinchalik statistik tahlil va grafik ifodalarda ko‘rsatiladi, natijalar orasidagi
bog‘liqliklar va tendensiyalar aniqlanadi. Tajriba natijalarini tahlil qilish
jarayonida birinchi navbatda mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi sabab-
natija munosabatlari aniqlanadi. Masalan, agar tajribada o‘quvchilarning diqqatini
jamlash darajasi va berilgan vizual stimullar soni o‘rganilsa, natijalar orqali
stimullar sonining diqqatni jamlashga ta’siri aniqlanadi. Bu o‘zgaruvchilar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, eksperiment gipotezasini tekshirish va natijalarni
ilmiy jihatdan asoslash imkonini beradi. Statistika vositalari yordamida natijalar
tahlil qilinadi: o‘rtacha ko‘rsatkichlar, dispersiya, korrelyatsiya va boshqa
parametrlar hisoblanadi, bu esa psixologik jarayonlarning o‘ziga xos
qonuniyatlarini ochishga yordam beradi. Natijalar tahlilida shuningdek individual
farqlar hisobga olinadi. Har bir ishtirokchining javoblari guruhdagi o‘rtacha
ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi va istisno holatlar aniqlanadi. Shu orqali tajriba
natijalarining umumiy tendensiyalari va shaxsiy xususiyatlar o‘rtasidagi farqlarni
aniqlash mumkin bo‘ladi. Masalan, bir guruh o‘quvchilar vizual materialni tez
eslab qolishi mumkin, boshqalari esa shu vazifani bajarishda qiyinchiliklarga duch
kelishi mumkin; bu esa psixologik individual xususiyatlarning natijalarga qanday
ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Tajriba natijalarini tahlil qilish jarayonida grafik va
diagrammalarni qo‘llash natijalarni vizual tarzda tushunishga yordam beradi.
26

Natijalarni jadval va diagrammalar orqali ifodalash bog‘liq va mustaqil
o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni aniq ko‘rsatadi, tajriba natijalarini oson
taqqoslash va umumlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, tahlil jarayonida
natijalarning statistik ishonchliligi tekshiriladi, xatoliklar va tasodifiy ta’sirlar
aniqlanadi, bu esa eksperimentning ilmiy qiymatini oshiradi. Tahlil natijalariga
asoslanib xulosalar chiqariladi. Xulosalar tajribada o‘rganilgan psixologik
hodisalar va jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligini ochib beradi. Masalan,
tajribada vizual diqqatni o‘rganish natijasida aniqlanishicha, stimullar sonining
oshishi bilan diqqatni jamlash darajasi pasayadi, bu esa diqqatning cheklangan
resurslarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Shu tarzda, xulosalar eksperimentning
gipotezasini tasdiqlashi yoki inkor qilishi mumkin. Xulosalar chiqarishda
shuningdek amaliy tavsiyalar ham ishlab chiqiladi. Tajriba natijalariga asoslanib
psixologik jarayonlarni yaxshilash, diqqatni rivojlantirish, xotirani mustahkamlash,
ta’lim jarayonlarini samarali tashkil etish va boshqa amaliy yo‘nalishlarda
tavsiyalar berilishi mumkin. Masalan, o‘quvchilarning diqqatini oshirish uchun
topshiriqlarni qisqa bloklarga ajratish, vizual stimullarni tartibli va aniq taqdim
etish tavsiya qilinadi. Shu bilan birga, amaliy tavsiyalar sport, ish unumdorligi va
tibbiyot sohalarida ham qo‘llanishi mumkin, chunki psixologik jarayonlar
insonning har qanday faoliyatida markaziy rol o‘ynaydi. Eksperiment
natijalarining xulosalari ilmiy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
ular psixologik nazariya va metodologiyani rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Shu
bilan birga, natijalar zamonaviy texnologiyalar yordamida yanada ishonchli va
aniq tahlil qilinadi: kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari,
neyropsixologik o‘lchov qurilmalari natijalarni tez, aniq va ko‘p parametrli
o‘lchash imkonini beradi. Natijada, tajriba natijalari, ularni tahlil qilish va
xulosalar chiqarish jarayoni psixologik eksperimentning markaziy qismidir. Bu
bosqich ilmiy asoslangan, tizimli va metodologik yondashuvni talab qiladi,
natijalarni amaliy va ilmiy jihatdan qiymatli qiladi, psixik jarayonlarning
murakkab xususiyatlarini aniqlash, sabab-natija bog‘liqligini tushunish va
zamonaviy psixologik amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Tajriba natijalari
27

orqali inson psixikasini chuqur o‘rganish, ilmiy gipotezalarni tasdiqlash yoki rad
etish, shuningdek amaliy tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati yuzaga keladi.
Tajriba natijalari psixologik eksperimentning eng muhim komponenti bo‘lib, ular
orqali inson psixikasining turli jarayonlari va xatti-harakatlarini chuqur tushunish
imkoniyati yaratiladi. Eksperiment davomida olingan ma’lumotlar nafaqat
individual ishtirokchilarning javoblarini, balki guruh bo‘yicha umumiy
tendensiyalarni ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, tajriba natijalari orqali
psixologik hodisalar orasidagi sabab-natija bog‘liqligini aniqlash va mavjud
nazariyalarni amaliy jihatdan tasdiqlash mumkin bo‘ladi. Masalan, vizual diqqatni
o‘rganish tajribasida o‘quvchilarga turli murakkablikdagi vizual stimullar taqdim
etiladi va ularning qaysi darajada eslab qolishi, diqqatni jamlash qobiliyati,
reaktsiya tezligi va xotira samaradorligi qayd etiladi. Shu natijalar asosida psixik
jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari, individual farqlar va guruh ichidagi
o‘xshashliklar aniqlanadi. Natijalarni tahlil qilish jarayonida statistika vositalari
keng qo‘llaniladi. O‘rtacha ko‘rsatkichlar, dispersiya, korrelyatsiya, o‘zgaruvchilar
orasidagi bog‘liqliklar va boshqa statistik indikatorlar hisoblanadi. Bu esa psixik
jarayonlarning qonuniyatlarini aniq ochib beradi va tajribaning ilmiy
ishonchliligini ta’minlaydi. Masalan, agar mustaqil o‘zgaruvchi sifatida stimullar
soni olinadigan bo‘lsa, bog‘liq o‘zgaruvchi sifatida esa ishtirokchining stimullarni
eslab qolish darajasi o‘lchanadi. Statistika natijalari shuni ko‘rsatadiki, stimullar
soni ortishi bilan diqqatni jamlash va eslab qolish samaradorligi pasayadi, bu esa
diqqatning cheklangan resurslarga ega ekanligini ilmiy asosda tasdiqlaydi. Shu
bilan birga, tahlil jarayonida individual farqlarni ham hisobga olish muhimdir. Har
bir ishtirokchining javoblari guruhdagi o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi
va istisno holatlar aniqlanadi. Bu esa psixologik xususiyatlarning natijalarga
qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda muhimdir.
Tajriba natijalarini vizual tarzda ifodalash — diagramma, grafik va jadval
yordamida — natijalarni yanada tushunarli qiladi va ularni taqqoslash imkonini
beradi. Misol uchun, eksperiment natijalari asosida stimullar soni va diqqat
samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik grafik yordamida ko‘rsatiladi, bu esa
28

muammoning yanada aniq tushunilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, tahlil
jarayonida natijalarning ishonchliligi tekshiriladi, xatolik va tasodifiy ta’sirlar
aniqlanadi, bu esa tajribani yanada ilmiy asoslangan qiladi. Xulosalar chiqarish
jarayoni tajriba natijalarining amaliy va ilmiy qiymatini aniqlashga xizmat qiladi.
Tajribada olingan natijalar asosida psixologik hodisalar va jarayonlar orasidagi
sabab-natija bog‘liqligi aniqlanadi. Masalan, tajriba ko‘rsatadiki, stimullar soni
ortishi bilan diqqatni jamlash qobiliyati pasayadi va xotira samaradorligi
kamayadi. Shu bilan birga, tajriba natijalari orqali psixologik qonuniyatlar
aniqlanadi, nazariy gipotezalar tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Bu esa psixologik
nazariya va metodologiyani rivojlantirishga muhim hissa qo‘shadi. Xulosalar
chiqarishda amaliy tavsiyalar ishlab chiqish ham muhim ahamiyatga ega. Masalan,
o‘quvchilarning diqqatini oshirish uchun topshiriqlarni qisqa bloklarga ajratish,
vizual stimullarni tartibli va aniq taqdim etish tavsiya qilinadi. Shu bilan birga,
tajriba natijalarini sport, ish unumdorligi, tibbiyot va boshqa sohalarda qo‘llash
mumkin, chunki psixologik jarayonlar inson faoliyatining markaziy
komponentidir. Tajriba natijalari va ularni tahlil qilish jarayoni shuningdek
zamonaviy texnologiyalar yordamida yanada mukammal amalga oshiriladi.
Kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari, neyropsixologik
monitoring qurilmalari psixik jarayonlarni tez, aniq va ko‘p parametrli o‘lchash
imkonini beradi. Bu esa natijalarni yanada ilmiy asoslangan qiladi va tajriba
natijalaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Natijada, tajriba natijalari,
ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish jarayoni psixologik eksperimentning
markaziy qismini tashkil etadi. Bu bosqich tizimli va ilmiy asoslangan
yondashuvni talab qiladi, natijalarni amaliy va ilmiy jihatdan qiymatli qiladi,
psixik jarayonlarning murakkab xususiyatlarini aniqlash, sabab-natija bog‘liqligini
tushunish va zamonaviy psixologik amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Shu bilan
birga, tajriba natijalari inson psixikasini chuqur o‘rganish, ilmiy gipotezalarni
tasdiqlash yoki rad etish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. Tajriba natijalarini chuqur tahlil qilish jarayoni psixologik
eksperimentning eng asosiy bosqichi hisoblanadi, chunki aynan shu bosqichda
29

tadqiqotchi inson psixikasining murakkab jarayonlarini o‘rganadi, natijalarni ilmiy
jihatdan asoslaydi va amaliy qo‘llash uchun zarur tavsiyalar ishlab chiqadi.
Eksperiment davomida olingan ma’lumotlar har bir ishtirokchining individual
javoblarini, shuningdek, guruh bo‘yicha umumiy tendensiyalarni qamrab oladi.
Ushbu natijalar yordamida psixik jarayonlarning sabab-natija bog‘liqligi
aniqlanadi, gipoteza tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Masalan, diqqatni o‘rganish
bo‘yicha o‘tkazilgan tajribada turli vizual stimullar ishtirokchilarga taqdim etiladi
va ularning qanchalik samarali eslab qolishi, diqqatni jamlash qobiliyati va
reaktsiya tezligi qayd etiladi. Shu ma’lumotlar asosida psixologik hodisalar va
jarayonlarning xususiyatlari, individual farqlar va guruh ichidagi o‘xshashliklar
aniqlanadi. Tahlil jarayonida statistik metodlar keng qo‘llaniladi. O‘rtacha
ko‘rsatkichlar, dispersiya, korrelyatsiya, o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlik va
boshqa indikatorlar hisoblanadi. Bu usullar yordamida psixik jarayonlarning
qonuniyatlari aniqlanadi va natijalar ilmiy asosda baholanadi. Masalan, mustaqil
o‘zgaruvchi sifatida stimullar soni olinadi, bog‘liq o‘zgaruvchi sifatida esa
ishtirokchining stimullarni eslab qolish darajasi o‘lchanadi. Statistika tahlili shuni
ko‘rsatadiki, stimullar soni ortishi bilan diqqatni jamlash va xotira samaradorligi
pasayadi, bu esa diqqatning cheklangan resurslarga ega ekanligini tasdiqlaydi. Shu
bilan birga, tahlil jarayonida individual farqlar ham hisobga olinadi: har bir
ishtirokchining javoblari guruhdagi o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi va
istisno holatlar aniqlanadi. Bu psixologik xususiyatlarning natijalarga ta’sirini
aniqlash imkonini beradi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Tajriba natijalarini vizual tarzda taqdim etish — diagramma, grafik va
jadval yordamida — natijalarni yanada tushunarli qiladi va ularni taqqoslash
imkonini beradi. Misol uchun, stimullar soni va diqqat samaradorligi o‘rtasidagi
bog‘liqlik grafik orqali ko‘rsatiladi, bu esa muammoni yanada aniq tushunishga
yordam beradi. Shu bilan birga, tahlil jarayonida natijalarning ishonchliligi
tekshiriladi, xatoliklar va tasodifiy ta’sirlar aniqlanadi, bu esa tajribani yanada
ilmiy asoslangan qiladi. Xulosalar chiqarish jarayoni esa tajriba natijalarining
amaliy va ilmiy qiymatini aniqlashga xizmat qiladi.
30

Xulosa
Tajribada olingan ma’lumotlar asosida psixologik hodisalar va jarayonlar
orasidagi sabab-natija bog‘liqligi aniqlanadi. Masalan, stimullar sonining ortishi
bilan diqqatni jamlash va xotira samaradorligi kamayadi, bu esa diqqatning
cheklangan resurslarga ega ekanligini ilmiy jihatdan tasdiqlaydi. Shu bilan birga,
tajriba natijalari asosida psixologik qonuniyatlar aniqlanadi va nazariy gipotezalar
tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi, bu esa psixologik nazariya va metodologiyani
rivojlantirishga muhim hissa qo‘shadi. Xulosalarni chiqarishda amaliy tavsiyalar
ishlab chiqish muhimdir. Masalan, o‘quvchilarning diqqatini oshirish uchun
topshiriqlarni qisqa bloklarga ajratish, vizual stimullarni tartibli va aniq taqdim
etish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, tajriba natijalarini sport, ish unumdorligi,
tibbiyot va boshqa sohalarda qo‘llash mumkin, chunki psixologik jarayonlar inson
faoliyatining markaziy komponentidir. Tajriba natijalari va ularni tahlil qilish
jarayoni zamonaviy texnologiyalar yordamida yanada mukammal amalga
oshiriladi. Kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari,
neyropsixologik monitoring qurilmalari psixik jarayonlarni tez, aniq va ko‘p
parametrli o‘lchash imkonini beradi. Shu bilan birga, eksperiment natijalarini
amaliy sohalarda qo‘llash imkoniyati yanada kengayadi. Misol uchun, o‘quv
jarayonida diqqatni oshirish bo‘yicha tadbirlar, ish unumdorligini oshirish bo‘yicha
treninglar va ruhiy salomatlikni mustahkamlash bo‘yicha dasturlar ishlab chiqilishi
mumkin. Natijada, tajriba natijalari, ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish
psixologik eksperimentning markaziy qismini tashkil etadi. Bu bosqich tizimli va
ilmiy asoslangan yondashuvni talab qiladi, natijalarni amaliy va ilmiy jihatdan
qiymatli qiladi, psixik jarayonlarning murakkab xususiyatlarini aniqlash, sabab-
natija bog‘liqligini tushunish va zamonaviy psixologik amaliyotda qo‘llash
imkonini beradi. Shu bilan birga, tajriba natijalari inson psixikasini chuqur
o‘rganish, ilmiy gipotezalarni tasdiqlash yoki rad etish va amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
31

Xulosa
Ushbu kurs ishida psixologik eksperiment jarayoni, uning nazariy asoslari,
metodologiyasi, amaliy tashkil etilishi va natijalarni tahlil qilish jarayonlari keng
qamrovda o‘rganildi. Psixologik eksperiment inson psixikasini chuqur tushunish,
psixik jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va ularni ilmiy asosda
tahlil qilish imkonini beruvchi murakkab, tizimli va ilmiy jihatdan asoslangan
metod hisoblanadi. Eksperimentning nazariy asoslarini o‘rganish jarayonida
psixologik eksperiment tushunchasi, uning vazifalari, turlari va metodologik
printsiplari batafsil yoritildi. Psixologik eksperiment sharoitlarini to‘g‘ri tashkil
etish, mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilarni aniqlash, ishtirokchilarni ehtiyotkorlik
bilan tanlash, nazorat va etik tamoyillarga rioya qilish, shuningdek ma’lumotlarni
tizimli tarzda yig‘ish va qayta ishlashning ahamiyati tushuntirildi. Eksperiment
jarayoni davomida ishtirokchilar turli vazifalarni bajarish orqali psixik jarayonlar
bo‘yicha ma’lumotlar taqdim etadilar, bu esa tadqiqotchi uchun individual va
guruh xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Natijalar tahlili orqali mustaqil va
bog‘liq o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi sabab-natija bog‘liqligi, psixik jarayonlarning
qonuniyatlari va individual farqlar aniqlanadi. Statistik usullar yordamida olingan
natijalar ilmiy asoslangan tarzda tahlil qilinadi, bu esa eksperimentning
takrorlanuvchi va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Tajriba natijalarining vizual
ifodalanishi — diagramma, grafik va jadval yordamida — natijalarni yanada
tushunarli qiladi va ularni oson taqqoslash imkonini beradi. Tahlil natijalari
asosida chiqarilgan xulosalar psixologik gipotezalarni tasdiqlash yoki inkor etishga
xizmat qiladi, shuningdek amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon beradi.
Masalan, o‘quvchilarning diqqatini oshirish, xotira samaradorligini kuchaytirish,
ish unumdorligini oshirish, ruhiy salomatlikni yaxshilash kabi amaliy masalalarni
hal qilishda natijalardan foydalanish mumkin. Shu bilan birga, tajriba natijalarini
zamonaviy texnologiyalar yordamida yanada aniq va samarali o‘lchash imkoniyati
mavjud: kompyuter dasturlari, virtual va kengaytirilgan reallik tizimlari,
32

neyropsixologik monitoring qurilmalari psixik jarayonlarni ko‘p parametrli va
tezkor o‘lchashga imkon beradi, bu esa natijalarni yanada ilmiy asoslangan qiladi.
Kurs ishida shuningdek psixologik eksperimentning amaliy ahamiyati ham
yoritildi. Eksperiment orqali olingan ma’lumotlar asosida insonning psixik
jarayonlari, shu jumladan diqqat, xotira, reaktsiya tezligi, kognitiv qobiliyatlar va
emotsional holatlar yanada chuqur tushuniladi. Natijalar shuningdek psixologik
nazariya va metodologiyani rivojlantirish, psixologik treninglar, ta’lim
jarayonlarini samarali tashkil etish, ish unumdorligini oshirish va sog‘liqni saqlash
tizimida qo‘llash imkonini beradi. Tajriba jarayonida aniqlangan individual farqlar
esa shaxsga moslashtirilgan tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi, bu esa
psixologik xizmat sifatini oshiradi. Umuman olganda, psixologik eksperimentning
nazariy va amaliy jihatlari o‘rganildi, tajriba jarayoni, ma’lumotlarni yig‘ish va
tahlil qilish bosqichlari batafsil tahlil qilindi, natijalar asosida xulosalar chiqarildi
va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Eksperiment natijalari psixik jarayonlarning
murakkab va ko‘p qirrali tabiati, sabab-natija bog‘liqligi va individual
xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Shu bilan birga, tadqiqotning natijalari
ilmiy jihatdan ishonchli bo‘lib, psixologik nazariya va amaliyotda qo‘llashga
tayyorlangan ma’lumotlar bazasini yaratadi. Kurs ishida olingan natijalar va
xulosalar psixologik eksperimentning nazariy, metodologik va amaliy ahamiyatini
yanada kuchaytiradi, inson psixikasini chuqur tushunishga va uni turli sohalarda
samarali qo‘llashga xizmat qiladi. Natijada, psixologik eksperiment jarayoni inson
psixikasini o‘rganishning samarali va ilmiy asoslangan vositasi sifatida o‘zini
to‘liq namoyon etadi, eksperiment natijalari esa psixologik nazariya, metodologiya
va amaliyotning rivojlanishiga muhim hissa qo‘shadi. Shu bilan birga, eksperiment
jarayoni va natijalarni tahlil qilish orqali olingan ma’lumotlar inson faoliyatini
optimallashtirish, ta’lim va kasbiy jarayonlarda samaradorlikni oshirish,
shuningdek shaxsiy va ijtimoiy salomatlikni mustahkamlash imkonini beradi. Kurs
ishida amalga oshirilgan tadqiqot natijalari psixologik eksperimentning kompleks,
tizimli va ilmiy jihatdan asoslangan xususiyatlarini yoritdi, natijalarni amaliy va
33

ilmiy sohalarda qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatdi va psixologik tadqiqotlar uchun
mustahkam asos yaratdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ананьева, И. Г., & Леонтьев, А. Н. (2018). Психологические основы
экспериментального исследования. Москва: Психологический университет.
2. Бэндт, Х. (2020). Методы психологии: Эксперимент и наблюдение. Санкт-
Петербург: Питер.
3. Вундт, В. (2017). Основы психологии. Экспериментальный подход.
Москва: Академический проект.
4. Левин, К. (2019). Социальная психология и экспериментальные методы.
Москва: Наука.
5. Лурия, А. Р. (2016). Нейропсихологические аспекты психических
процессов. Санкт-Петербург: СпецЛит.
6. Выготский, Л. С. (2018). Психология развития человека:
Экспериментальный анализ. Москва: Просвещение.
7. Клейн, Д. (2021). Экспериментальная психология: Теория и практика.
Нью-Йорк: Routledge .
8. Никифоров, В. В. (2020). Методология и методика психологии. Москва:
Юрайт.
9. Рубинштейн, С. Л. (2017). Основы общей психологии. Москва:
Издательство МГУ.
10. Сергеев, А. Н., & Петров, Б. В. (2019). Психологические исследования и
экспериментальные методы. Санкт-Петербург: Питер.
11. Филатов, В. Н. (2018). Психологические методы анализа поведения.
Москва: Юнити-Дана.
34

12. Штейнберг, Л. (2021). Экспериментальная психология: Современные
подходы. Москва: Наука.
13. Эллис, А. (2017). Практическая психология: Экспериментальные
подходы. Лондон: Routledge
14. Янковский, П. А. (2019). Психологический эксперимент: Теория,
практика, методология. Москва: Академия.
15. Зимбардо, Ф., & Бойд, Д. (2020). Социальная психология:
Экспериментальные исследования. Москва: Вильямс.
35

34-35

Sotib olish