Eksperimental psixologik metodikalardan foydalanuvchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun talablar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	68.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

0 Продаж

Eksperimental psixologik metodikalardan foydalanuvchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun talablar

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
-guruh talabasi
ning
Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Eksperimental psixologik metodikalardan
foydalanuvchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun
talablar ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri:
Ilmiy rahbar:
Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………3-5
I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
METODIKALARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiya tushunchasi, maqsadi va
ahamiyati ...............................................................................6-15
1.2. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishning ilmiy
asoslari va tamoyillari ........................................................16-23
1.3 Xulosa..................................................................................24
II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
METODIKALARDAN FOYDALANUVCHILAR VA
ISHLAB CHIQARUVCHILAR UCHUN TALABLAR
2.1. Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga
qo‘yiladigan kasbiy va etik talablar ..................................25-33
2.2. Psixologik metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga
qo‘yiladigan ilmiy-metodik va texnik
talabla……………………………………………..........…34-41
2.3 Xulosa..................................................................................42
XULOSA…………………………………………….....…43-44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..……….…45-46
2

KIRISH
Zamonaviy psixologiyada eksperimental metodlar inson ruhiy holatini, xulq-
atvorini, idrok, tafakkur va hissiy jarayonlarini chuqur va aniq o‘rganish imkonini
beruvchi eng muhim vositalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, psixodiagnostika,
ta’lim psixologiyasi, mehnat psixologiyasi hamda klinik psixologiyada
eksperimental metodikalarning roli beqiyosdir. Har qanday ilmiy tadqiqotning
ishonchliligi, aniqligi va obyektivligi aynan qo‘llanilayotgan metodikalarning
sifatiga, ularning ilmiy asoslanganligiga va tadqiqotchining kasbiy tayyorgarligiga
bog‘liqdir. Shu nuqtayi nazardan, eksperimental psixologik metodikalardan to‘g‘ri
foydalanish, ularni ishlab chiqish jarayonida metodologik, etik va texnik talablarni
aniq belgilab olish zarurati yuzaga keladi. Bugungi kunda psixologiya fani jadal
rivojlanayotgan, yangi axborot texnologiyalari, sun’iy intellekt tizimlari hamda
statistik tahlil dasturlari keng qo‘llanilayotgan bir davrda psixologik
tadqiqotlarning ishonchliligini ta’minlash uchun metodikalar sifatini nazorat qilish
va ulardan foydalanuvchi mutaxassislarga aniq talablar qo‘yish dolzarb masalaga
aylanmoqda. Chunki, noto‘g‘ri tuzilgan yoki ilmiy asoslanmagan metodika inson
ruhiyatini noto‘g‘ri baholashga, noto‘g‘ri psixologik xulosalarga olib kelishi
mumkin. Bunday holat nafaqat ilmiy izlanishlar sifatiga, balki amaliy psixologik
yordam tizimiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mavzuning dolzarbligi Psixologik tadqiqotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
metodikalarning sifati va ularni qo‘llaydigan mutaxassislarning kasbiy mahoratiga
bog‘liq. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida psixologiya fani va amaliy
psixologik xizmat tizimi jadal rivojlanmoqda. Maktab, kollej, oliy ta’lim
muassasalari, ishlab chiqarish korxonalari, tibbiyot muassasalari va ijtimoiy xizmat
markazlarida psixologlar faoliyati kengayib bormoqda. Shu bilan birga, psixologik
diagnostika va tadqiqotlar uchun yangi metodikalar, testlar, anketa va kompyuter
dasturlari yaratilmoqda. Biroq, bu metodikalarning ilmiy asoslanganlik darajasi,
ularni ishlab chiqaruvchi va foydalanuvchilarning malakasi hamda ularni
qo‘llashda etik me’yorlarga amal qilinishi har doim ham bir xil emas. Natijada
3

ba’zida psixologik tekshiruvlar noto‘g‘ri talqin qilinadi, subyektiv yondashuvlar
kuchayadi yoki inson huquqlari buzilishi ehtimoli paydo bo‘ladi. Shu sababli,
psixologik metodikalarning ishlab chiqilishi va qo‘llanilishida qat’iy talablar
tizimini belgilash, ularni standartlashtirish hamda mutaxassislarning malakasini
oshirish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shuningdek,
xalqaro miqyosda qabul qilingan psixologik tadqiqotlar etikasi, ma’lumotlarning
maxfiyligi va shaxs daxlsizligini ta’minlash talablari mamlakatimiz psixologik
amaliyotida ham bosqichma-bosqich joriy etilmoqda
Kurs ishi maqsadi Ushbu kurs ishining maqsadi — eksperimental psixologik
metodikalarning sifatli ishlab chiqilishi va ularni to‘g‘ri qo‘llash uchun zarur
bo‘lgan talablarni ilmiy jihatdan asoslash, shuningdek, psixologik tadqiqotlarda
ob’ektivlik, ishonchlilik va etik me’yorlarga rioya qilishning nazariy hamda amaliy
yo‘nalishlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishida eksperimental psixologik
metodikalarning ishlab chiqaruvchilari uchun metodologik, texnik va ilmiy
talablar, foydalanuvchilar uchun esa kasbiy, axloqiy va amaliy me’yorlar tizimi
chuqur o‘rganiladi. Shu bilan birga, metodikalarning ishonchliligi va validligini
ta’minlovchi omillar, psixologik testlarni standartlashtirish tamoyillari,
ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilishda zamonaviy yondashuvlar ham tahlil
qilinadi. Asosiy maqsad — psixologik tadqiqotlarda yuqori ilmiy madaniyatni
shakllantirish, inson shaxsini hurmat qilish, ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlash
va natijalarni to‘g‘ri talqin qilish madaniyatini rivojlantirishdir.
Kurs ishi vazifalari
Ushbu kurs ishining maqsadidan kelib chiqib, quyidagi asosiy vazifalar belgilab
olinadi:
1. Eksperimental psixologik metodikalar mohiyatini nazariy jihatdan tahlil qilish,
ularning psixologiya fanidagi o‘rni, maqsadi va ahamiyatini ilmiy manbalar
asosida yoritish.
4

2. Psixologik metodikalarni ishlab chiqish tamoyillari va bosqichlarini o‘rganish,
ularning ilmiy asoslanganlik, ishonchlilik va validlik talablariga mos kelishini
tahlil qilish.
3. Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy, etik va
ilmiy talablarni aniqlash, ularning amaliyotdagi ahamiyatini asoslash.
4. Metodikalarni ishlab chiqaruvchilar uchun qo‘yiladigan ilmiy-metodik, texnik
va axloqiy me’yorlarni tahlil qilish, ularning tadqiqot sifati va natijalar
ishonchliligiga ta’sirini ochib berish.
5. Eksperimental psixologik metodikalarning xalqaro standartlari va O‘zbekiston
amaliyotidagi holatini solishtirish, ularning o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash.
6. Zamonaviy texnologiyalar asosida yaratilayotgan psixologik test va diagnostik
vositalarning afzalliklari hamda xavf omillarini tahlil qilish, ularning samarali
qo‘llanilishi uchun takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi predmeti eksperimental psixologik metodikalardan foydalanuvchilar va
ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan talablarning ilmiy, amaliy va axloqiy jihatlari
hisoblanadi. Ya’ni, psixologik tadqiqotlarni o‘tkazishda qo‘llaniladigan testlar,
so‘rovnomalar, anketa va boshqa diagnostik vositalarni yaratish, sinovdan
o‘tkazish, standartlashtirish va ulardan foydalanish jarayonida amal qilinishi lozim
bo‘lgan kasbiy, metodologik, texnik va etik me’yorlar kurs ishi predmetini tashkil
etadi.
Kurs ishi obyekti: Mazkur kurs ishining obyekti — eksperimental psixologik
metodikalardan foydalanuvchi shaxslar hamda ushbu metodikalarni ishlab
chiqaruvchi mutaxassislar faoliyati hisoblanadi. Ya’ni, bu ishda eksperimental
psixologik metodlarni qo‘llayotgan amaliyotchi psixologlar, ilmiy tadqiqotchilar,
o‘qituvchilar, shuningdek, psixologik testlar va metodikalarni ishlab chiqish,
moslashtirish hamda validatsiya qilish bilan shug‘ullanayotgan mutaxassislarning
faoliyati o‘rganiladi.
5

I BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
METODIKALARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental psixologiya tushunchasi, maqsadi va
ahamiyati
Eksperimental psixologiya — bu psixologiya fanining eng muhim
tarmoqlaridan biri bo‘lib, inson psixikasining turli jarayonlarini ilmiy jihatdan
o‘rganish, ularni tahlil qilish va aniq natijalarga asoslanib qonuniyatlarni aniqlash
bilan shug‘ullanadi. “Eksperiment” so‘zi lotincha “experimentum” so‘zidan
olingan bo‘lib, “sinov”, “tajriba” degan ma’noni anglatadi. Shunday ekan,
eksperimental psixologiyaning asosiy mohiyati — insonning psixik faoliyatini
ilmiy eksperiment yordamida o‘rganish, ya’ni nazariy farazni amaliy tajriba orqali
tekshirish, isbotlash yoki inkor etishdan iboratdir. Bu yo‘nalishning asoschisi
sifatida Vilgelm Vundt tan olinadi. U 1879-yilda Germaniyaning Leyptsig shahrida
birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil etgan va shu orqali
psixologiyani falsafiy qarashlardan ajratib, uni mustaqil ilmiy fan sifatida
shakllantirgan. Eksperimental psixologiyaning asosiy maqsadi — psixik
hodisalarning sabab-natija aloqalarini aniqlash, ularni qay tarzda boshqarish va
rivojlantirish mumkinligini ilmiy asosda o‘rganishdir. Ushbu maqsad psixik
jarayonlarni faqatgina kuzatish yoki so‘rov asosida emas, balki maxsus yaratilgan
shart-sharoitlarda tekshirish orqali amalga oshiriladi. Bunday yondashuv
psixologiyaga aniq faktlarga tayanish, natijalarni ishonchli statistik tahlil qilish
imkonini beradi. Eksperimental psixologiyaning ahamiyati shundaki, u psixologiya
fanining barcha sohalarida amaliy asos vazifasini bajaradi. Masalan, ta’lim
psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, mehnat psixologiyasi, klinik psixologiya kabi
yo‘nalishlarda o‘tkaziladigan ko‘plab tadqiqotlar eksperimental yondashuvga
tayanadi. Chunki eksperiment yordamida inson xatti-harakatining, idrok, xotira,
tafakkur, e’tibor, motivatsiya kabi jarayonlarning shakllanishi va o‘zgarish
mexanizmlari aniq ko‘rsatkichlar asosida o‘lchanadi. Eksperimental psixologiyada
qo‘llaniladigan metodlar ichida laboratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment,
6

model tajribalar, kvazieksperiment kabi shakllar keng tarqalgan. Laboratoriya
eksperimenti tadqiqotchiga o‘zgaruvchilarni to‘liq nazorat qilish imkonini beradi,
natijada ishonchli va qayta takrorlanadigan ma’lumotlar olinadi. Tabiiy
eksperiment esa insonning odatiy faoliyati davomida uning psixik xususiyatlarini
kuzatish imkonini beradi. Bu metod ayniqsa ta’lim jarayonida, bolalar
psixologiyasida, mehnat jarayonlarida keng qo‘llaniladi. Eksperimental
psixologiyaning nazariy asoslari ilmiylik, obyektivlik, takrorlanuvchanlik, nazorat
qilinuvchanlik kabi tamoyillarga tayanadi. Bu tamoyillar yordamida psixologik
hodisalarni subyektiv talqinlardan holi, aniq o‘lchovli ko‘rinishda o‘rganish
mumkin bo‘ladi. Shuningdek, eksperimental psixologiya natijalari zamonaviy
psixodiagnostika metodlarining yaratilishiga, psixoterapiya yo‘nalishlarining
shakllanishiga, inson resurslarini boshqarish va ta’lim texnologiyalarining
takomillashishiga katta hissa qo‘shadi. Bugungi kunda eksperimental psixologiya
zamonaviy texnologiyalar bilan chambarchas bog‘langan. Kompyuterlashtirilgan
testlar, neyropsixologik monitoring, funksional magnit-rezonans tomografiya
(fMRI) kabi texnikalar inson miyasining faoliyatini eksperimental tarzda tahlil
qilish imkonini beradi. Shu bois, eksperimental psixologiya nafaqat ilmiy-tadqiqot
sohasi, balki amaliy faoliyatning ham muhim yo‘nalishiga aylangan. Psixolog
mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi, ularning ilmiy tahlil qilish, natijalarni
interpretatsiya qilish va psixologik xulosalar chiqarish malakasi bevosita
eksperimental yondashuv bilan bog‘liq. Shuningdek, eksperimental psixologiya
ta’lim tizimida, sog‘liqni saqlashda, ishlab chiqarishda, menejment va marketingda
inson omiliga asoslangan qarorlar qabul qilishda muhim ilmiy asos yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, eksperimental psixologiya inson psixikasining murakkab
mexanizmlarini ilmiy asosda tahlil qilish, nazariy g‘oyalarni tajribada sinash,
ularning amaliy natijasini aniqlash va inson faoliyatini yanada samarali boshqarish
imkonini beruvchi eng muhim psixologik yo‘nalishlardan biridir. Eksperimental
psixologiyaning shakllanishi inson tafakkurining rivojlanish bosqichlari bilan
chambarchas bog‘liqdir. Inson ongini o‘rganishga qaratilgan dastlabki urinishlar
qadimgi yunon faylasuflari — Aristotel, Platon, Demokritlar asarlarida uchraydi.
7

Ular psixikani tabiatning bir qismi sifatida tushuntirishga uringanlar, biroq u
davrlarda psixologiya falsafaning bir bo‘lagi sifatida qaralgan. Faqat XIX asrda,
ilm-fan, ayniqsa, tabiiy fanlar jadal rivojlangan davrda psixologiya mustaqil fan
sifatida shakllandi. Shu jarayonda eksperiment asosidagi yondashuvlar
psixologiyani empirik kuzatuvlardan aniq o‘lchovli fanga aylantirdi. Vilgelm
Vundt tomonidan Leyptsigda tashkil etilgan laboratoriya ana shu jarayonning
muhim boshlanish nuqtasi bo‘ldi. U inson ongini tajriba yo‘li bilan o‘rganish
mumkinligini isbotladi, psixologik jarayonlarni tezlik, aniqlik va davomiylik kabi
miqdoriy ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilishni taklif etdi. Bu yondashuv
eksperimental psixologiyaning metodologik negizini yaratdi. Eksperimental
psixologiyada har qanday hodisa yoki jarayon tasodifiy kuzatish natijasi emas,
balki maqsadli tashkil etilgan tajriba orqali aniqlanadi. Tajriba sharoitida
tadqiqotchi mustaqil o‘zgaruvchilarni boshqaradi, bog‘liq o‘zgaruvchilarni
o‘lchaydi va ularning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qiladi. Masalan, diqqat jarayonini
o‘rganishda tadqiqotchi tashqi ta’sir omillarini — yorug‘lik, tovush, vaqt oralig‘ini
boshqarib, ishtirokchining reaksiyasi tezligi va aniqligini o‘lchaydi. Shu tariqa
psixik jarayonlarning ichki mexanizmlari ochib beriladi. Eksperimental
psixologiyaning ahamiyati shundaki, u inson xulq-atvorini obyektiv tarzda
o‘rganish imkonini beradi. Masalan, faqat so‘rovnoma yoki suhbat orqali
olinadigan ma’lumotlar subyektiv fikrga asoslanadi, lekin eksperiment orqali
insonning real xatti-harakatlari va psixik reaksiyalari aniq faktlarga asoslanib tahlil
qilinadi. Shu bois eksperimental psixologiya nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan
ham katta ahamiyatga ega. U psixologik tadqiqotlarda aniqlik, ishonchlilik,
takrorlanuvchanlik va obyektivlikni ta’minlaydi. Eksperimental psixologiya
zamonaviy davrda psixometrik testlar, neyropsixologik tadqiqotlar, kompyuter
modellashtirish, sun’iy intellekt yordamida tahlil kabi ilg‘or usullar bilan
boyitilgan. Bu esa inson miyasi va ruhiy jarayonlarini chuqurroq o‘rganish,
ularning biologik va ijtimoiy asoslarini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, bu
yo‘nalish pedagogika, tibbiyot, sport, menejment, marketing, ishlab chiqarish
psixologiyasi kabi ko‘plab amaliy sohalarda qo‘llanilmoqda. Misol uchun, ishlab
8

chiqarishda insonning ish faoliyatini optimallashtirish, stress holatini kamaytirish,
e’tibor va motivatsiyani oshirish uchun eksperimental psixologik metodlardan
keng foydalanilmoqda. Ta’lim tizimida esa o‘quvchilarning bilim olish jarayonida
diqqat, xotira, tafakkur va hissiyotni rivojlantirishga qaratilgan metodik
eksperimentlar o‘tkazilib, samaradorlik tahlil qilinadi. Eksperimental
psixologiyaning ijtimoiy ahamiyati ham beqiyosdir, chunki u jamiyatdagi turli
ijtimoiy muammolarni, masalan, kommunikatsiya jarayonlari, ijtimoiy rol va
statuslar, guruh dinamikasini o‘rganishda ham ilmiy asos yaratadi. Shu bilan birga,
insonning individual farqlari — temperament, shaxs tipi, irodaviy sifatlar,
motivatsion tizim kabi omillar ham eksperimental tadqiqotlarning muhim
obyektidir. Bularning barchasi inson ruhiyati haqida to‘liq, ishonchli va ilmiy
asoslangan ma’lumot olish imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, eksperimental
psixologiya nafaqat psixik jarayonlarni o‘rganish, balki ularni boshqarish va
rivojlantirishda ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. U ilmiy metodlar asosida inson
ruhiyatining murakkabligini ochib beradi, psixologiya fanining nazariy va amaliy
jihatdan mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Shu sababli, eksperimental psixologiya
bugungi kunda zamonaviy psixologik tadqiqotlarning markaziy yo‘nalishlaridan
biri hisoblanadi. Eksperimental psixologiya inson ruhiyatining tabiati va
qonuniyatlarini o‘rganishda eng ishonchli, aniq va obyektiv usullardan biri sifatida
tan olingan. U inson psixikasini faqat nazariy mulohazalar orqali emas, balki real
hayotdagi kuzatishlar, o‘lchovlar va tajriba natijalariga tayangan holda tahlil qiladi.
Bu yondashuv psixologiyani aniq fanlar — biologiya, fizika va matematika bilan
yaqinlashtirgan. Ayniqsa, eksperiment orqali inson xulq-atvori va ong
jarayonlarining sabab-natija bog‘liqligini aniqlash imkoniyati paydo bo‘lgan.
Eksperimental psixologiya metodlari yordamida inson hissiyotlari, xotirasi,
diqqatining barqarorligi, o‘rganish qobiliyati, qaror qabul qilish mexanizmlari,
shuningdek, stress va motivatsiya kabi murakkab psixik jarayonlar o‘rganiladi.
Tajriba asosida olingan ma’lumotlar faqatgina individual ruhiy holatni emas, balki
guruhdagi psixologik muhitni, ijtimoiy ta’sir kuchini ham ochib beradi. Shu
sababli, eksperimental psixologiya ijtimoiy psixologiya, pedagogik psixologiya,
9

klinik psixologiya va mehnat psixologiyasi kabi tarmoqlarning ham ilmiy asosini
tashkil etadi. Eksperimental tadqiqotlarda ishlatiladigan metodlar xilma-xil:
laboratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, model tajribalar, psixofiziologik
o‘lchovlar, kompyuter simulyatsiyalari va statistik tahlillar shular jumlasidandir.
Laboratoriya eksperimentlarida tadqiqotchi barcha sharoitlarni boshqaradi, bu esa
tashqi omillar ta’sirini kamaytiradi va natijalarni aniqroq tahlil qilish imkonini
beradi. Tabiiy eksperimentlar esa insonning kundalik hayotidagi xatti-harakatlarini
o‘rganishga imkon yaratadi. Masalan, bolalarning o‘yin faoliyati jarayonida
diqqatning shakllanishi yoki o‘qituvchi bilan muloqotda emotsional javoblarning
o‘zgarishi tabiiy sharoitda o‘lchanadi. Eksperimental psixologiyada muhim
jihatlardan biri bu — gipotezani sinashdir. Har bir eksperiment oldindan ishlab
chiqilgan ilmiy taxmin asosida o‘tkaziladi va natijalar orqali ushbu taxmin
tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Shu jarayon psixologiyani subyektiv
kuzatuvlardan xoli qilib, ilmiy ishonchlilik darajasini oshiradi. Eksperimental
metodlarning yana bir afzalligi ularning takrorlanuvchanligidir. Ya’ni, bir xil
sharoitda o‘tkazilgan tajribani boshqa tadqiqotchilar ham takrorlab, o‘xshash
natijalarni olishlari mumkin. Bu holat ilmiy natijaning obyektivligini tasdiqlaydi.
Eksperimental psixologiyaning amaliyotdagi ahamiyati ham nihoyatda keng.
Masalan, ta’lim sohasida o‘quvchilarning e’tiborini yaxshilash, motivatsiyasini
oshirish yoki o‘qitish samaradorligini baholash uchun eksperimental metodlardan
foydalaniladi. Ishlab chiqarish jarayonlarida esa ishchilarning charchash holatini,
e’tiborning taqsimlanishini yoki stressni kamaytirish yo‘llarini aniqlash maqsadida
psixologik eksperimentlar o‘tkaziladi. Shuningdek, sog‘liqni saqlash sohasida,
ayniqsa psixoterapiya va reabilitatsiya jarayonlarida bemorning hissiy holatini
o‘lchash, muomala uslubini tahlil qilish, depressiya yoki xavotir darajasini
aniqlash uchun eksperimental yondashuvlar qo‘llanadi. Bugungi kunda
texnologiyalar taraqqiyoti tufayli eksperimental psixologiya yangi bosqichga
ko‘tarildi. Kompyuter dasturlari, virtual reallik vositalari va neyropsixologik
apparatlar inson miyasidagi psixik jarayonlarni aniqlik bilan o‘lchash imkonini
bermoqda. Masalan, elektroensefalograf (EEG), funksional magnit-rezonans
10

tomografiya (fMRI) yoki biometrik sensordan foydalanish orqali insonning
psixofiziologik holati real vaqt rejimida kuzatiladi. Bu esa nafaqat psixologik
holatni o‘rganish, balki uni boshqarish, oldindan prognozlash imkoniyatini ham
yaratadi. Eksperimental psixologiyaning maqsadi nafaqat inson ruhiyati haqida
yangi bilimlar olish, balki ularni inson hayoti sifatini oshirishga xizmat qildirishdir.
U orqali olingan natijalar asosida stressni kamaytiruvchi treninglar, motivatsiyani
oshiruvchi mashg‘ulotlar, bolalarning o‘qish jarayonini individuallashtirishga
xizmat qiluvchi metodikalar ishlab chiqiladi. Shu bois bugungi kunda har bir
psixolog, pedagog, sotsiolog yoki menejer o‘z faoliyatida eksperimental
metodlardan samarali foydalanishni bilishi zarur. Zero, bu metodlar insonni yanada
chuqurroq anglash, uning ruhiy imkoniyatlarini ochish va salomatligini
mustahkamlashning eng ishonchli yo‘li hisoblanadi.
Eksperimental psixologiya nafaqat inson psixikasini o‘rganishning empirik
yo‘nalishini ifodalaydi, balki ilmiy tadqiqotning eng yuqori bosqichiga ko‘tarilgan
tizimli yondashuvni ham anglatadi. Ushbu soha insonning ichki kechinmalari va
ruhiy jarayonlarini aniq o‘lchovlar, kuzatuvlar, taqqoslashlar hamda statistik
tahlillar orqali o‘rganadi. Shuni ta’kidlash joizki, psixologiyada eksperiment
usulining shakllanishi inson ruhiyatini faqat falsafiy mushohadalar yoki kuzatuvlar
asosida tushuntirishga urinishlardan voz kechib, uni real faktlar asosida tahlil
qilishga o‘tish bosqichini belgilagan. Eksperimental psixologiyaning tarixiy
ildizlari XIX asr oxiri va XX asr boshlariga borib taqaladi. Nemis olimi Vilgelm
Vundt 1879-yilda Leyptsig shahrida birinchi eksperimental psixologiya
laboratoriyasini tashkil etgani bilan bu sohaning asoschisi sifatida tan olingan.
Vundtning ilmiy faoliyati psixologiyani falsafiy yo‘nalishdan ajratib, mustaqil
empirik fan sifatida shakllanishiga asos soldi. U inson ongini o‘rganishda
introspektiv metoddan, ya’ni shaxsning o‘z ruhiy holatini kuzatish va tavsiflash
usulidan foydalangan, ammo keyinchalik bu yondashuvni to‘ldiruvchi ob’ektiv
o‘lchov metodlari ishlab chiqildi. Shundan so‘ng amerikalik psixolog Edvard
Titchener, Jon Uotson, B. F. Skinner va Ivan Pavlov singari olimlar inson xulq-
atvorini, shartli reflekslarni, o‘rganish jarayonlarini tajriba orqali tadqiq etishgan.
11

Bu yondashuvlar psixologiyani eksperimental, ya’ni ilmiy asosga qurilgan,
ob’ektiv fan sifatida mustahkamladi. Eksperimental psixologiya bugungi kunda
turli yo‘nalishlarda rivojlanib, kognitiv, neyropsixologik, sotsiopsixologik va
klinik yo‘nalishlarda o‘z metodlarini ishlab chiqqan. Masalan, kognitiv
psixologiyada eksperimentlar insonning idrok, tafakkur, xotira va e’tibor
jarayonlarini o‘lchashga qaratilgan bo‘lsa, neyropsixologiyada tajribalar miya
faoliyati bilan ruhiy jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, ijtimoiy psixologiyada eksperimentlar insonlarning bir-biriga
bo‘lgan munosabatlarini, guruh bosimi ta’sirini, yetakchilik xususiyatlarini
aniqlashda qo‘llaniladi. Eksperimental psixologiyaning asosiy maqsadi —
insonning psixik faoliyati qonuniyatlarini aniqlash, ularni o‘lchash, tahlil qilish va
nazariy asoslashdan iborat. Bu jarayonda nazariy gipoteza ilgari suriladi,
o‘zgaruvchilar aniqlanadi va tajriba sharoitida ularning ta’siri o‘lchanadi. Olingan
natijalar esa matematik-statistik tahlil asosida umumlashtiriladi va ilmiy xulosa
chiqariladi. Eksperimentda eng muhim tamoyil — obyektivlikdir, ya’ni tadqiqotchi
o‘z sub’ektiv fikrlaridan xoli bo‘lishi va faqat faktlarga asoslanishi lozim.
Shuningdek, tajriba natijalarini takrorlash imkoniyati ham uning ishonchliligini
ta’minlaydi. Shu sababli eksperimental psixologiya boshqa fanlar singari aniq
metodologiyaga ega. U kuzatuv, test, anketa, model tajriba, fiziologik o‘lchovlar,
vaqt reaksiyasi, kompyuter simulyatsiyasi kabi metodlardan foydalanadi. Ayniqsa,
zamonaviy texnologiyalar — kompyuter dasturlari, biometrik o‘lchov tizimlari,
EEG, fMRI kabi apparatlar psixik faoliyatni aniq tahlil qilish imkonini bermoqda.
Bu vositalar yordamida inson miya faoliyatining dinamikasini, hissiy javoblarni,
qaror qabul qilish tezligini yoki stressga munosabatini ilmiy asosda o‘lchash
mumkin. Eksperimental psixologiyaning ahamiyati nafaqat ilmiy bilimni
chuqurlashtirishda, balki amaliy sohalarda ham nihoyatda kattadir. Masalan, ta’lim
tizimida o‘quvchilarning o‘zlashtirish qobiliyatini, diqqatning barqarorligini,
motivatsiyani oshirish strategiyalarini ishlab chiqishda eksperiment natijalariga
tayaniladi. Mehnat psixologiyasida esa insonning ish unumdorligini, stressga
chidamliligini, mehnat sharoitiga moslashuvini baholash uchun tajribalar
12

o‘tkaziladi. Tibbiyotda esa psixologik eksperimentlar yordamida depressiya,
xavotir, nevroz kabi kasalliklarning sabablari va ularni bartaraf etish usullari
o‘rganiladi. Shu sababli eksperimental psixologiya zamonaviy ilm-fanning
markaziy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. U insonning ongini, ruhiy holatini,
hissiyotlarini va xulq-atvorini chuqur o‘rganishga imkon beradi. Bu esa, o‘z
navbatida, insonning individual imkoniyatlarini rivojlantirish, sog‘lom psixologik
muhit yaratish va jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun ilmiy asos
yaratadi. Eksperimental psixologiyaning rivoji shuni ko‘rsatadiki, inson ruhiyatini
bilish yo‘lida aniq tajriba, fakt va tahlilga tayangan har qanday yondashuv doimo
eng to‘g‘ri natijalarga olib keladi. Shu bois ushbu yo‘nalish bugungi kunda
psixologiya fanining eng muhim, ishonchli va samarali tarmog‘i sifatida e’tirof
etiladi. Eksperimental psixologiya inson ruhiy faoliyatining eng murakkab va
nozik jihatlarini aniqlashda asosiy ilmiy tayanch sifatida xizmat qiladi. Uning
metodologiyasi psixik jarayonlarni o‘lchashda ishonchlilik, obyektivlik va
aniqlikni ta’minlaydi. Psixologik tadqiqotlarda sub’ektiv fikrlar, taxminlar yoki
kuzatuvchi ta’sirini imkon qadar kamaytirish maqsadida eksperiment shunday
tashkil etiladiki, unda faqat nazorat qilinadigan o‘zgaruvchilar rol o‘ynaydi.
Masalan, o‘quvchining diqqatini o‘rganish uchun ataylab chalg‘ituvchi sharoitlar
yaratiladi va shunga nisbatan reaksiyasi o‘lchanadi. Shunday qilib, eksperiment
natijasi orqali inson psixikasining ichki qonuniyatlari aniqlanadi. Eksperimental
psixologiyaning maqsadi — inson ongini, hissiyotini va xulqini tushunish
bilangina cheklanmay, balki bu bilimlarni real hayotda qo‘llashga yo‘naltirilgan.
Bu esa uni boshqa nazariy yo‘nalishlardan ajratib turadi. Masalan, laboratoriya
sharoitida o‘tkazilgan eksperiment natijalari asosida ta’lim tizimini
takomillashtirish, ishlab chiqarishdagi inson omilini optimallashtirish yoki
shaxslararo munosabatlarni yaxshilash bo‘yicha aniq amaliy tavsiyalar ishlab
chiqiladi. Eksperimental psixologiyada eng muhim jihatlardan biri – bu gipoteza
va o‘zgaruvchilarni aniq belgilashdir. Tadqiqotchi har bir tajriba avvalida ilmiy
faraz (gipoteza)ni ilgari suradi, keyin uni sinovdan o‘tkazish uchun asosiy va
nazorat guruhlarini tashkil etadi. Asosiy guruhga psixologik ta’sir (masalan, yangi
13

o‘qitish usuli, motivatsion trening, stress holati) qo‘llaniladi, nazorat guruhi esa bu
ta’sirdan xoli bo‘ladi. Shundan so‘ng ikkala guruh natijalari taqqoslanadi va
gipotezaning to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi aniqlanadi. Bu jarayon ilmiy metodning
klassik ko‘rinishi bo‘lib, psixologiyada aniq ishonchli xulosalar chiqarish imkonini
beradi. Eksperimental psixologiyaning ahamiyati shundaki, u psixologik bilimlarni
nazariy tasvirdan amaliy o‘lchovga olib chiqadi. Masalan, insonning stressga
qarshi chidamliligini aniqlash uchun sub’ektiv savollarga emas, balki yurak urish
tezligi, nafas olish ritmi, tana harorati va mimik ifodalar kabi obyektiv
ko‘rsatkichlarga tayaniladi. Shu tariqa, eksperimentlar inson ruhiyatining
fiziologik asoslarini ham o‘rganishga imkon beradi. Aynan shu yondashuv tufayli
zamonaviy eksperimental psixologiya neyropsixologiya, fiziologik psixologiya,
kognitiv fanlar bilan chambarchas bog‘langan. Bugungi kunda eksperimental
psixologiya texnologik taraqqiyot bilan bir qatorda rivojlanmoqda. Kompyuterli
test tizimlari, neyrotexnologiyalar, sun’iy intellekt asosidagi tahlil dasturlari,
biometrik ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari psixologik tadqiqotlarni yangi
bosqichga olib chiqdi. Masalan, ilgari biror insonning reaktsiya tezligini o‘lchash
uchun sekundomer ishlatilgan bo‘lsa, hozirda bu o‘lchovlar millisekund aniqligida
maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, zamonaviy
eksperimentlarda miya faoliyatini o‘lchash uchun EEG (elektroensefalografiya),
MRT (magnit-rezonans tomografiya) kabi usullar keng qo‘llanilmoqda. Bu esa
inson psixikasini biologik jarayonlar bilan birgalikda tahlil qilish imkonini beradi.
Eksperimental psixologiyaning rivojlanishi inson ruhiy holatini o‘lchashda sifatli
yondashuvlarni keltirib chiqardi. Avvalgi yillarda psixologik natijalar ko‘proq sifat
jihatdan baholangan bo‘lsa, hozirda miqdoriy o‘lchovlar asosiy o‘rinni egallaydi.
Har bir tajriba natijasi statistik tahlil orqali ishonchlilik darajasi bilan tasdiqlanadi.
Bu esa ilmiy natijalarni ob’ektiv, aniqlovchi va takrorlanadigan holatga keltiradi.
Eksperimental psixologiyaning amaliy jihatdan ahamiyati ham beqiyosdir. U inson
xatti-harakatlarini boshqarish, motivatsiyani shakllantirish, stressni yengish,
o‘qitish metodikasini yaxshilash, kasbiy moslashuvni osonlashtirish kabi ko‘plab
yo‘nalishlarda qo‘llanilmoqda. Misol uchun, mehnat psixologiyasida tajribalar
14

yordamida ishchilarning e’tibor darajasi, charchoq holati, ish unumdorligiga ta’sir
etuvchi omillar o‘rganiladi. Pedagogik psixologiyada esa o‘quvchilarning
o‘rganish jarayonida diqqatni jamlash, motivatsiyani oshirish va o‘zlashtirishni
yaxshilash usullari eksperimentlar asosida ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, klinik
psixologiyada eksperimental metodlar yordamida turli psixik buzilishlarni
aniqlash, ularning sabablarini aniqlash hamda samarali psixoterapevtik
yondashuvlarni ishlab chiqish mumkin. Shu tarzda eksperimental psixologiya
nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, insonning psixologik
salomatligini saqlash va uni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Shu boisdan ham
eksperimental psixologiya bugungi kunda zamonaviy fanlar ichida eng dinamik
rivojlanayotgan yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda, chunki u insonni chuqur
o‘rganishning eng ishonchli, aniq va ilmiy asoslangan yo‘lini taqdim etadi.
15

1.2. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishning ilmiy
asoslari va tamoyillari
Psixologik metodikalarni ishlab chiqish jarayoni murakkab, ilmiy asoslangan,
bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, u inson ruhiyati, shaxs
xususiyatlari, psixik jarayonlar, individual farqlar va ijtimoiy munosabatlarni
chuqur o‘rganishga xizmat qiladi. Psixologik metodikalar — bu inson ruhiyatini
o‘lchash, o‘rganish va tahlil qilish uchun maxsus ishlab chiqilgan ilmiy vositalar,
testlar, anketa va tajriba usullari majmuasidir. Har bir metodika o‘zining maqsadi,
qo‘llanish sohasi, o‘lchov mezonlari va talqin mezonlariga ega bo‘lishi zarur.
Shuning uchun uni ishlab chiqishda ilmiy asoslar va tamoyillarga qat’iy rioya
qilish talab etiladi. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishning asosiy ilmiy
talablari quyidagilardan iborat: birinchidan, ilmiy asoslanganlik tamoyili — bu
metodikaning nazariy asoslari aniq bo‘lishi, u ma’lum psixologik konsepsiyaga,
nazariyaga yoki modelga tayangan bo‘lishini bildiradi. Ya’ni, har bir metodika
inson ruhiyatining qaysi jihatini o‘lchayotgani, qaysi nazariy model doirasida
yaratilgani aniq belgilangan bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, validlik (moslik) tamoyili
— bu metodika haqiqatan ham o‘lchamoqchi bo‘lgan sifat yoki hodisani
o‘lchashini anglatadi. Ya’ni, agar metodika diqqatni aniqlash uchun mo‘ljallangan
bo‘lsa, u boshqa ruhiy jarayonlar — masalan, xotira yoki tafakkur emas, aynan
diqqatni baholashi zarur. Uchinchi muhim tamoyil — ishonchlilik (reliability),
ya’ni metodika bir xil sharoitda, bir xil shaxsda qayta qo‘llanganda o‘xshash
natijalarni berishi kerak. Bu tamoyil metodikaning barqarorlik darajasini
ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, standartlashtirish tamoyili — bu metodikaning
o‘tkazilish sharoitlari, ko‘rsatmalar, topshiriqlar, baholash mezonlari bir xil
bo‘lishini ta’minlaydi. Bu tamoyil yordamida metodika har xil psixologlar
tomonidan turli joylarda qo‘llanganda ham bir xil sharoitda ishlash imkonini
beradi. Shuningdek, normativlik tamoyili ham muhimdir. Har bir metodika uchun
ma’lum yosh, jins, kasb, madaniyat yoki ijtimoiy guruh uchun o‘rtacha me’yor
(norma) belgilanadi. Shu normativlar asosida olingan natijalar taqqoslanadi va
16

talqin qilinadi. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishda axloqiy-me’yoriy
tamoyillar ham muhim o‘rin tutadi. Psixolog o‘z ishida inson sha’ni, qadr-qimmati,
shaxsiy hayoti daxlsizligini hurmat qilishi, ishtirokchilarning roziligini olishi va
olingan ma’lumotlarni maxfiy saqlashi lozim. Har qanday psixologik metodika
insonni stress holatiga tushirmasligi, salbiy ruhiy holatlarni chaqirmasligi kerak.
Shu bilan birga, psixologik metodikalarni ishlab chiqish jarayonida ilmiy izchillik
va tizimlilik ham muhim tamoyillardan biridir. Ya’ni, metodika bir necha
bosqichda ishlab chiqiladi: avval nazariy asoslar belgilanadi, so‘ngra dastlabki
variant tuziladi, pilot sinov o‘tkaziladi, statistik tahlil qilinadi va natijalarga ko‘ra
metodika takomillashtiriladi. Statistik tahlil orqali metodikaning ishonchliligi,
validligi, normativlari aniqlanadi. Zamonaviy psixologiyada metodika ishlab
chiqish jarayonida kompyuter texnologiyalaridan, sun’iy intellekt tizimlaridan,
onlayn testlash platformalaridan ham keng foydalanilmoqda. Bu esa psixologik
o‘lchovlarning aniqligini, tezligini va masshtabini oshirishga yordam beradi.
Psixologik metodikalarni ishlab chiqishda kross-madaniy yondashuv tamoyili ham
katta ahamiyatga ega. Ya’ni, metodika turli madaniyat va millatlar vakillariga
nisbatan qo‘llanganda ham o‘z ob’ektivligini yo‘qotmasligi kerak. Shu sababli
xalqaro psixologiya amaliyotida metodikalar ishlab chiqilganda ularning madaniy
mosligini sinovdan o‘tkazish keng tarqalgan. Bundan tashqari, metodikalar
moslashuvchanlik tamoyiliga ham ega bo‘lishi lozim, ya’ni u o‘quvchilar,
talabalar, ishchi-xodimlar, rahbarlar yoki turli yoshdagi shaxslarga nisbatan
moslashtirilgan shakllarda qo‘llanishi mumkin bo‘lishi kerak. Eksperimental
psixologiyada metodika ishlab chiqishda miqdoriy va sifat yondashuvlarning
integratsiyasi ham dolzarbdir. Miqdoriy yondashuv orqali statistik natijalar olinadi,
sifat yondashuv esa insonning sub’ektiv his-tuyg‘ulari, motivlari va ichki
kechinmalarini tahlil qilish imkonini beradi. Shu bois, zamonaviy psixologik
metodikalar ko‘pincha kompleks yondashuvga asoslanadi. Xulosa qilib aytganda,
psixologik metodikalarni ishlab chiqishning ilmiy asoslari — bu nafaqat
metodikani to‘g‘ri yaratish, balki inson psixikasini chuqurroq anglash, tahlil qilish
va unga samarali ta’sir ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan mustahkam poydevordir.
17

Ilmiy asoslar va tamoyillarga qat’iy amal qilingan holda yaratilgan metodikalar
nafaqat psixologiya fanining, balki ta’lim, tibbiyot, boshqaruv, ijtimoiy ish va
inson resurslarini rivojlantirish sohalarining ham samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishda yana bir muhim jihat — bu
metodikaning amaliy foydalilik darajasi, ya’ni u haqiqiy psixologik muammolarni
aniqlash va hal etishga qanchalik yordam berishi bilan belgilanadi. Har bir
metodika nazariy jihatdan mukammal bo‘lishi bilan birga, uni amaliyotda qo‘llash
oson, tushunarli va samarali bo‘lishi kerak. Shuning uchun metodika yaratuvchilari
uni ishlab chiqishda real psixologik vaziyatlarni, foydalanuvchi (psixolog,
pedagog, tadqiqotchi) imkoniyatlarini, shuningdek, respondentlarning yosh, jins,
bilim va tajriba darajasini hisobga olishlari zarur. Metodika ishlab chiqish
jarayonida psixometrik ko‘rsatkichlar — ya’ni ishonchlilik, validlik, sezgirlik va
differensiallik ko‘rsatkichlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlar
metodikaning ilmiy qiymatini belgilaydi. Masalan, sezgirlik metodikaning kichik
farqlarni aniqlay olish qobiliyatini bildiradi, differensiallik esa o‘lchanayotgan
belgilarni bir-biridan farqlay olish imkoniyatidir. Bularning barchasi metodikaning
natijaviy samaradorligini oshiradi. Shuningdek, metodika ishlab chiqishda kontent-
validlik (mazmuniy moslik), kriterial validlik (mezoniy moslik) va konstrukt-
validlik (nazariy modelga moslik) turlari chuqur tahlil qilinadi. Masalan, agar
metodika shaxsning ijtimoiy moslashuv darajasini o‘lchasa, u o‘z tarkibiga aynan
shu xususiyatni aks ettiruvchi topshiriqlar, savollar yoki vaziyatlarni kiritishi
kerak. Shu bilan birga, metodika ishlab chiqishning ilmiy asosida empirik
tekshirish muhim bosqich hisoblanadi. Har qanday metodika bir necha marta
sinovdan o‘tkaziladi, olingan natijalar statistik jihatdan qayta tahlil qilinadi, kerak
bo‘lsa, ayrim elementlar o‘zgartiriladi. Bu jarayon metodikaning optimallashtirish
bosqichi deb yuritiladi. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishda ilmiy tajriba va
nazariya o‘rtasidagi uyg‘unlik ham zarurdir. Nazariya yo‘nalish beradi, empirik
tajribalar esa uni tekshiradi. Masalan, shaxsning stressga chidamlilik darajasini
o‘lchovchi metodika ishlab chiqilayotganda, stressning nazariy modeli, fiziologik
asoslari, psixologik ko‘rinishlari va ijtimoiy omillari birgalikda o‘rganiladi.
18

Shundan so‘ng, o‘lchov vositalari ishlab chiqiladi va sinovdan o‘tkaziladi. Bunda
psixologlar ko‘pincha tajriba (eksperiment) metodidan foydalanadilar, bu esa
natijalarni aniq, ishonchli va ob’ektiv qiladi. Eksperimental natijalar asosida
metodikaning yakuniy varianti ishlab chiqiladi. Psixologik metodikalarni ishlab
chiqishda xalqaro standartlar va etika qoidalariga amal qilish ham zarurdir. Jahon
psixologlar assotsiatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan etika kodekslarida
respondentlarning huquqlari, roziligi, ma’lumotlarning maxfiyligi, natijalarni
noto‘g‘ri talqin qilmaslik kabi qoidalar belgilangan. Shu sababli, metodika ishlab
chiqishda har bir bosqichda inson omiliga hurmat bilan yondashish talab etiladi.
Bugungi kunda psixologik metodikalar ishlab chiqishda raqamli texnologiyalar,
onlayn platformalar, virtual laboratoriyalar va sun’iy intellekt tizimlari keng
qo‘llanilmoqda. Bu vositalar yordamida testlar avtomatik tarzda tahlil qilinadi,
natijalar real vaqt rejimida qayta ishlanadi va foydalanuvchiga aniq tahliliy
ma’lumot taqdim etiladi. Masalan, onlayn psixodiagnostika tizimlari insonning
shaxsiy sifatlarini, motivatsiyasini, hissiy holatini aniqlab, unga mos psixologik
tavsiyalar beradi. Shu bilan birga, metodika ishlab chiqishda madaniy moslashuv
tamoyili doimo hisobga olinadi, chunki turli xalqlarning qadriyatlari, mentaliteti,
til xususiyatlari bir xil metodikaga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, har bir yangi
metodika o‘zbek xalqi madaniyatiga, tiliga, qadriyat tizimiga moslab ishlab
chiqilishi lozim. Misol uchun, chet elda yaratilgan “MMPI” yoki “Cattell 16 PF”
testlari o‘zbek sharoitida qo‘llanilishidan oldin lingvistik va madaniy
adaptatsiyadan o‘tkaziladi. Bu jarayon ham metodika ishlab chiqishning ilmiy
tamoyillaridan biridir. Shuningdek, har bir metodika ishlab chiqilgach, normativ
baza yaratiladi. Ya’ni, u ma’lum yosh guruhlari, jins, kasb sohalari bo‘yicha
sinovdan o‘tkazilib, o‘rtacha ko‘rsatkichlar belgilanadi. Bu normativlar yordamida
keyingi natijalar baholanadi. Shu jihatdan olganda, psixologik metodika ishlab
chiqish — bu nafaqat texnik yoki ilmiy, balki ijtimoiy-axloqiy mas’uliyatni ham
o‘z ichiga olgan jarayondir. Chunki bu vositalar inson hayotiga, qarorlariga,
kelajak istiqboliga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, psixologik
metodikalarni ishlab chiqishning ilmiy asoslari va tamoyillari — bu butun
19

psixodiagnostika fani va amaliy psixologiyaning poydevoridir. Bu tamoyillar ilmiy
aniqlik, ob’ektivlik, ishonchlilik, insonparvarlik, madaniy moslik va texnologik
yangilanish prinsiplari asosida shakllanadi. Shu talab va tamoyillarga rioya qilgan
holda yaratilgan metodikalar psixologiya fanining amaliy ahamiyatini oshiradi,
shaxsni chuqur o‘rganish va unga individual yondashuvni ta’minlash imkonini
beradi.
Psixologik metodikalarni ishlab chiqish jarayoni faqatgina nazariy asosga
tayanib qolmay, balki ularning amaliyotda qo‘llanish samaradorligini ham
ta’minlashni ko‘zda tutadi. Shu sababli metodika yaratilishida psixologik
tadqiqotning barcha bosqichlari – muammoni aniqlash, gipotezani ilgari surish,
o‘lchov vositasini yaratish, uni sinovdan o‘tkazish va natijalarni tahlil qilish –
izchil amalga oshiriladi. Bu jarayonlarning har biri metodikaning ilmiy
asoslanganligini mustahkamlaydi. Eksperimental psixologiyada metodika ishlab
chiqish jarayonida ko‘pincha “operatsionallashtirish” tamoyili qo‘llanadi, ya’ni
nazariy tushunchalar (masalan, motivatsiya, stress, e’tibor, hissiyot, irodaviy
barqarorlik) o‘lchab bo‘ladigan psixologik ko‘rsatkichlarga aylantiriladi. Shu
orqali abstrakt tushunchalar aniq va o‘lchovli ko‘rinishga ega bo‘ladi. Har bir
metodika ishlab chiqishda psixologik kategoriya empirik jihatdan aniqlanadigan
indikatorlarga bo‘linadi. Masalan, “stress” tushunchasi yurak urish tezligi, tana
harorati, emotsional javoblar yoki sub’ektiv his-tuyg‘ular orqali o‘lchanishi
mumkin. Bu indikatorlar aniqlangach, ularga mos test topshiriqlari yoki
eksperimental sharoitlar ishlab chiqiladi. Shu bilan birga, metodika ishlab
chiqishda ilmiy gipotezalar alohida ahamiyat kasb etadi. Gipoteza — bu
tadqiqotchi tomonidan ilgari surilgan taxmin bo‘lib, aynan u metodikaning
mazmunini shakllantiradi. Agar gipoteza to‘g‘ri bo‘lsa, ishlab chiqilgan metodika
amaliyotda natija beradi, aks holda metodika qayta ko‘rib chiqiladi yoki
takomillashtiriladi. Shu boisdan psixologik metodika ishlab chiqishda
eksperimental tekshiruvlar, statistik tahlillar, ishonchlilik va validlikni aniqlovchi
usullar muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, metodika ishlab chiqishning asosiy
bosqichlaridan biri bu pilot sinov bosqichidir. Ushbu bosqichda metodika kichik
20

guruhda sinab ko‘riladi, uning savollariga, topshiriqlariga, o‘lchov shakliga
bo‘lgan munosabat o‘rganiladi, aniqlangan kamchiliklar bartaraf etiladi. Keyin esa
kengroq populyatsiyada qo‘llanadi. Shu yo‘l bilan metodikaning ishonchlilik
koeffitsienti (reliability) va aniqlik koeffitsienti (validity) statistik usullar
yordamida hisoblanadi. Har bir metodika ishlab chiqishda tizimlilik, izchillik va
obyektivlik tamoyillariga qat’iy amal qilinadi. Tizimlilik shundan iboratki,
metodika inson psixikasining bir jihatini emas, balki u bilan bog‘liq boshqa
omillarni ham o‘z ichiga oladi. Izchillik esa metodikaning bosqichma-bosqich,
mantiqiy ketma-ketlikda qurilganini bildiradi. Obyektivlik esa psixologning
shaxsiy fikridan qat’i nazar, natijalar bir xil chiqishini ta’minlashni anglatadi. Shu
jihatdan qaraganda, metodika ishlab chiqishda inson omili bilan bir qatorda texnik,
statistik va ilmiy aniqlik elementlari ham muhim hisoblanadi. Psixologik
metodikalarni ishlab chiqishning yana bir ilmiy asosi bu psixologik konstruktni
aniq belgilashdir. Ya’ni metodika aynan qaysi psixik jarayon yoki holatni
o‘lchashga mo‘ljallanganligini aniq ko‘rsatishi kerak. Bu psixologik tadqiqotlarda
noto‘g‘ri talqinlarning oldini oladi. Misol uchun, “shaxs faolligi”ni o‘lchovchi
metodika “ekstraversiya” bilan aralashmasligi lozim. Shu sababli har bir
metodikada konstruktsiya chegaralari qat’iy aniqlanadi. Bundan tashqari, metodika
ishlab chiqish jarayonida madaniy va tilga moslashuv (adaptatsiya) masalasi ham
dolzarbdir. Xorijda yaratilgan metodikalarni bevosita tarjima qilib qo‘llash
noto‘g‘ri natijalar berishi mumkin, chunki xalqning tili, qadriyatlari va mentaliteti
psixik reaksiyalarga ta’sir etadi. Shu bois, har bir metodika o‘z milliy sharoitga
moslashtiriladi, so‘rovnomalar, test savollari va ko‘rsatmalar mahalliy tilda,
madaniy o‘ziga xoslikni inobatga olgan holda tayyorlanadi. Hozirgi davrda
metodika ishlab chiqishda axborot texnologiyalaridan foydalanish kengayib
bormoqda. Kompyuter dasturlari, onlayn platformalar, mobil ilovalar yordamida
psixologik testlar avtomatik tarzda ishlab chiqilmoqda. Bu esa inson xatosini
kamaytiradi, tahlilni tezlashtiradi va natijalarni ob’ektivlashtiradi. Shuningdek,
sun’iy intellekt algoritmlari yordamida metodikalar o‘z-o‘zini takomillashtiruvchi
tizimga aylanmoqda. Masalan, test natijalariga qarab tizim yangi savollarni
21

moslashtiradi, shaxsga individual baho beradi va tavsiyalarni ishlab chiqadi. Bu
jarayon psixodiagnostika sohasini yangi bosqichga olib chiqmoqda. Shu bilan
birga, metodika ishlab chiqishda psixologik etik tamoyillar ham muhim rol
o‘ynaydi. Tadqiqotchi respondentning shaxsiy ma’lumotlarini sir saqlashi, test
natijalarini noto‘g‘ri talqin qilmasligi va hech bir shaklda shaxsning obro‘siga
zarar yetkazmasligi kerak. Har bir metodika inson sha’ni va qadr-qimmatiga
hurmat bilan yondashgan holda tuzilishi shart. Xulosa qilib aytganda, psixologik
metodikalarni ishlab chiqishning ilmiy asoslari va tamoyillari chuqur ilmiy tahlil,
nazariy bilim, empirik sinov va texnologik yondashuvni talab qiladi. Har bir
metodika o‘zida nazariy g‘oya, empirik ishonchlilik va amaliy foydalilikni
birlashtirgan bo‘lishi kerak. Ana shundagina u haqiqiy ilmiy ahamiyat kasb etadi
va inson ruhiy olamini to‘g‘ri, ob’ektiv va chuqur o‘rganishga xizmat qiladi.
Psixologik metodikalarni ishlab chiqish jarayonida muhim jihatlardan yana biri bu
psixometrik ko‘rsatkichlarning aniqligi va ishonchliligidir. Har bir metodika
o‘zining diagnostik qiymatiga ega bo‘lishi uchun u aniq mezonlar asosida
tekshiriladi. Psixologik o‘lchovlarning ishonchliligi deganda natijalar vaqt o‘tishi
bilan, turli sharoitlarda yoki tadqiqotchilar tomonidan qayta qo‘llanilganda ham bir
xil yoki o‘xshash bo‘lishi nazarda tutiladi. Validlik esa metodikaning aynan nimani
o‘lchayotganini aniqlab beradi, ya’ni u belgilangan psixologik xususiyatni to‘g‘ri
o‘lchaydimi yoki yo‘qmi, shuni ko‘rsatadi. Shu bois metodika ishlab chiqishda har
bir test, so‘rovnoma yoki eksperimental topshiriq mazkur talablarni qondirishi
zarur. Psixometrik jihatdan zaif metodika noto‘g‘ri diagnostika, noto‘g‘ri xulosa va
natijada shaxsga zarar yetkazish xavfini tug‘diradi. Shu sababli psixologik
vositalarni ishlab chiqishda nafaqat nazariy bilim, balki statistik tahlil,
eksperimental tadqiqot metodlari, matematik modellashtirish va kompyuter
dasturlari bilan ishlash malakasi ham talab etiladi. Bu holat, ayniqsa, zamonaviy
eksperimental psixologiyada o‘ta muhimdir. Chunki bugungi kunda inson
psixikasini o‘rganish jarayonlari ko‘p miqdordagi raqamli ma’lumotlarni qayta
ishlash, murakkab kognitiv modellarni yaratish va ularni statistik tahlil qilish bilan
bevosita bog‘liq. Psixologik metodika yaratuvchisi inson ruhiyatining nozik
22

mexanizmlarini chuqur anglay olishi, turli psixologik maktablarning g‘oyalarini
tahlil qila bilishi, hamda zamonaviy ilmiy paradigmalarga mos yondashuvni tanlay
bilishi kerak. Shu bilan birga, metodika ishlab chiqishda ilmiy tajriba va empirik
sinov natijalari asosida moslashtirish (kalibrlash) bosqichi ham mavjud. Bu
bosqichda metodika turli yosh, jins, kasb, madaniyat va ijtimoiy guruhlar
vakillarida sinab ko‘riladi. Chunki psixologik xususiyatlar universal emas, balki
ko‘p hollarda ijtimoiy-madaniy sharoitga bog‘liq. Shu sababli har bir metodika
umumiy g‘oyadan kelib chiqsa-da, u ma’lum auditoriya uchun maxsus
moslashtiriladi. Masalan, bolalar uchun mo‘ljallangan testlar kattalar uchun
yaratilgan shakllardan farq qiladi; o‘qituvchilar uchun tuzilgan diagnostik vositalar
esa menejer yoki talabalar uchun ishlab chiqilgan metodikalardan tamomila
boshqacha bo‘ladi. Shuningdek, psixologik metodikalarni ishlab chiqishning yana
bir ilmiy asosi bu interdisiplinar yondashuvdir. Psixologiya fani bugungi kunda
neyrofiziologiya, informatika, tilshunoslik, sotsiologiya va hatto genetika bilan
uzviy aloqada rivojlanmoqda. Shu bois yangi psixologik metodika yaratishda bu
fanlarning yutuqlaridan keng foydalanish lozim. Masalan, neyropsixologiyada
ishlatiladigan kompyuterli testlar miya faoliyatining elektromagnit impulslarini
qayd etuvchi qurilmalar bilan uyg‘unlashtiriladi, bu esa insonning emotsional yoki
kognitiv reaksiyalarini yanada aniq o‘lchash imkonini beradi. Bunday yondashuv
psixologik metodikalarning ilmiy ishonchliligini oshiradi va natijalarni chuqurroq
tahlil qilishga sharoit yaratadi. Shuningdek, metodika ishlab chiqishda
eksperimental nazorat tamoyili ham muhim o‘rin tutadi. Ya’ni tadqiqotchi barcha
o‘zgaruvchilarni nazorat ostida saqlashi, shaxsning psixik holatiga ta’sir etuvchi
tashqi omillarni imkon qadar kamaytirishi kerak. Faqat shunda olingan natija
haqiqiy psixologik xususiyatni ifodalaydi. Shu bilan birga, metodika ishlab
chiqishda me’yoriy ko‘rsatkichlar bazasini yaratish ham zarur.
23

Xulosa
Har bir psixologik testning normativ diapazoni bo‘lishi kerak, bu oraliq
yordamida shaxsning natijasi “past”, “o‘rtacha” yoki “yuqori” darajada ekanligi
aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida test natijalarini to‘g‘ri talqin qilishga imkon
beradi. Yana bir muhim masala — psixologik etik tamoyillarga rioya qilish.
Metodika yaratuvchisi inson ruhiy olamiga aralashayotganini chuqur anglab, har
bir savol, topshiriq yoki sharoitning shaxsga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligiga ishonch
hosil qilishi kerak. Hech bir test insonning sha’ni, qadr-qimmati yoki ijtimoiy
mavqeiga zarar yetkazmasligi lozim. Shu jihatdan qaraganda, metodika ishlab
chiqishda etik ekspertiza muhim bosqich sanaladi. U metodikaning inson
huquqlariga zid emasligini, adolatli va madaniy jihatdan mos ekanini kafolatlaydi.
Zamonaviy psixologiyada, xususan, eksperimental yo‘nalishda ishlab
chiqilayotgan metodikalarning ko‘pchiligi raqamli muhitda sinovdan
o‘tkazilmoqda. Onlayn testlar, virtual muhitdagi diagnostika vositalari, sun’iy
intellektga asoslangan tahlil tizimlari psixologik metodikalarni yangi bosqichga
olib chiqdi. Biroq bu jarayon bilan bir qatorda maxfiylik, ma’lumotlarni himoya
qilish va ishonchlilik bilan bog‘liq yangi muammolarni ham yuzaga keltirdi. Shu
sababli, har bir zamonaviy metodika ishlab chiqaruvchisi nafaqat psixologiya,
balki axborot xavfsizligi sohasida ham yetarli bilimga ega bo‘lishi lozim. Xulosa
qilib aytganda, psixologik metodikalarni ishlab chiqish — bu chuqur ilmiy tahlil,
eksperimental tekshiruv, etik va texnologik me’yorlarga tayanadigan murakkab,
ammo nihoyatda muhim jarayondir. Bu jarayonning pirovard maqsadi inson
psixikasining real holatini imkon qadar aniq, ishonchli va obyektiv tarzda o‘lchay
oladigan vositalarni yaratishdan iborat. Shu tarzda ishlab chiqilgan metodikalar
psixologiya fanining ilmiy salohiyatini oshiradi, amaliy diagnostika va korrektsiya
jarayonlarining sifatini yaxshilaydi hamda shaxs va jamiyat rivojiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
24

II BOB. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIK
METODIKALARDAN FOYDALANUVCHILAR VA ISHLAB
CHIQARUVCHILAR UCHUN TALABLAR
2.1. Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan
kasbiy va etik talablar
Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va etik
talablar psixologik amaliyotning eng muhim jihatlaridan biridir, chunki bu talablar
inson shaxsiga, uning ruhiy dunyosiga, hissiy kechinmalariga, qadriyatlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatish jarayonida psixologning mas’uliyatini belgilab beradi.
Har qanday psixologik metodika, ayniqsa eksperimental psixologik tadqiqotlarda
qo‘llaniladigan testlar, so‘rovnomalar, kuzatuvlar, diagnostik mashg‘ulotlar inson
ongiga chuqur kirib boradi. Shu sababli, psixolog bu jarayonda nafaqat ilmiy
asoslangan yondashuvga, balki yuqori darajadagi axloqiy madaniyat va kasbiy
kompetensiyaga ham ega bo‘lishi zarur. Psixologik metodikalardan
foydalanuvchiga qo‘yiladigan birinchi talab — bu ilmiylik, ya’ni u qo‘llayotgan
metodikaning nazariy asoslarini, uning maqsad va vazifalarini, shuningdek,
metodikaning natijalarini talqin etish usullarini mukammal bilishi kerak. Psixolog
o‘z faoliyatida tajribadan o‘tgan, ilmiy jihatdan isbotlangan metodikalardan
foydalanishi, metodikaning ishonchliligi (validligi) va aniqligini (reliabiligi)
oldindan tekshirib olishi zarur. Chunki har qanday noto‘g‘ri tanlangan yoki
noto‘g‘ri talqin qilingan metodika natijalari inson shaxsiga nisbatan xato qarorlar
chiqarilishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, metodikani qo‘llashdan oldin
psixolog test topshiruvchini yoki ishtirokchini metodikaning maqsadi, shakli va
davomiyligi bilan tanishtirishi, uning roziligini olishi kerak. Bu shaxs huquqlarini
hurmat qilishning eng asosiy etik talabi hisoblanadi. Psixologik metodikalardan
foydalanuvchiga qo‘yiladigan ikkinchi muhim talab — bu maxfiylik tamoyiliga
qat’iy rioya qilishdir. Har bir ishtirokchining shaxsiy ma’lumotlari, test natijalari,
psixologik xulosalari uchinchi shaxslarga ruxsatsiz oshkor etilmasligi kerak.
Bunday maxfiylikning buzilishi ishtirokchida ishonchsizlik, ruhiy bezovtalik va
25

ijtimoiy obro‘ning tushishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, psixolog o‘z
faoliyatida axborot xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni faqat ilmiy yoki amaliy
maqsadlarda, anonim shaklda foydalanish zarurligini bilishi lozim. Psixologik
metodikalardan foydalanuvchiga qo‘yiladigan uchinchi talab — bu empatiya va
insonparvarlik tamoyiliga amal qilishdir. Psixolog o‘z ishtirokchisiga faqat
tekshiriluvchi yoki tajriba obyekti sifatida emas, balki his-tuyg‘ularga ega inson,
o‘z hayotiy tajribasi, qadriyati, dunyoqarashiga ega shaxs sifatida munosabatda
bo‘lishi kerak. Bu yondashuv psixologik diagnostika jarayonini yanada samimiy,
tabiiy va ishonchli qiladi. Insonparvarlik tamoyili shuni ham talab qiladi-ki,
psixolog hech qachon o‘z faoliyatida manipulyatsiya, majburlash yoki psixologik
bosim o‘tkazish usullaridan foydalanmasligi lozim. Psixologik metodikalardan
foydalanuvchiga qo‘yiladigan yana bir muhim talab — bu malaka va doimiy o‘z
ustida ishlashdir. Psixolog har bir metodikaning o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur
o‘rganib, uni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llashni o‘rganishi, yangi ilmiy yutuqlar,
zamonaviy diagnostik uslublar va xalqaro standartlar bilan muntazam ravishda
tanishib borishi kerak. Chunki psixologiya fani doimiy ravishda rivojlanayotgan
soha bo‘lib, eski metodikalar zamonaviy sharoitda o‘z ahamiyatini yo‘qotishi
mumkin. Shu sababli psixolog yangiliklarga ochiq, ilmiy izlanishlarga qiziqadigan,
o‘z faoliyatini takomillashtirib boradigan mutaxassis bo‘lishi lozim. Bundan
tashqari, foydalanuvchiga qo‘yiladigan talablar ichida psixologik neytral
pozitsiyani saqlash ham muhim hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, psixolog o‘z
shaxsiy e’tiqodi, siyosiy qarashlari yoki hayotiy qadriyatlarini ishtirokchiga
singdirishga, ularning xatti-harakatlariga subyektiv baho berishga haqli emas.
Psixologik metodikalardan foydalanishda asosiy maqsad — insonni o‘zgartirish
emas, balki uni tushunish va uning ichki imkoniyatlarini aniqlashdir. Psixologik
metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan yana bir muhim talab — bu
xavfsizlik va psixologik zarar yetkazmaslik tamoyilidir. Psixolog har qanday
tajriba yoki test jarayonida ishtirokchining ruhiy holatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmasligi kerak. Agar metodika ishtirokchida noxush hissiyotlar, xavotir yoki
stress uyg‘otsa, psixolog darhol jarayonni to‘xtatishi, ishtirokchiga psixologik
26

yordam ko‘rsatishi lozim. Bu “zarar yetkazmaslik” tamoyilining amaliy ifodasidir.
Shuningdek, psixolog o‘z faoliyatida milliy mentalitet, madaniyat, urf-odat va
diniy qadriyatlarga ham hurmat bilan yondashishi kerak. Chunki psixologik
metodikalarning ba’zilari xorijiy madaniyatga asoslangan bo‘lib, ularni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri milliy sharoitga tatbiq etish har doim ham to‘g‘ri natija bermaydi. Shu
sababli psixolog bu usullarni o‘z xalqining psixologik, madaniy va ijtimoiy
xususiyatlariga moslashtirgan holda qo‘llashi zarur. Bundan tashqari,
foydalanuvchilarga nisbatan mehnat intizomi, hujjatlarni to‘g‘ri yuritish, natijalarni
ilmiy asosda qayd etish va hisobotlarni aniq, xolis tarzda rasmiylashtirish ham
kasbiy talab sifatida qaraladi. Xulosa qilib aytganda, psixologik metodikalardan
foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va etik talablar — bu nafaqat psixologning
shaxsiy fazilatlari, balki uning professional obro‘sini, psixologik xizmat sifati va
jamiyatdagi ishonch darajasini belgilovchi asosiy omillardir. Shu talablarning
to‘liq bajarilishi psixologik tadqiqotlarning ishonchliligi, inson ruhiyatiga nisbatan
ehtirom, hamda ilmiy va amaliy faoliyatning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va etik
talablarni yanada chuqurroq tahlil qilganda, ularning mohiyati faqatgina nazariy
tushunchalar bilan cheklanib qolmay, balki amaliy faoliyatning har bir bosqichida
namoyon bo‘lishi lozim. Psixolog o‘z faoliyatini boshlashdan oldin har bir
metodikaning maqsadi, qo‘llanish sohasi va chegaralarini aniq belgilab olishi
zarur. Bu jarayonda u o‘zining kasbiy mas’uliyatini chuqur his qilishi kerak,
chunki har bir metodika inson ruhiy holatini o‘zgartirish yoki ta’sir ko‘rsatish
imkoniga ega. Shuning uchun, psixologning etik mas’uliyati uni har qanday xatti-
harakatda ehtiyotkorlik, sabr-toqat va mas’uliyat bilan ish tutishga majbur etadi.
Eksperimental psixologik metodikalardan foydalanuvchi mutaxassis hech qachon
natijani oldindan kutilgan yo‘nalishga burmasligi kerak. Ya’ni, psixologning
shaxsiy fikri, taxmini yoki istagi tadqiqot natijasiga ta’sir etmasligi kerak.
Tadqiqotda xolislik tamoyili har doim birinchi o‘rinda turadi. Agar psixolog o‘z
shaxsiy qarashlari yoki maqsadlari ta’sirida metodikani o‘zgartirsa yoki natijalarni
talqin etishda subyektivlikka yo‘l qo‘ysa, bu ilmiy natijalarning haqqoniyligini
27

buzadi va ishonchni kamaytiradi. Shu sababli psixolog har doim ilmiy
yondashuvni, faktlarga asoslangan tahlilni va ob’ektiv kuzatuvni ustuvor deb
bilishi kerak.
Psixologik metodikalardan foydalanuvchiga qo‘yiladigan yana bir muhim talab —
bu kommunikativ madaniyatdir. Psixolog va test topshiruvchi o‘rtasidagi muloqot
doimo samimiy, hurmat asosida, ijobiy ruhda kechishi zarur. Muloqot jarayonida
psixolog o‘zining ovoz ohangi, mimikasi, tana harakatlari bilan ishtirokchiga
nisbatan iliqlik, e’tibor va ishonchni ifodalashi kerak. Chunki psixologik
diagnostika yoki tajriba jarayonida inson o‘zini noqulay his qilishi, shubhalanishi
yoki hadiksirashi tabiiy. Bu holatda psixologning iliq, e’tiborli munosabati
jarayonning samaradorligini oshiradi. Ayniqsa, bolalar, o‘smirlar yoki ruhiy
jihatdan sezgir shaxslar bilan ishlaganda psixologning kommunikativ mahorati
nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir ishtirokchi o‘zini qadrlangan va
hurmat qilingan inson sifatida his qilsa, u ochiq, samimiy va tabiiy tarzda o‘z
fikrlarini bildiradi, bu esa metodikaning ishonchli natija berishiga yordam beradi.
Kasbiy va etik talablarning muhim jihatlaridan yana biri — bu javobgarlik
tamoyilidir. Psixolog o‘z faoliyatining har bir bosqichi uchun shaxsan javobgar
bo‘lishi kerak. Bu nafaqat tajriba o‘tkazish jarayoniga, balki natijalarni tahlil
qilish, ularni talqin etish va amaliyotda qo‘llash bosqichlariga ham tegishli. Agar
psixolog natijalarni noto‘g‘ri talqin qilsa yoki ularni noto‘g‘ri maqsadda ishlatsa,
bu inson hayotiga, ijtimoiy mavqeiga yoki ruhiy holatiga zarar yetkazishi mumkin.
Shu sababli, psixolog natijalarni faqat professional doirada, shaxsiy ruxsat asosida
yoki ilmiy maqsadda ishlatishi zarur. Bundan tashqari, har qanday psixolog o‘z
faoliyati davomida “kasbiy sir” tushunchasini chuqur anglab, unga rioya etishi
kerak. Bu nafaqat maxfiy ma’lumotlarni saqlashni, balki ularni hech qachon
shaxsiy manfaat uchun ishlatmaslikni ham anglatadi.
Eksperimental psixologik metodikalardan foydalanuvchi mutaxassis uchun
yana bir zarur talab — bu o‘z-o‘zini tahlil qilish va refleksiya qilish qobiliyatidir.
Har bir psixolog har bir tadqiqotdan so‘ng o‘z faoliyatini tahlil qilishi, o‘z
xatolarini anglash, yutuqlarini baholash va kelgusida yanada takomillashish uchun
28

o‘z ustida ishlashi lozim. O‘z faoliyatini tahlil qilish psixologning professional
o‘sishida, malakasini oshirishda va metodikalardan yanada to‘g‘ri foydalanishda
muhim rol o‘ynaydi Etik talablarning yana bir muhim tomoni — bu inson
huquqlari va erkinliklariga hurmatdir. Har qanday psixologik metodika, ayniqsa
eksperimental xarakterga ega bo‘lganlari, insonning shaxsiy daxlsizligi, tanlov
huquqi, fikr bildirish erkinligini hurmat qilgan holda amalga oshirilishi kerak.
Psixolog hech qachon ishtirokchini testdan o‘tishga majbur qilmasligi kerak. Agar
shaxs rad etsa yoki jarayonni davom ettirishni istamasa, psixolog bu qarorni to‘liq
qabul qilishi va hurmat bilan qarshi olishi zarur. Chunki insonning roziligi — bu
har qanday psixologik tadqiqotning asosi hisoblanadi.
Shuningdek, psixolog o‘z faoliyatida ijtimoiy adolat va tenglik tamoyillariga
amal qilishi kerak. Hech bir ishtirokchi jins, yosh, millat, din, ijtimoiy mavqe,
sog‘liq holati yoki boshqa omillar sababli kamsitilmasligi kerak. Psixolog har bir
insonni teng huquqli, qadrli va hurmatga loyiq shaxs sifatida qabul qilishi zarur.
Bu tamoyil nafaqat etik me’yor, balki insonparvarlik va demokratik
qadriyatlarning amaliy ifodasidir.
Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan talablarning
yana bir jihati — bu o‘z faoliyatida qonuniylikni ta’minlashdir. Psixolog har doim
amaldagi qonunlar, davlat me’yorlari, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimida
belgilangan huquqiy asoslar doirasida ish yuritishi kerak. Bu ayniqsa, voyaga
yetmaganlar, nogironligi bo‘lgan shaxslar yoki maxsus ehtiyojli insonlar bilan
ishlashda alohida e’tibor talab etadi. Xulosa sifatida aytish mumkinki, psixologik
metodikalardan foydalanuvchiga qo‘yiladigan kasbiy va etik talablar tizimi — bu
psixologik faoliyatning axloqiy poydevori, uning ishonchlilik va obro‘ mezonidir.
Ushbu talablar psixologning o‘zini tutish madaniyati, professional saviyasi va
insoniy fazilatlarini namoyon etadi. Ularning to‘liq bajarilishi inson ruhiyatiga
nisbatan hurmat, psixologik yordamning samimiyligi va ilmiy faoliyatning yuqori
darajada tashkil etilishini ta’minlaydi.
29

Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va etik
talablarni yanada chuqurroq tahlil qilganda, shuni aytish kerakki, bu talablar
nafaqat mutaxassisning kasbiy faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlar tizimi, balki
uning shaxsiy mas’uliyati, axloqiy pozitsiyasi va insonparvarlik tamoyillarining
ifodasidir. Har bir psixolog o‘z faoliyatini boshlashdan oldin “zarar keltirma”
tamoyilini asosiy mezon sifatida qabul qilishi zarur. Chunki inson ruhiyati juda
nozik, murakkab va sezgir tuzilma bo‘lib, noto‘g‘ri metod tanlovi, noaniq tahlil
yoki noto‘g‘ri munosabat insonning psixik barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Shu sababli, har bir psixolog, ayniqsa eksperimental metodikalardan
foydalanganda, ishtirokchining ruhiy holatini to‘liq inobatga olishi, u bilan
ishlashda ehtiyotkorlik, xolislik va empatiya ko‘rsatishi zarur. Psixologning
empatik yondashuvi shunchaki hissiy holat emas, balki professional ko‘nikma
bo‘lib, u yordamga muhtoj insonni tushunish, unga samimiy e’tibor ko‘rsatish va
uni ruhiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashni anglatadi. Psixologik metodikalardan
foydalanuvchi mutaxassis o‘z faoliyatida ilmiy yondashuvni asosiy yo‘l sifatida
tanlashi kerak. Bu shuni anglatadiki, u ishlatayotgan metodika, test yoki
eksperimental vositalar ilmiy jihatdan asoslangan, sinovdan o‘tgan va amaliy
tajribalarda ishonchliligi tasdiqlangan bo‘lishi lozim. Har qanday shubhali,
metodologik jihatdan pishiq ishlanmagan yoki ilmiy jihatdan isbotlanmagan
metodlarni qo‘llash psixologning kasbiy obro‘siga putur yetkazadi. Shu bilan
birga, psixolog metodikani tanlashda tadqiqotning maqsadi, ob’ekti, ishtirokchilar
guruhi, yosh xususiyatlari, madaniy muhit va ijtimoiy kontekstni ham inobatga
olishi kerak. Masalan, kattalar uchun mo‘ljallangan metodikani bolalar yoki
o‘smirlar bilan qo‘llash mumkin emas, chunki bu noto‘g‘ri natijalarga olib keladi.
Kasbiy talablarning muhim jihatlaridan yana biri — bu psixologning doimiy
ravishda o‘z malakasini oshirib borishidir. Zamonaviy psixologiya juda tez
rivojlanayotgan fanlardan biri bo‘lib, yangi metodikalar, diagnostik texnologiyalar,
psixometrik vositalar va tahlil usullari doimiy ravishda ishlab chiqilmoqda. Shu
sababli, psixolog muntazam ravishda ilmiy konferensiyalar, seminarlar, treninglar,
malaka oshirish kurslarida ishtirok etishi, yangi ilmiy adabiyotlarni o‘rganib
30

borishi zarur. Bu nafaqat kasbiy mahoratini oshiradi, balki uning metodik ishlarda
yanada aniqlik va ob’ektivlikni ta’minlashiga yordam beradi. Etik jihatdan
psixolog o‘z faoliyatida inson huquqlari, axloqiy qadriyatlar va madaniy farqlarga
hurmat bilan yondashishi kerak. Psixolog ishtirokchining shaxsiy hayotiga
aralashmasligi, uning shaxsiy fikrini, qadriyatini yoki diniy e’tiqodini hurmat
qilishi zarur. Tadqiqot yoki diagnostika jarayonida psixolog hech qachon shaxsni
kamsituvchi, bosim o‘tkazuvchi yoki manipulyativ usullardan foydalanmasligi
lozim. Shu bilan birga, tadqiqot natijalari, shaxsiy ma’lumotlar yoki ruhiy xulosa
faqat ishtirokchining roziligi bilan uchinchi shaxslarga taqdim etilishi mumkin. Bu
psixologik maxfiylik tamoyilining eng muhim qismi bo‘lib, ishonchli psixologik
munosabatning poydevorini tashkil etadi. Psixologik etik talablarning muhim
jihatlaridan biri bu psixologning o‘z hissiy barqarorligini saqlashdir. Chunki ruhiy
jihatdan beqaror, stressga beriluvchan yoki o‘z hissiyotlarini boshqara olmaydigan
mutaxassis boshqalar ruhiyatiga samarali yordam bera olmaydi. Shu sababli,
psixolog muntazam ravishda o‘zini tahlil qilib borishi, psixologik gigiyena
qoidalariga amal qilishi, professional kuyish (burnout) holatlarining oldini olishi
kerak. Bu jarayonda u superviziya, interviziyalar yoki psixoterapiya shaklida o‘z
ustida ishlashi mumkin. Eksperimental psixologik metodikalardan
foydalanuvchiga qo‘yiladigan yana bir talab — bu natijalarning to‘g‘riligini,
ishonchliligini va qayta ishlab chiqish imkoniyatini ta’minlashdir. Psixolog har bir
metodikani o‘tkazishda standartlashtirilgan yo‘riqnomaga amal qilishi, test
sharoitlarini bir xil usulda tashkil etishi, tashqi omillarni (shovqin, yorug‘lik, vaqt,
hissiy holat) minimal darajada saqlashi zarur. Bu ilmiy ob’ektivlikni ta’minlaydi
va olingan natijalarning tahlilini ishonchli qiladi. Kasbiy va etik talablarning
amaliy jihatlari orasida shaxsga individual yondashuv ham muhim o‘rin tutadi.
Psixolog har bir ishtirokchini alohida shaxs sifatida ko‘rib chiqishi, uning
individual temperamentini, xarakterini, tajribasini, motivatsiyasini hisobga olgan
holda yondashishi lozim. Chunki har bir inson o‘ziga xos psixik tizimga ega bo‘lib,
bir xil metodika turli shaxslarda turlicha natijalar berishi mumkin. Shu sababli,
psixolog nafaqat test natijalarini, balki kuzatish, suhbat, mimika, tana tili kabi
31

noverbal belgilarni ham tahlil qilishi kerak. Shuningdek, psixologik
metodikalardan foydalanuvchi mutaxassis har doim ilmiy halollik tamoyiliga rioya
etishi lozim. Hech qanday maqsad uchun soxta natijalar tuzmasligi, ma’lumotlarni
manipulyatsiya qilmasligi yoki boshqa tadqiqotchilarning ishlarini o‘z nomidan
keltirmasligi kerak. Plagiat, ma’lumotlarni buzib ko‘rsatish, noto‘g‘ri talqin qilish
— bular ilmiy etikaning eng og‘ir buzilishlaridan biridir. Yakun sifatida aytish
mumkinki, psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va
etik talablar tizimi — bu psixologning professional mas’uliyati, insonparvarligi,
halolligi va axloqiy yetukligini ifodalaydi. Ushbu talablar psixologik xizmatlarning
sifatini oshiradi, jamiyatda psixolog kasbining nufuzini mustahkamlaydi hamda
inson ruhiy salomatligini himoya qilishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu
talablar psixologning o‘z faoliyatida doimiy ravishda o‘sib borishini, yangi bilim
va tajriba orttirishini ta’minlaydigan asosiy yo‘l-yo‘riq hisoblanadi.
Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan kasbiy va etik
talablar, avvalo, inson shaxsiga hurmat, ilmiy halollik va mas’uliyat tamoyillariga
asoslanadi. Har qanday psixologik tadqiqot yoki diagnostik metodika bilan
ishlayotgan mutaxassis insonning ichki dunyosi, ruhiy holati va emotsional
tajribalariga kirib boradi. Shu sababli psixolog o‘z faoliyatida eng avvalo inson
sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish, uning shaxsiy hayotiga aralashmaslik,
ma’lumotlarning maxfiyligini saqlash kabi etik me’yorlarga qat’iy amal qilishi
lozim. Foydalanuvchi sifatida psixologning kasbiy mas’uliyati shundaki, u
qo‘llayotgan metodikani chuqur bilishi, uning ilmiy asoslari, ishonchliligi va
aniqligini tushunishi zarur. Har qanday psixologik metodika ma’lum bir maqsad
uchun yaratilgan bo‘lib, uni noto‘g‘ri sharoitda yoki yetarli tayyorgarliksiz qo‘llash
inson ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu boisdan foydalanuvchilar,
ya’ni psixologlar, pedagoglar yoki tadqiqotchilar eksperimental metodlarni
qo‘llashdan oldin ularning mazmuni, chegaralari, normativlari hamda etika
kodeksidagi talablar bilan tanishib chiqishlari shart.
32

Xulosa
Psixologik metodikalardan foydalanuvchilarga qo‘yiladigan muhim kasbiy
talablar qatoriga shaxsiy malaka, ilmiy tayyorgarlik, ob’ektivlik, xolislik,
empatiya, kuzatuvchanlik, muloqot madaniyati va psixologik tahlil qobiliyatlari
kiradi. Mutaxassis har qanday sharoitda ham o‘z faoliyatida sub’ektiv fikrga yo‘l
qo‘ymasligi, natijalarni o‘z manfaatiga moslab talqin qilmasligi kerak. Bundan
tashqari, psixologning etik mas’uliyati uning tadqiqot ishtirokchilari bilan
muloqotida, ularni tadqiqotga jalb etishda ham o‘z ifodasini topadi. Masalan, har
bir ishtirokchi eksperimentga faqat o‘z roziligi asosida jalb etilishi kerak,
majburlash, aldash yoki manipulyatsiya qilish qat’iyan man etiladi. Eksperiment
yakunida ishtirokchilarga tadqiqot natijalari, uning maqsadi va foydasi haqida
to‘liq axborot berish psixologning insoniy va kasbiy burchidir. Foydalanuvchi
psixolog, shuningdek, o‘z faoliyatida doimiy ravishda yangiliklardan xabardor
bo‘lib turishi, malakasini oshirishi, yangi metodlarni o‘rganib, ularni amaliyotda
ehtiyotkorlik bilan qo‘llashi lozim. Chunki ilm-fan tez sur’atlar bilan rivojlanib
borar ekan, yangi metodikalar paydo bo‘lmoqda va eskilari o‘z ahamiyatini
yo‘qotmoqda. Shunday sharoitda mutaxassisning doimiy o‘qib-o‘rganishi,
yangilanishga intilishi uning kasbiy madaniyatini belgilaydi. Bundan tashqari,
foydalanuvchilardan talab etiladigan yana bir muhim jihat — bu psixologik
metodlarni o‘tkazishda metodik ko‘rsatmalarga rioya qilishdir. Har bir metodika
o‘ziga xos tartibda, sharoitda va vaqt oralig‘ida o‘tkazilishi kerak. Shuningdek,
ishtirokchilarning yoshi, psixologik holati, ijtimoiy tajribasi kabi omillar ham
e’tiborga olinadi. Bu jihatlar tadqiqot natijalarining ishonchliligi va aniqligini
ta’minlaydi. Agar psixolog bu talablarni buzsa, nafaqat natijalarning sifati, balki
inson ruhiyatiga zarar yetkazish xavfi ham oshadi. Shuningdek, foydalanuvchilar
psixologik ma’lumotlarni tarqatishda maxfiylik tamoyillarini buzmasliklari,
tadqiqot ishtirokchilarining roziligisiz ma’lumotlarni uchinchi shaxslarga oshkor
qilmasliklari zarur. Etika kodeksiga ko‘ra, psixolog o‘z mijozining shaxsiy hayoti
yoki ruhiy holati bilan bog‘liq ma’lumotlarni faqat ilmiy yoki professional
maqsadlarda, hamda ishtirokchining roziligi bilan ishlatishi mumkin.
33

2.2 rejani keng hajmda joy tashlamasdan davom ettir keng
hajmda
Psixologik metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik
va texnik talablar juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu talablar
metodikaning sifatli, ishonchli, aniq hamda amaliyotda samarali qo‘llanilishini
ta’minlaydi. Har qanday psixologik metodika inson ruhiyatini o‘rganish vositasi
sifatida ishlab chiqiladi, shu sababli uni yaratish jarayonida ilmiy asoslanganlik,
tajribaviy tekshiruv, ob’ektivlik, standartlashtirish va validlik kabi mezonlarga
qat’iy rioya qilinishi lozim. Metodikani ishlab chiqaruvchi, ya’ni tadqiqotchi, olim
yoki muassasa birinchi navbatda o‘zining ishlab chiqayotgan metodikasining ilmiy
asosini aniq belgilab olishi kerak. Ya’ni u qanday psixologik hodisani o‘lchaydi,
uning nazariy modeli qaysi ilmiy konsepsiyaga tayanadi, o‘lchov natijalari qanday
talqin etiladi — bularning barchasi metodikaning ilmiy poydevorini tashkil etadi.
Shuningdek, metodika ishlab chiqish jarayonida ilmiy adabiyotlarni chuqur
o‘rganish, ilgari yaratilgan shunga o‘xshash metodlarni tahlil qilish, ularning
afzallik va kamchiliklarini aniqlash ham zarur hisoblanadi. Psixologik
metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan muhim ilmiy-metodik talablar
orasida eng avvalo ishonchlilik (reliability) va haqiqiylik (validity) mezonlari
ajralib turadi. Ishonchlilik metodikaning bir xil sharoitda bir necha marta
qo‘llanganda o‘xshash natijalar berishini bildiradi, ya’ni o‘lchov vositasi tasodifiy
xatolardan holi bo‘lishi kerak. Validlik esa metodika aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan
psixologik sifatni aniq o‘lchashini anglatadi. Masalan, “stress darajasini aniqlash”
uchun ishlab chiqilgan test haqiqatan ham stressni, nafaqat charchoq yoki tashvish
holatini o‘lchashi zarur. Shuningdek, ishlab chiqaruvchi metodika mazmunining
madaniy, til va yosh jihatlariga mosligini ham hisobga olishi kerak. Chunki
psixologik testlar yoki so‘rovnomalar turli madaniyat va mintaqalarda turlicha
talqin qilinishi mumkin. Shu boisdan ishlab chiqilgan metodika universal
qo‘llaniladigan shaklda yoki aniq auditoriyaga mo‘ljallangan variantda
tayyorlanadi. Psixologik metodikani ishlab chiqarishda texnik talablar ham katta
34

ahamiyatga ega. Ayniqsa, so‘nggi yillarda testlar elektron shaklda, onlayn
platformalarda o‘tkazilayotganligi sababli dasturiy ta’minotning xavfsizligi,
ma’lumotlarni maxfiy saqlash, foydalanuvchi interfeysining qulayligi va texnik
nosozliklarning oldini olish kabi jihatlar muhim hisoblanadi. Texnik talablar
shuningdek, bosma shakldagi testlar uchun material sifatiga, ko‘rsatmalarni aniq
va tushunarli bayon etilishiga, javob blankalarining standart formatda bo‘lishiga
ham tegishli. Ilmiy-metodik nuqtai nazardan esa ishlab chiqaruvchi har bir
topshiriqning mazmunini nazariy asos bilan bog‘lashi, test bandlarini (savollarini)
psixometrik tahlildan o‘tkazishi, ya’ni har bir savolning diskriminativligi,
murakkablik darajasi, korrelyatsiya koeffitsienti kabi statistik ko‘rsatkichlarini
tekshirishi lozim. Metodikani ishlab chiqishning barcha bosqichlari — g‘oya
paydo bo‘lishidan tortib, pilot sinov, normativ ma’lumotlarni yig‘ish, yakuniy
shaklni tayyorlashgacha — ilmiy izchillik bilan olib borilishi kerak. Bundan
tashqari, ishlab chiqaruvchi metodikani foydalanuvchilarga taqdim etishdan oldin
uni tajriba tariqasida sinovdan o‘tkazib, natijalarni tahlil qilishi, aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etishi shart. Metodika ishlab chiqilgandan so‘ng unga
batafsil yo‘riqnoma (instruksiya) ilova qilinadi, unda testni o‘tkazish tartibi,
baholash mezonlari, natijalarni talqin qilish ko‘rsatmalari va cheklovlar aniq bayon
etilishi lozim. Bu nafaqat foydalanuvchi uchun qulaylik yaratadi, balki
metodikaning standartlashuvini ta’minlaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi
psixologik metodikani yaratishda etik me’yorlarni ham e’tibordan chetda
qoldirmasligi kerak. Masalan, test mazmunida diskriminatsion, milliy, jinsiy yoki
diniy stereotiplarga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Har qanday metodika inson sha’nini
hurmat qilishi, unda stress, noqulaylik yoki ruhiy bosim uyg‘otuvchi elementlar
mavjud bo‘lmasligi zarur. Ilmiy-metodik jihatdan esa ishlab chiqaruvchi metodika
natijalarini talqin qilishda noto‘g‘ri xulosalarga olib kelmaslik uchun aniq mezon
va tavsiyalar ishlab chiqishi kerak. Shu bilan birga, har bir psixologik metodika
amaliyotda qo‘llanishdan oldin ekspertizadan o‘tkazilishi, ya’ni maxsus ilmiy
kengash yoki etik komissiya tomonidan baholanishi zarur. Bu talab metodikaning
ilmiy asoslanganligi, texnik to‘g‘riligi va inson ruhiyatiga zarar yetkazmasligiga
35

kafolat beradi. Shu tarzda, psixologik metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga
qo‘yiladigan ilmiy-metodik va texnik talablar — bu psixologik fan va
amaliyotning yuksak darajada samarali, ishonchli va insonparvar yo‘nalishda
rivojlanishini ta’minlaydigan asosiy omillardandir. Psixologik metodikalarni ishlab
chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik va texnik talablarni chuqur tahlil
qilgan holda shuni ta’kidlash kerakki, bunday talablarning asosiy maqsadi
psixologik tadqiqotlar sifati, natijalarning ishonchliligi va amaliy ahamiyatini
kafolatlashdan iboratdir. Psixologik metodikani yaratish jarayoni murakkab, ko‘p
bosqichli va yuksak ilmiy saviyani talab qiluvchi faoliyat bo‘lib, u faqat nazariy
bilimlarga emas, balki keng amaliy tajribaga ham tayanadi. Shu sababli, ishlab
chiqaruvchilardan birinchi navbatda metodologik kompetentlik, tajriba asosida
umumlashtirish ko‘nikmasi va ilmiy fikrlashning yuqori darajasi talab etiladi. Har
qanday psixologik metodika, avvalo, ilmiy konsepsiyaga asoslanishi lozim. Ya’ni,
metodika qaysi psixologik yo‘nalish — kognitiv, shaxsiy, emotsional, motivatsion
yoki ijtimoiy soha doirasida qo‘llanilishini aniqlab olishi kerak. Agar bu aniqlik
bo‘lmasa, metodika amaliyotda chalkashlik va noto‘g‘ri talqinlarga sabab bo‘ladi.
Shu bois ishlab chiqaruvchi o‘z metodikasini ishlab chiqishdan avval tadqiqot
maqsadini, gipotezani, o‘lchov ko‘rsatkichlarini va natijalarni talqin qilish
mezonlarini aniq belgilab oladi. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi psixologik
metodikaning psixometrik sifatlariga ham katta e’tibor qaratishi kerak. Metodika
yuqori ishonchlilik va validlik ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishi bilan birga, test
bandlarining ichki moslik darajasi ham yuqori bo‘lishi lozim. Har bir test
topshirig‘i bir xil psixologik sifatni o‘lchashga xizmat qilishi kerak, aks holda test
natijalari ishonchsiz bo‘ladi. Shu bilan birga, metodikani ishlab chiqish jarayonida
standartlashtirish muhim bosqich hisoblanadi. Standartlashtirish jarayonida
metodika sinovdan o‘tkazilib, normativ ko‘rsatkichlar aniqlanadi, ya’ni turli yosh,
jins, kasb yoki madaniy guruhlar uchun o‘rtacha natijalar bazasi yaratiladi. Bu esa
test natijalarini ob’ektiv solishtirish imkonini beradi. Metodikani ishlab
chiqaruvchi shuningdek, texnik talablarni ham e’tibordan chetda qoldirmasligi
kerak. Masalan, testning elektron shakli ishlab chiqilayotganda dasturiy muhitning
36

ishonchliligi, ma’lumotlar xavfsizligi va foydalanuvchi uchun qulay interfeys
muhim hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi shifrlangan holda saqlanishi,
foydalanuvchi ma’lumotlariga ruxsatsiz kirish ehtimoli mutlaqo yo‘q qilinishi
lozim. Bu, ayniqsa, klinik yoki maxfiy psixodiagnostik ma’lumotlar bilan ishlovchi
metodikalar uchun nihoyatda muhim. Shu bilan birga, metodikani ishlab
chiqarishda etik talablar ham birlamchi ahamiyat kasb etadi. Hech bir metodika
inson sha’nini tahqirlovchi, uni ruhiy jihatdan noqulay ahvolga soluvchi yoki
diskriminatsion mazmunga ega bo‘lmasligi kerak. Savollarda kamsituvchi, milliy,
diniy, jinsiy yoki ijtimoiy stereotiplar bo‘lmasligi lozim. Psixologik testning
maqsadi insonni sinovdan o‘tkazish emas, balki uni chuqurroq tushunish, unga
yordam berishdir. Shu sababli metodika ishlab chiqaruvchi inson huquqlari,
axloqiy qadriyatlar va maxfiylik tamoyillariga qat’iy amal qilishi shart. Bundan
tashqari, ishlab chiqaruvchi metodikaning amaliyotda qo‘llanish doirasini ham
aniq belgilashi kerak. Masalan, ayrim testlar faqat klinik psixologlar uchun
mo‘ljallangan bo‘lsa, boshqalari ta’lim yoki kadrlar bo‘limida ishlovchi
mutaxassislar tomonidan qo‘llanishi mumkin. Shu sababli har bir metodika bilan
birga batafsil “yo‘riqnoma” ilova qilinadi, unda kimlar tomonidan, qanday
sharoitda va qanday maqsadda foydalanish mumkinligi ko‘rsatiladi. Bu nafaqat
foydalanuvchi uchun qulaylik yaratadi, balki metodikaning noto‘g‘ri
qo‘llanishining oldini oladi. Ilmiy-metodik talablarning yana bir muhim jihati
shundaki, metodika ishlab chiqaruvchi doimiy ravishda o‘z mahsulotini yangilab
borishi, ilm-fan taraqqiyoti, jamiyat ehtiyojlari va texnologik o‘zgarishlarga
moslashtirishi kerak. Psixologik hodisalar o‘zgaruvchan bo‘lgani sababli, o‘n yil
avval ishlab chiqilgan test bugungi kun uchun dolzarb bo‘lmasligi mumkin. Shu
bois ishlab chiqaruvchi muntazam ravishda qayta sinovlar o‘tkazib, normativ
ma’lumotlarni yangilab turishi, statistik tahlil asosida metodikani takomillashtirishi
lozim. Texnik talablar nuqtai nazaridan esa ishlab chiqaruvchi o‘z metodikasini
foydalanuvchiga qulay, texnik jihatdan mukammal shaklda taqdim etishi zarur. Bu,
masalan, test savollarining formatini moslashuvchan qilish, natijalarni avtomatik
tahlil qilish imkonini beruvchi dasturiy modul yaratish, vizual elementlardan
37

(grafik, diagramma, chizma) foydalanish kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Natijalar
talqinini avtomatlashtirish, foydalanuvchi xatoliklarini minimallashtirish ham
metodikaning texnik sifatini oshiradi. Shu tarzda, psixologik metodikalarni ishlab
chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik va texnik talablar — bu faqat rasmiy
me’yorlar majmui emas, balki inson ruhiyatini o‘rganishda ishonchli, xolis,
axloqiy va zamonaviy yondashuvni kafolatlovchi ilmiy tizimdir. Ana shunday
talablar asosida yaratilgan metodikalar nafaqat psixologik amaliyotning sifatini
oshiradi, balki insonparvarlik tamoyillariga tayangan, texnologik jihatdan
mukammal va ilmiy asosli psixologik diagnostika tizimini shakllantiradi.
Psixologik metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik va
texnik talablarning yana bir muhim jihati shundaki, har qanday psixodiagnostik
vosita ishlab chiqilayotganda u nafaqat nazariy jihatdan asoslangan, balki
amaliyotda real sharoitlarda sinovdan o‘tgan, empirik ishonchliligi yuqori bo‘lishi
kerak. Ilmiy-metodik talablar doirasida metodika ishlab chiqaruvchisi o‘z ishini
quyidagi ketma-ket bosqichlarda tashkil etishi lozim: birinchidan, psixologik
nazariyaga asoslanib o‘lchov predmeti aniqlanadi, ya’ni qanday psixik jarayon
yoki sifat o‘lchanishi kerakligi belgilanadi; ikkinchidan, test topshiriqlari yoki
ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi; uchinchidan, pilot sinov o‘tkazilib, dastlabki
natijalar tahlil qilinadi; to‘rtinchidan, testning ishonchlilik va validlik
ko‘rsatkichlari aniqlanadi; beshinchidan, normativ ma’lumotlar bazasi yaratiladi va
testning yakuniy versiyasi tayyorlanadi. Shu jarayonlarning har biri aniq
metodologik talablar asosida amalga oshirilmasa, yaratilgan metodika ilmiy
jihatdan ishonchli bo‘lmaydi. Shuningdek, ishlab chiqaruvchi psixometrik tahlil
metodlarini chuqur bilishi kerak. Masalan, test bandlarini baholashda Kuder-
Richardson, Cronbach’s alpha kabi ichki ishonchlilik ko‘rsatkichlarini hisoblash,
faktor tahlili yordamida test strukturasini aniqlash, regressiya va diskriminant tahlil
asosida diagnostik aniqlikni tekshirish lozim bo‘ladi. Bu metodlar yordamida test
bandlarining o‘zaro bog‘liqligi, o‘lchov birligi va aniqligi aniqlanadi. Shu bilan
birga, ishlab chiqaruvchi test natijalarining turli madaniyat va til kontekstlarida
ham to‘g‘ri ishlashini ta’minlashi zarur, chunki madaniy moslashuvsiz test
38

natijalari noto‘g‘ri talqinlarga olib keladi. Shu sababli, metodika ishlab chiqarishda
madaniyatlararo validlik, lingvistik moslik va adaptatsiya tamoyillari ham
e’tiborga olinadi. Texnik talablar nuqtai nazaridan esa bugungi kunda
kompyuterlashtirilgan psixologik metodikalar yaratish tobora keng tarqalmoqda.
Shu bois ishlab chiqaruvchi dasturiy ta’minotning xavfsizligi, ishlash barqarorligi
va foydalanuvchiga qulay interfeys yaratishga e’tibor qaratadi. Dasturiy muhit turli
operatsion tizimlarda ishlay olishi, test natijalari avtomatik tarzda saqlanishi va
foydalanuvchi xatolari minimallashtirilishi zarur. Bundan tashqari, ma’lumotlar
maxfiyligini ta’minlash texnik talablarning eng muhim jihatlaridan biridir. Har bir
foydalanuvchining shaxsiy ma’lumotlari kodlangan shaklda saqlanishi, test
yakunida ma’lumotlar serverdan avtomatik tarzda shifrlanishi kerak. Shu bilan
birga, ishlab chiqaruvchi metodika interfeysida vizual ergonomikani, ya’ni
dizaynning inson psixikasiga qulay ta’sirini ham hisobga olishi lozim. Ranglar,
shriftlar, savollar tartibi, natijalarni ko‘rsatish usuli insonning e’tibor, xotira va
emotsional holatiga ta’sir qilishi sababli, bu elementlar ham psixologik
qonuniyatlarga mos tarzda yaratilishi lozim. Ilmiy-metodik talablar shuningdek,
metodikaning qayta ishlanish va yangilanish imkoniyatini ham nazarda tutadi. Har
qanday psixologik test yoki metodika vaqt o‘tishi bilan o‘z dolzarbligini yo‘qotadi,
chunki inson psixikasi, ijtimoiy qadriyatlar va sharoitlar o‘zgaradi. Shu bois ishlab
chiqaruvchi muntazam ravishda metodikani qayta tahrirlab, yangi tadqiqotlar
asosida uni takomillashtirib borishi kerak. Bu jarayonda foydalanuvchilardan
olingan fikr-mulohazalar, amaliyotdagi tajribalar ham hisobga olinadi. Ilmiy va
texnik talablarning muhim qismi shundaki, ishlab chiqaruvchi o‘z metodikasining
chegaralarini aniq belgilab qo‘yadi: u faqat ma’lum yosh, kasb yoki psixologik
xususiyatga ega insonlar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Agar bu chegaralar
e’tiborsiz qoldirilsa, test noto‘g‘ri talqin qilinadi va natijalar ishonchsiz bo‘ladi.
Shu sababli metodika bilan birga batafsil yo‘riqnoma, foydalanish ko‘rsatmalari,
tahlil mezonlari va interpretatsiya yo‘nalmalari ilova qilinadi. Metodikani ishlab
chiqaruvchi, shuningdek, xalqaro standartlarga ham mos bo‘lishi kerak. Masalan,
American Psychological Association (APA), International Test Commission (ITC)
39

va boshqa tashkilotlarning diagnostik vositalar bo‘yicha belgilangan etik va ilmiy
talablariga amal qilinishi zarur. Bu talablar psixologik o‘lchovlarning
ishonchliligini ta’minlash, test natijalarining diskriminatsion bo‘lmasligini
kafolatlaydi. Shuningdek, ishlab chiqaruvchi metodikasini litsenziyalash,
mualliflik huquqlarini himoya qilish, foydalanuvchilarga texnik yordam ko‘rsatish
va ilmiy asosli foydalanishni targ‘ib etish majburiyatiga ham ega bo‘ladi. Shunday
qilib, psixologik metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik
va texnik talablar – bu inson ruhiyatini o‘lchashda sifat, ishonchlilik, xavfsizlik va
etik mas’uliyatni ta’minlaydigan muhim me’yorlar tizimidir. Ana shu talablar
asosida yaratilgan metodikalar psixologik diagnostika sohasida yuksak natijalarga
erishish, inson omiliga yanada chuqurroq yondashish va zamonaviy
psixologiyaning amaliy salohiyatini kengaytirish imkonini beradi. Psixologik
metodikalarni ishlab chiqaruvchilarga qo‘yiladigan ilmiy-metodik va texnik
talablar shundan iboratki, har qanday psixologik metodika yaratilish jarayonida
uning ilmiy asoslanganligi, psixometrik ko‘rsatkichlari, amaliy samaradorligi va
etik me’yorlarga muvofiqligi qat’iy nazorat qilinishi lozim. Ilmiy jihatdan
asoslangan metodika ishlab chiqish uchun, avvalo, psixologiya fanining nazariy
poydevoriga tayanish, ilg‘or ilmiy tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish va ularni
metodik shaklda qo‘llash talab etiladi. Har bir yangi metodika inson ruhiyatining
ma’lum bir jihatini o‘lchash, baholash yoki aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi
kerak, shuning uchun ishlab chiquvchi mutaxassis metodikaning maqsadi,
qo‘llanish sohasi va qo‘llaniladigan populyatsiya xususiyatlarini aniq belgilab
olishi zarur. Ilmiy talablarning eng muhimlaridan biri bu metodikaning ishonchlilik
(reliability) va haqiqiylik (validity) darajasini ta’minlashdir. Ishonchlilik deganda
metodika orqali olingan natijalarning vaqt o‘tishi bilan barqarorligi, turli
sharoitlarda ham bir xil natija berish xususiyati tushuniladi. Haqiqiylik esa
metodika aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan psixologik sifatni qay darajada o‘lchashini
bildiradi. Shu sababli ishlab chiquvchi metodika loyihasini yaratish jarayonida
psixometrik tahlillar, statistik tekshiruvlar, pilot sinovlar o‘tkazishi va olingan
ma’lumotlar asosida metodikani takomillashtirishi lozim.
40

Xulosa
Metodikani ishlab chiqishda ilmiy-metodik talablar qatoriga, shuningdek,
materiallarning tushunarli, aniq va madaniy jihatdan neytral bo‘lishi, savollar yoki
topshiriqlarda shaxsga ruhiy zarar yetkazadigan ifodalar ishlatilmasligi, test
natijalarini noto‘g‘ri talqin qilish xavfini kamaytiruvchi ko‘rsatmalar bilan
ta’minlanishi kiradi. Texnik talablar esa metodikaning dizayni, qo‘llaniladigan
usullar, texnologik jihozlar va dasturiy vositalar sifatiga tegishlidir. Bugungi kunda
ko‘plab psixologik metodikalar raqamli formatda ishlab chiqilayotgani sababli,
ishlab chiquvchilar dasturiy xavfsizlik, foydalanuvchi maxfiyligi, ma’lumotlarni
himoya qilish va algoritmik aniqlik kabi omillarga ham e’tibor qaratishlari shart.
Har bir metodika ishlab chiqilgandan so‘ng, u ekspertiza va attestatsiya
jarayonidan o‘tishi kerak, ya’ni mustaqil mutaxassislar tomonidan baholanadi,
normativ ko‘rsatkichlari tekshiriladi va faqat shundan keyingina amaliyotda
qo‘llanishi mumkin. Bundan tashqari, ishlab chiquvchi metodika natijalarining
interpretatsiya qilish qoidalarini ham aniq belgilab berishi zarur, chunki noto‘g‘ri
talqin inson shaxsiyatiga zarar yetkazishi, noto‘g‘ri tashxis qo‘yilishiga olib kelishi
mumkin. Metodika ishlab chiqish jarayonida xalqaro psixologik tashkilotlar —
masalan, APA (American Psychological Association) yoki EFPA (European
Federation of Psychologists’ Associations) tomonidan ishlab chiqilgan etik kodeks
va metodik tavsiyalarga rioya etilishi ham muhim hisoblanadi. Shu bilan birga,
psixologik metodikani ishlab chiqishda madaniy moslik (cultural adaptation)
masalasiga alohida e’tibor beriladi. Bir madaniyatda yaratilgan metodika boshqa
madaniyatda ishlatilganda u noto‘g‘ri natija berishi mumkin, shuning uchun ishlab
chiquvchi metodikani moslashtirish, tarjima qilish va madaniy jihatdan qayta
tekshirish bosqichlarini o‘tkazishi kerak. Texnik jihatdan esa metodika
foydalanishga qulay, foydalanuvchi uchun vizual jihatdan aniq, mantiqan izchil va
xatoliklardan holi bo‘lishi lozim. Shuningdek, metodika bilan birga metodik
ko‘rsatma, tahlil jadvallari, normativ ma’lumotlar va interpretatsiya yo‘riqnomalari
ham taqdim etilishi kerak.
41

Xulosa
Psixologik metodikalarni ishlab chiqish va ularni amaliyotda qo‘llash
zamonaviy psixologiya fanining eng mas’uliyatli, ilmiy asoslangan va
ehtiyotkorlikni talab qiladigan sohalaridan biridir. Ushbu kurs ishida psixologik
metodikalarning mohiyati, ularning turlari, ishlab chiqish bosqichlari hamda
foydalanuvchilar va ishlab chiquvchilarga qo‘yiladigan talablar keng yoritildi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, har qanday psixologik metodika inson ruhiyatining
murakkab tizimini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, uni yaratishda ilmiy aniqlik,
metodik izchillik, texnik mukammallik va etik mas’uliyat bir butun holda qaralishi
kerak. Psixologik metodikalarni ishlab chiqishda birinchi navbatda ilmiy-metodik
asoslarni to‘g‘ri belgilash, ya’ni metodikaning maqsadi, obyekti, o‘lchanayotgan
psixik jarayon yoki sifatning nazariy modelini ishlab chiqish zarur. Shundan
so‘nggina empirik sinovlar, statistik tahlillar, psixometrik ko‘rsatkichlarni
tekshirish bosqichlari amalga oshiriladi. Ishonchlilik va haqiqiylik (reliability va
validity) psixologik metodikaning sifatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar bo‘lib,
ular yuqori darajada ta’minlanmagan metodika amaliyotda qo‘llanilishi mumkin
emas. Shu bilan birga, psixologik metodikalardan foydalanuvchi mutaxassislarning
kasbiy tayyorgarligi, axloqiy mas’uliyati, shaxsiy xolisligi va insoniy qadriyatlarga
hurmati ham natijalarning to‘g‘riligini ta’minlovchi muhim omillardandir.
Psixologik diagnostika yoki test o‘tkazish jarayonida mutaxassis etik me’yorlarga
qat’iy amal qilishi, sinovdan o‘tayotgan shaxsning sha’ni, huquqlari va ruhiy
holatini hurmat qilishi zarur. Foydalanuvchi metodika natijalarini noto‘g‘ri talqin
qilmasligi, ularni shaxsga zarar yetkazuvchi maqsadlarda ishlatmasligi ham eng
muhim etik talab hisoblanadi. Shu bilan birga, metodikani ishlab chiquvchilarga
qo‘yiladigan talablar ham nihoyatda muhimdir. Ular o‘z ishlarida zamonaviy ilmiy
yondashuvlardan, statistik tahlil usullaridan, xalqaro standartlardan va ilg‘or
texnologik imkoniyatlardan to‘liq foydalanishlari zarur. Har bir yangi metodika
yaratilishidan oldin tajribadan o‘tkazilib, sinov natijalari asosida
takomillashtiriladi, ekspertiza jarayonidan o‘tadi va keyin amaliyotga joriy etiladi.
Bu jarayon psixologik tadqiqotlar sifatini oshirish, inson ruhiyatini yanada
42

chuqurroq o‘rganish hamda psixologik xizmatlar samaradorligini ta’minlash uchun
zarur. Hozirgi davrda psixologik metodikalarning texnik jihatlari ham alohida
ahamiyat kasb etmoqda, chunki ko‘plab testlar raqamli platformalar asosida
amalga oshirilmoqda. Shu sababli ishlab chiquvchilar ma’lumotlar xavfsizligi,
shaxsiy maxfiylik, dasturiy ishonchlilik va foydalanuvchi qulayligi kabi
masalalarga alohida e’tibor qaratishlari kerak. Bundan tashqari, madaniy
moslashuv, til va milliy xususiyatlarni inobatga olish, metodikani lokal sharoitga
moslashtirish ham psixologik tadqiqotlarning haqqoniyligini oshiradi. Xulosa qilib
aytganda, psixologik metodikalar inson psixikasini o‘rganishda, shaxs
xususiyatlarini aniqlashda, ta’lim va tarbiya jarayonlarini takomillashtirishda,
shuningdek, turli ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarida muhim ahamiyatga ega.
Ularni ishlab chiqish, sinovdan o‘tkazish va amaliyotda qo‘llashda ilmiy
yondashuv, etik me’yorlarga sodiqlik va insonparvarlik tamoyillari har doim
ustuvor o‘rinda bo‘lishi kerak. Faqat shundagina psixologik metodikalar haqiqatan
ham insonning ichki dunyosini to‘g‘ri va chuqur aks ettiruvchi, ijtimoiy foydali,
ilmiy ishonchli vosita sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Shu sababli,
psixologik metodika yaratish va uni qo‘llash — bu nafaqat ilmiy, balki axloqiy
mas’uliyat hamdir.
43

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shavkat Miromonovich Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2021.
2. Shavkat Miromonovich Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iy davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
3. Shavkat Miromonovich Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va
shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
4. Karimova V. M. Psixologik tadqiqot metodlari. – Toshkent: Fan, 2019.
5. Abdullayeva G. A. Eksperimental psixologiya asoslari. – Toshkent: Universitet,
2020.
6. Zokirova D. A. Psixodiagnostika va uning metodlari. – Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2018.
7. Xayrullaev M. Umumiy psixologiya. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
8. Muxamedova D. A. Amaliy psixologiyada metodik yondashuvlar. – Toshkent:
Noshir, 2021.
9. P. A. Rudik. Eksperimentalnaya psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1988.
10. Ananyev B. G. Chelovek kak predmet poznaniya. – Leningrad: Nauka, 1977.
11. Vygotskiy L. S. Psixologiya razvitiya cheloveka. – Moskva: Pedagogika, 1982.
12. Rubinshteyn S. L. Osnovy obshchey psixologii. – Moskva: Pedagogika, 1976.
13. Leontyev A. N. Deatelnost, soznanie, lichnost. – Moskva: Politizdat, 1975.
14. Bodalev A. A. Psixologiya obsheniya. – Moskva: Prosveshchenie, 1983.
44

15. O‘razayeva M. M. Psixologik xizmat va diagnostika asoslari. – Toshkent: Fan
va texnologiya, 2020.
16. Nemov R. S. Psixologiya: Uchebnik dlya studentov pedagogicheskix vuzov. –
Moskva: Vlados, 1998.
17. Hasanov H. A. Psixologik tadqiqotlarni o‘tkazish metodikasi. – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2019.
18. Xudoyberdiyeva M. A. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi. – Toshkent: Universitet,
2018.
19. Yusupov N. N. Psixologik o‘lchovlar va testlar ishonchliligi. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2017.
20. Petrovskiy A. V. Psixologiya: Uchebnik dlya studentov ped. institutov. –
Moskva: Prosveshchenie, 1989.
21. Bekmurodova D. Zamonaviy psixologik testlar va ularning qo‘llanilishi. –
Toshkent: Noshir, 2022.
22. Asqarov B. Psixologik diagnostika va eksperiment. – Toshkent: Fan, 2015.
23. Davlatova N. Kognitiv psixologiya asoslari. – Toshkent: Universitet, 2019.
24. Tolipova Z. Psixologik testlar va ularni ishlab chiqish bosqichlari. – Toshkent:
Innovatsiya, 2021.
25. Meyerson L. Metodologiya psixologicheskix issledovaniy. – Moskva: Nauka,
1984.
45

46

Купить