ELEGANT GOFRA” MCHJ ning energetik tekshiruvi va energiya tejash chora-tadbirlari - Energetika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	12.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Energetika

Sotuvchi

Eldor Abdulqosimov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2025

0 Sotish

ELEGANT GOFRA” MCHJ ning energetik tekshiruvi va energiya tejash chora-tadbirlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
ENERGETIKA MUHANDISLIGI
FAKULTETI
Kafedra: “Termodinamika va energetika auditi”
Qo‘lyozma asosida
60710900- “Energiya tejamkorligi va energoaudit” yo‘nalish bo‘yicha bakalavr
darajasini olish uchun
MALAKAVIY BITIRUV ISHI
TURDIYEV ZOKIR ZAFAR O‘G‘LI
Mavzu: “Universitet binosini elektr energiya iste’moli tahlili va energiya tejash
chora-tadbirlari ( Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi
misolida )”
Kafedra mudiri: dots.Normuminov J.A
Rahbar: kat.o‘q.Magdiyev.H.G‘
TOSHKENT – 2025
1

ANNOTATSIYA
Mazkur malakaviy bitiruv ishida Islom Karimov nomidagi Toshkent
davlat texnika universitetining Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti
binosida elektr energiyasidan foydalanish holati tahlil qilinib, energetik audit
(energetik tekshiruv) ishlari amalga oshirildi. O‘tkazilgan tahlillar natijasida
binodagi elektr energiyasining samarali ishlatilishini ta’minlashga qaratilgan bir
qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ushbu taklif etilgan chora-tadbirlar
amaliyotga joriy etilgan taqdirda, qancha miqdorda elektr energiyasi tejab qolinishi
hamda bu tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan investitsiya hajmi va
ularning iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlash muddati hisoblab chiqildi.
АННОТАЦИЯ
В данной выпускной квалификационной работе был проведён анализ
использования электрической энергии в здании факультета электроники и
автоматизации Ташкентского государственного технического университета
имени Ислама Каримова, а также выполнён энергетический аудит. По
результатам анализа были разработаны ряд предложений и рекомендаций,
направленных на обеспечение эффективного использования электроэнергии
в здании. В случае внедрения предложенных мероприятий были рассчитаны
возможный объём сэкономленной электроэнергии, необходимый объём
инвестиций, а также срок их окупаемости и ожидаемый экономический
эффект. .
ABSTRACT
In this final qualifying work, the use of electrical energy in the building of
the Faculty of Electronics and Automation Engineering at the Tashkent State
Technical University named after Islam Karimov was analyzed, and an energy
audit was carried out. Based on the results of the analysis, a number of proposals
and recommendations were developed to ensure the efficient use of electrical
energy in the building. In case of implementation of the proposed measures, the
amount of energy that can be saved, the required investment for their realization, as
3

well as the payback period and expected economic efficiency were calculated .
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………….. 5
.Ⅰ Universitet binosini elektr energiya iste’moli tahlili ( Elektronika va avtomatika
muhandisligi fakulteti binosi misolida)............................. ......... 8
1.1.Binoning elektr iste'molchilari bo'yicha qisqacha ma'lumot .................... 9
1.2.Binoning elektr energetik tekshiruv tahlili………………… … ……….. 20
. Binoning elektr
ⅠⅠ tizimining isroflarni aniqlash va energiya tejash chora-tadbirlarini ishlab
chiqish………………………........ ................................... 31
2.1. Binoning elektr isroflarini aniqlash…. …………………………………. 31
2.2 . Binoning elektr ti zimida e nergiya tejash chora-tadbirlarini ishlab
chiqish....................................... ..................................................................... 3 6
.Hayot faoliyati xavfsizligi......................................................................
Ⅲ ... 49
.Ekologiya………………………………………………………………
Ⅳ .. 57
Ⅴ . Texnik-iqtisodiy hisob…………………………………………………… 63
Xulosa................................................................................................................ 6 7
Foydalanilgan adabiyotlar.............................................................................. 6 8
4

Kirish
Bugungi kunda energiya samaradorligini ta’minlash masalasi nafaqat
O‘zbekiston Respublikasi, balki ko‘plab rivojlangan davlatlar uchun ham ustuvor
vazifalardan biri hisoblanadi. Bino va inshootlarning energiyadan foydalanishini
o‘rganish — ko‘chmas mulk obyektlarining energiya tejamkorligini ta'minlash
yo‘lida muhim choralardan biridir.
Energiyadan oqilona foydalanish va uni tejash mamlakatimizning energetika
sohasidagi asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bu tushunchaning negizida quyidagi
omillar yotadi:
- energiya ta'minoti katta miqdordagi moliyaviy xarajatlar, xomashyo
va mehnat resurslari talab etadi;
- yoqilg‘i-energetika zaxiralarini qazib olish, qayta ishlash, tashish va
iste’mol qilish jarayonlari ekologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatadi;
- korxona tomonidan energiya manbalarini ko‘p miqdorda sarflanishi
mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi, bu esa uning bozordagi
raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir qiladi.
Hozirgi sharoitda energiyani tejash iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy
yuksalishning muhim omillaridan biriga aylanmoqda. Tejalgan resurslar mehnat
unumdorligini oshirish, aholi farovonligini yaxshilash, ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish, mahsulot va xizmatlar hajmini ko‘paytirish kabi sohalarga
yo‘naltirilishi mumkin.
Energiyani tejash bo‘yicha asosiy faoliyat yo‘nalishlarini aniqlash, har
qanday bino yoki ishlab chiqarish korxonasi uchun energiyani tejash dasturlarini
5

ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish, avvalo mavjud energiya iste’moli holatini
baholash, texnologik tizimlarning ishlash sharoitlarini o‘rganish orqali energiya
tejash imkoniyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Bunday ma’lumotlarni
turli usullar bilan olish mumkin, ammo korxonalarda o‘tkaziladigan energetik
tahlil (energiya auditi ) eng ishonchli va to‘liq natijalarni beradi.
Energiya auditi — bu korxonada energiya resurslaridan foydalanish
samaradorligini baholashga qaratilgan kompleks tadbirlar majmuasidir. Bu
texnologik jarayonlar va iqtisodiy iste’molda energiyani tejash imkoniyatlarini
aniqlash hamda ularni amalda qo‘llash usullarini ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
Elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish va yetkazib berish tizimlarini
takomillashtirish, shuningdek energiya va suv balanslarini muvofiqlashtirish —
sanoat va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
korxonaning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilashga yordam beradi.
Xarajatlarni hisobga olgan holda korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati va
energetik uskunalarning samarali ishlashini ta’minlash uchun yoqilg‘i, suv va
elektr energiyasidan foydalanish yondashuvlari qayta ko‘rib chiqilishi zarur.
Energiya auditorlari uchun energiya resurslarining qayerda, qancha
miqdorda va nima maqsadda ishlatilayotganini aniqlash muhim hisoblanadi. Bu
borada energiya uskunalarini ishlatish, hisoblash va texnik ekspluatatsiya qilish
tamoyillarini chuqur bilish talab etiladi. Shuningdek, texnologik jarayonlar
natijasida hosil bo‘ladigan ikkilamchi resurslardan qanday foydalanish
mumkinligini aniqlash ham muhim.
Energiya samaradorligini oshirishda qayta tiklanuvchi, ekologik toza va
issiqxona gazlarining chiqindilariga sabab bo‘lmaydigan manbalardan foydalanish
zarur.
O‘zbekiston aholisi har kuni mamlakat energetika tizimidagi muammolar
bilan duch kelmoqda. Jamiyat hali mavjud resurslardan tejamkor foydalanishni
to‘liq o‘zlashtirmagan. Bu borada muhandislik sohasida yetarli mutaxassislar
yetishmasligi, mavjud tizimlarning o‘zaro muvofiqlashmaganligi seziladi. Bu esa
6

ilmiy yondashuv va puxta ko‘nikmalarga ega mutaxassislarni tayyorlash zaruratini
yuzaga keltiradi.
Energiya auditining asosiy vazifasi — korxonalarda energiya tejamkorlik
bo‘yicha aniq tadbirlarni ishlab chiqishdir. Bu chora-tadbirlar ishlab chiqarish,
transport va boshqa sohalarda energiya sarfini kamaytirishga xizmat qiladi.
Umumiy qoidalar va huquqiy asoslar:
Energiya auditining asosiy maqsadi — energiya resurslaridan (qattiq yoqilg‘i, neft,
tabiiy gaz, elektr va issiqlik energiyasi, siqilgan havo, texnik suv) foydalanish
samaradorligini baholash, iste’mol xarajatlarini kamaytirish hamda energiya
tejamkor texnologiyalarni joriy etishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasining “Energiyadan oqilona foydalanish
to‘g‘risida”gi Qonuni (1997 yil) asosida, Vazirlar Mahkamasi 2006 yilda yirik
energiya iste’molchilari uchun majburiy energetik tekshiruvlar o‘tkazish tartibini
belgiladi. Yiliga 6000 tonnadan ortiq shartli yoqilg‘i iste’mol qiluvchi korxonalar
uchun bunday audit majburiy hisoblanadi.
Yiliga kamroq energiya iste’mol qiluvchi tashkilotlar uchun esa auditlar ijro
hokimiyati qaroriga binoan amalga oshiriladi. Har bir korxonada energiya auditi 5
yilda kamida bir marta o‘tkazilishi kerak.
Audit “Uzdavenergonazorat” hududiy bo‘limlari tomonidan nazorat qilinadi
va bu faoliyat litsenziyaga ega ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan olib boriladi.
Audit natijalariga ko‘ra energiya pasporti tuziladi va energiya tejamkorlik rejalari
ishlab chiqiladi.
Auditning uslubiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Korxonaning energetik faoliyati bo‘yicha ma’lumotlarni tahlil qilish
va dastur tuzish;
2. Issiqlik va elektr energiyasining iste’molchilarini instrumentlar
yordamida tekshirish;
3. Issiqlik va energiya balanslarini tuzish;
4. To‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish;
5. Texnologik uskunalar, isitish va sovitish tizimlarini baholash;
7

6. Tejamkorlik bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
7. Hisobot tayyorlash va energiya pasportini rasmiylashtirish.
Audit natijasida:
 mahsulot narxidagi energiya xarajatlari aniqlanadi;
 ishlab chiqarish energiya talablari baholanadi;
 texnologik jarayonlarning samaradorligi o‘rganiladi;
 energiya samaradorligini sertifikatlash ishlari amalga oshiriladi.
Huquq va majburiyatlar:
Auditni o‘tkazuvchi tashkilot qonunchilikka muvofiq javobgardir. Korxona esa:
 auditorlarga obyektga kirish huquqini berishi;
 kerakli hujjatlarni taqdim qilishi;
 audit natijalariga ko‘ra chora-tadbirlar rejasini tuzishda ishtirok etishi
shart.
Davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar uchun xarajatlar
davlat tomonidan qoplanadi. Boshqa tashkilotlar esa o‘z mablag‘i hisobidan audit
o‘tkazadilar.
Auditni olib boruvchi shaxslar:
 soha bo‘yicha oliy ma’lumotga ega bo‘lishi;
 “Energiya auditi” dasturi asosida malaka oshirgan bo‘lishi;
 amaliyot o‘tagan bo‘lishi va yillik bilim sinovlaridan o‘tib turishi
kerak.
Audit jamoasining malakasi va tajribasi uning sifatini bevosita belgilaydi.
Tekshirish jarayonlari ishonch va hamkorlik asosida amalga oshirilishi lozim.
Energiya iste’molchilari talablari:
Elektr va issiqlik energiyasidan foydalanish shartnomalari asosida iste’molchilar
va ta'minlovchilar o‘rtasidagi munosabatlar tartibga solinadi. Unda:
 elektr tarmoqlarining balans chegaralari;
 oylik elektr ta'minoti hajmi;
 reaktiv energiya sarfi qiymati;
 maksimal quvvat bo‘yicha shartlar;
8

 hisoblagichlar va yo‘qotish normalari kabi bandlar keltirilgan bo‘ladi.
.Ⅰ UNIVERSITET BINOSINI ELEKTR ENERGIYA ISTE’MOLI
TAHLILI ( ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA MUHANDISLIGI
FAKULTETI BINOSI MISOLIDA )
1.1.Binoning elektr iste’molchilari bo‘yicha qisqacha ma’lumot
1962 yili Toshkent politexnika instituti tarkibida “Muxandislik-fizika”
fakulteti tashkil qilindi. Yangi tashkil topgan fakultet va uning tarkibidagi
kafedralar faoliyatini shakllantirishda quyidagi olimlar o‘zining ulkan hissalarini
qo‘shishgan:
Orifov Ubay Orifovich – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
akademigi, O zbekistonda xizmat ko rsatgan fan va texnika arbobi;
ʻ ʻ
S.V. Starodubsev, M.Z.Xamudxonov, V.Q.Qobulov, M.S. Saidov,
G.R.Raximov, E.I.Adirovich va fakultetning ilk dekani B.U.Umarov.
20 24 yil avgust oyidan «Elektronika va avtomatika muhandisligi»
fakultetiga o’zgardi . Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi 4
qavat va yerto‘la qismidan iborat bo‘lib, binoda elektr iste’molchilari yoritish
qurilmalari, kompyuterlar, kondensionerlar, monitorlar, laboratoriya jihozlari va
o‘z extiyoji uchun qo’shimcha iste’molchilar kiradi.
9

1-rasm. Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi
10

Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosida mavjud elektr iste’molchilar soni va quvvati har bir qavat uchun
quydagi 1÷5 jadvallarda keltirilgan.
1-jadval
1-qavat
Iste'molchilar
AUD Yoritish
qurilmalari
markasi Son
i P(w) Labaratoriy
a jixozlari
nomi Son
i P
(w) Manitor nomi Son
i P
(w) Kompyute
r nomi Son
i P(w) Konditsione
r nomi Son
i P
(w) Qo'shimcha
iste'molchilaa
r nomi Son
i P(w) P(w)
umumiy
101 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - - - - Samsung 8 ta 2000
W - - - canon 3 ta 2400
W 54870
W
102 Lyuminestsen
t Lampa 12
ta 192
W Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W - - - - - - - -
103 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W - - - - - - - - -
104 Lyuminestsen
t Lampa 4 ta 64 W - - - - - - Bonzer 3 ta 750
W - - - canon 1 ta 800
W
105 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - Acer 3 ta 750
W - - - canon 1 ta 800
W
106 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - - - - Acer 16
ta 2400
W - - - - - -
107 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
108 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - - - - - - - - - - - -
109 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 92 W - - - - - - Lenovo 3 ta 750
W - - - canon 1 ta 800
W
110 Lyuminestsen
t Lampa 4 ta 64 W - - - - - - Acer 5 ta 750
W - - - - - -
111 Lyuminestsen
t Lampa 14
ta 224
W - - - - - - Acer 2 ta 300
W - - - - - -
112 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W INNO MAX
TECHNOLOG
Y 1 ta 400
W - - - - - - - -
113 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - INNO MAX
TECHNOLOG
Y 1 ta 400
W Acer 13
ta 1950
W - - - - - -
11

114 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - - - - Lenovo 2 ta 300
W - - -
115 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - - - - Acer 4 ta 1000
W Artel 2 ta 180
0 W canon 1 ta 800
W
116 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - INNO MAX
TECHNOLOG
Y 1 ta 400
W Acer 24
ta 3600
W - - - - - -
117 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - Acer 31
ta 4650
W
118 Lyuminestsen
t Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W
119 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
120 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - Bonzer 3 ta 750
W canon 2 ta 1600
W
121 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
122 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
123 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - Lenovo 3 ta 750
W canon 2 ta 1600
W
124 Lyuminestsen
t Lampa 4 ta 64 W - - -
125 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - -
126 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - - Acer 2 ta 300
W canon 2 ta 1600
W
127 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - -
128 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
129 Lyuminestsen
t Lampa 8 ta 128
W - - -
130 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - SamSung 1 ta 250
W
131 Lyuminestsen
t Lampa 12
ta 192
W - - - Acer 1 ta 150
W canon 1 ta 800
W
132 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
133 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
138 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
139 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
140 Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - -
12

A1 Led droselli
Lampa 35
ta 1260
W - - -
A2 Led droselli
Lampa 35
ta 1260
W - - -
A3 Led droselli
Lampa 35
ta 1260
W - - -
Oshxona Led droselli
Lampa 20
ta 320
W Muzlatgich 3 ta 1110
W
Xojatxon
a Lyuminestsen
t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
Karidor Led droselli
Lampa 142
ta 5112
W - - - - - - - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa 18
ta 432
W
Zina 2ga
o'tishda Lyuminestsen
t Lampa 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - - - -
Jami: 611
ta 1486
0 W 2 ta 210
0 W 6 ta 240
0 W 124
ta 2140
0 W 2 ta 180
0 W 17
ta 1231
0 W
2-jadval
2-qavat
Iste'molchilar
AUD Yoritish
qurilmalari
markasi Soni P(w) Labaratoriya
jixozlari
nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w
) Kompyuter
nomi Soni P(w) Konditsione
r nomi Soni P(w) Qo'shimcha
iste'molchilaar
nomi Soni P(w) 37136 W

201 Lyuminestsent
Lampa 18 ta 288
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
202 Lyuminestsent
Lampa 18 ta 288
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
203 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
204 Lyuminestsent
Lampa 16 ta 256
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
205 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
206 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - -
207 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
13

208 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
209 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
210 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa
211 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - LG 2 ta 500
W Artel 1 ta 900
W CANON 1 ta 800
W
212 Lyuminestsent
Lampa 18 ta 288
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
213 Lyuminestsent
Lampa 18 ta 288
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
214 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - - - - BONZER 2 ta 500 w - - - CANON 1 ta 800
W
215 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
216 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
217 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
218 Lyuminestsent
Lampa 10 ta 160
W - - - - - - - - - - - - -
219 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - ACER 24
ta 3600
W - - - - - -
220 Lyuminestsent
Lampa 10 ta 160
W - - - - - - LG 2 ta 500
W - - - - - -
221 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - AVTECH 3 ta 750
W - - - - - -
222 Lyuminestsent
Lampa 3 ta 48 W - - - - - - BONZER 1 ta 250
W - - - - - -
223 Lyuminestsent
Lampa 3 ta 48 W - - - - - - LENOVO 1 ta 250
W - - - - - -
224 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - -
225 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - - - ACER 28
ta 4200
W - - - - - -
226 Lyuminestsent
Lampa 12 ta 192
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W ACER 27
ta 4050
W - - - - - -
227 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - -
228 Lyuminestsent
Lampa 16 ta 256
W Labaratoriya
jixozlari nomi - - - - - LENOVO 4 ta 1000
W - - - - - -
229 Lyuminestsent 4 ta 64 W - - - - - - AVTECH 2 ta 500 - - - - - -
14

Lampa W
230 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - LENOVO 1 ta 250
W LG 1 ta 1200
W - - -
231 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - BONZER 1 ta 250
W Artel 1 ta 900
W - - -
232 Lyuminestsent
Lampa 24 ta 384
W - - - - -
233 Lyuminestsent
Lampa 24 ta 384
W - - - - - - - - - - - - - - -
234 Lyuminestsent
Lampa
4 ta 64 W
SAMSUNG 2 ta 500
W
235 Lyuminestsent
Lampa
16 ta 256
W
INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W
-
236 Lyuminestsent
Lampa 18 ta 288
W INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W
Xojatxona Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - -
Karidor Led droselli
Lampa 83 ta 2988
W - - - _ - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa 31 ta 744
W
Zina 2ga
o'tishda 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - - - -
Jami: 508
ta 10036
W 9 ta 360
0 W 100
ta 17100
W 5 ta 4800
W 2 ta 1600
W
3-jadval
3-qavat
Iste'molchilar
AUD Yoritish
qurilmalari
markasi Soni P(w) Labaratoriya
jixozlari
nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w) Kompyute
r nomi Soni P(w) Konditsione
r nomi Soni P(w) Qo'shimcha
iste'molchilaar
nomi Soni P(w) 15004 W
301 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W labaratorya- - - - - - - - - - - - - - -
302 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
15

303 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W - - - - - - - - -
304 Lyuminestsent
Lampa - - - - - - - - - - - - - - -
305 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
w - - - - - - - - -
306 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W labarator - - - - - - - - - - - - - -
307 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
308 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - - - - - - - - - -
309 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
310 12
ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa
311 12
ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
312 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - - - - - - - - - - - - -
313 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
314 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
315 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa 4 ta 144
W - - - - - - - - - - - -
316 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - - - - - - - - - -
317 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - Interactive Flat
Panel 1 ta 300
W - - - - - - - - -
318 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
319 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive Flat
Panel 1 ta 300
W - - - - - - - - -
320 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
321 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
322 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - LOC LCD 1 ta 250
W - - - CANON 1 ta 800
W
323 Lyuminestsent 4 ta 64 - - - - - - - - - - - - - - -
16

Lampa W
324 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
325 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - LENOVO 4 ta 1000
W - - - CANON 2 ta 1600
W
326 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - Interactive
Whiteboard 1 ta 400
W - - - - - - - - -
327 Lyuminestsent
Lampa 16
ta 256
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
4 ta 144
W - - - - - - - - - - - - -
328 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W ACER 12
ta 1800
w - - -
329 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - BONZER 1 ta 250
W - - - - - -
330 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
331 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - LENOVO 2 ta 500
W - - - CANON 1 ta 800
W
332 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - - - - - - - - - -
Zina 3 ga
o'tish Lyuminestsent
Lampa 2 ta 32
W - - - - - - - - - - - - - - -
Xojatxona Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - - - - - - - - - -
Karidor Led droselli
Lampa 25
ta 900
W - - - - - - - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa 27
ta 648
W
Jami: 318
ta 5804
W - - 6 ta 2200
W 20
ta 3800
W - - 4 ta 3200
W
4-jadval
4-qavat
Iste'molchilar
AUD Yoritish
qurilmalari
markasi Soni P(w) Labaratoriya
jixozlari
nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w) Kompyute
r nomi Soni P(w) Konditsione
r nomi Soni P(w) Qo'shimcha
iste'molchilaar
nomi Soni P(w) P(w)
Umumiy
401 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - AVTECH 3 ta 750
W - - - Canon 3 ta 2400
W 63092 W
17

402 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - ACER 3 ta 450
W - - - Canon 3 ta 2400
W
403 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - LENOVO 1 ta 250
W - - - - - -
404 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - ACER 12
ta 1800
W - - - - - -
405 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - LG 3 ta 750
W - - - Canon 1 ta 800
W
406 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - BONZER 2 ta 500
W Artel 1 ta 900
W - - -
407 Lyuminestsent
Lampa 4 ta 64
W - - - - - - AVTECH 2 ta 500
W - - - Canon 1 ta 800
W
408 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - - - - -
409 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - Artel 1 ta 900
W - - -
410 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - AVTECH 12
ta 3000
W - - -
411 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - LG 9 ta 2250
W
412 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - - - - - - - - - -
413 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - ACER 4 ta 600
W - - - Canon 3 ta 2400
W
414 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - AVTECH 2 ta 500
W Aux 1 ta 1200
W
415 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - HP 4 ta 1000
W - - - Canon 3 ta 2400
W
416 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - BONZER 3 ta 750
W - - Canon 3 ta 2400
W
417 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - ACER 18
ta 2700
W - - - - - -
418 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - AVTECH 2 ta 500
W - - - Canon 1 ta 800
W
419 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - ACER 2 ta 300
W - - - Canon 1 ta 800
W
420 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - BONZER 18
ta 4500
W
421 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - ACER 18
ta 2700
W
422 Lyuminestsent
Lampa 12
ta 192
W - - - - - - AVTECH 18
ta 4500
W - - - - - -
423 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - -
424 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
18

425 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - - - - -
426 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - BONZER 4 ta 1000
W Artel 1 ta 900
W Canon 4 ta 3200
W
427 Lyuminestsent
Lampa 14
ta 224
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W - - - - - -
428 Lyuminestsent
Lampa 14
ta 224
W - - - - - - - - - - - - - - -
429 Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - - - - - - - - - -
430 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - INNO MAX
TECHNOLOGY 1 ta 400
W ACER 11
ta 1650
W - - - - - -
431 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - - - - - - - -
432 Lyuminestsent
Lampa 8 ta 128
W - - - - - ACER 3 ta 450
W LG 1 ta 1200
W - - -
Zina 4 ga
o'tish Lyuminestsent
Lampa 2 ta 32
W - - - - - - - - - - - -
Xojatxona Lyuminestsent
Lampa 6 ta 96
W - - - - - - - - - - - - - - -
Karidor Led droselli
Lampa 40
ta 1440
W - - - - - - - - - - - - - - -
Led Panel
Lampa 20
ta 480
W
Jami: 380
ta 6592
W 4 ta 1600
W 124
ta 31400
W 5 ta 5100
W 23
ta 1840
0 W
5-jadval
0 - qavat
Iste'molchilar
AUD Yoritish
qurilmalari
markasi Soni P(w) Labaratoriy
a jixozlari
nomi Soni P(w) Manitor
nomi son
i P(w) Kompyuter
nomi Soni P(w) Konditsione
r nomi Soni P(w) Qo'shimcha
iste'molchilaar
nomi Soni P(w
) P(w) umumiy
Led droselli
Lampa 60
ta 2160
W - - - - - - - - - - - - - - -
2496 W
Led Panel
Lampa 14
ta 336
W
Jami: 74
ta 2496
W
19

1.2.Binoning elektr energetik tekshiruv tahlili
Elektronika va avtomatika muhandisligi binosi 630 kVA quvvatli
transformatordan elektr energiya bilan ta’minlanib, binoning yerto‘la qismidagi
TQ1 va birinchi qavatdagi TQ2, TQ3 larga kirib keladi. Binoning elektr energiya
iste’moli va elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash maqsadida Metrel 2892
rusumli elektr analizator orqali o‘lchash ishlari olib borildi.
Metrel elektr tahlil qiluvchi qurilmasi — bu elektr tarmoqlaridagi turli
parametrlarni o‘lchash, nazorat qilish hamda tahlil qilish imkonini beruvchi
zamonaviy o‘lchov vositasidir. Ushbu uskunalar sanoat, ishlab chiqarish va
muhandislik sohalarida elektr tizimlarining ish faoliyatini baholash, mavjud
muammolarni aniqlash va energiya samaradorligini oshirish maqsadida keng
qo‘llaniladi.
Metrel elektr analizatorining asosiy funksiyalari:
Elektr parametrlarini aniqlash:
 Kuchlanish (U)
 Elektr toki (I)
 Chastota (Hz)
 Aktiv quvvat (kW)
 Reaktiv quvvat (kVAR)
 To‘liq quvvat (kVA)
 Quvvat koeffitsiyenti (cosφ)
 Sarflangan energiya miqdori (kWh, kVARh)
Fazalararo nomutanosiblikni baholash:
Uch fazali tizimlarda yuklamalarning nomutanosib taqsimlanishi, fazalar
o‘rtasidagi kuchlanish tafovutlari aniqlanadi va tahlil qilinadi.
21

To‘lqin shakli va harmoniklarni tahlil qilish:
1-dan 50-gacha bo‘lgan darajadagi g armonikalar aniqlanib, elektr
tarmog‘idagi sifat bilan bog‘liq muammolar (masalan, signal buzilishi) aniqlanadi.
Elektr energiyasi sifatini monitoring qilish:
 Kuchlanishning qisqa muddatli pasayishi yoki ortishi (voltage
sag/swell)
 Qisqa muddatli uzilishlar (transient hodisalar)
 Tarmoqdagi shovqin, impul’slar va uzilishlar sabablari aniqlanadi.
Energiya auditi uchun statistik ma’lumotlar:
 Qurilma tarmoqqa ulangan elektr energiyasi sarfini real vaqt rejimida
yozib boradi.
 Hisobotlar Excel yoki boshqa formatlarda eksport qilinib, batafsil
tahlil qilish imkonini beradi.
Nosozliklarni aniqlash va qisqa tutashuvlarni topish:
 Elektr uskunalari, kabellar va transformatorlar kabi qurilmalardagi
texnik nuqsonlar aniqlanadi va tahlil qilinadi.
22

2-rasm. Metrel 2892 rusumli elektr analizatorning ko‘rinishi
Dastlab o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va avtomatika muhandisligi
binosidagi №1 Taqsimlash qurilmasi (TQ1) da olib borildi. O‘lchov natijalariga
ko‘ra A fazada tok kuchi ,409 A, B fazada tok kuchi 37,66 A va C fazada 39,02 A
ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 203,5 V, B fazada 201,4 V va C
fazada 199,3 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati umumiy 17,20 kW ni,
reaktiv quvvat umumiy 2,749 kVAR ni va to‘la quvvat 19,29 kVA ni tashkil etadi.
Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri yuqori garmonikalar
nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,89 ni ko‘rsatmoqda. Quyidagi
rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan.
3-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi (TQ1) elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarni
o‘lchash jarayoni.
23

4-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi(TQ1) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari.
5-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi nosimmetriyalikni aniqlash natijalari .
24

6-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi(TQ1) yuqori garmonikalarni aniqlash natijalari.
Shundan so‘ng o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va
avtomatika muhandisligi binosidagi №2 Taqsimlash qurilmasi (TQ2) da olib
borildi. O‘lchov natijalariga ko‘ra A fazada tok kuchi 13,24 A, B fazada tok kuchi
3,60 A va C fazada 6,06 A ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 20,9 V,
B fazada 20,6 V va C fazada 203,2 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati
umumiy 17,98 kW ni, reaktiv quvvat umumiy 0,489 kVAR ni va to‘la quvvat
20,13 kVA ni tashkil etadi. Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri
yuqori garmonikalar nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,89 ni
ko‘rsatmoqda. Quyidagi rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan.
7 -rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari.
25

8-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi (TQ2) elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarni
o‘lchash jarayoni.
9-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) nosimmetriyalikni o’lchanga n natijalari.
26

10-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) yuqori garmonikalarni o’lchangan
natijalari.
So’ngi o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va avtomatika muhandisligi
binosidagi №3 Taqsimlash qurilmasi (TQ3) da olib borildi. O‘lchov natijalariga
ko‘ra A fazada tok kuchi 17,98 A, B fazada tok kuchi 13,92 A va C fazada 33,33 A
ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 206,7 V, B fazada 205 ,4 V va C
fazada 202,8 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati umumiy 13,14 kW ni,
reaktiv quvvat umumiy ,875 kVAR ni va to‘la quvvat 1,35 kVA ni tashkil etadi.
Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri yuqori garmonikalar
nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,78 ni ko‘rsatmoqda. Quyidagi
rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan.
11-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari.
27

12-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) nosimmetriyalikni aniqlash natijalari
13-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) yuqori garmonikalarni aniqlash natijalari
Yuqorida keltirilgan 6-10-13-rasmlarda aks etgan yuqori garmonikalar tahlili
shuni ko‘rsatadiki, uchta taqsimlash punktida ham sezilarli darajadagi yuqori
chastotali buzilishlar kuzatiladi. Bugungi kunda elektr energiyasidan
foydalanadigan moslamalarning murakkablashib borishi natijasida elektr ta’minoti
tizimlariga qo‘yiladigan talablar ham ortib bormoqda. Ayniqsa, zamonaviy
28

boshqaruv qurilmalari, invertorlar, aylanish tezligini boshqaruvchi qurilmalar va
kompyuter texnologiyalarining keng qo‘llanilishi tarmoqlarda garmonik
buzilishlarni yuzaga keltirmoqda.
Garmonikalar — bu elektr signallarining yuqori chastotali qo‘shimcha
komponentlari bo‘lib, ular tarmoqdagi kuchlanish va tokning toza sinusoidal
shaklini buzadi. Elektr tarmoqlaridagi bu turdagi buzilishlar asosan chiziqli
bo‘lmagan elektr yuklamalari tomonidan vujudga keladi. Ular quyidagilardan
iborat:
 Elektron to‘g‘rilovchi qurilmalar (masalan, zaryadlash moslamalari);
 LED chiroqlari va boshqa zamonaviy yoritish tizimlari;
 Kompyuterlar, bosma qurilmalar(printerlar), televizorlar;
 Tezlikni avtomatik tarzda boshqaruvchi tizimlar (VFD);
 To‘lqin shaklini o‘zgartiradigan qurilmalar (invertorlar).
Mazkur uskunalarda tok bilan kuchlanish o‘rtasidagi bog‘lanish chiziqli
bo‘lmagani sababli, ular standart sinusoidal signalni buzib, natijada yuqori
chastotali garmonik tebranishlarni hosil qiladi.
Garmoniklarning salbiy ta’siri quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi:
 Transformatorlarda ortiqcha isish yuz beradi , chunki garmonik
toklar temir yadro va o‘ramlarda ortiqcha issiqlik chiqishiga sabab bo‘ladi;
 Elektrodvigatellarning samarali ishlashi pasayadi , ular ortiqcha
qizib, tebranish hosil qiladi;
 Nazorat tizimlarida noto‘g‘ri signal paydo bo‘lishi , avtomatika
jarayonlarining ishlashida nosozliklar keltirib chiqaradi;
 THD (umumiy garmonik buzilish) ko‘rsatkichining ortishi natijasida
energiya sifati yomonlashadi;
 Rezonans hodisalari ehtimoli ortadi , bu esa kuchlanishning keskin
oshishiga olib kelishi mumkin;
 Himoya vositalari va monitoring uskunalari noto‘g‘ri ishlashi yoki
umuman ishdan chiqishi mumkin;
29

 Reaktiv quvvat ortadi , bu esa elektr tizimiga ortiqcha yuk tushishiga
sabab bo‘ladi;
 Jihozlarning eskirish darajasi oshadi , texnik xizmat va ta’mirlash
zarurati tez-tez yuzaga keladi.
Xulosa qilib aytganda , elektr tarmoqlaridagi garmonik buzilishlar hozirgi
zamonaviy energetika tizimlarining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, ular
nafaqat uskunalarning to‘g‘ri ishlashiga, balki umumiy tizim samaradorligi va
elektr energiyasining sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat esa oxir-oqibatda
iqtisodiy zararlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun garmoniklarni
kamaytirish va ularni bartaraf etish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan
biridir.
Binoning oylik elektr energiya iste’molining tahlili
Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti elektr iste’moli bo‘yicha
o‘lchov nazorat tekshiruvi bilan bir qatorda oylik elektr energiya iste’moli tahlil
qilindi. Ushbu 6-jadvalda noyabr-aprel oylaridagi elektr energiya iste’molini
ko‘rishimiz mumkin.
6 -jadval
Nomer hisoblagich Ko‘rsatkichlar Farq k
tr El/
energiya
kVT/soat Ob’ekt ТP
№
№12420036
7785 28.11.24
. 27.10.24
. 7873 7670
203 120 24360 ASU 1957
№12420036
7785 01.01.25
. 28.11.24
. 8100 7873
227 120 27240 ASU 1957
№12420036
7785 01.02.25
. 01.01.25
. 8279 8100 179 120 21480 ASU 1957
№12420036
7785 28.02.25
. 01.02.25
. 8446 8279 167 120 20040 ASU 1957
№12420036
7785 31.03.25
. 28.02.25
. 8571 8446 125 120 15000 ASU 1957
№12420036
7785 30.04.25
. 31.03.25
. 8648 8571 77 120 9240 ASU 1957
Ushbu jadvaldan shuni ko‘rishimiz mumkinki: noyabr oyida 24360
kVT/soat, dekabr oyida 27240 kVT/soat, yanvar oyida 21480 kVT/soat, fevral
oyida 20040 kVT/soat, mart oyida 15000 kVT/soat, aprel oyida 9240 kVT/soat
30

elektr energiya iste’moli kuzatilgan. Quyida 14-rasmda elektr energiya
iste’molining oylik o‘zgarish grafigi keltirilgan.
Noyabr Dekabr Yanvar Fevral Mart Aprel050001000015000200002500030000 Binoning elektr energiya iste'moli
14-rasm. Elektr energiya iste’molining oylik o‘zgarish grafigi .
Bu grafigdan shuni ko’rish mumkinki, yilning sovuq mavsumlarida elektr
energiya iste’moli sezilarli darajada yuqori ko‘rsatkichga ega. Yilning o‘rta
mavsumlarida esa elektr energiyaning iste’mol hajmi kamayib boradi.
31

. BINONING ELEKTR TIZIMINING ISROFLARNI ANIQLASHⅠⅠ
VA ENERGIYA TEJASH CHORA-TADBIRLARINI ISHLAB CHIQISH
2.1. Binoning elektr isroflarini aniqlash
Yuqorida qayd etilganidek, elektr energiyasi boshqa energiya turlariga,
masalan issiqlik energiyasiga nisbatan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu
xususiyatlardan biri shundan iboratki, elektr energiyasini ma’lum masofaga
yetkazishda, uzatish tizimi – ya’ni elektr uzatish liniyalari (EUL), transformatorlar,
elektr o‘lchov uskunalari va boshqa texnik qurilmalarda, ularning fizik xossalariga
bog‘liq holda, uzatilayotgan energiyaning bir qismi yo‘qoladi (ya’ni sarf bo‘ladi).
Bunday yo‘qotishlar miqdori tarmoqdagi kuchlanish darajasi, uzatish liniyasining
qarshiligi, yuklama holati, quvvat omili va boshqa texnik ko‘rsatkichlarga bog‘liq
bo‘ladi.
Uzatish jarayonida yuzaga keladigan texnik yo‘qotishlar odatda 4 dan 15
foizgacha tashkil etadi. Albatta, bu texnik (yoki texnologik) xarakterga ega bo‘lgan
yo‘qotishlarni imkon qadar kamaytirish muhim hisoblanadi. Hozirgi kunda
rivojlangan davlatlarda bunday yo‘qotishlar 5–6% atrofida bo‘lsa, rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa bu ko‘rsatkich 10–15% gacha yetadi. Shuningdek, bu
yo‘qotishlar tarkibiga noqonuniy yo‘l bilan iste’mol qilinadigan elektr energiyasi,
ya’ni “inson omili” bilan bog‘liq zararlar ham kiradi.
Demak, eng avvalo, ushbu yo‘qotishlarni aniq aniqlash lozim.
Bugungi elektr energiya tizimlarida quyidagi uch xil hisob-kitob ishlari
amalga oshiriladi:
1. Perspektiv hisob-kitoblar (kelajakni prognozlash);
2. Retrospektiv hisoblar (o‘tgan davr ma’lumotlariga asoslangan tahlil);
3. Operativ hisoblar (joriy vaqt rejimidagi monitoring va nazorat).
Ikkinchi jihatdan, yo‘qotishlarning real hajmini yuqori ishonchlilik bilan
aniqlash juda muhim. Shu bois, qo‘llaniladigan hisoblash uslubi texnik
32

yo‘qotishlarni maksimal aniqlikda aniqlash imkonini berishi zarur. Bu esa o‘z
navbatida me’yoriy yo‘qotishlarni hisoblash, hududiy elektr tarmoqlari (masalan,
viloyat yoki tumanlar darajasida) tomonidan elektr stansiyalardan olinadigan
umumiy elektr energiyaning qanchasi sotuvga chiqarilganini, qanchasi
yo‘qotilganini ko‘rsatishga yordam beradi. Natijada, asosli moliyaviy hisobotlar
shakllantiriladi.
Shu sababli elektr energiyasidagi texnik yo‘qotishlarni hisoblash formulalari
yuqori aniqlik va ishonchlilikka ega bo‘lishi kerak. Energetika tizimlarini
boshqaruvchi tashkilotlar ushbu normativ yo‘qotishlarni aniqlovchi formulalarni
belgilab beradi va aynan shu ifodalar asosida hisoblangan natijalar nazorat qilinadi
hamda hisobot va moliyaviy hujjatlarda o‘z aksini topadi.
Elektr tarmog‘idagi texnik yo‘qotishlarni hisoblash formulalariga o‘tishdan
oldin, "elektr tarmog‘i" tushunchasiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini
iste’molchilargacha yetkazib berishni ta’minlaydigan barcha qurilmalar va jihozlar
yig‘indisi elektr tarmog‘i deb ataladi. Ushbu tizimga quyidagi elementlar kiradi:
elektr uzatish liniyalari (EUL), kuchlanishni o‘zgartiruvchi (oshiruvchi yoki
tushiruvchi) transformatorlar, elektr energiyasini hisoblovchi o‘lchov asboblari,
kuchlanish va tokni o‘lchovchi qurilmalar, o‘chirgichlar va boshqa turli yordamchi
texnik vositalar.
Har qanday elektr tarmog‘i quyidagi ikki asosiy texnik elementdan iborat:
1. Elektr uzatish liniyalari (EUL) — energiyani tashuvchi asosiy yo‘llar;
2. Transformator podstansiyalari — kuchlanish darajasini
moslashtiruvchi qurilmalar.
33S
S
ist
l, F
U
1 U
2
EU L
Transformator
podstansiyasi

15-rasm. Elektr uzatish linyasining (EUL) elementar qismi.
Transformatorning e lektr energiya sar fi uning texnik tavsiflari, boshqacha
aytganda, har bir transformatorda keltirilgan pasport kattaliklari orqali aniqlanadi.
∆ETR= n∙(∆Pq.t∙β2∙tq.t+∆Ps.yu.∙ts.yu) (1)
Bu formulada:
n-podstansiyadagi transformatorlar soni
∆Pq.t
-transformatorning qisqa tutash quvvati [k W ], pasport kattaliklarda
keltiriladi.
β= Sist
Smt
-transformatorning юklantirish koeffitsienti
β
=0,7 dan 0,9 ga teng olinadi iste’molchining ishonchlilik kategoriyasiga
bog‘liq.
S
ist -iste’molchining to‘liq quvvati [kVa];
S
mt -transformatorning me’oriy (nominal) to‘liq quvvati [kVa];
∆Ps.yu.
- transformatorning salt yurish (xolostoy xod) quvvati [kVa];
t-vaqt
E lektr uzatish yo‘lining elementar qismining elektr energiya isrofi:
∆ E
EUY = S
ist2
U 2 R
0 ∙ l ∙ t = 3 I
ist2
∙ R
0 ∙ l ∙ t
(2)
Bu formulada:
S
ist - e lektr e nergiya iste’moli to‘liq quvvat oqimi [kVa];
U - E UY kuchlanishi [V];
I – Iste’mol toki [A];
R – E U L bir kilometr solishtirma qarshiligi
Om
km
l
– E U L masofasi [km];
t – Vaqt
Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, elektr uzatish liniyalaridagi (EUL)
energiya yo‘qotishlari simlarning solishtirma qarshiligiga to‘g‘ri proporsional,
34

kuchlanish qiymatiga esa teskari proporsional bog‘liqlikda bo‘ladi. EUYning
solishtirma qarshiligi — simlarning kesim yuzasiga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu
doimiy (o‘zgarmas) fizik kattalik sifatida qaraladi. Elektr uzatish liniyalaridagi
kuchlanish esa davlat standartlari (GOST) asosida ishlovchi maxsus
avtomatlashtirilgan qurilmalar orqali ±5% diapazonda nazorat qilinadi. Shu bois,
kuchlanishni ham nisbatan o‘zgarmaydigan kattalik deb baholash mumkin.
Shunday qilib, mazkur ifodada vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan yagona parametr
bu – iste’molchilarning umumiy quvvat sarfi yoki EUL orqali oqib o‘tuvchi tok
bo‘lib qoladi. Ma’lumki, vaqt o‘tishi davomida turli omillar sababli iste’mol
quvvati doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Demak, elektr tarmog‘idagi texnik
yo‘qotishlarni aniq hisoblab chiqish uchun iste’molning vaqtga bog‘liq
o‘zgarishini yuqorida keltirilgan ifodada maksimal aniqlikda aks ettirish zarur
bo‘ladi.
Asosiy murakkablik esa shundaki, ushbu quvvat sarfini uzluksiz tarzda
kuzatib borish, uning oqim (tok) miqdoriga ta’sirini hisobga olish zarur. Bunday
holatlarda, odatda, iste’moldagi o‘zgarishlarni aks ettiruvchi bir nechta
koeffitsientlar — maksimal yuklama koeffitsienti, talab koeffitsienti, foydalanish
koeffitsienti va shunga o‘xshash statistik kattaliklardan foydalaniladi. Biroq, bu
koeffitsientlar asosan statistik ma’lumotlarga yoki ma’lumotnomalarga asoslangan
bo‘lib, taxminiy xarakterga ega. Natijada, ular yordamida bajarilgan hisob-
kitoblarning aniqlik darajasi past bo‘lishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy
elektron hisoblagichlarning imkoniyatlarini inobatga olgan holda, elektr uzatish
liniyalari va transformator punktlaridagi texnik yo‘qotishlarni yuqori aniqlikda
hisoblab chiqish mumkin bo‘lgan ifodani taqdim etamiz.
Transformatorni yukla n ish koeffitsienti quyidagicha aniql anadi:
β = S
ist
S
nom =√ 3 ∙ U
ist ∙ I
ist
√
3 ∙ U
nom ∙ I
nom ( 3 )
S
ist - transformatorning iste’mol to‘liq quvvati, hisoblash vaqti davomida
o‘zgaradi;
I
ist – transformatorning iste’mol toki;
35

U
ist – elektr tarmoqning kuchlanishi
S
nom , U
nom – transformatorning me’ o riy (o‘zgarmas) kattaliklari, texnik
tavsiflarda keltirilgan.
GOST talablari bajarilganda U
nom ≈ U
ist demak, ( 4 ) formulani quyidagicha
ifodalaymiz.
β= Iist
Inom (4) va
Iist= β∙Inom
Elektron hisoblagichning mikroprotsessorga kichik EHM dasturi (4) kiritsak,
transformatorning yuklantirish koeffitsiyenti uzluksiz, topshirilgan vaqt davomida
hisoblab kompyuterga kiritadi.
Elektr tarmog‘ining yagona kabel yoki havo orqali elektr energiyasi bilan
ta’minlanadigan qismi “ F ider” deb ataladi. Har bir fiderga tegishli elektr uzatish
linyalar ining (EU L ) elementlari “m-n” tartib raqamlari bilan belgilanadi.
Transformator podstansiyalarining belgilanishida esa suratda podstansiya raqami,
maxrajda esa transformatorning to‘liq (nominal) quvvati ko‘rsatiladi.
Keltirilgan belgilashlar asosida EUL ning elementar qismlarida yuzaga
keladigan texnologik yo‘qotishlar quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:
∆EEUY = 3∙INT2 ∙βm−n 2 ∙R0∙l∙t
[k W soat] (5)
Bu yerda:
R
0 – va
l mos ravishda EUY ning “m-n” segmentiga tegishli bo‘lgan bir
kilometr uzunlikdagi simning solishtirma qarshiligi (ma’lumotnomalardan,
simning kesim yuzasiga qarab olinadi), o‘lchov birligi: Om/km;
l - elektr uzatish liniyasining uzunligi (km);
t - vaqt (hisob-kitoblar maqsadiga muvofiq aniqlanadi);
Transformatorning texnologik isroflari:

∆Pqt,∆Psyu - t ransformatorning pasport kattaligi keltiriladi.
∆βm−n,∆βsyu
- har ikki formulada transformatorning yu klantirish
koeffitsi y enti, elektron hisoblagichni mikroprotsessori chiqarib beradi.
Butun fider uchun texnologik isroflar quyidagicha aniqlanadi:
36

∆Efid=∑1
S
∆EEUY +∑1
T
∆ETR=¿∑1
S
3∙INT2 ∙βm−n 2 ∙R0∙l∙t+∑1
T
n∙(∆Pqt∙βqt2+∆Psyu )∙t(6)
Bu ifodada:
S- fiderning E U L elementar qismlar soni;
T- transformatorlar soni.
Energetika muhandisligi binosi uchun hisoblashlar quyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
Transformatirdagi oylik energiya istemolini hisoblash:
∆ E
TR = n ∙
( ∆ P
q . t ∙ β 2
∙ t
q . t + ∆ P
s . yu . ∙ t
s . yu ) = ¿ 1(6,6 ∙
0,62 2
∙520
+1,8 ∙ 200)=1679,3kVT/soat
TQ1 uchun
∆ E
EUY = S
ist2
U 2 R
0 ∙ l ∙ t = 3 I
ist2
∙ R
0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 39,02 ∙ 35 ∙ 720 = 2949,9 kW / soat
TQ2 uchun
∆ E
EUY = S
ist2
U 2 R
0 ∙ l ∙ t = 3 I
ist2
∙ R
0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 3,6 ∙ 20 ∙ 720 = 15 37,9 kW / soat
TQ3 uchun
∆ E
EUY = S
ist2
U 2 R
0 ∙ l ∙ t = 3 I
ist2
∙ R
0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 33,33 ∙ 2 0 ∙ 720 = 1439,8 kW / soat
ΣE
EUY =∆ E
EUY1 +∆ E
EUY2+ ∆ E
EUY3 =1679,3+1426,5+3563=6668,8
kW /soat
Elektronika va avtomatika muhandisligi binosi uchun hisoblangan jami
elektr energiyasi yo‘qotilishlari 6668,8
kVT /soat ni tashkil etadi. Ushbu
yo‘qotilishlari kamaytirish maqsadida energiya tejash chora-tadbirlarini ishlab
chiqish zarur hisoblanadi.
2.2. Binoning elektr ti zimida e nergiya tejash chora-tadbirlarini ishlab
chiqish
R eaktiv quvvat kompensatori orqali energiya tejash chora-tadbirlari
37

Foydali energiya sifatida qabul qilinadigan aktiv quvvat turli shakllarga —
masalan, mexanik yoki issiqlik energiyasiga aylantiriladi. Reaktiv energiya esa
bevosita foydali ishga xizmat qilmaydi, biroq elektromagnit maydon hosil bo‘lishi
uchun zarur bo‘lgan quvvatdir. U asosan magnit maydon bilan bog‘liq bo‘lgan
qurilma va tizimlarda talab etiladi. Bunday elektr iste’molchilarga asinxron
dvigatellar, transformatorlar hamda induksion pechlar kiradi. Shu bilan birga,
reaktiv energiyaning kichik qismi payvandlash transformatorlari, to‘g‘rilagichlar,
lyuminestsent yoritkichlar va elektr uzatish tarmoqlariga ham to‘g‘ri keladi.
Reaktiv quvvatni qoplash (kompensatsiyalash) muhim iqtisodiy
samaradorlikka ega bo‘lib, elektr ta’minoti tizimining ishlash unumdorligini
oshirish va sifatini yaxshilashda muhim omil hisoblanadi. Bugungi kunda ba’zi
korxonalarda reaktiv yuklama aktiv yuklamaga nisbatan 130% gacha yetadi, bu esa
elektr tarmog‘i samaradorligini pasaytiradi. Reaktiv quvvatni masofadan uzatish
jarayoni tizimning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yomonlashtiradi.
Agar iste’molchi sinusoidal kuchlanish manbaiga ulangan bo‘lsa (masalan,
U=√2 U sin  t ), unda tok fazasi kuchlanishdan φ burchakka siljiydi va momental
quvvat ikki komponentdan iborat bo‘ladi: biri doimiy qiymatga ega, ikkinchisi esa
ikki marta chastota bilan o‘zgaruvchi sinusoidal kattalikdir. U holda iste’mol
qilinayotgan oniy quvvat quyidagicha aniqlanadi:
(7)
Bu erda quvvat ikki miqdorning yig‘indisidan iborat bo‘lib, biri vaqt
bo‘yicha o‘zgarmas qiymatni, ikkinchisi esa ikki chastota bilan o‘zgaruvchan
sinusoidal miqdorni tashkil etadi.
Quvvatini o‘rtacha qiymatini aniqlash uchun ushbu ifodani manba
kuchlanishining to‘la davri T oraligidagi integralining ifodasini topamiz :
(8)
Quvvatning o‘rtacha miqdori foydali ish bajarish uchun sarf bo‘ladi :
(3)
38

Bu erda ekanligini e’tiborga olsak (9)
Demak, I 2
r aktiv qarshilikda sarf bo‘ladigan quvvat, shuning uchun o‘rtacha
quvvatni aktiv quvvat deb ataladi va R bilan belgilanadi, ya’ni
R=U I cos (10)
5- munosabatdagi U
 I=S miqdorni to‘la quvvat deyiladi. Buning ma’nosi
shuki, biror liniya orqali iste’molchilar guruhiga normal rejimda energiya
uzatilganda, iste’molchilarning qabul qilayotganda aktiv quvvati eng ma’qul
sharoitda (iste’molchilar guruhi uchun cos  =1 teng bo‘lganda), to‘la quvvatga teng
bo‘ladi.
Iste’molchining kirish qismidagi to‘la quvvat kompleks ko‘rinishda
quyidagicha yoziladi :
S
¿
= U
¿
I
∗ ¿= UIe jϕ= UI cos ϕ+ jUI sin ϕ= P+ jQ
¿
(11)
U- kompleks kuchlanish, I-qo‘shma kompleks toki,
- reaktiv quvvat.
Kompleks quvvatning moduli to‘la quvvatni beradi:
(12)
Ist’emolchilar uchun P va S hardoim musbat hisoblanadi, reaktiv quvvat
musbat (  >0, iste’molchi induktiv xarakterli bo‘lsa) yoki manfiy (  <0, iste’molchi
sig‘im xarakterli bo‘lsa) qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Reaktiv quvvatining
musbat qiymatlarida reaktiv quvvat iste’mol qilinadi, manfiy qiymatlarida esa
reaktiv quvvat ishlab chiqariladi (generatsiya qilinadi).
Aktiv quvvat elektr stansiyalarning generatorlari tomonidan ishlab chiqilsa,
reaktiv quvvatni esa stansiyaning generatorlari, sinxron kompensatorlar, sinxron
yuritgichlar, kondensatorlar batariyasi, liniyalar, tiristorli reaktiv quvvat manbalar
tomonidan generatsiya qilinadi.
39

Q
S 
P
1-rasm. Quvvat uchburchagi
Bu rasmda aktiv, reaktiv va to‘la quvvatlar hosil qilgan vektor uchburchagi
ko‘rsatilgan. Shuni ko’rish mumkinki, iste’mol qilinayotgan reaktiv quvvat
qanchalik kichik bo‘lsa  burchak ham shunchalik kichik bo‘ladi. Burchakni
quyidagi funksiyalar xarakterlaydi :
tg ϕ=Q
P; (13)
bu erda - quvvat koeffitsienti; -reaktiv quvvat
koeffitsiyenti.
Elektr ta’minoti tizimini loyihalash jarayonida reaktiv quvvat koeffitsienti
ko‘rsatkichidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Korxonaning reaktiv
quvvat koeffitsienti qanday bo‘lishini elektr energiyasi tizimi belgilaydi, chunki
reaktiv quvvatni to‘g‘ri kompensatsiyalash orqali iste’molchilar, uzatish liniyalari,
elektr taqsimlash qurilmalari, transformatorlar, o‘zgartirgichlar va generatorlardan
iborat butun tizimning samarali ishlashi ta’minlanadi.
Reaktiv quvvatni uzatish liniyalari va transformatorlar orqali yetkazish
elektr energiyasining ortiqcha yo‘qotilishiga, kuchlanish pasayishining
kuchayishiga hamda ta’minot tizimining xarajatlarining oshishiga sabab bo‘ladi.
1. Liniya va transformatorlardan reaktiv quvvat o‘tishi natijasida ortiqcha
aktiv quvvat va energiya yo‘qotilishi yuzaga keladi. Agar qarshilik R bo‘lgan
uzatish liniyasi orqali P va Q quvvatlari uzatilsa, aktiv quvvat yo‘qotilishi quyidagi
formula asosida aniqlanadi:
40

(14)
Demak, reaktiv quvvatning uzatish liniyasi orqali o'tishi natijasida
qo‘shimcha aktiv quvvat yo‘qotilishi ( ) yuzaga keladi va bu
yo‘qotishning miqdori reaktiv quvvat Q ning kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir.
Shu sababli, elektr stansiyalaridagi generatorlardan iste’molchilarga reaktiv
quvvatni uzatish samarasiz hisoblanadi va bu energiyani manba joyida
kompensatsiyalash ancha maqsadga muvofiqdir.
2. Agar uzatish tizimining elementlari aktiv va reaktiv qarshiliklarga (R
va X) ega bo‘lsa hamda ular orqali P aktiv va Q reaktiv quvvatlar uzatilsa,
kuchlanishdagi yo‘qotish quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi:
(15)
3. Bu yerda ΔUa – aktiv quvvat uzatilishi natijasida yuzaga keladigan
kuchlanish yo‘qotilishi; ΔUr – reaktiv quvvat uzatilishi bilan bog‘liq kuchlanish
yo‘qotilishini anglatadi. Demak, reaktiv quvvatni uzatish elektr ta’minoti tizimi
elementlarida qo‘shimcha kuchlanish yo‘qotishiga olib keladi. Bu yo‘qotish
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:  U
p = QX/U
Bu yerda ko‘rinadiki, yo‘qotish miqdori reaktiv quvvat (Q) va reaktiv
qarshilik (X) ga to‘g‘ri, kuchlanish (U) ga esa teskari proporsionaldir.
4. Korxona elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatning katta hajmda
bo‘lishi havo va kabel liniyalarining kesimini kengaytirishni, shuningdek,
transformatorlarning quvvatini oshirishni talab etadi. Ma’lumki, liniya kesimlari va
transformatorlar quvvati hisobiy tok va umumiy quvvat (S) asosida tanlanadi :

(16)
41

Shu formulalardan ko‘rinadiki, Q ortishi bilan S
x va I
x ham ortadi. Natijada
reaktiv quvvat ta’minot tizimi elementlarining o‘tkazuvchanligini kamaytiradi,
ya’ni tizimni haddan tashqari yuklaydi.
Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan mulohazalar shuni ko‘rsatadiki, elektr
ta’minoti tizimida reaktiv quvvatni kamaytirishga qaratilgan texnik chora-tadbirlar
muhim ahamiyatga ega.
Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni kompensatsiyalashda kondensator
batareyalari keng qo‘llaniladi. Ular 220, 380, 660, 6000 V dan 10000 V gacha
bo‘lgan kuchlanishlarga mo‘ljallangan bo‘lib, bino ichida yoki tashqarisida
o‘rnatilishi mumkin. Kondensatorlar bir fazali yoki uch fazali qilib ishlab
chiqariladi.
Kondensator batareyalarining keng qo‘llanilishiga sabablar quyidagilardan
iborat:
- aktiv quvvatning nisbiy yo‘qotilishi juda past – 0,005 kVt/kvar gacha;
- texnik xizmat ko‘rsatish va montaj ishlari oddiy;
- nisbatan arzon;
- yengil vaznga ega;
- shovqinsiz ishlaydi;
- har qanday joylashuvdagi iste’molchi guruhlariga mos ravishda o‘rnatilishi
mumkin.
Kondensator batareyalari odatda uch fazali tarmoqqa uchburchak sxemasi
bo‘yicha ulanadi. Bu usulda har bir elementdagi kuchlanish yulduz sxemaga
qaraganda √3 barobar katta bo‘ladi, natijada umumiy ishlab chiqarilayotgan reaktiv
quvvat miqdori ham uch baravar ortadi.
Tarmoqdan uzilgandan so‘ng kondensatorlarda qolgan zaryad avtomatik
tarzda aktiv qarshilik orqali zaryadsizlanishi lozim. Bunda 6–10 kV kuchlanishlar
uchun ikki dona bir fazali kuchlanish transformatorlari, 0,38 kV kuchlanishda esa
cho‘g‘lanuvchi lampalar ishlatiladi.
42

Kompensatsiyalovchi qurilmalarning zarur quvvatini aniqlashda energiya
tizimi korxonaga yetkazadigan reaktiv quvvat miqdori hisobga olinadi. Umuman
olganda, quyidagi tenglama bajarilishi kerak:
(kVar) (17)
bu yerda, Q
x - korxonaning hisobiy (iste’mol etadigan) reaktiv quvvati;
Q
e - energotizim tomonidan uzatiladigan reaktiv quvvat;
Q
k - korxonada kompensatsiyalanishi zarur bo‘lgan reaktiv quvvat;
Korxonaning reaktiv quvvat tanqisligini bir qismi energotizim tomonidan
koplansa, ikkinchi qismi korxonaga o‘rnatiladigan kompensatorlar orqali
to‘ldiriladi.
Kompensatsiyaga qadar liniyadagi to‘la quvvat quyidagiga teng bo‘ladi:
(18)
bu erda P – iste’mol qilinadigan aktiv quvvat, kVt;
Q
ko – kompensatsiyadan oldingi reaktiv quvvat, kvar.
Kompensatsiyasidan oldingi aktiv quvvat yo‘qotishlari:
(kVt) (19)
Reaktiv quvvat kompensatsiyasidan so‘ng liniyadagi umumiy quvvat
kamayadi va quyidagini tashkil etadi:
(20)

U holda kompensatsiyadan keying liniyadagi aktiv quvvat yo‘qotishlari
quyidagini tashkil etadi:
(21)
Liniyadagi aktiv quvvat yo‘qotishlarini kamaytirish hisobiga tejalgan elektr
energiya miqdori esa quyidagi (kVt*soat) ga teng bo‘ladi.
(22)
43

bu erda T – yuklama ostida ishlagan liniyaning yillik taxminiy ish vaqti, soat.
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash natijasida transformatorning umumiy
to‘la quvvati kamayadi. Bu esa o‘z navbatida transformator ichida yuzaga
keladigan quvvat yo‘qotishlarining kamayishiga olib keladi. Reaktiv quvvatni
kompensatsiyalashdan avvalgi transformator quvvat yo‘qotishlari quyidagi formula
yordamida aniqlanadi (kVt·soat birligida):
(23)
Bu yerda:
 T
y – transformatorning yillik ishlash vaqti (soat),
 ∆Р
s.ish – bo‘sh (yuklamasiz) ishlashdagi quvvat isrofi (kVt),
 ∆Р
q.t – qisqa tutashuvdagi quvvat isrofi (kVt),
 S
ko – kompensatsiyadan oldingi to‘la quvvat (kVA),
 S
n – transformatorning nominal to‘la quvvati (kVA).
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalashdan keyingi quvvat yo‘qotishlar
quyidagicha hisoblanadi:
(24)
Bu yerda:
S
kk – kompensatsiyadan keyingi to‘la quvvat (kVA).
Transformator faoliyati davomida energiya tejash hajmi quyidagicha
aniqlanadi (kVt*soat) :
(25)
Umumiy tejab qolingan energiya asosida iqtisodiy samaradorlik quyidagi
ifoda bilan belgilanadi:
(26)
Bu yerda:
A
E.E – elektr energiyasining tarif (narxi), so‘m/kVt·soat.
44

Ushbu energiya tejovchi tadbirlarning o‘zini oqlash muddati (yil hisobida)
quyidagicha aniqlanadi:
; (yil) 5 (27)
Bu yerda:
K – energiya tejash bo‘yicha amalga oshirilgan sarmoyaviy xarajatlarning
umumiy qiymati (so‘m).
TQ1 uchun
P=8.021kVT, Q=4.97kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat.
∆
P
ko =√ P 2
+ Q 2
U 2 ∙ R = √ 8.021 2
+ 4.97 2
380 2 ∙ 3.94 = 0.26 VT
∆
S
ko = √
Q 2
+ P 2
= √ 8.021 2
+ 4.97 2
= 9.4
∆
S
kk =
√P2+(Q1−Qkk)2= √8.021 2+¿¿
∆
P
ko = √
P 2
+ ¿ ¿ ¿
∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿
(0.26-0.23) ∙
720=21.6
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ= 21,6 ∙900 =19440
C= K
∆ Э = 38880
19440 = 2 Yil
cos φ = P
S
ko = 8.021
9.4 = 0.85 cos φ = P
S
kk = 8.021
8.4 = 0.95
TQ2 uchun
P=17.98kVT, Q=6.24kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat.
∆
P
ko =
√P2+Q2
U 2 ∙R= √17.98 2+6.24 2
380 2 ∙3.94 = 0.2 VT
∆
S
ko = √Q2+P2=√17.98 2+6.24 2=19
∆
S
kk =
√P2+(Q1−Qkk)2= √17.98 2+¿¿
∆
P
ko = √
P 2
+ ¿ ¿ ¿
45

∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿(0.2-0.49) ∙
720=21.6
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ= 21,6 ∙900 =19440
C= K
∆ Э = 38880
19440 = 2 Yil
cos φ = P
S
ko = 17.98
19 = 0.94 cos φ = P
S
kk = 17.98
18 = 0.99
TQ3 uchun
P=7.93kVT, Q=2.192kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat.
∆
P
ko = √P2+Q2
U 2 ∙R= √7.93 2+2.192 2
380 2 ∙3.94 =0.22 VT
∆
S
ko =
√Q2+P2=√7.93 2+2.192 2=8.23
∆
S
kk = √P2+(Q1−Qkk)2= √7.93 2+¿¿
∆
P
ko =
√P2+¿¿¿
∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿
(0.22-0.21) ∙ 720=7.2
∆ Э = ∆ W
L ∙ Ц
ЭЭ = 7.2 ∙ 900 = 6480
C= K
∆ Э = 12960
6480 = 2 Yil
cos φ= P
Sko
= 7.93
8.23 =0.96 cos φ= P
Skk
= 7.93
7.93 =1
№ 3 Taqsimlash qurilmasida olib borilgan o‘lchash natijalari asosida reaktiv
quvvat kompensatsiyasidan oldingi va keying elektr yo‘qotilishlari quyidagi
tartibda topiladi:
O‘lchash natijalari
P=7,93kW,
Q=2,192kVAR,
U=380V,
R=3,94 Om,
T=720 soat .
46

Kompensatsiyadan oldingi aktiv quvvat isrofi:
∆
P
ko = P 2
+ Q 2
U 2 ∙ R = ( 7,93 ¿
¿ 2 + 2,192 2
) ∙ 10 6
380 2 ∙ 3,94 = 1,8 kW ¿
Kompensatsiyadan oldingi to‘la quvvat:
S
ko =√Q2+P2=√7,93 2+2,192 2=8,23 kVA
Kompensatsiyadan keyingi to‘la quvvat:
S
kk =
√
P 2
+ ( Q
1 − Q
kk ) 2
= √ 7,93 2
+ ¿ ¿ kVA
Kompensatsiyadan keyingi aktiv quvvat isrofi:
∆
P
ko =
√P2+¿¿¿ 7 kW ∙soat
Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejalgan elektr energiya
miqdori:
∆ W
L =
( ∆ P
ko − ∆ P
kk ) ∙ T = ¿
(1,8-1,7) ∙
720=72 kW
Iqtisodiy samaradorlik:
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=72 ∙900 = 64800 so 'm
O‘zini oqlash davri:
C= K
∆ Э =
168480
64800 =2,6 Yil
Kompensatsiyadan oldingi o‘lchangan quvvat koeffitsiyenti:
cos φ=0,78
Kompensatsiyadan keyingi quvvat koeffitsiyenti:
cos φ = P
S
kk = 7,93
7,98 = 0,99
Yoritish qurilmalarida energiyani tejash bo‘yicha amalga oshiriladigan
chora-tadbirlar
Binodagi yo‘lak (koridor) qismlarida o‘rnatilgan mavjud svetodiodli (LED)
yoritish moslamalarini harakatga sezgir sensorli yoritish qurilmalari bilan
almashtirish orqali elektr energiyasini sezilarli darajada tejash mumkin. Bunday
o‘zgarishlar yoritish tizimining ishlash vaqtini faqat zaruratga bog‘lab, keraksiz
energiya sarfini oldini oladi.
Mazkur modernizatsiya natijasida erishilgan elektr energiyasi tejamkorligi
quyidagi 6-jadvalda bayon etilgan.
47

6- jadval
№ Nomlanishi birligi qiymati
1 Chora tadbirgacha bo‘lgan elektr
energiya iste’moli kW∙soat 38996,64
1.1
1 dona (LED) yoritgichining
iste’mol quvvati kW 0,024 va 0,036
1.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soat 3060
1.3 Yoritgichlar soni Dona 96 va 290
2
Sensorli yoritish qurilmalari
quyilgandan keying elektr
energiya iste’moli kW
∙soat 29247,48
2.1
1 dona sensorli yoritgichning
iste’mol qiladigan quvvati kW 0,024 va 0,036
2.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soa t 2295
2.3 Yoritgichlar soni Dona 96 va 290
3
Energiya tejash orqali olingan
daromad S o‘m . 2701620
3.1 Tejab qolinadigan elektr energiya kW
∙soat 29247,48
3.2 Elektr energiya narxi So‘m. /kW
∙soat 900
4 Loyihani amalga oshirishga
ketadigan xarajatlar So‘m 7938000
4.1
1 dona sensorli yoritish lampa
narxi S o‘m . 42000 va 5000
4.2 Almashtirilgan lampalarni
utilizatsiya qilish S o‘m/Dona . 600 va 750
4.3 Yoritgichlar soni Dona 386
5 O‘zini oqlash muddati Yil 2 , 9
Binoning yo‘lak qismlaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalari soni va
quvvati 90 ta 24 W li hamda 290 ta 36W ni tashkil etadi. Yoritish qurilmalari
asosan yil davomida 25 kun va kuniga 12 soat ish faoliyatida bo‘ladi. Bu esa yil
davomida 3060 soatni tashkil etadi.
Binoning yo‘lak qismlariga o‘rnatilgan sensorli yoritish qurilmalari kuniga
o‘rtacha 9 soat ishlaydi. Energiya tejalishi evaziga olinadigan yillik iqtisodiy foyda
48

2 701 620 so‘m ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, almashtirilgan yoritish
lampalarini utilizatsiya qilish xarajatlarini ham inobatga olgan holda, loyiha uchun
sarflanadigan jami mablag‘ 7 826 100 so‘m ga teng bo‘ladi.
Ushbu chora-tadbirning o‘zini oqlash muddati 2,9 yil ni tashkil etadi, bu esa
uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikni ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich sarmoyaning nisbatan yuqoriligi sababli, ushbu
modernizatsiyani bosqichma-bosqich joriy etish , ya’ni mavjud yoritish
moslamalari ishdan chiqqan sayin ularni sensorli tizimlar bilan almashtirib borish
maqsadga muvofiqdir.
.HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGIⅢ
49

Mamlakatimizda “Hayot faoliyati xavfsizligi” fani nisbatan yangi yo‘nalish
bo‘lib, izchil takomillashib va rivojlanib bormoqda. Turli iqtisodiy tarmoqlarda
hayotiy faoliyat xavfsizligiga oid muammolarni bartaraf etish uchun huquqiy–
me’yoriy asoslar shakllantirildi. Sohalarning hayotiy faoliyat xavfsizligiga doir
aniq talablariga mos texnik me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi, qabul qilindi va
amaliyotga joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasining “Mehnat kodeksi”,
“Mehnatni himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va
kasb kasalliklaridan majburiy ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risida”gi, “Ish beruvchining
fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash to‘g‘risida”gi, “Xavfli ishlab
chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi, “Yong‘in xavfsizligi
to‘g‘risida”gi, “Aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda
holatlardan himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Texnik jihatdan tartibga solish
to‘g‘risida”gi, “Muvofiqlikni baholash to‘g‘risida”gi kabi qonunlar, Prezident
farmonlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar shular jumlasidandir.
Mazkur me’yoriy-huquqiy asoslar negizida olib borilayotgan islohotlar
mohiyatiga muvofiq ravishda, kadrlar tayyorlashning milliy modeli tarkibiy
qismlari – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, ilm-fan hamda ishlab chiqarish
manfaatlari uyg‘unligiga erishish maqsadida, kadrlar tayyorlashning sifat
bosqichlari talablari doirasida, oliy ma’lumotli mutaxassislar malaka standartlari
rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi asosida tubdan yangilandi va qayta ishlab
chiqildi.
Ushbu fan inson faoliyatining faqat ishlab chiqarish jarayonlari bilan
cheklanmasdan, uning yashash muhiti, turli tabiiy va texnogen xatarlar, ofatlardan
himoyalanish, tabiat va insoniyat uyg‘unligining mohiyatini anglash, tabiatga ongli
va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, uning muvozanatini buzilmaslikka intilish
kabi masalalarni inson ongiga singdirish vazifasini bajaradi.
Shuningdek, turli soha vakillarini mehnatni muhofaza qilishning ilmiy
asoslari bo‘yicha chuqur bilimlar bilan ta’minlash, ularning o‘z ish joylarida
xavfsizlikni oshirishga oid muammolarni ijobiy hal etishga bo‘lgan qiziqishini
kuchaytirish, turli xavf-xatar yuzaga kelganda to‘g‘ri va tezkor qaror qabul qilish,
50

shuningdek, bunday vaziyatlarda o‘z-o‘ziga va boshqalarga yordam ko‘rsatish
bo‘yicha amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish bu faning asosiy
vazifalaridandir.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fani nisbatan yangi yo‘nalish bo‘lsa-da, uning
ildizlari qadimiy manbalarga borib taqaladi. Gippokrat, Aristotel, Agrikola, M.V.
Lomonosov, V.L. Kirpichev, Nikolskiy kabi mashhur xorijiy olimlar hamda buyuk
o‘zbek tabibi Abu Ali ibn Sino o‘z asarlarida xavfsizlik masalalariga alohida
e’tibor qaratganlar. Shuningdek, akademik V.A. Legasov o‘z tadqiqotlarida
texnosferaning rivojlanishida xavfsizlik muammolarini chuqur o‘rganib chiqqan.
Hayotiy faoliyat deganda insonning yashash tarzi, mehnat qilishi, hordiq
chiqarishi, ya’ni har qanday sharoitdagi kundalik faol harakatlari tushuniladi.
Faoliyat esa jamiyat hayotining mavjud bo‘lishi uchun zaruriy holatdir. Mehnat esa
inson faoliyatining eng yuksak ko‘rinishi hisoblanadi.
Xavfsizlik — bu shunday himoya holatiki, unda obyektga ta’sir qiluvchi
moddiy oqimlar, energiyalar va axborotlar ruxsat etilgan maksimal darajadan
oshmaydi. Xavfsizlik – bu har bir insonning faoliyat yuritishda o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadidir. Hayot faoliyati xavfsizligi esa ushbu maqsadga erishish yo‘lida
foydalaniladigan vositalar, usullar va yo‘riqnomalar yig‘indisidir.
Hayot faoliyati xavfsizligi insonning turli muhitlardagi faoliyati davomida
uning sog‘lig‘i va xavfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarishdagi va favqulodda
holatlardagi xavfli va zararli omillardan himoya qilishga oid nazariy va amaliy
bilimlar majmuini o‘z ichiga oladi.
Texnika va sanoat taraqqiyotining yuqori bosqichida hayotiy faoliyat
xavfsizligining roli yanada ortib bormoqda. Xavfsizlik muammolari tobora dolzarb
bo‘lib bormoqda, shu sababli mehnat xavfsizligini chuqur o‘rganish, anglash, keng
targ‘ib qilish va odamlarni turli xavf-xatarlardan muhofaza qilishga qaratilgan
tarbiya ishlari zarur hisoblanadi.
Hayot faoliyati xavfsizligi – bu jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligining
asosiy omillaridan biri bo‘lib, insonlar hayotining xavfsizligini ta’minlash
darajasini oshirishda muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Hayot faoliyati
51

xavfsizligining asosiy ko‘rsatkichi — bu inson umrining davomiyligidir. Ushbu
ko‘rsatkich odatda aholi orasidagi o‘rtacha umr ko‘rish yoshi orqali aniqlanadi.
Masalan, rivojlangan davlatlarda bu raqam 77–78 yoshni tashkil etsa, hozirgi
kunda O‘zbekistonda o‘rtacha umr ko‘rish yoshi 74 yosh atrofida.
O‘quv muassasalarida texnik xavfsizlik — bu o‘quvchilar, o‘qituvchilar va
boshqa xodimlarning hayoti hamda sog‘lig‘ini asrashga qaratilgan majburiy
profilaktik chora-tadbirlar tizimidir. Ushbu chora-tadbirlar ta’lim muassasalarida
yong‘in, elektr toki urishi, mexanik shikastlar va boshqa xavf-xatarlardan oldini
olishga xizmat qiladi. Bunday xavfsizlik talablari mehnatni muhofaza qilish,
sanitariya-gigiyena, yong‘inga qarshi himoya, qurilish normalari va texnik
reglamentlarga asoslangan holda belgilanadi.
Masalan, agar ta’lim muassasasi 200 dan ortiq o‘quvchiga mo‘ljallangan
bo‘lsa, bino kamida ikki qavatli bo‘lishi va ikkita evakuatsiya yo‘lagiga ega
bo‘lishi zarur.
Quyidagi me’yoriy hujjatlar o‘quv binolarida texnik xavfsizlikni ta’minlash
uchun asosiy talablarni belgilaydi:
- O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi (2023-yilgi tahrir) – 245-modda:
Har bir xodim xavfsiz mehnat sharoitlari bilan ta’minlanishi lozim.
- Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 12-apreldagi 110-son qarori – Har bir
ta’lim muassasasida xavfsizlik rejasi va favqulodda vaziyatlar uchun aniq
harakatlar tartibi ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak.
- SNIP 2.08.02-09 “O‘quv binolari” – Har bir o‘quvchiga kamida 2,5 m²
maydon ajratilishi, xonalar esa tabiiy yorug‘lik bilan ta’minlanishi zarur.
- Favqulodda vaziyatlar vazirligining 2019-yildagi 266-son qarori – Har
qavatda yong‘inga qarshi jihozlar, evakuatsiya sxemasi va ogohlantiruvchi
belgilar bo‘lishi shart.
- PUE – Elektr qurilmalarini o‘rnatish qoidalari – Barcha elektr jihozlari faqat
mutaxassislar tomonidan o‘rnatilishi va ishlatishdan oldin sinovdan
o‘tkazilishi lozim.
2

- SanPiN 0148-18 – Har bir xona shamollatish, isitish tizimi va gigiyenik
talablar asosida jihozlangan bo‘lishi kerak.
Elektr xavfsizligi — bu elektr energiyasining inson salomatligiga salbiy
ta’siridan himoyalanish choralari majmuasidir. Elektr toki inson organizmiga ta’sir
qilganda bir necha turdagi o‘zgarishlar yuz beradi: issiqlik (termik) , elektrolitik va
biologik jarayonlar.
- Issiqlik ta’siri — bu elektr tokining tana to‘qimalarini qizdirishi, kuyish
holatlari, qon tomirlarining yoki asablarning qizishi ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi.
- Elektrolitik ta’sir — organizmdagi suyuqliklar, ayniqsa qon va hujayralar
tarkibidagi tuzlarning parchalanishiga olib keladi. Natijada qonning fizik-
kimyoviy tarkibi o‘zgaradi.
- Biologik ta’sir — bu organizmda tabiiy bo‘lgan bioelektrik jarayonlarning
buzilishi bilan ifodalanadi. Elektr toki ta’sirida mushaklar kuchli qisqaradi,
bioimpulslar izdan chiqadi, bu esa yurak urishi, nafas olish kabi hayotiy
muhim funksiyalarning izdan chiqishiga olib keladi.
Elektr tokining salbiy ta’sirini tok urishi deyiladi. Uning darajasi
organizmga tushgan toki miqdori, kuchlanishi, tanaga ta’sir qilgan vaqti hamda
kontakt yuzasining o‘lchamiga bog‘liq. Tok urishi odatda to‘rt bosqichga ajratiladi:
1. I-daraja — mushaklarning kuchli qisqarishi, lekin odam hushida
bo‘ladi va o‘zini tokdan ajrata oladi.
2. II-daraja — hushni yo‘qotish yuz beradi, biroq yurak va nafas olish
faoliyati saqlanib qoladi.
3. III-daraja — hush yo‘qoladi, yurak yoki nafas olish faoliyati to‘xtashi
mumkin.
4. IV-daraja — klinik o‘lim holati, ya’ni odamda hayot alomatlari to‘liq
yo‘qoladi.
Klinik o‘lim holati — bu hayot va o‘lim oralig‘idagi muayyan vaqtinchalik
bosqich bo‘lib, unda inson organizmi qisqa muddat davomida faqat ichki zaxiralar
hisobiga yashashni davom ettiradi. Bu pallada odamda asosiy hayotiy belgilarning
53

yo‘qligi (nafas, qon aylanish), tashqi ta’sirlarga mutlaqo javobsizligi , og‘riqni
sezmaslik holati, ko‘z qorachig‘ining kengayib , yorug‘likka javob bermasligi
kuzatiladi.
Agar elektr toki ta’siriga uchragan odam umuman nafas olmayotgan bo‘lsa ,
yoki so‘nayotgan, sekin va notekis nafas olayotgan bo‘lsa, zudlik bilan sun’iy
nafas berish choralarini ko‘rish zarur. Zararlangan insonni tok manbaidan ajratgan
zahoti sun’iy nafas oldirishni boshlash kerak va bu holat nafas tiklanmaguncha
yoki aniq o‘lim alomatlari — qotish, murda dog‘lari kabi belgilar
aniqlanmaguncha davom ettirilishi lozim.
Tibbiyot amaliyotida ko‘p marotaba elektr toki ta’sirida hushini yo‘qotgan,
o‘lik holatida yotgan kishilarni hatto bir necha soatdan so‘ng ham hayotga
qaytarish holatlari qayd etilgan. Sun’iy nafas berayotganda zararlangan kishining
yuz ifodasi, lablari, qovoqlari yoki yutish harakatlariga diqqat qilish kerak — bu
belgilar mustaqil nafas olish qayta tiklanganini bildirishi mumkin. Agar nafas olish
barqaror ravishda davom etsa, sun’iy nafasni darhol to‘xtatish kerak, chunki
ortiqcha havo berish zarar yetkazishi mumkin.
Agar bemor hanuz mustaqil nafas olmasa, sun’iy nafasni davom ettirish
zarur. Biroq, ushbu yordamni boshlashdan oldin quyidagi tayyorgarlik ko‘rilishi
lozim:
 Nafas olishga halaqit beruvchi kiyimlar (yoqa, sharf, kamar va
boshqalar) yechiladi yoki bo‘shatiladi;
 Og‘iz bo‘shlig‘idagi yot jismlar (masalan, protez tishlar) olib
tashlanadi;
 Og‘zi qattiq yopilgan bo‘lsa, pastki jag‘ni ehtiyotkorlik bilan oldinga
siljitish lozim. Buning uchun to‘rtta barmoq pastki jag‘ orqa burchaklariga, bosh
barmoqlar esa oldiga qo‘yilib, og‘iz ochiladi;
 Agar bu usul bilan ham og‘iz ochilmasa, jag‘ orasi ehtiyotkorlik bilan
taxtacha, qoshiq dastasi yoki metall plastinka orqali ajratiladi.
54

17-rasm. Shikastla nganinsonni to‘g‘ri yotqizish bosqichlari:
a) Sun’iy nafas oldidan bosh holatini to‘g‘ri joylashtirish;
b) Jabrlanuvchining og‘zini to‘g‘ri va xavfsiz ochish usuli.
Elektr qurilmalarining tok o‘tayotgan qismlariga bexosdan tegish aksariyat
hollarda muskullarning ixtiyorsiz qisqarishi (tirishishi)ga olib keladi. Bunday
paytda, agar shikastlangan kishi elektr simini qo‘lida ushlab turgan bo‘lsa,
barmoqlari kuchli tarzda musht holatida qattiq yopilib qoladi va u simni mustaqil
qo‘yib yuborolmaydi . Bu holat tezkor yordamni talab etadi, aks holda tananing
boshqa qismlari ham elektr zarbidan zarar ko‘rishi mumkin.
18-rasm. Elektr qurilmasini o‘chirib, jabrlanuvchini tokdan xalos etish
usuli:
Jabrlanuvchining hayotini saqlab qolish uchun eng muhim choralaridan biri —
elektr tokini darhol uzish dir. Bu elektr qurilmasining o‘chirish tugmasi, avtomatik
himoya qurilmasi yoki tok manbasidan uzib qo‘yish orqali amalga oshiriladi.
Faqatgina tok manbai to‘liq uzilganidan keyingina, jabrlanuvchini ehtiyotkorlik
bilan elektr qurilmasidan ajratish mumkin.
5

Past kuchlanishli tok ta’siridan jabrlangan kishini qutqarish usullari
quyidagicha ifodalanadi:
Shikastlangan odamni tok o‘tkazuvchi qismlardan ajratish yoki aksincha,
simni undan olib tashlash uchun quruq kiyim bo‘lagi , quruq arqon , yog‘och taxta
(19-rasmda ko‘rsatilgan) yoki tokni o‘tkazmaydigan boshqa izolyatsiyalovchi
materiallar dan foydalanish lozim. Bu harakatlar elektr zarbasi kuchini kamaytirish
va qutqaruvchining o‘zini ham tok urishidan asrash uchun zarurdir.
19-rasm. 1000 V gacha bo‘lgan elektr moslamalarda quruq taxta yordamida
simlarni olib tashlash orqali jabrlanuvchini elektr ta’siridan xalos qilish tartibi.
Past kuchlanishli elektr oqimi ta’siriga uchragan shaxs qo‘llari bilan simni qattiq
siqib ushlab turgan bo‘lsa va elektr toki uning tanasi orqali yerga oqayotgan bo‘lsa,
u holda uning oyoqlari ostiga quruq taxta qo‘yish, oyoqlariga arqon yoki kiyim
o‘rami solib uni yer bilan aloqadan ajratish va elektr ta’siridan ozod qilish kerak.
Ammo bunda yordam ko‘rsatayotgan shaxs ham o‘z xavfsizligini va shikastlangan
insonning holatini inobatga olgan holda yuqorida sanab o‘tilgan ehtiyot choralariga
qat’iy amal qilishi lozim.
Yuqori kuchlanishli tokdan himoyalash usullari. Elektr toki urgan
odamni yer sathidan ko‘tarish yoki elektr moslamasining tok o‘tayotgan
qismlaridan ajratish uchun, qo‘llarga kauchuk qo‘lqop, oyoqlarga izolyatsiyalovchi
etik kiyish va kuchlanish uchun mo‘ljallangan izolyatsiyali tayoqchadan
foydalanish zarur.
56

20-rasm. 1000 V gacha bo‘lgan elektr uskunalarda tok o‘tkazuvchi
qismlarni izolyatsiyalangan tayoq yordamida olib tashlash orqali jabrlanuvchini
elektr zarbasidan xalos etish usuli.
Elektr xavfsizligi – ta’lim muassasalaridagi eng muhim texnik xavfsizlik
choralardan biridir. Bu borada quyidagi tartiblarga qat’iy amal qilinadi:
 Elektr kabellari zamonaviy himoya qoplamasiga ega bo‘lishi kerak.
 Barcha rozetkalar, tugmalar va yoritgichlar doimiy ravishda texnik
nazoratdan o‘tkazilib turilishi lozim.
 Tok o‘tkazuvchi qismlar to‘liq himoyalangan bo‘lishi va bolalar
yetolmaydigan joylarga o‘rnatilishi shart.
 Kompyuter, printer, proyektor kabi asbob-uskunalar bevosita
rozetkaga ulanadi; tok uzaytirgichlardan foydalanilmaydi.
 Har bir xona favqulodda holat uchun avtomatik o‘chirgich bilan
ta’minlangan bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida quyidagi choralar ko‘riladi:
 Binoda yong‘in signalizatsiyasi o‘rnatilgan bo‘lishi shart.
 Har bir qavatda yong‘in o‘chirish moslamalari mavjud bo‘lishi kerak.
 Evakuatsiya sxemasi devorlarga ilib qo‘yilishi zarur.
 Xodimlar har yili kamida bir marta yong‘in xavfsizligi bo‘yicha o‘quv
mashg‘ulotidan o‘tishi shart.
 Kimyo laboratoriyalarida faqat tasdiqlangan kimyoviy reaktivlardan
foydalanishga ruxsat beriladi.
57

.EKOLOGIYAⅣ
“Atrof muhit” atamasi ostida inson yashaydigan muhit va uning ishlab
chiqarish faoliyatiga taalluqli bo‘lgan, ya’ni odamga ta’sir qiluvchi tabiiy, iqtisodiy
va ijtimoiy omillar majmuasi tushuniladi. Tirik mavjudotlarning hayot sharoitlari
va ular bilan muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganadigan ilmiy yo‘nalish
ekologiya deb yuritiladi. (Bu so‘z yunoncha “oykos” – uy, va “logos” – fan
so‘zlaridan kelib chiqqan).
Insoniyat paydo bo‘lishi va uning tabiatga nisbatan ta’siri quyidagi sxemada
ifodalangandek, turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda odamning ong darajasi oshib
borishi natijasida yangi sifatdagi mavjudot shakllari shakllanib bordi. Inson
tabiatdagi tayyor oziq-ovqatni faqat iste’mol qilish bilangina cheklanmay, ularni
qayta ishlab, ishlab chiqarishga ham kirishdi va shu orqali atrof-muhitga o‘z
ta’sirini o‘tkaza boshladi.
Shunday ekan, inson va tabiat bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Tabiat – bu
butun jamiyat uchun zarur bo‘lgan yashash muhiti hamda moddiy ne’matlarning
yagona manbai bo‘lib, insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini ta’minlovchi
barcha boyliklarning asosi hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o‘zaro uzviy aloqada
bo‘lib, ular bir butunlikni tashkil etadi.
Texnologiyalar rivojlanib, ishlab chiqarish quvvati ortgani sayin insonning
tabiatga ta’siri ham kuchayadi, natijada jamiyat va tabiat o‘rtasidagi aloqalar
miqyosi kengayib boradi. Ilm-fan va texnik taraqqiyot ishlab chiqarish
kuchlarining rivojida muhim rol o‘ynaydi, insonning tabiiy resurslardan
foydalanishini yengillashtiradi, moddalar aylanishini tezlashtiradi va jamiyat
rivojida tabiiy omillar o‘rniga ijtimoiy omillarning salmog‘ini oshiradi.
Shu boisdan inson mehnati orqali tabiatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikdan
asta-sekin xalos bo‘lib boradi va uning atrof-muhitga ta’siri kuchayadi. Sanoat
korxonalari sonining ortishi, qishloq xo‘jaligida kimyoviy vositalar keng
qo‘llanilishi, aholi soni va transport vositalarining ko‘payishi natijasida turli
gazlar, chiqindilar, oqava suvlar va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning hajmi
oshib, ularning barchasi atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
58

Ekologik muammolarni ko‘lami va dolzarbligiga qarab uchta asosiy toifaga
ajratish mumkin:
1. Global (umumbashariy) ekologik muammolar . Bular butun
insoniyatga daxldor bo‘lgan muammolar bo‘lib, ularga ozon qatlamining
yemirilishi, atmosferaning haddan tashqari ifloslanishi (“issiqxona effekti”),
hamda chuchuk suv zahiralarining kamayishi kiradi.
2. Hududiy (mintaqaviy) ekologik muammolar. Bu guruhga muayyan
geografik mintaqalarga xos ekologik muammolar kiradi. Masalan, Orol
dengizining qurib borishi, Arnasoy ko‘llari yaqinidagi ekologik muammolar, Sarez
ko‘lining ekologik xavfliligi shular jumlasidandir.
3. Mahalliy (lokal) ekologik muammolar. Muayyan shaharlarda yoki
ishlab chiqarish zonalarida yuzaga keladigan muammolar shu toifaga mansub.
Masalan, Navoiy, Angren, Olmaliq va Chirchiq kabi sanoat markazlarida
atmosfera ifloslanishi, suv tanqisligi, chiqindilarning to‘planishi, qishloq
xo‘jaligida qo‘llanilayotgan pestisidlar va gerbitsidlarning ekologik zararli
oqibatlari kabilar.
Atmosfera havosining ifloslanishidan kelib chiqadigan oqibatlar:
 Tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan havo tarkibining buzilishi.
 Inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, turli kasalliklarning avj
olishi.
 Kislotali yomg‘irlar natijasida ohaktosh, marmar va metalldan
qurilgan inshootlarning yemirilishi.
 CO gazining ortishi tufayli global isish (issiqxona effekti) kuchayadi.₂
 SO (oltingugurt dioksidi) miqdorining ko‘payishi esa iqlimni
₂
sovituvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Ekologik muammolarni bartaraf etishda jamoatchilik roli:
Atrof-muhitni himoya qilish va mavjud muammolarni samarali hal etishda
keng jamoatchilikning faol ishtiroki juda muhim. Shu maqsadda O‘zbekistonda
59

“ Ekosan ” nomli ekologik harakat tashkil etilgan bo‘lib, u faqat respublika
miqyosida emas, balki butun Markaziy Osiyo hududida atrof-muhitni
sog‘lomlashtirish yo‘lida faoliyat olib bormoqda.
Insonning tabiatga ta’siri:
Inson va tabiat o‘rtasidagi aloqalarni umumlashtirib antropogen omillar
orqali ifodalash mumkin. Bu omillar inson faoliyatining atrof-muhitga ko‘rsatgan
ta’sirini anglatadi. Uning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardir:
- Resurslardan ortiqcha foydalanish,
- Tabiiy muhitni ifloslantirish,
- Ekotizimlarning buzilishi,
- Iqlimga bevosita ta’sir etuvchi texnologik faoliyat.
Sanoatda adsorbsiya usuli gazlarni turli zaharli moddalaridan tozalash uchun
qo‘llaniladi. Adsorbsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni
tozalash mumkin. Bundan tashqari, adsorbsiya usuli yordamida ayrim qimmatbaho
moddalarni ushlab qolib, qolgan modda-larni texnologik jarayonga qaytarish
mumkin. Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya’ni
adsorbsiya miqdori bilan ifodalanadi. Adsorbsiya miqdori esa a, g/100g bilan
o‘lchanadi. Buning ma’nosi shundan iboratki, u 100 g adsorbent necha gramm gaz
yoki suyuqlikni o‘ziga yutib olganini bildiradi. Adsorbsiya miqdorining qiymati
qanchalik katta bo‘lsa, demak adsorbent sifatida qo‘llanilgan modda shuncha
yaxshi adsorbent hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, a adsorbentning
kimyoviy tarkibiga, xususiyatlariga va zaharli modda (ya’ni, adsorbat)ning
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, adsorbsiya miqdori a tashqi
omillarga, ya’ni tozalanayotgan havo yoki gaz tarkibidagi zaharli moddaning bug‘
bosimi va haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Adsorbsiya miqdorining bosimga bog‘liqligi
quyidagi adsorbsiya izotermalari tenglamasi bilan ifodalanadi:a= amax ∙B∙P
1+b∙P

bu erda a - ma’lum holatdagi adsorbsiya kattaligi, mol/g; a
max – qo’llanilgan
60

adsorbent uchun adsorbsiya kattaligining maksimal qiymati, mol/g; B – adsorbsiya
koeffisienti, 1/Pa; P– zaharli moddaning bug’ bosimi, PaR, kPa
Hozirgi paytda atmosfera havosining sun’iy ifloslanishi inson faoliyati bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning tabiiy ifloslanishidan ustun kelmoqda. Bu esa
atmosfera havosini tozalab turishni talab qiladi. Ma’lumki, atmosfera havosiga
chiqariladigan barcha chiqindilar havo tarkibini buzadi va ko‘plab kasalliklarning
paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun atrof-muhitning tozaligini saqlash
katta iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik ahamiyatga ega. Atmosfera havosini zaharli
gazlardan tozalash asosan ikki usulda amalga oshiriladi:
1. Atmosfera havosini quruq usulda tozalash.
2. Atmosfera havosini nam (ho‘l) usulda tozalash.
Atmosfera havosiga chiqariladigan quruq chang zarrachalarining
o‘lchamlariga qarab, havo changdan quyidagi tozalash uskunalari yordamida
tozalanadi:
1. Chang cho‘ktirish kamerasi.
2. Siklonlar.
3. Skrabberlar.
4. Filtrlar.
5. Elektr filtrlar.
6. Absorberlar.
2 1 -rasm. Gorizontal chang cho`ktirish kamerasi.
61

2 2 -rasm. Ko`p polkali chang cho`ktirish kamerasi.
2 3 -rasm. Sim pardali chang cho`ktirish kamerasi.
Og‘irlik kuchi ta’sirida changli havoni chang zarrachalaridan tozalash uchun
davriy yoki yarim uzluksiz ishlaydigan tozalash qurilmasi chang cho‘ktirish
kamerası deyiladi. Ularning turli shakllari 21-23-rasmlarda tasvirlangan. Changli
havo oqimi kameralarda ma’lum tezlik bilan harakatlanib, chang zarrachalari o‘z
og‘irlik kuchlari ta’sirida chang yig‘uvchi kameralaridan biriga tushadi, tozalangan
havo esa qurilmadan chiqib ketadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, chang
cho‘ktirish kameralari changli havo tarkibidagi o‘lchamlari 100 mikrometrdan
katta bo‘lgan qattiq chang zarrachalarini ushlab qolishga mo‘ljallangan va ular
havoni birinchi bosqichda tozalash uchun ishlatiladi. Tozalash kamerasida changli
62

havo oqimining tezligi 1 m/s bo‘lsa, changli havoni tozalash samaradorligi 60-80%
atrofida bo‘ladi. Changli havo oqimining tezligi 3 m/s ga yetganda tozalash
samaradorligi 40-50% dan oshmaydi, chunki tezlik oshganda chang yig‘uvchi
kameradagi cho‘kkan chang zarrachalari yana harakatga kelib, tozalangan havo
bilan aralashadi va ikkilamchi ifloslanishga olib keladi. Shu sababli changli havo
oqimining tezligi 3 m/s dan oshmasligi zarur. Changli havo oqimining sekin
harakatlanishini ta’minlash uchun chang cho‘ktirish kameralari hajmi sezilarli
darajada katta qilinadi. Shu bois bunday qurilmalar oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga
qaramay, katta joyni egallaydi. Ishlab chiqarish korxonalarida ko‘p polkali chang
cho‘ktirish kameralardan foydalaniladi (22-rasm). Kamera gorizontal polkalar
bilan bir necha bo‘laklarga ajratilgan. Kamerada changli havo oqimi sekin
harakatlanadi va chang zarrachalari polkalarga urilib, o‘z og‘irlik kuchlari ta’sirida
cho‘kadi. Bunday kameralarda chang zarrachalarining cho‘kish vaqti sezilarli
kamayadi. Kameradan changlarni chiqarish uchun polkalar ma’lum burchak ostida
qiya qilib o‘rnatilgan va ular maxsus silkituvchi mexanizmga ulanadi. Silkituvchi
mexanizmning asosiy vazifasi polkalarni silkitib, ularning yuzasida cho‘kkan
chang zarrachalarini tushirishdan iborat.
63

.TEXNIK-IQTISODIY HISOBⅤ
So‘nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda ilg‘or texnologiyalar va
innovatsiyalarning roli ortib bormoqda. Eng zamonaviy texnologiyalar ishlab
chiqarish va biznes jarayonlarining samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Zamonaviy texnologiyalar inson faoliyatining barcha yangi sohalari va
tarmoqlariga kirib borishi bilan an’anaviy yondashuvlar va ish uslublari
yangilanadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) paydo bo‘lishi
va keng tarqalishi global iqtisodiyotga shunchalik ta’sir ko‘rsatdiki, yangi bir
fenomen – raqamli iqtisodiyot yuzaga keldi. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari ta’siri ostida insonlarning turmush tarzi o‘zgara boshladi,
foydalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar yangilandi — turli geografik hududlar,
faoliyat sohalari va boshqa joylardagi odamlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish imkoniyati
paydo bo‘ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi hisoblangan axborot
almashinuvining tez o‘sishidir. Raqamli texnologiyalarning ta’siri global miqyosda
ham, mahalliy darajada ham yaqqol namoyon bo‘ladi.
Raqamli iqtisodiyot yangi ishlab chiqarishlarning uyg‘unlashuvi sifatida
global iqtisodiyotning tez rivojlanayotgan qismi hisoblanadi. Yangi texnologiyalar
yaxshi tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ayrim jihatlariga
o‘zgartiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, bu asosan ishlash mexanizmlarini — aloqa
vositalarini yoki sanoat mashinalarini raqamli yoki raqamlashtirilgan
mexanizmlarga almashtirish, shuningdek, ularni yanada yangilashdan iborat.
Raqamli iqtisodiyotning o‘sishi raqamli va mobil texnologiyalar bilan bevosita
bog‘liq bo‘lgan bir qator bozorlarning kengayishi bilan bog‘liq. Texnologiyalar
rivojining hozirgi bosqichida va bozorlarning mavjud holatida raqamli
iqtisodiyotni maqsad emas, balki iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish
vositasi sifatida qabul qilish lozim.
Zamonaviy raqamli iqtisodiyot yangi biznes modellarini taklif qiladi va
boshqaruv mexanizmlarini o‘zgaruvchan haqiqatni aks ettirish uchun moslashtirish
64

zarurligini ta’kidlaydi. Prezident Sh.M. Mirziyoyevning 2016-yilda O‘zbekiston
rahbariyatiga kelishi bilan mamlakat iqtisodiyoti tubdan o‘zgarishlarga duch keldi.
Iqtisodiyot ochiq, jadal va innovatsion rivojlanishga aylandi. Ammo tan olish
kerakki, jahon iqtisodiyotining globallashuvi va texnologik taraqqiyot sharoitida
O‘zbekistonning keyingi iqtisodiy o‘sishini raqamli iqtisodiyotni rivojlantirmasdan
tasavvur qilish mushkul.
Afsuski, mamlakatimizda ushbu sohada ikkita katta muammo mavjud:
telekommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanmaganligi va malakali
mutaxassislarning yetishmasligi. Bu holat respublikamiz iqtisodiyotining raqamli
aylanishiga sezilarli to‘sqinlik qilib, natijada raqamli iqtisodiyot sohasining
sustlashishiga olib kelishi mumkin. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
qo‘shimcha sharoitlar yaratish zarur, shuningdek, 2017-2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasining maqsadlariga muvofiq quyidagilar qabul qilindi:
– «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida» 2018-yil 3-iyuldagi PQ-3832-sonli Farmon.
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish
chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018-yil 21-noyabrdagi PQ-4022-sonli Qarori.
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 7-martdagi PQ-3832-
sonli «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida» hamda zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lgan
blokcheyn texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishda malakali
kadrlarni tayyorlashga doir hujjatlar.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida taklif etilgan energiya tejash chora-tadbirlari
orqali hisoblangan iqtisodiy hisob-kitoblar bino ichidagi uchta taqsimlash
qurilmasi va yo‘lakdagi yoritish qurilmalari uchun quyidagi tartibda bajarildi:
№1 Taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy hisob-
65

kitoblari.
Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejalgan elektr energiya hajmi:
∆ W
L =( ∆ P
ko − ∆ P
kk ) ∙ T = ¿
(2,4-1,9) ∙
720=360 kW ∙soat
Iqtisodiy samaradorlik:
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=360 ∙900 = 324000
so‘m
O‘zini oqlash davri:
C= K
∆ Э =
700000
324000 =2,16 yil
№2 Taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy
hisob-kitoblari.
Reaktiv quvvat kompensatsiyasi yordamida oylik tejab qolingan elektr energiyasi
hajmi:
∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿
(9,9-8,8) ∙ 720=720 kW ∙soat
Iqtisodiy samaradorlik:
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=720 ∙900 = 648000 so 'm
O‘zini oqlash davri:
C= K
∆ Э = 1425600
648000 = 2,2 Yil
№3 taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy
hisob-kitoblari.
Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejab qolingan elektr energiyasi
miqdori:
∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿
(1 ,8-1,7 ) ∙ 720= 72 kW
Iqtisodiy samaradorlik:
∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=72 ∙900 = 64800 so 'm
O‘zini oqlash davri:
C= K
∆ Э =
168480
64800 =2,6 Yil
Binoning yo‘lak joylaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalarini
sensorli yoritish moslamalari bilan almashtirilganda tejab qolingan elektr
energiyasining iqtisodiy hisob-kitoblari quyidagicha amalga oshirildi.
№ Nomlanishi birligi qiymati
66

1 Chora tadbirgacha bo‘lgan elektr
energiya iste’moli kW∙soat 12007
1.1
1 dona (LED) yoritgichining
iste’mol quvvati kW 0.018 va 0.036
1.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soat 3060
1.3 Yoritgichlar soni Dona 134 va 42
2
Sensorli yoritish qurilmalari
quyilgandan keying elektr
energiya iste’moli kW
∙soat 49473.072
2.1
1 dona sensorli yoritgichning
iste’mol qiladigan quvvati kW 0.018 va 0.036
2.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soa t 2295
2.3 Yoritgichlar soni Dona 134 va 42
3
Energiya tejash orqali olingan
daromad S o‘m . 2701620
3.1 Tejab qolinadigan elektr energiya kW
∙soat 9005.2
3.2 Elektr energiya narxi So‘m. /kW
∙soat 900
4 Loyihani amalga oshirishga
ketadigan xarajatlar So‘m 7938000
4.1
1 dona sensorli yoritish lampa
narxi S o‘m . 42000 va 5000
4.2 Almashtirilgan lampalarni
utilizatsiya qilish S o‘m/Dona . 600 va 750
4.3 Yoritgichlar soni Dona 176
5 O‘zini oqlash muddati Yil 2,9
Binoning yo‘lak qismlaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalari soni va
quvvati 90 ta 24 W li hamda 290 ta 36W ni tashkil etadi. Yoritish qurilmalari
asosan yil davomida 25 kun va kuniga 12 soat ish faoliyatida bo‘ladi. Bu esa yil
davomida 3060 soatni tashkil etadi.
Binoning yo‘lak qismlariga o‘rnatilgan sensorli yoritish qurilmalari kuniga
o‘rtacha 9 soat ishlaydi. Energiya tejalishi evaziga olinadigan yillik iqtisodiy foyda
2 701 620 so‘m ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, almashtirilgan yoritish
lampalarini utilizatsiya qilish xarajatlarini ham inobatga olgan holda, loyiha uchun
67

sarflanadigan jami mablag‘ 7 826 100 so‘m ga teng bo‘ladi.Ushbu chora-tadbirning
o‘zini oqlash muddati 2,9 yil ni tashkil etadi, bu esa uzoq muddatli iqtisodiy
samaradorlikni ko‘rsatadi.
XULOSA
1. Universitet binosining (Elektronika va avtomatika muhandisligi
fakulteti binosi misolida) elektr energiyasi iste’molchilari bo‘yicha dastlabki
ma’lumotlar jamlanib, har bir qavat kesimida umumiy elektr yuklamasi aniqlab
chiqildi.
2. Binodagi taqsimlash qurilmalarida “Metrel 2892” rusumli elektr tahlil
qilgichi yordamida o‘lchov va diagnostika ishlari olib borildi. Buning natijasida
har bir fazadagi tok kuchi, kuchlanish darajasi, aktiv va reaktiv quvvat, to‘liq
quvvat miqdorlari, quvvat koeffitsiyenti hamda yuqori garmonikalar kabi asosiy
sifat ko‘rsatkichlari o‘rganildi.
3. Elektronika va avtomatika muhandisligi fakultetining elektr
hisoblagichlari ko‘rsatmalari asosida 2024-yil noyabridan 2025-yil apreliga qadar
bo‘lgan davrda elektr energiyasi iste’moli tahlil qilindi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra,
noyabr va dekabr oylarida elektr sarfi eng yuqori darajada bo‘lganligi aniqlandi.
4. Binodagi elektr ta’minoti tizimida energiyani tejash bo‘yicha taklif
etilgan yechimlar reaktiv quvvat kompensatsiyasini joriy etish hamda mavjud
yoritish qurilmalarini zamonaviy sensorli yoritish moslamalari bilan almashtirishni
o‘z ichiga oladi. Natijada, quvvat koeffitsiyentining o‘rtacha ko‘rsatkichi 0,8 dan
0,97 gacha oshishi va yoritish tizimi orqali yiliga 3002 kVt•soat elektr energiyasi
tejash imkoniyati aniqlangan.
5. Shu bilan birga, ushbu bitiruv malakaviy ishida hayotiy faoliyat
xavfsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilish (ekologiya) va iqtisodiy samaradorlik
masalalari ham batafsil yoritilgan.
68

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil 7-avgustdagi O‘RQ-940-sonli
“Energiyani tejash, undan oqilona foydalanish va energiya samaradorligini oshirish
to‘g‘risida”gi qonuni
2. Raxmonov I.U. Elektr ta’minoti asoslari. Darslik// Toshkent-2020
3. Raxmonov I.U. , Niyozov N.N. Elektr yoritish fanidan amaliy
mashg'ulotlami bajarish uchun uslubiy ko'rsatma. — Т.: ToshDTU. 2018.
4. Raxmonov l.U., Baxodirov 1.1. Energiya tejamkorligi asosiari fanidan
amaliy mashg‘ulotlarni bajarish uchun uslubiy ко' rsatma. - T .: Tosh DTU, 2018.
5. Хoshimov F.А., Таslimov А.D. Energiya tejamkorligi asoslari. O‘quv
qo‘llanma. – Т.: Voris, 2014.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.08.2019 yildagi PQ-4422
sonli Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish,
energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya
manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori
7. O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 0.7.08.2006-yildagi
164-sonli “Yoqilg‘i-energetika resurslari iste’molchilarini energetika tekshiruvidan
va ekspertizadan o‘tkazish qoidalarini tasdiqlash” to‘g‘risida qarori.
8. A.A.Badalov., A.O. Axrorxo‘jayev., H.G‘. Magdiyev. Energiya o‘lchov
asboblari va boshqarish tizimlari.o‘quv qo‘llanma // Toshkent-2023
9. Saidxodjayev A.G. Energiya tejamkorligi asoslari. Darslik. – Т.: Lesson
press, 2015.
10. H. Wayne Beaty, James L. Kirtley. "Industrial Power Systems
Handbook"// McGraw-Hill Professional 2001.
11. Paul Gill. "Electrical Power Equipment Maintenance and Testing" //
CRC Press-2012
69

12. Электротехнологические промышленные установки/ Под редакцией
А.Д.Свенчанского. - Москва: Энергоиздат, 1982.
13. Крежевский Ю.С. Электротехнологические установки // Учебное
пособие - Ульяновск , 2016.
14. В.И. Кочкин, О.П. Нечаев. Применение статических компенсаторов
реактивной мощности в электрических сетях энергосистем и предприятий.
М., 2000.
15. Никифоров Г.В., Заславец Б.И. Энергосбережение на металлургиче
ских предприятиях. Монографии. Магнитогорск: МГТУ, 2000. – 283 с.
16. O.O.Zaripov, A.B.Sa’dullayev, va boshq. O‘quv qo‘llanma, льтерн
тивные источники энергии в системе электросн бжения // Qarshi muhandislik
iqtisodiyot instituti. -237, 2021-yil.
17. Железко Ю.С. Потери электроэнергии. Ре ктивн я мошност. чество
электроэнергии: руководство для пр ктически р счетов. – М.: Изд-во НСЕН
С, 2009. – 459с.
18. Железко Ю.С., Артемев.В., Свченко О.В. Р счет, н лиз и нормиров
ние потер электроенергии в электрически сетя-М-ЕН С,2002.
19. очкин В.И., Нег ев О.П. Применение ст тически конденс торов ре
ктивной мошности в электрически сетя энергосистем и предприятий. – М.:
Изд-во НСЕН С, 2005- 248с.
20. M.O. Atajonov, S.J. Nimatov, A.I. Rakhmatullaev, A.B. Sadullaev.
Formalization of the dynamics of the functioning of petrochemical complexes
based on the theory of fuzzy sets and fuzzy logic. AIP Conference Proceedings: 05
January 2023 , https://doi.org/10.1063/5.0112403
21. Хошимов Ф., Аллаев К.Р., Электроснабжение промышленны
предприятия, Тошкент, Изд-во «Фан», 2011 г., - 209 с.
22. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1742-
6596/2388/1/012173
23. http:// www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik
70

ma`lumotlari milliy bazasi.
24. http:// www.google.ru – xalqaro o‘quv materiallarining qidiruv sayti.
25. http:// www.ziyonet.uz – milliy o‘quv materiallarining qidiruv sayti.
71

Bitiruv malakaviy ishi

Sotib olish